Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

-ТӨВБАНК ДОЛЛАРЫН ХАНШИЙГ ХАЗААРЛАЖ БАЙЖ ИРГЭД ШАТАХУУНЫ ҮНЭД ДАРЛУУЛАХГҮЙ АМЬДРАХ БОЛОМЖ БҮРДЭХ НЬ –

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Бензиний үнэ 60-80, дизелийн үнэ 90-100 төгрөгөөр нэмэгдсэний гол шалтгаан нь долларын ханшийн чангаралт гэж эдийн засагчид хэлж байна. Өнөөхөндөө шатахууны үнээ нэмээгүй “Сод Монгол”, “Синчи ойл” зэрэг компаниуд ногоон валютын ханш чангарч байгаа учраас тун удахгүй үнээ нэмэхээс аргагүй гэсэн хариуг хэвлэлийнхэнд өгсөн юм. Найман шарга валютын зах дээр өчигдөр ам.долларыг 2563 төгрөгөөр авч, 2568 төгрөгөөр зарж байлаа. Зургадугаар сараас хойш ам.долларын ханш 160 гаруй төгрөгөөр чангараад байна. Арилжааны банкныхан ам.долларын ханш ирэх өдөр, саруудад чангарна гэсэн таамаг гаргажээ. Том төслүүдээ дэмжиж, татвараа буулгаж, Америкт үйлдвэрлэсэн барааг нэгдүгээрт тавьж буй Д.Трампын бодлого цэнхэр гаригийн улс орнуудад эргэлдэж буй ам.долларыг АНУ руу татаад эхэлчихсэн. Хятад, АНУ-ын дунд өрнөж буй худалдааны дайны эрчимжилт ч долларын ханш чангарахад нөлөөлж байгаа. Манай улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт 49 хувиар өссөн, Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт хэвийн үргэлжилж байгаа, зэс нүүрсний үнийн өсөлт дажгүй хэвээр яваа, Төв банкин дахь алт тушаалт буураагүй өссөн гэх мэт эерэг үзүүлэлт олон бий. Өөрөөр хэлбэл доллараар дутахгүй аж төрж яваа улсын нэг нь Азийн Монгол. Засгийн газар, Төв банк бодлогоо уялдуулчихад л ноён ногооны ханшийг хазаарлах боломж бий гэсэн тайлбарыг эдийн засагчид өгч байна. Гэхдээ одоогоор долларын ханшийг сулруулж, төгрөгөө чангаруулах ямар нэгэн оролдлогыг Төв банк, Засгийн газрын аль аль нь хийхгүй суугаа.

Манай улс шатахууны хэрэглээнийхээ 95-аас дээш хувийг ОХУ-аас импортолдог. Шатахуун импортлогчид “Роснефть” компанитай авах, зарах үнээ хэрхэн яаж бодохоо тохирсон гэрээг 2014 онд анх байгуулж байж. Саяхан гэрээгээ сунгасан юм байна. Хоёр тал өгөх, авах шатахууны үнээ Сингапурын биржийн баррель нефтийн үнэтэй уяж тооцох тохироо хийжээ. Сингапурын бирж дээрх баррель нефтийг тонн руу хөрвүүлж байгаад нефтийн ханшаа гаргачихдаг юм байна. Ингэж тооцсон үнэ дээр “Роснефть” өртөг зардлаа нэмээд манайд зарах ханшаа тогтоодог аж. Өөрөөр хэлбэл шатахуун импортлогчид дөрвөн жилийн өмнөөс дэлхийн зах зээлийн ханшаар шатахуунаа худалдаж авдаг болжээ.

Эндээс дэлхийн зах зээл дээр газрын тосны үнэ өсөх хэрээр хойд хөршөөс авах шатахууны ханш өсдөг гэсэн гаргалгааг түвэггүй хийчихэж болно. Өнгөрсөн жил 54-55 ам.долларт хэлбэлзэж байсан газрын тосны үнэ өдгөө 80 ам.доллар даваад байна. Түрүү жилийн зунаас хойш түүхий нефтийн үнэ өсч эхэлсэн юм. Тэгэхээр “Роснефть”-ийн манайд зарах шатахууны үнэ энэ циклийг дагаад өнөөг хүртэл нэмэгдсээр ирсэн гэсэн үг. Шатахуун импортлогчид энэ оны нэгдүгээр сараас үнээ бага багаар хоёр гурван удаа нэмсэн шалтгаан нь ерөөсөө энэ.

“Роснефть” Сингапурын биржийн хөдөлгөөнийг дунджилж, өртөг зардал, ашгаа нэмсэн үнийг сар бүрийн 25-нд манай улсын шатахуунд импортлогчдод ирүүлдэг. Аравдугаар сард шатахуун нийлүүлэх үнээ өнгөрсөн сарын 25-нд өгөхдөө дизель дээр 80 гаруй ам.доллар, бензин дээр 40 гаруй доллараар өсгөсөн дүн ирүүлжээ. Үнэ нь өссөн шатахуун түрүүчээсээ бууж, худалдаанд гарч эхэлсэн учраас дизель, бензиний үнэ хоёр өдрийн өмнөөс нэмэгджээ. Дашрамд дурдахад түүхий нефтийн үнэ энэ сараас огцом өөрчлөгдсөн юм. Баррель нефтийн ханш өнгөрсөн сард 77-78 ам.доллар байсан бол ганцхан сарын дотор 81-82 ам.доллар болж өссөнийг статистикаас харж болно.

Түүхий нефтийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр цаашид ч өсөх зурагтай байна. 100 ам.доллар давна гэсэн таамаг давамгайлж эхэлжээ. Ираны хориг цуцлагдах ч юм уу, ОПЕК-ийн орнууд өдөрт сая баррель тонн нефть илүү олборлоё гэсэн мэдэгдэл гаргахгүй л бол шатахууны үнэ буух ямар ч шалтгаан байхгүй. Дэлхийн өнөөдрийн байдлыг ажиглахад улс төрийн ийм эерэг шийдвэр, шийдэл хэзээ ч гарахгүй гэж шинжээчид онцолсоор байгаа. Харин ч Ираны хоригийн асуудал улам хүндэрнэ гэсэн таамаг голлож эхэллээ.

Гадаад зах зээл дээрх түүхий нефтийн үнийн чангарлын эсрэг бидний хийж хүчрэх зүйл мэдээж байхгүй. Дотооддоо хийх ёстой хоёрхон шийдэл байна. Нэг нь эдийн засгийн таатай давуу орчиндоо дулдуйдаж долларын ханшийг суллах, нөгөө нь А-95, дизелийн онцгой албан татварыг тэглэх.

Долларын ханш энэ янзаараа чангараад байвал ногоон валютаар худалдаж авдаг шатахууны үнэ буух ямар ч боломжгүй. Импортлогчид арилжааны банкуудаас зээлсэн мөнгөө сар бүрийн 15-нд “Роснефть” рүү шилжүүлдэг. Энэ үеэр ногоон валют чангарах үзэгдэл анзаарагддаг нь ийм учиртай. Манай улс жилдээ 1.4 сая тонн шатахуун хэрэглэж байна. Шатахуунд хичнээн ам.доллар зардагийг тооцохын тулд хамгийн багаар буюу нэг сая тонн шатахуунаар багцаалдъя. Нэг сая тонн бүтээгдэхүүнийг дунджаар нэг тонныг нь 700 мянган ам.доллараар авлаа гэж бодъё. Тэгвэл нэг сая тонн шатахуун худалдаж авахын тулд бидэнд жилд 700 сая ам. доллар хэрэгтэй. 700 сая доллараа 12 сард хуваахаар сар бүр 60 сая ам.доллар гадагшилдаг гэсэн аварга тоо гарч байна. Өнөөдрийн хэрэглээгээр тооцвол ойролцоогоор сар бүр 80 гаруй сая ам.доллар гадагш урсдаг гэсэн үг.

Доллар чангараад байхад шатахууны нөөцөө ахиухан бэлдэж болдоггүй юм байх даа гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Ахиухан шатахуун импортлохын тулд овоохон мөнгө хэрэгтэй. Арилжааны банкуудаас зээл авсан импортлогчдын хувьд дажгүй хэмжээгээр шатахуун нөөцөллөө ч долларын ханш өсөх хэрээр үнээ өсгөхөөс аргагүйд хүрнэ. Учир нь тэд зээлийн хүүгээ сар бүр төлдөг. Сар бүрийн хүү нь 1.5-1.6 хувиар хэмжигддэг. Ханшийн савлагаа ийм огцом хэлбэлзэлтэй үед жилийн 18 хувийн хүү гэдэг бол чанга тоо. За тэгээд агуулахад ажиллаж байгаа хүмүүс, агуулахын цахилгааны хэрэглээ гэж ирээд яривал урсгал зардлууд өчнөөн. Шинээр агуулахууд барьж байж ахиу шатахуун нөөцлөх боломжтой гэсэн тайлбарыг импортлогчид хэлдэг. Уул уурхайн салбар унаж, дизелийн хэрэглээ эрс хумигдсан 2014-2016 онд ахиу шатахуун нөөцлөх боломж байж. Уул уурхай сэргэж 1.1 сая тонн байсан хэрэглээ 1.4 сая тонн хүртэл өссөн өнөөдрийн хувьд ахиу шатахуун авъя гэсэн ч нөөцлөх сав хүрэлцэхгүй гэсэн шалтгаан байгаа аж.

Онцгой албан татварын хувьд өдгөө 80, 92 бензинийг татваргүй импортолж байгаа. Харин 95, 98-аас Засгийн газар онцгой албан татвар авсан хэвээр байна. Валютын сантай зөвшилцөж байж шийднэ гэсэн тайлбарыг эрх баригчид хэлж буй. Татвартай, татваргүй гэсэн ялгаанаас болж 80, 92-оос бусад бензин дизелийн үнэ хоорондоо 400 гаруй төгрөгийн зөрүүтэй худалдаалагдаж байна. Эндээс анзаарахад Засгийн газар ирэх оны төсөвт дизель, 95 бензиний онцгой албан татварыг хасч тооцох шаардлага нэгэнт үүсчихэж. Гэхдээ онцгой албан татварыг чөлөөллөө гээд долларын ханшийн чангарал, дэлхийн зах зээл дэх түүхий нефтийн үнийн галзуурлаас болж өндрөө авсан шатахууны үнэ мэдрэгдэхүйц бууна гэдэг боломжгүй зүйл. Харин ам.долларын ханшийг хазаарлаж чадвал шатахууны үнэд дарлуулахгүй амьдрах боломж бий.

Өмнөх засгийн үе шиг Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр зарлахгүй гэдгийг Ерөнхий сайд, Төв банкны ерөнхийлөгч нь мэдэгдчихсэн болохоор долларын ханшийг суллаж, төгрөгөө чангалах гарц л үлдээд байгаа юм. Долларын урсгалыг гадагшлуулахгүйн тулд иргэдийнхээ хэрэглээний зээлийг хумиад эхэлсэн засагт бас нэг гарц бий. Тэр нь төсвийн зардлаа багасгаж, төсвөөс санхүүжих эх үүсвэрүүдийг цөөлөх. Товчхондоо иргэд нь сард авдаг хэдэн төгрөгөө долларын чангарлаас болж үнэгүйдүүлчихээд бүсээ чангалж чардайж явахад төр ч бас бүсээ чангалмаар байна. Улсын төсвийн мөнгийг дэмий юманд зарцуулахаа эрс багасгавал төгрөг долларын харьцаа харьцангуй зохистой түвшинд хүрнэ гэсэн тайлбарыг эдийн засагчид хэлж байна. Бултаараа төгрөгөө чангалах энэ мэт арга чарга хэрэглэвэл бага ч гэсэн нэмэртэй л шийдэл.

Шатахууны үнэд улсаараа нэрвэгдэхгүй байх бас нэг гарц бий. Шатахууны нийт хэрэглээний багахан хэсгийг буюу 32-33 хувийг жижиглэнгийн буюу энгийн иргэдийн хэрэглээ эзэлдэг гэсэн тооцоо бий. Жижиглэнгийн хэрэглээ 92, 80 дээр төвлөрдөг. Засгийн газар шатахууны үнийн өсөлтөд хамгийн их өртдөг энэ эмзэг хэсгээ онилж өмнөх засгийн хэрэгжүүлсэн Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөртэй төстэй арга хэрэглэмээр байна.

Дундад зууны харанхуй үед баруун Европт байсхийгээд шулам тодруулдаг байв. Бүр анх Ирландын Килкенни хотноо 1324 оны арваннэгдүгээр сард Элис Кайтелер хатагтайн зарц бүсгүй Петрониллаг Христийн шашны аврагдагсдын тооноос хасч, амьдаар нь шатаасан эх сурвалж бий. Харамсалтай нь Петронилла бүсгүйн дараа Европ даяар 100 мянган хүн амиа алдаж байсан юм. Шулмын ангуучлал XVI зууны дунд үеэс улам идэвхжиж 200 жилийн дараа л эцэс болсон түүхтэй. Хүн төрөлхтний түүхэнд үлдсэн энэ толбыг харанхуй дундад зуун хэмээдэг. Шулмын тухай яриа хэзээнээс яаж эхэлсэн талаар өчнөөн таамаг дуулддаг. Дундад зуунд хүчээ авсан шулам агнах солиорлыг байгалийн гамшгаас эхлэлтэй гэсэн таамаг бий. Шинжлэх ухааны нээлтүүд хийгдэж амжаагүй тэр үед тахал, түүхий уснаас үүсдэг хордого, гэдэс ходоодны өвчин тархсан нь хүмүүсийг шулмын ид шидэнд итгэхэд хүргэсэн хэмээдэг. Шулмын ангуучлалын түүхийг сөхөхөөр бас нэг хачирхалтай үзэгдэл анзаарагддаг. Элит давхаргынхан шулмын ангуучлалд идэвхийлэн оролцож явсан жишээ өчнөөнөөрөө тоологддог юм билээ. Английн жентельмен, өндөр боловсролтой Мэттью Хопкинс гэхэд л гэрийнх нь гадаа цугладаг тариачин бүсгүйчүүдийг 1645 онд шулам гэж зарлаж байв. Мань эр өөрийгөө шулам таньдаг гэж шуугиулж талхны хөрөнгө гашилж, мах муудахад хүртэл хэн нэгнийг буруутгаж шулмаар тодруулж байсан гэдэг. Зөвхөн энэ эрийн нөлөөгөөр 1645 онд 200 хүнийг шулмаар зарлан шатааж байж. Тариачид, захын худалдаачид, эрдэмтэн профессорууд гээд шулмын эгнээнд багтагсад нийгмийн давхарга бүрт байсан юм. Шинжлэх ухааныг үгүйсгэсэн шашны зүтгэлтнүүдийн муйхарлал шулмын ангуучлалын түүхийг зузаатгасныг дэлхий нарыг тойрч эргэдэг гэх үзлээсээ болж шатаалгасан Жордано Бруногийн түүх баталдаг. Энэ харанхуй түүх тэгсгээд мартагдсан ч өнгөрсөн зууны дунд үед түүхчид дундад зууны шулмын ангуучлалыг шинээр нээсэн байдаг. Нацист Германы еврейчүүдийн эсрэг бодлогоос эхлээд АНУ-ын Иракт үй олноор хөнөөх зэвсэг хайсан он жилүүд шинэ шулмын ангуучлалд багтана гэсэн сонирхолтой гаргалгаа бий. Ямар нэг үл үзэгдэх, үл тэмтрэгдэх дайсны зураг бүтээж ард түмнийг айдаст автуулж, тэр айдсыг нь хэн нэг хүчтэн зогсоодог үйл явдлууд хүн төрөлхтний түүхэнд өрнөсөөр байгаа нь үнэн. Иймэрхүү үзэгдэл эдийн засгийн хямрал, төрийн идиалоги солигдох үед хүчээ авдаг гэсэн тайлбар дуулддаг.

Тэгэхээр хүн төрөлхтний шулмын тухай солиорол дундад зуунаар дуусаагүй байх нь. Хэн нэгнээ шулмаар зарлах шалтгааныг ухаад харахаар дундад зуунаас өнөөг хүртэлх бүх шалтгаан хэтэрхий өнгөц, гэнэн, жижиг байж. Гэдэсний өвчин тусах, хордлого болох, мах муудах, талхны хөрөнгө гашилах, шашны мухар тайлбарыг хамгаалахын тулд гэмгүй нэгнийг шулмаар зарласаар ирсэн байх юм. Шалтгаан нь бүр томорлоо гэхэд л сүр нөлөөгөө ихэсгэх амбицтай аль нэг гүрэн нийтэд аюултай дайсан зохиохын тулд хэн нэгнээ шулам болгосоор ирж. Манай түүхэнд ч ийм түүх өчнөөнөөрөө бий. Хэлмэгдүүлэлтийн үед гэхэд л сайхан эхнэртэйнхээ төлөө, сайн ажилласныхаа төлөө ардын дайсан болсон хүмүүс цөөнгүй. Нийгмээрээ хийрхсэн ийм үе өнгөрсөн зууны Монголын түүхэнд ганцаар тогтохгүй.

Орчин үед шулмын ангуучлал хаана явж байна гээ, нийгмийн сүлжээнд. Цахим орчинд хэн нэгнийг шулам болгож агнах шиг амархан зүйл алга. Фэйсбүүк, твиттер гээд олны хамарсан сүлжээ идэвхжсэн цахим орчинд бусдыг урьтаад шулмаар зарлаж, “шатаах” бүрэн боломж байна. Үүгээрээ бид аюултай цагт амьдарч байгаа улс. Сошиал ертөнцөд сайн сайхан, гэрэл гэгээ ч дүүрэн, эсрэгээрээ хүнийг амьдраар нь үгүй хийх ийм хүч бас бий. Хамгийн тод кейс бол мүүн. Мүүн гэсэн нэр дор хичнээн хүнийг шулам болгож зарласныг тоолох аргагүй. Боловсролын салбарт хувь нэмрээ оруулж яваа жирийн нэг бүсгүйг лав шулам болгож харагдуулж, хэсэгтээ л хэцүү байдалд оруулсан. Дараахь нь жижигхэн хэрнээ хэлэхээс аргагүй нэг жишээ бол төрийн ёслолын идээний ул боовыг тэгш тоогоор зассан явдал. Таваг зассан үйлчилгээний ажилтан цаанаас өгсөн ул боовонд тааруулж идээгээ зассан байж таарна. Сошиалаар сэвсэн шиг ардын дайсны санаа гаргаж таваг засна ч гэж юу байхав. Цахим ертөнц дэх “шулмын ангуучлал”-д өртсөн үйлчилгээний хэдэн ажилтан ажилгүй, хоолгүй болоод л дууссан. Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайдаар ажиллах үед сошиал дахь ангуучлал тод анзаарагдаж байв. Хэлсэн үг бүрийг нь мушгиж, хийсэн үйлдэл бүрийг нь элэглэж шившиглэсээр суудлаас нь буулгасан. Үгээ бодохгүй, цэнэхгүй хэлчихдэг сул тал мань эрийн гэм ч гэлээ бүтээсэн юмтай Ерөнхий сайдуудын нэг байсан нь бас бодитой үнэн. Гэвч сошиал дахь “шулмын ангуучлал” Н.Алтанхуягийг алиа марзан нөхөр төдий болгочихсон. Ер нь сошиалын ангуучлал аюултай. Хэн нэгнийг “шулам”-аар зарлаж, нийгмийг цочроосон мэдээллээр бөмбөгдөж үзэн ядуулсны эцэст ангуучилсан хүнээ хэн ч биш болгодог. Н.Энхбаярын өлсгөлөн зарлаад бухимдсан үедээ гаргасан авирыг харуулсан бичлэг байна. Тийм нөхцөлд орсон хүнтэй хууль, хүчнийхэн яаж харьцсаныг масс мэдэхгүй. Эвгүй харьцсан болоод таагүй ааш гаргасан байх өндөр магадлалтай. Гэсэн хэр нь салаавчаа гаргаж хашхирч буй экс Ерөнхийлөгчийн бичлэг цацагдах үед ингэж харсан хүн байгаагүй. Ингэж харуулах зорилгогүй бичлэг учраас Н.Энхбаярыг зүхсэн олныг буруутгахад бас хэцүү. Шуудхан хэлэхэд нийгмийн сүлжээн дэх нэгнийгээ намнаж байгаа энэ дүр зураг 1937 оны хэлмэгдүүлэлтээс ялгарахааргүй харагдаад байх юм. Дундад зууны харанхуй үед хэн нэгнийг бүхнээс урьтаж шулмаар тодруулж шатаасан нь хожиж амьдарсан. Өнөө ч ялгаагүй. Сошиал сүлжээнд хэн нэгнийг түрүүлж шившиглэсэн нь хождог болж. Хэлмэгдлийн үед хэлмэгдэгсэд үр удмаараа хохирч явсныг өнөөдөр дурсан ярих амьд гэрч олон бий. Хэлмэгдэгсдийн хүүхдүүдийн сургуульд сурах эрхэд нь халдаж, чадлаараа ахиж дэвшээд амьдрах боломжийг нь хүртэл хааж байсан нь өнгөрсөн түүхийн гашуун үнэн. Шулмын ангуучлал гаарсан дундад зуунд амьдаараа шатаалгасан хүний дөрөвхөн настай охиныг есөн сар шоронд хорьсон хэцүү явдал хүн төрөлхтний түүхэнд бичигдээд үлдчихсэн. Өнөөдөр ч ялгараад байх юм алга. Сошиалд шившиглэгдсэн хүний хүүхдүүд наад зах нь сургуулийнхаа орчинд адлагдаж яваа. Сошиалд хэн нэгнийг шившиглэсэн хувь хүний үйлдэл ямар балагтайг энэ мэтээр дурдаад байвал барагдахгүй. Хүний мууд дурласан, шулмын ангуучлалд донтсон хувь хүнээс гадна өчнөөн зуугаараа тоологдох вэб сайтууд, бас хэн нэгнийг шившиглэхэд хувь нэмрээ оруулж байна. Энэ өнцгөөс харахад вэб сайтын хамрах хүрээг зохих албаныхан анхааралдаа авах цаг болчихсон. Бүр тодруулж хэлбэл Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны хийх учиртай ажлын нэг мөнөөсөө мөн. Өнөөдөр вэб сайт бүр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, вэб сайтад гарч буй мэдээлэл бүр сэтгүүлчийн бичсэн зүйл гэсэн ташаа ойлголт хавтгайраад байна. Зүй нь хэвлэл мэдээлэл гэсэн тодорхойлолтод хэн багтах вэ гэсэн шалгуураар шүүгээд харвал маш олон вэб сайт хэвлэл мэдээллийн салбарт хамаарахгүй. Өөрийн гэсэн редакцитай, буух эзэн буцах хаягтай, бичсэн, нийтэлснийхээ үнэн мөний төлөө хариуцлага хүлээх чадвартай хуулийн этгээд л хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэсэн тойрогт багтана. Энэ шалгуурт багтах вэб сайт тун цөөн. Ихэнх нь редакцигүй, бичсэн мэдээллийнхээ төлөө хариуцлага хүлээх эзэнгүй, шуудхан хэлэхэд нүүрээ нууж бусдыг шившиглэдэг фэйсбүүк, твирттерчдээс ялгарах юмгүй. Хүсвэл хэн ч аль нэг вэб сайтыг тавхан минутын дотор байгуулчихаж дөнгөнө. Зөвшөөрөл энэ тэр гэж цаг хугацаа авдаггүй учраас хариуцлага, үүргийн тухай ярих аргагүй. Тэгэхээр хувь хүнтэй адилхан гээд харчихад болохгүй юмгүй.

Харамсалтай нь ийм вэб сайтуудыг сэтгүүл зүй гэж андуураад байна. Сэтгүүл зүй гэсэн малгай дор багтах мэдээллийн хэрэгслүүдийн хувьд редакцигүй вэб сайтуудаас тэс ондоо. Дахиад хэлэхэд сэтгүүл зүй бол редакцитай, өөрийн гэсэн бодлого чиглэл, мөрддөг дүрэмтэй хуулийн этгээд. Вэб сайтуудтай хамаатай инээд барсан, өмнөөс нь ичмээр олон үйл явдал болох юм. Сүүлийн жишээ гэхэд сэтгүүлчийн асуултад хариулахгүй суугаа Н.Багабандийн бичлэг байна. Намынх нь хурал дөнгөж эхэлж байхад урьдчилж авсан зөвшөөрөл ч үгүй давхиж очоод хурлын үр дүн асууж шалах лав мэргэжлийн сэтгүүл зүй биш. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж явсан хүнийг тэс хөнлөн зөрүүд гөжүүд өвгөн мэтээр харагдуулж сошиалаар сэвэх нь мэргэжлийн сэтгүүл зүй гэдэгт тодорхойлолтод хэтэрхий жижигдэнэ. Зөвшөөрөл авч, утга учиртай асуулт тавьж хандсан бол өөр хэрэг. Тэгээгүй, мэргэжлийн бус ажилласан учраас сошиалаар хэн нэгнийг шулмаар зарлаж, шившиглэж байгаагаас ялгаагүй зүйл болчихсон. Тэр бичлэг сошиалаар цацагдах үед “Дөнгөж эхлэх гэж байгаа хурлын үр дүнгийн тухай яг юу ярих вэ?” гэсэн асуулт тавьсан хүн мөн л байгаагүй. Мэргэжлийн зарчмаар ажиллаагүй, сошиалаар сэвсэн учраас тэр. Хариулах аргагүй асуулт тавьчихаад шантаажилж байгаа аятай камераар бичээд цацахыг мэргэжлийн ёс зүй гэхгүй.

Саяхан Эрдэнэтийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын бичлэг цацагдав. Хурлын дарга нь нэг хүнээс хэн болохыг тодруулахад өнөөх нь вэб сайтаас оролцож байгаа гэж хариулж харагдсан. Хариуд нь хурлын дарга “Бид гэрээтэй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээ хуралдаа суулгах учиртай. Хэн нэг утастай хүн орж ирээд хурлын бүх процессийг цацаад байвал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэрэг байна уу. Хэрвээ дурын хүнд ийм боломжийг нээж өгөөд байвал албан ёсны хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байгаад яах юм бэ” гэж хэлнэ лээ. Толгой дохихоос аргагүй үг. Уг нь энэ үгийг орон нутгийн хэн нэг дарга биш, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын удирдлагууд хэлж суух учиртай. Янз бүрийн арга хэмжээнүүдийн үеэр аппарат үүрчихсэн явж байдаг хижээл насны эр наадмын нээлтийн гэрэл зургийн сурвалжлага хийнэ гээд мандат авчихсан явсныг санаж байна. Фото сэтгүүл зүй гэдэг аппарат үүрсэн хүн бүрийн сонирхол хоббигоороо хийдэг салбар бас биш. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд дансгүй, ардаа байгууллагагүй сайн дурын зурагчдыг сэтгүүл зүйн нэг хэсэг гэж харах аргагүй.

Ямар нэг үйл явдал боллоо гэхэд редакцигүй сайтууд, сайн дурын зурагчид битүү шавдаг нь нийтлэг үзэгдэл болоод удаж байна. Мэргэжлийн хэвлэл мэдээллийнхэн бужигнаж байвал өөр л дөө. Аль нэг албан тушаалтан шуугиан тарьсан сэдвээр мэдээлэл хийлээ гэхэд мэргэжлийн сэтгүүлчид нотолгоо үнэн хайсан асуултуудаар “бөмбөгдөж”, мэргэжлийн фоточид асуултаас бултсан улайсан сандарсан төрхийг нь аппаратандаа буулгасан халуун уур амьсгалтай хэвлэлийн хурал сүүлийн үед үгүйлэгдэх болсон нь бодитой үнэн. Хэн нэгнийг шантаажилж мөнгө олох зорилгоор ажилладаг нэр нь танил болоогүй вэб сайтын төлөөллийн асуух асуулт тодорхой, тэр зүг рүү л чиглэнэ. Сайн дурын зурагчдын хувьд халуун агшныг буулгах гэхээс илүү, хэтэрхий жижиг зорилгоор халуун үйл явдлуудыг зорьдог нь нууц биш. Д.Оюунхорол гишүүний зөвхөн нүдээ аних агшныг анаж, амжиж авсан кадраа зарж суудаг гэрэл зурагчныг фото сэтгүүл зүй гэсэн тойрогт оруулах боломж хэтээсээ байхгүй. Сэтгүүл зүйд асуудал болсон энэ үзэгдэл дундуур мэргэжлийн сэтгүүлчид нь асуултаа тавьж, фоточид нь аппаратаа шажигнуулж, операторууд нь камераа чиглүүлж яваа. Гэхдээ хэт хавтгайрсан мэргэжлийн бусынхантай холилдохоор сэтгүүл зүйн жинхэнэ мэдээ, чанартай нийтлэл, даацтай нэвтрүүлгийн агуулга чансаа бүдгэрч харагдаад байна.

Чуулганы танхимын нээлт хаалтын сурвалжлага, халуун асуудал өрнөсөн хуралдааны үеэр бүр хэцүү зураг харагддаг. Чуулган, байнгын хорооны танхимын зай талбай хэмжээ хязгаартай. Төдийгөөс өдий хүртэл мэргэжлийн зарчмаараа ажиллаж байгаа редакциуд цөөн тооны сэтгүүлчээ хязгаар шалгууртайгаар парламентын сурвалжлагчаар ажиллуулсаар ирсэн жишиг бий. Гэтэл сүүлийн үед редакцигүй сайтууд, сайн дурын фоточдын арми ордон хавиар багшралдах болсон нь бодитой үнэн. Ямар ч харилцаа хуулийн дор, журмын хүрээнд, тодорхой хязгаартайгаар өрнөдөг жам, жишигтэй. Тэгэхээр Харилцаа холбооны зохицуулах хороо, Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой зохицуулалт хийдэг газрууд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн рейтингийг тогтоож ангилах цаг болчихож. Хэвлэл мэдээллийн редакцийн эрхлэгч нар, телевизийн захирал, вэб сайтын удирдлагуудын өмнө сошиалаас сэтгүүл зүйгээ ялгаж харуулах үүрэг ирчихээд байна. Дахиад хэлэхэд хэвлэл мэдээлэл, сошиал хоёр тэнгэр газар шиг ялгаатай. Ялгаа нь маш тодорхой. Сошиалаар хэнийг ч шившиглэж болно. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хуулийн дор ажилладаг учраас хэн нэгнийг шившиглэх эрхгүй. Зөвхөн үнэнийг гэсэн зарчим дор ажилладаг. Хуулийн дор ажилладаг хэсэгтээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэх эрхийг өгч, цэгцэлж авахгүй бол олон нийт сүүлдээ сошиал, мэргэжлийн сэтгүүлчдийн алинд нь ч итгэхээ байх нь. Юу ч хэлээд бултаараа үнэмшихээ байчихвал яах вэ. Юунд ч итгэхгүй хүмүүсээс бүрдсэн нийгэмтэй болчихвол яах бол. Төсөөлөхөөс ч зугтмаар асуулт.

Дахин онцлоход цагт нэг шулам тодруулах чадалтай гээд бодохоор сошиал хүчтэй. Жинхэнэ шулам биш, жирийн л нэг иргэнийг сошиалд идэвхтэй сая гаруй нөхөд нэгэн зэрэг шившиглэхэд л хүний амьдрал хувь тавилан сүйднэ гээд бодохоор сошиалыг сэтгүүл зүйгээс ялгах, ангилах эрэлт бодит утгаараа үүсчихээд байна.

“Найман шарга” валютын захынхан өчигдөр нэг ам.долларыг 2540 төгрөгөөр авч 2544 төгрөгөөр зарлаа. Ногоон валют 2500 давсан түүх Төв банкны энэ удирдлагын үед хоёр дахиа давтагдаж буй нь энэ. Эхний цойлолт 2016 оны аравдугаар сард болсон юм. МАН засгийн эрхэнд гараад гуравхан сарын дотор ам.долларыг хөөргөсөн түүх нууцсаад байх юмгүй. Сангийн сайд, төв банкны ерөнхийлөгч хоёрын “Монголын эдийн засаг уналаа, валютын нөөцгүй болчихож” гэсэн утгатай шил дараалсан мэдэгдлүүд долларын ханшийг галзууруулж байв. Тухайн үед эдийн засаг үнэхээр тийм хэцүү байсан уу гэдэг асуултад хариу хайя. 2016 оны зуны статистикийг сөхөхөд инфляци 1-2 хувь, ам.долларын ханш 2000 орчим төгрөг, валютын нөөц 1.3 тэрбум ам.доллар, урсгал тэнцлийн алдагдал 600 орчим сая ам.доллар, төлбөрийн нийт тэнцэл алдагдалгүй гэсэн үзүүлэлтүүд ирийж байна. Өөлье гэвэл төсвийн алдагдал дээр л асуултын тэмдэг байж.

Эдийн засагчдын хэлдгээр бүх үзүүлэлт хөрсөндөө буучихсан гэж харахаар зураг л даа. Ямар нэг эрсдэл үүсчих вий гэсэн санаа зовох шалтгаангүй, гадаад орчин бага зэрэг сэргэж, мөнгө ороод ирэхэд л бүх зүйл дээшлэхээр үзүүлэлтүүдтэй орчинд улс төрийн сөрөг мэдэгдлүүд хийсээр суугаад ганцхан улирлын дотор долларын ханшийг 2500 гаргаж, зээлжих зэрэглэлээ хоёроор буулгаж, сэргэх байсан хөрөнгө оруулалт, зээлийн гарцыг хумьчихсан алдаатай бодлогын уршиг өнөөдөр долларын галзуурал, шатахууны үнийн өсөлтөөр илэрч байна. Тухайн үед төв банк зах зээл рүү 300-400 сая ам.доллар зарж үрж байж ам.долларын ханшийг хазаарласан удаатай. Үүний дараахан аврал эрж, Олон улсын валютын сантай хэлэлцээрт орж байв. Валютын сангийнхантай хэлэлцээр хийсэн тэр өдрүүдэд бизнесийнхэн “Валютын сангийн хөтөлбөрт орох нь тодорхой болчихлоо. Тэгэхээр богино хугацаанд эдийн засаг сэргэнэ гэж найдалтгүй. Сантай хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр банкуудад шалгалт хийх нь ойлгомжтой, шалгахаар зээл гарахгүй. Бизнесийн төслөө хойшлуулъя. Доллар аваад сууя” гэсэн бодолтойгоор нам жим амьдарцгаах болсон нь бодитой үнэн. Яг тэр үед Монголбанк мөнгөний бодлогын хүүг 4.5 хувиар огцом чангалах шийдвэр гаргаж нэгэнт эрчээ алдчихсан эдийн засагт ташуур өгсөн нь мөн л болсон үйл явдал. Золоор нүүрсний үнэ өсөөгүй бол өнөөдөр байдал ямар байхыг төсөөлөхөд хэцүү.

Өдгөө төв банк гурван тэрбум ам.долларын нөөцтэй. Нүүрснээс 2.2 тэрбум, зэсээс 1.8 тэрбумыг олчихсон. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт нэг тэрбум 500 саяар хэмжигдэж буй. Ингээд харахаар зургаан тэрбум ам.долларын орох урсгал аль хэдийнэ нээгдээд байна. Зээл энэ тэр гээд бусад урсгалыг нь алгасаад сая онцолсон гурав дээрээ фокуслахад л ноён ногооны ханшийг хазаарлах боломж байх шиг. Гэвч гурван тэрбумын нөөцтэй төв банк хөшүүн загнасаар өнөөдөртэй золголоо. Уг нь том нөөцтэй төв банк валютын дуудлага худалдаанд өнжилгүй оролцож, банкуудын санал болгосон долларын хүсэлтийг хангаад явбал ханш ингэтлээ цойлохгүй. Нөөцөөсөө мөнгө гаргах дургүй суугаа хойрго хандлага нь Засгийн газрын өртэй холбоотой гэх таамаг дуулдаж байна. Яг үнэндээ нөөцөөс засгийн өрийг төлөх нь арга мухардсан сонголт. Засагт олсон орлогоороо өрөө төлөх гарц бий. Орлого хэцүүхэн байвал өр тавиад өрөө дарах хувилбар бас байгаа.

Монголбанк сүүлийн үед валютын дуудлага худалдаанаас бултах маягтай аж төрж байна. Заримдаа өнжиж, гэнэт сандрахаараа ээлжит бус худалдаа хийж, эсвэл ирсэн захиалгын дөрөвний нэгийг нь л өгч урьдчилж таах аргагүй үйлдэл, алхам хийх болсон. Арилжааны банкуудын хүссэн долларын дөрөвний нэгийг өгөөд байхаар ногоон валютын эрэлт үүсч, ханш 2500 давахаас аргагүй.

Доллартаа харам төв банкны хандлагын цаана Арбитрийн эргэн төлөлт гэсэн дарамт ч байж мэднэ. Наад зах нь ЖАСТ-ын 100 сая ам.долларын өр байна. Засгийн газар “Эрдэнэт мөнгө багатай байна. Нөөцөөсөө төл” гэхэд л Монголбанкинд үгийг нь дагахаас өөр гарц байхгүй. Арбитрийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй удах тусам хүүгийн алдагдлаас эхлээд олон саад бэрхшээл бий. Саяхнаас “Эрдэнэт үйлдвэр” гадагш нь зарсан бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг авч чадахгүйд хүрээд байна гэсэн мэдээлэл дуулдсан. Экспортолсон зэсийнхээ мөнгийг гадаадаас авч чадахгүйдээ хүрвэл төв банк нөөцөөсөө 100 сая ам.доллар алдахаас аргагүйд хүрнэ. Өмнөх засгийн үед ч Монголбанк нөөцөөсөө “Хан ресурс”-т доллар гаргаж өгсөн удаатай.

Доллар хэрэглэхээс аргагүй дараагийн том хэсэг бол шатахуун импортлогч компаниуд. Импорлогчид жилдээ 1-1.4 тэрбум ам.долларыг хойд хөршөөс шатахуун худалдаж авахад зардаг. Шатахууны үнэ өсдөг гурван шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, оросууд хилийн үнээ нэмбэл импортлогчид үнээ өсгөхөөс аргагүйд хүрдэг. Хоёрдугаарт, доллараар хийдэг наймаа учраас ногоон валютын ханш цойлохоор дагаад шатахууны үнэ өсдөг. Дараагийн том асуудал нь шатахуун импортлогчдын эргэлтийн хөрөнгө. Шатахуун импортолдог арав гаруй компани доллараар бүтээгдэхүүн авах учраас хаа нэг газраас доллар зээлэхээс аргагүй. Нэг бол гаднаас, эсвэл дотоодын хэдэн банкнаасаа долларын зээл авч Орос руу шилжүүлж таарна. Долларын зээлийг шууд нэг банкнаас авах боломжгүй учраас нэг компани гэхэд л хэд хэдэн банкнаас зээл авч байгаа аж. Өндөр ханштай долларын зээл авч шатахуун импортлохоор бензиний үнэ нэмэгдэхээс аргагүй гэсэн логик бий. Нөгөө талд зээл өгөх учиртай банкуудад нь Төв банк нөөцөөсөө хялайлгахгүй шахам суугаа. Тэгэхээр долларын дутагдалтай банкууд бага хэмжээний зээл өгч таарна, шатахуун импортлогчид авсан цөөхөн мөнгөндөө тааруулж багахан шатахуун оруулж ирэх нь ойлгомжтой. Үсрээд хоёр долоо хоног худалдах хэмжээний шатахуун импортолж эхэлсэн гэх мэдээлэл дуулдаж байна. Хагас сарын дараа дахиад шатахуун худалдаж авахад доллар өсчихвөл өмнөх зарсан үнээ өсгөхөөс аргагүйд хүрнэ. Ингээд харахаар шатахууны үнэ савлагаатай байх орчин нэгэнт бүрдчихэж. Шатахууны үнэ өсч буй өөр нэг том шалтгаан гэвэл дэлхийн зах зээл дэх нефтийн үнийн өсөлт. Сүүлийн мэдээгээр нэг баррель нефтийн ханш 79 ам.долларт хүрчихлээ. Цаашдаа ч өсөлт зогсохгүй, 100 ам.доллар хүрнэ гэсэн таамаг шинжээчдийн дунд байна. Тэгэхээр шатахууны үнийн өсөлт дөнгөж эхэлж байна гэж харахаас аргагүй нь.

Өмнөх төв банкны ерөнхийлөгчийн үед шатахууны үнэд нөлөөлдөг гурван шалтгааны хоёрыг нь зохицуулсан учраас дөрвөн жилийн турш бензиний үнэ хөдлөөгүй. Эхний зохицуулалт нь валютын форвард хэлцэл. Монголбанк арилжааны банкуудтай валютын форвард хэлцэл хийж байлаа. Ирээдүйд ямар ханшаар төлбөр тооцоо гүйцэтгэхээ өнөөдөр тодорхой болгож гар барихыг форвард хэлцэл гэдэг. Энгийнээр хэлбэл Төв банк арилжааны банкуудтай 1750 гэсэн тоо тохироод, гурван сарын дараа долларын ханш өссөн ч тохирсон үнээрээ өгөлцөж авалцана гэж гар барьж байгаа хэрэг л дээ. Арилжааны банкууд аж ахуйн нэгжүүдтэй бас ийм хэлцэл хийж байв. Дараагийн зохицуулалт нь хөнгөлөлттэй зээл. Төв банк арилжааны банкуудад хөнгөлөлттэй зээл өгч, өнөөдүүл нь авсан хөнгөлөлттэй зээлээ шатахуун импортлогчдод өгч байсан юм. Банк багахан ашиг нэмээд зээл өгөхөд л импортлогчид долоо, наймхан хувийн хүүтэй зээл авч байлаа. Дажгүй нөхцөлтэй зээл авсан компаниуд шатахуунаа их хэмжээгээр татаж таарна. Тухайн үед шатахууны нөөц дээд талдаа 85 өдөр, бараг гурван сараар хэмжигдэж байсан нь цаанаа ийм учиртай. Тэр үед Засгийн газар Монголбанкнаас өгсөн чигийн дагуу шатахуунаас авах онцгой албан татвараа сэргээж гурван жилийн дотор 800 тэрбум төгрөгийн татвар төсөвт төвлөрч байв. Шатахууны үнээ ч бариад, татварын орлогоо ч өсгөснийг өнгөрсөн жилүүдийн статистикаас харж болно.

Харин Н.Баяртсайханыг төв банкийг толгойлж эхэлснээс хойш валютын ханшийн эрсдэлийг компаниуд 100 хувь өөрсдөө хариуцаж эхэлсэн юм. Засгийн газар Аи- 92-ийн татварыг тэглэснээс өөр шатахууны үнэ рүү чиглэсэн ямар ч арга хэмжээ өнгөрсөн хугацаанд авсангүй. Сүүлийн үед Аи95, дизелийн түлшийн татварыг тэглэх саналаа Валютын санд хэлж зөвшөөрлийг нь хүлээж суугаа. Валютын сангийн хариуг хүлээх зуур шатахууны ханш 30 хувиар өсөөд байна. Үнэ зохицуулах бүх арга хэрэгслээсээ татгалзсан учраас ингэж өсөхөөс өөр замгүй л дээ.

Тэгэхээр банкуудад данстай цөөн хэдэн долларын багагүй хэсэг нь шатахуун импортлогчдод зээл хэлбэрээр хүрч байна. Манай улсад шатахуунаас гадна доллараар худалдаж авдаг өчнөөн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бий. Наад зах нь л приус, ланд крузерийн импорт гээд харахад том мөнгөн дүн дуулддаг. Хүнс, ахуйн барааны импортод чамлахааргүй доллар урсдаг. Товчхондоо эдийн засаг доллараар цангаж эхэллээ. Одоо засагт шатахууны үнийн өсөлтөөс бултах ганцхан гарц байна. Валютын сангаас гуйж байгаад 95, дизелийн онцгой татварыг тэглэх. Валютын сан зөвшөөрч шийдвэр гарлаа гэхэд шатахууны үнэ өнөөдрийн ханшаараа нэг хоёр сарын хугацаанд л зарагдана гэсэн ойрын үр дүн бий.

Эцэст нь дүгнээд хэлэхэд долларын ханш суларсны цаад шалтгаан бодлогын маш том алдаанаас үүдэлтэй. Зүгээр нэг төлбөрийн тэнцлийн алдагдал яриад шийдэгдэхгүй. Дэлхийн худалдааны дайн гэх мэт гадаад шалтгаан тоочоод ч мултрах аргагүй асуудал. Импортлогч компаниудыг, арилжааны банкуудыг буруутгаад шийдэгдэх асуудал бүр биш.

Манай сонин долларын ханшийн өсөлтийн шалтгааныг хөндсөн өмнөх нийтлэлдээ Монголбанк хэзээд тэсрэхэд бэлэн дарьтай торхон дээр сууж байгаа тухай онцолсон. Дэлбэрэхдээ эдийн засагт аюул тарьж мэдэх дарьтай торх нь дөрвөн их наядаар хэмжигдсэн илүүдсэн төгрөг. Одоогийн Сангийн сайд Засгийн газрын үнэт цааснаас татгалзсан өдрөөс хойш хуримтлагдаад өдийг хүрсэн мөнгө л дөө. Төв банкны үнэт цаас гэсэн малгайтай энэ мөнгийг зээл болгох хэрэгцээ эдийн засагт байсан уу гэвэл байсан. Орон сууцны, үйлдвэрлэлийн гэж ирээд яривал зээл мөнгөний өчнөөн хэрэгцээ бий. Харамсалтай нь төв банк бодлогын чигийн ийм зээлүүдийг дэмжихгүй гэж мэдэгдсэн, өнөө ч тэр байр сууринаасаа ухраагүй гэж толгой сэгсэрч суугаа. Илүүдэл төгрөгийн ихэнх нь Монголбанкинд долоо хоногийн хугацаатай байршдаг. Хэзээ ч сулраад долларт хувирч мэдэх мөнгө гэсэн үг. Хэрвээ энэ хэмжээний мөнгө доллар болвол өнөөдөр 2500 давсан долларын ханш 2600, 2700 гэж цойлоод давхичих эрсдэлтэй. Тэгэхээр ядаж л хавар хүртэл, зээлийн урсгал сэргэтэл илүүдэл төгрөгийг барих бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага төв банкны өмнө байна.

Долларын ханш өсч эхэлснээс хойш нийтэд хандаж мэдэгдэл хийгээгүй, энэ сарын 20-нд зарласан хэвлэлийн хурал дээрээ ч үзэгдээгүй Төв банкны ерөнхийлөгч аргагүйн эрхэнд мөнгөний бодлогын төслөө өргөн барихдаа л олны өмнө гарч хэдэн үг унагалаа. Монголбанкын ерөнхийлөгч уг нь яг өдийд Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай уулзаад “Засгийн газрын үнэт цаас гарга. Чадахгүй бол бид гаргая. Гэхдээ дор хаяж жил хагас, болж өгвөл 18 сарын хугацаатай, 12 хувийн хүүтэйгээрээ гаргана. Тэгж байж илүүдсэн дөрвөн их наяд төгрөгөө хавар хүртэл түгжинэ” гэж зоригтой дуугармаар байгаа юм. Төдийгөөс өдий хүртэл хэлсээр ирсэн “Ингэх нь Монголбанкинд ашиггүй” гэсэн үг нь лав л өнөөдөр байгаа олохгүй. Иргэдийн халаасан дахь төгрөгийн үнэ цэнэ навс унаж, шатахууны өсөлт, хүнсний үнийн галзуурлаас болж нийт олноороо амьжиргаагаа алдаж, компаниуд алдагдалтай ажиллавал эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ. Ийм эрсдэлээс хамгаалах бодлого явуулсныхаа төлөө алдагдалтай ажиллана гэдэг аль ч улсын төв банкинд байдаг л үзэгдэл.

ХАМГИЙН ИХ НҮҮРСИЙГ ТӨРИЙН ӨМЧИЙН КОМПАНИ ЭКСПОРТОЛДОГ, НҮҮРСНИЙ ТОМ НАЙМААНЫ ЦААД ЭЗЭД НЬ УЛСТӨРЧИД-

Арилжааны банкууд өчигдөр 98.8 сая ам.доллар авах захиалга ирүүлсэн ч Монголбанк 20 сая ам.доллар л нийлүүллээ. Хуучны нэг кинон дээр гардаг даа, дөрвөн дугуй авах хүсэлт гаргаад дарга дамжин хасагдсаар эцэст нь нэг дугуй гар дээр нь ирдэг тухай. Яг үүн шиг банкуудад 60 сая ам.доллар хэрэг болоод 90 саяыг зараач гэж төв банк руу хандсан байж таарна. Гэтэл Монголбанк хүссэнээс нь 40 сая ам.доллараар дутуу валют өгчихлөө. Ам.долларын ханш 2500 даваад талийж өгсөн ийм цагт төв банкны энэ харамч хандлагыг байгаа оноогүй шийдэл гэж харахаас өөр арга алга. Есдүгээр сарын эхээр бас төв банк ийм хандлага гаргасан. Арилжааны банкуудад хүссэнээс нь эрс бага ам. доллар зарсаныг цахим хуудас руу нь ороод харчихаж болно. Доллар зарахгүй гэж гэдийсэн өдөр ч төв банкинд бий. Хэрэгцээтэй доллараа авч чадаагүй банкууд яана гээч. Дутуу 40 сая ам.доллараа гудамжнаас нөхнө. Бүр тодруулбал Н.Баяртсайхан хар захаас их хэмжээний доллар тат гэсэн ганцхан сонголтыг арилжааны банкуудад үлдээж байна. Энэ тохиолдолд эрэлт өсч ногоон валютын ханш хаданд гарах нь нэг дээр нэгийг нэмээд хоёр гардаг гэдэг шиг тодорхой зүйл. Үр дүнд нь иргэдийн бүтэн сар зүтгэж авдаг цөөхөн хэдэн төгрөг л үнэгүйднэ.

Ам.долларын ханшийн өсөлтөөс хэн хожиж явааг анзаарч харъя. Ченжүүдийн хувьд ам.долларын өсөлтөөс асар их мөнгө олж, ашиг хийдэг хэсэг хэтээсээ биш. Тэдний гар дээр үсрээд арван сая ам.доллар эргэлддэг.

Сая ам.долларын л ашиг хийдэг улс. Үнэн хэрэгтээ 10 сая ам.доллар бол эдийн засгийн хувьд сүртэй тоо биш. Ам.долларын ханшаас хамгийн их ашиг олж байгаа нь нүүрс экспортлогчид. Өмнөх засгийн үед ам.долларын ханш 17002000 төгрөгт хэлбэлзэж байхад Монголын нүүрсний нийт экспортын орлого жилийн 200 сая ам.доллараар хэмжигдэж байсан юм. Гэтэл өнөөдөр нүүрсний экспортын орлого 2.5 тэрбум ам.доллараар яригдаж байна. 2014 онд олж байсан 200 сая ам.долларыг тухайн үеийн долларын дундаж ханш болох 1800-гаар үржүүлье. Хариу нь 360 тэрбум гэсэн тоо гарч байна. Тэгвэл өнөөдрийн олж буй 2.5 тэрбумыг 2500-гаар үржүүлээд үзээрэй. Ямартаа ч экспортын нийт орлого нь 12 дахин өссөн нүүрснийхэн ам.долларын ханшийн зөрүүнээс 40 хувийн ашиг олж байна. Нүүрсний хамгийн том экспортыг төрийн өмчийн “Эрдэнэс Таван толгой” компани хийдэг. Нүүрсний бизнесийн ард том улстөрчдийн нэр байсхийгээд дуулддагийг монголчууд бултаараа мэднэ. Тэгэхээр ам.долларын галзуурлаас хамгийн их ашиг хүртдэг нь улстөрчид, төр болж таарч байна. Товчхондоо өнөөдөр Монголд нүүрс зардаг хүмүүст зориулагдсан эдийн засгийн менежмэнт явж байна. МАН засгийн эрхэнд гараад жирийн иргэд, дундаж давхарга руу хандсан ипотекийг ойлгоогүй, ойлгохыг ч хүсээгүй, хэрэгжүүлээ ч үгүй. Одоо бага хүүтэй урт хугацаатай орон сууцны зээл бараг л ор сураггүй болдог дээрээ ирчихлээ. Эндээс харахад төр засаг өөрсдийнхөө олдог хэдэд анхаарахаас өөрийг хийхгүй суугаа нь гашуун ч гэлээ бодитой үнэн. Хатуухан хэлэхэд Монголбанк орон сууцанд амьдрах хүсэлтэй Бат, шатахуун хэрэглэдэг Дорж, инфляцид өртдөг Цэцэгээ, мах хэрэглэдэг иргэдийнхээ төлөө биш эрх баригчдын халаасанд орох мөнгөний төлөө ажиллаж байна.

ИЛҮҮДСЭН ТӨГРӨГ НОЁН НОГООНЫ ХАНШИЙГ ГАЛЗУУРУУЛНА

Арилжааны банкууд яг өнөөдөр төгрөгийн илүүдэлтэй байна. Өнөө жилийн эхний долоон сарын байдлаар гэхэд л дөрвөн их наяд төгрөг гэсэн аварга тоо дуулдсан. Эдийн засагт бол энэ тоог Монголбанкны үнэт цаас гэсэн тодорхойлолтын ард бичдэг. Төв банк энэ мөнгөнд жилийн 10 хувийн хүү төлж долоон хоногийн хугацаатай байршуулдаг. Хэрвээ энэ хэмжээний мөнгө ипотек, шатахуун, махны үнэ тогтворжуулах гэх мэт зохицуулалтын хөтөлбөрүүдэд зарцуулагдаж эдийн засагт эргэлдэж байсан бол айгаад байх юмгүй л дээ. Юунд ч зарцуулагдахгүй, хэнд ч хэрэггүй яг өнөөдрийнх шиг түгжигдсээр удвал хэцүү байдал үүснэ. Товчхондоо тэсэрвэл гамшиг тарих дарьтай торх л гэсэн үг. Дээр нь Монголбанк долларын ханшийн өсөлт сүртэй зүйл биш гэх маягийн мэдэгдэл хийгээд суувал төгрөг үнэгүйдэх зам руугаа шуударна гэсэн болгоомжлол зарим эдийн засагчид байна. Энэ мөнгө яг нарийндаа гуравхан банкинд төвлөрдөг. Долларын ханш яах нь тодорхойгүй удаж, төв банкны идэвхгүй хандлага үргэлжилбэл банкууд энэ хэмжээний мөнгийг доллар болгох шийд гаргах өндөр эрсдэлтэй. Монголбанкин дээр долоохон хоногийн хугацаатай байршдаг учраас төгрөгөө доллар болгох боломж банкуудад бүрэн бий гэсэн үг. Хэрвээ тэгвэл ам.долларын ханш огцом өсөх аюул бий. Илүүдэл төгрөг төв банкинд өмнөх шиг жил хүртэл хугацаагаар байршдаг байсан бол огцом шок үүсэхгүй байх талтай гэж эдийн засагчид хэлж байна.

Зээлийн хэмжээ өнөөдрийн статистикаар 20 хувиар өсөөд байгаа. Уг нь зээлийн хувь хэмжээ үүнээс ч өсөх бололцоотой. Арилжааны банкуудын хувьд илүүдсэн дөрвөн их наяд төгрөг зээл болж эдийн засагт эргэлдэх боломжтой. Банкууд илүүдсэн төгрөгөө зээл хэлбэрээр зах зээлд гаргахыг хүсч байгаа ч эрэлт нь ханачихсан гэх шалтгаан бий. Гэхдээ зээлийн эрэлт ханасан гэж шууд дүгнэхэд хэцүү. Зээл болгож гарах бодлого алга гэвэл үнэнд ойртоно. Төв банкнаас ч юмуу Засгийн газраас ипотекийн зээлээ эрчимжүүлье, боловсруулах үйлдвэрлэлээ санхүүжилтээр дэмжье гээд хөшүүрэгдэхэд л илүүдсэн гээд байгаа дөрвөн их наяд төгрөг зах зээлд эргэлдэж эхэлнэ. Монголбанк долларын зээлийг хумина, хэрэглээний зээлийг хазаарлана гэж мэдэгдэж суугаа. Хязгаарлахыгаа хязгаарлаж болно л доо. Гэхдээ илүүдсэн төгрөг гэсэн толгойны өвчнөөс салахын тулд зээлийн өөр сувгийг нээх бодлого хэрэгжүүлэх учиртай.

Дахиад хэлэхэд ХААН, Голомт, Худалдаа хөгжлийн банкны аль нэг нь илүүдсэн төгрөгөөрөө доллар авна гээд захиалга өгчихвөл валютын захад савлагаа үүсэхэд бэлэн болчихож. Монголбанк өнөөдрийнх шигээ төгрөгийн ханш суларч байна гэсэн мэдэгдлийг давтамжтай хийгээд суувал банкуудад төгрөгөө долларт хувиргахаас өөр зам үлдэхгүй. Уг нь өдийд Н.Баяртсайхан “Ам.долларын ханш чангарахгүй” гэх мэт эерэг дохиог эдийн засагт өгөх учиртай. Төв банк энэ янзаараа мөнгөний зах дээр мэдрэмжгүй аашлаад байвал ханш нэг л өдөр 2800 руу дөхнө. Яг тэр үед илүүдэл төгрөгийн ихэнхийг атгасан банкны менежерүүд доллар руу зүтгэх нь тов тодорхой зүйл. Хувийн хэвшил ашгийн төлөө ажиллах нь хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Өнөөдөр аль ч банкны тайланг шүүрдээд харсан ашиг нь тэг дээр байгаа. Он дуусахад гуравхан сар үлдчихсэн энэ үед ашиггүй ажиллаж яваа банкууд зүгээр суухгүй нь ойлгомжтой. Эцэст нь долларын ханш өсч, төгрөг үнэгүйдсэн ачааны хүндийг иргэд үүрээд л өнгөрнө. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд учир мэдэх улс илүүдэл дөрвөн их наяд төгрөгийг эдийн засагт үүссэн хаван гэж нэрлээд байна. Өмнө нь ийм их хэмжээний төгрөгийн илүүдэл үүсдэггүй байсныг онцлох учиртай. Мөнгөний зах дээрх илүүдэл мөнгө өмнөх засгийн үед 400-500 тэрбум төгрөгөөр хэмжигддэг байсан юм.

ИНФЛЯЦИ 12 ХУВЬ ДАВСАН БАЙЖ МЭДЭХ НЬ

Илүүдэл төгрөг инфляцийн өсөлттэй хавсрахаараа том аюул тарина гэх болгоомжлол ч дуулдаж эхэллээ. Төв банк инфляцийг найман хувьд барьж байгаа гэсэн мэдээлэл түгээж буй. Харин монголчуудын суурь хэрэглээ болсон шатахууны үнийн өсөлтөөр хэмжээд үзэхэд инфляци дор хаяж 12 хувь хүрсэн гэсэн таамаглал эдийн засагчдын дунд байна. Тэнгэрт цойлсон инфляциа цаасан дээр багасгаж буулгадаг улсын тод жишээ нь Венесуэл гэдгийг энэ дашрамд онцолъё. Айл бүрийн төсөвт очиж суудаг шатахууны үнэ гэхэд л 2030 хувиар өсөөд байна. Шатахууны үнийн нэмэгдлийг дагаад бүх үйлчилгээ, бүтээгдэхүүний үнэ өгсдөг хуультай. Саяхан ногооны үнэ унасан боловч шатахууны ханш нэмэгдэнгүүт дагаад өссөн нь үүний наад захын нотолгоо. Засгийн газар, Монголбанкны зөнд нь хаясан шатахууны үнэ цаашид ч нэмэгдэх зураг харагдаж байна. Дэлхийн байдлыг ажихад газрын тосны үнэ өсөх таамаг анзаарагдаад эхэлчихсэн. Иранд нэг л эвгүй нөхцөл үүсвэл газрын тосны үнэ өснө гэж шинжээчид хэлж байна. АНУын ерөнхийлөгч Трамп Бүгд найрамдах намынх, бүгд найрамдахчууд нефть, зэвсгийн бизнесийг атгадаг, харин холливуд, бургер, электроник Ардчилсан намынхных нь бизнес гэдгийг цэнхэр гаригийн учир мэдэх улс бултаараа андахгүй. Бүгд найрамдах намаас сонгогдсон өмнөх ерөнхийлөгч нар болох Буш, Рейган дайн өдөөж байсан нь цаанаа ийм учиртай гэдэг. Эсвэл дайн дэгдэж болзошгүй гэж мэдэгдэцгээж зэвсэг шинэчлэх нэрээр төсвөөс мөнгө гаргуулдаг, Хойд Солонгосоор айлгаж байгаад пуужин зардаг байсан бүгд найрамдахчуудад сүүлийн үе нэг асуудал үүсээд буй. Өнөө дайсан гэж зарладаг хойд Солонгос нь өмнөдүүдтэйгээ хачин дотно харилцаж, Kpopынхныг нь урьж тоглуулж, Сингапурт Трамптай уулзаж дэлхийд жигтэйхэн эерэг мессэж өгөөд эхэлчихсэн. Тэгэхээр нефтийн нөөцийн 20 хувийг атгадаг Иран улс Трампын гол бай болж харагдаж байна. Иран бол сэрэмжлэх ёстой дайсан, хориг тавина гэчихэд л нефтийн үнэ өсөөд ирнэ. Нефтийн үнийн өсөлт Трампаас гадна Путинд ашигтай, Путин, Трамп хоёр найзууд гэсэн логик бас бий. Өндөр үнэтэй нефтээс алдагдал хүлээдэг нь ганцхан Хятад. Манайх шиг нефть олборлодоггүй жижиг улсууд мэдээж хөлд нь үрэгдэнэ. Гэхдээ Путин, Трамп хоёрын хувьд бид том байтугай жижиг ч асуудал биш. Нефтийн үнэ өдгөө 60 ам.доллар даваад байгаа. 70 ам.долларт хүрэхэд Оросын төсөв дажгүй ашигтай болж эхэлдэг. Удахгүй 70 ам.долларт хүрч Путиний нүүрэнд инээмсэглэл тодрох байх. Манай улсын хувьд нефтийн үнэ 100 ам.доллар байхад шатахууны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж үнийн өсөлтөд нэрвэгдчихэлгүй тэсээд гарсан. Дараа нь 40 рүү унахад засаг нефть импортлогчдоос татвар авч эхэлсэн. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр мэдээж түүх болж үлдсэн. Одоо шатахууны үнэ өсөхөд ямар арга хэрэглэх нь тодорхойгүй байна. Долларын ханш, шатахууны үнийн өсөлт Засгийн газрын том сорилт болох нь ойлгомжтой болчихлоо. Шатахууны үнэ өсөх хэрээр өргөн хэрэглээний бараа, авдаг үйлчилгээнүүдийн ханш өгсөж, инфляци өндрөө авах эрсдэл бас бий.

СОНГУУЛИЙН ӨМНӨХ ТӨСӨВ ДОЛЛАРЫН ХАНШИД ТАШУУР ӨГНӨ

Удахгүй төсвийн хэлэлцүүлэг эхэлнэ. Хоёр сонгуулийн өмнөх жилийн төсөв учраас маш өндөр алдагдалтай батлагдах нь тодорхой. Гишүүд сонгуулийнхаа мөнгийг хийх гэж тойрогтоо аль болох их мөнгө тусгуулахаар зүтгэнэ, төв банк боломжгүй гэж гөжвөл 65-уулаа юм чинь Монголбанкны ерөнхийлөгч, Сангийн сайд, бүр цаашилбал Ерөнхий сайдаа огцруулж байгаад ч болтугай өөрсдөдөө ашигтай хувилбараар төсвөө батална л гэж зүтгэнэ. Тэгэхээр төсвийн өндөр алдагдал, 2020, 2021 оны тэрбум гаруй ам.доллар гэсэн том ачаа ам.долларын ханшид ташуур өгөхөөр байна. Дээр нь оны сүүлийн гурван сарын тухайд валют орж ирдэггүй онцлогтой үе. Илүүдсэн төгрөг жинхэнээсээ төв банкин дээр ирж хөдөлгөөнгүй хадгалагддаг цаг. Илүүдэл төгрөгийг жилийн арван хувиар байршуулдаг төв банкны хувьд илүү ачаа нэмэгдэнэ гэсэн үг. Эцэст нь онцлоход эдийн засагчид гадаадын хөрөнгө оруулалт мэдрэгдэхүйц өсвөл долларын ханш бууна гэж байгаа бол төв банк ногоон валютын ханшийн өсөлтийг түр зуурын гэж тодотгож буй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Голомт банкны гүйцэтгэх захирал, Монголын банкны холбооны ерөнхийлөгч, Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

---

-Таны бичсэн “Санхүүгийн философи” номноос эзэнт гүрнүүдийн мөхөл дайн тулаанаас биш эдийн засгийн хямрал сүйрлээс болсон гэсэн сонирхолтой гаргалгаа анзаарагдлаа. Хубилай хаан гэхэд л цэрэг, армийн сайндаа биш Сүн улс инфляцид идэгдсэнээс болж ялалт байгуулж Юань гүрнийг мандаасан болж таарлаа. Өмнө нь уншиж дуулаагүй дүгнэлт байна..?

-Эзэнт гүрнүүд биенээ цэрэг зэвсгээр сүйрүүлдэг гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Үнэн хэрэгтээ дандаа эдийн засгийн хямралаас болж сүйрсэн нь түүхээс тод харагддаг. Дайнд ялахад мэдээж мундаг жанжны ур ухаан гэж байна. Гэхдээ зоосны хоёр талын нэгд нь тоо, нөгөөд нь сүлд байдаг шиг мундаг жанжин байгаад санхүүгийн зөв механизмгүй бол дайнд ялагддаг. Миний номонд түүхийн маш олон нээлт хийгдсэн. Хүн төрөлхтний түүхийг санхүүч, эдийн засагч хүний нүдээр харж бичсэн учраас тэр л дээ. Миний хувьд ч ялгаагүй хувь хүнийхээ тухайд олж сонсоогүй дүгнэлтүүдийг хийсэн. Магадгүй дэлхийн өнцөг буланд өөр хүн надтай адил дүгнэлт хийж ном бичсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Сүн гүрэн монголчуудтай байлдахын тулд маш их мөнгө хэвлэснээс болж инфляцид идэгдсэн. Тэгэхээр монголчууд цэрэг дайны давуу талаар л Сүн улсыг ялсан гэж ярих нь өрөөсгөл.

Сүн гүрний эдийн засаг ганхаж, өндөр инфляцид идэгдсэн учраас ялагдсан юм. Хубилай хаан Сүн гүрнийг эзэлснийхээ дараа маш зөв бодлого явуулсан. Ард иргэдийнх нь сэтгэл санааг тайвшруулахын тулд үнэ цэнэгүй болсон цаасан мөнгийг нь чао цаасан мөнгөөрөө сольж өгсөн юм. Ингэж ард түмнийг нь өөртөө татсан байдаг. Товчхондоо эдийн засгийн мундаг бодлого явуулсан.

-Юань гүрэн бас санхүүгийн хямралаас болж сүйрсэн үү?

-Тэгсэн. Мөн л цаасан мөнгө их хэмжээгээр хэвлэсэн. Япон руу хоёр удаа бүтэлгүй дайралт хийхдээ хэдэн мянган цэргээ алдсан. Хөлөг онгоцууд нь сүйрсэн. Сүйрсэн хөлөг онгоц бүрийн ард их мөнгөний зарлага бий. Юань гүрэн Хубилай хаанаас хойш энэ мэт алдагдлаа санхүүжүүлэхийн тулд цаасан мөнгийг асар их хэмжээгээр хэвлэсэн. Үр дүнд нь инфляци болж, Юань гүрний чао цаасан мөнгөний ханш арав дахин унаж эдийн засгийн хямралд орсон. 1280-аад оны сүүлээс байнгын эдийн засгийн хямралтай аж төрцгөөсөн. Дараа нь 1320-иод онд байгалийн ган зуд нэрмэж ургац тариа гараагүй. Тартагтаа тулсан тариачид бослого хийснээр Юань гүрэн мөхөж Мин гүрэн байгуулагдсан юм. Миний бичсэн ном “Санхүүгийн философи” гэсэн нэртэй ч дан эдийн засгийн бодлогуудыг заасан гэдгээрээ онцлогтой. Ард түмний хүлээлтийг яаж зөв удирдах вэ, хөрөнгө оруулагчдыг хэрхэн татах вэ гэдэг асуултын хариу ч бий.

-Хүн төрөлхтний түүхэнд тод үлдсэн Ромын эзэнт гүрний сүйрэл бас эдийн засгийн хямрал гэсэн шалтгаантай юу?

-Мөн л тийм. Ромын засаг хэт их мөнгө хэвлэснээсээ болоод мөнгө нь үнэгүйдэж сүйрсэн. Ромын эзэнт гүрэн оргил үедээ 500 мянган хүнтэй байнгын армитай байсан. Өнөөгийн дэлхийд 500 мянган хүнтэй байнгын армитай улс гарын таван хуруунд ч хүрэхгүй гээд төсөөлөхөөр аварга тоо л доо. Ромын төр тэр олон цэргийнхээ хоол хүнс, цалин цуух гэх мэт зардлыг олж армиа санхүүжүүлэхийн тулд мөнгийг их хэмжээгээр хэвлэж эхэлсэн. Тухайн үед Ромын динар буюу цэвэр мөнгөн зоосны орцны 96 хувь нь цалин цагаан мөнгө байсан юм. Гэтэл манай эриний 200 онд зоосон мөнгөнийх нь цэвэр мөнгөний орц дөрөвхөн хувь болсон. Хүрлээр солигдсон гэсэн үг. Баян худалдаачид ийм шалтгаанаар цэвэр мөнгийг гэртээ хурааж эхэлсэн байдаг. Үр дүнд нь маш өндөр инфляци болж, бараа таваарын үнэ хэдэн мянга дахин өссөн. Ингээд гуравдугаар зууны эдийн засгийн хямрал гэж хүн төрөлхтний түүхэнд бичигдсэн хамгийн анхны эдийн засгийн хямрал болсон юм.

-Түүхийг наашлуулъя. Наполеоны ялагдлыг санхүүгийн хямралтай холбож бичсэн тайлбар таны номны сонирхол татсан түүхийн нэг байсан…?

– Наполеон англичуудтай хийсэн тулааны үеэр ялагдсаныг бүгд мэднэ. Англичууд тухайн үед Лондонд хөрөнгийн захыг аль хэдийнэ хөгжүүлсэн байсан. Хөрөнгийн захаараа дамжуулж их хэмжээний мөнгө босгож цэрэг армиа санхүүжүүлж байсан юм. Дайн гэдэг бол ерөөсөө санхүү шүү дээ. Мөнгөгүй хүн дайн хийж чадахгүй. Англичууд дайн хийх мөнгөө хөрөнгийн захаасаа босгож байсан бол францчууд Наполеоныг хүртэл хөрөнгийн захаа хөгжүүлээгүй улс. Наполеон Итали, Голланд руу дайрахдаа Италийн банкны төвийг, Голландын Хөрөнгийн захын төвтэй нь дээрэмдчихсэн. Итали тэр үед олон улсын банкны төв байсан бол Голландын Амстердам хотод олон улсын хөрөнгийн захын төв байрлаж байлаа. Наполеон энэ хоёр улсыг эзлэхдээ банк, хөрөнгийн захыг нь тонож дээрэмдсэн. Италийн 300, 400 жилийн түүхтэй банкуудыг хаасан. Дэлхийн хөрөнгө санхүүгийн төв хүссэн хүсээгүй Лондон руу шилжсэн нь цаанаа ийм учиртай. Европын бүх баячууд Наполеонд дээрэмдүүлэхээс айж хөрөнгө мөнгөө Лондонд хадгалсан юм. Англичууд үүн дээр маш том либерал бодлого баримталсан байдаг. Наполеон дээрэмдсэн мөнгөөрөө Орос руу дайраад ялагдал хүлээсэн. Буцаж ирээд цэрэг армиа босгох гэсэн ч мөнгөгүйдсэн. Ийм л шалтгаан бий.

-Наполеон Англитай хийх дайнаа санхүүжүүлэхийн тулд Америкт одоогийн Луйзанагийн газар нутгийг зарсан, тэр наймааг Английн Хөрөнгө оруулалтын Барингс зуучилсан гэл үү?

-Тухайн үеийн гурван сая шилжих доллараар зарсан байдаг. Луйзанагийн газар Америкийн нутаг дэвсгэрийн яг голын хэсэг. Нутаг дэвсгэрийнх нь гуравны нэгээс дөрөвний нэгтэй тэнцэх хэмжээний газар. Энэ худалдан авалтыг Лондонгийн Хөрөнгө оруулалтын Барингс банк Лондонд Засгийн газрын бонд гаргаж санхүүжүүлсэн. Америкууд өнөөдрийн газар нутгаа бий болгохын тулд хоёр үндсэн худалдан авалт хийсний нэг нь л дээ. Нөгөөх нь оросуудаас худалдаж авсан Аляск.

-Ийм том санхүүжилт босгож байсан Барингс банкны дампуурал ганцхан хүнээс болсон гэхээр хөрөнгө оруулалтын банк гэж маш нарийн хяналт шаардсан бүтэц байна аа даа?

-Барингс бол дэлхийн хамгийн анхны хөрөнгө оруулалтын банк. Тухайн үеийн буюу 1830, 1840-өөд оны сонин хэвлэлүүдээр дэлхийн зургаа дахь хүч гэж бичдэг байсан банк шүү дээ. Тухайн үед Австри, Герман, Орос, Англи, Франц гэсэн геополитикийн таван хүч байлаа. Барингс банк 200 гаруй жил оршин тогтносон. 1776 онд байгуулагдаад 1995 он хүртэл ажилласан түүхтэй. 1995 онд санаандгүй байдлаар дампуурсан. Дэлхийн олон улсад салбартай энэ банкны Сингапур дахь салбарын дилер Токиогийн Хөрөнгийн бирж дээр маш их хэмжээний арилжаа хийгээд асар том алдагдал хүлээсэн байдаг. Нэг шөнийн дотор тэрбум гаруй долларын алдагдал хүлээж дампуурсан түүхтэй. 200 гаруй жилийн түүхтэй том институци багахан хяналт болгоомж алдсанаас болж нурсан. Хөрөнгө оруулалтын банк ямар их анхаарал болгоомж шаардсан ажил гэдгийг харж болохоор жишээ л дээ.

-Эзэнт гүрнүүд эдийн засгийн хямралаас болж мөхдөг гэсэн жишээнүүдийг өнөөдөртэй уяад харахаар манай улсын хувьд лав тайвшрахааргүй нөхцөл үүсчээ гэсэн гаргалгааг хийчихэж болохоор байна. Манайх шиг социализмаас зах зээлийн нийгэм рүү шилжсэн улс орнуудын хувьд валютын ханшийн сулрал нийтлэг үзэгдэл үү, эсвэл бид ганцаараа буруу алхаад байна уу?

-Таны асуултад хариулахаас өмнө би зээлийн хүүний талаар яримаар байна. Миний хувьд Зээлийн хүү буулгах үндэсний стратеги гэсэн баримт бичгийг Монголын түүхэнд анх удаа боловсруулж Монголбанк, Сангийн яам, УИХ-ын холбогдох байнгын хороонд өргөн барьсан ч энэ асуудал хэлэлцүүлэгт ороогүй жил гаруй болж байна. Би боловсруулсан стратегидаа зээлийн хүү яагаад өндөр байгааг анх удаа тайлбарласан. Монгол Улсын эдийн засгийг өвчтөн гэж харах хэрэгтэй. Зээлийн хүү өндөр байгаа нь өндөр хэмтэй халуурч буй хэрэг. Валютын ханш өндөр байгаа нь даралт огцом ихэслээ гэсэн үг. 28 жилийн турш валютын ханш, зээлийн хүү яагаад өндөр байгааг оношилж чадахгүй өнөөг хүрсэн. Валютын сангийн хөтөлбөрт өчнөөн хамрагдсан ч шийдэж чадаагүй. Одоо таны асуултад хариулъя. Манайхтай адил социалист нийгэмтэй байж байгаад чөлөөт зах зээл рүү шилжсэн орнууд бүгдээрээ шахуу зээлийн хүүгээ нэг оронтой тоонд шилжүүлж чадсан. Монгол шиг валютын ханш нь 120, 130 дахин унасан улс гэж дэлхийд байхгүй. Ийм учраас миний хувьд өвчнөө оношилъё гэж зорьсон. Зээлийн хүү өндөр байгаагийн онош нь ерөөсөө л валютын ханш. Эдийн засагчид зээлийн хүү гэхээр мөнгөний нийлүүлэлт, инфляци ярьсаар өнөөг хүрсэн. Өндөр хүүний шалтгааныг буруу зүйлээс хайгаад байсан хэрэг.

-Онолоороо бол зээлийн хүүг инфляци, мөнгөний нийлүүлэлттэй холбох ёстой гэдэг шүү дээ?

-Макро эдийн засгийн онолд зээлийн хүүг мөнгөний нийлүүлэлт, инфляцитай холбож авч үздэг нь үнэн л дээ. Гэхдээ макро эдийн засгийн онол чинь Монгол шиг жижигхэн эдийн засагтай, Хятадаас бараг 100 хувь хамааралтай улсад зориулагдаагүй. Англи, Америк шиг чөлөөт зах зээлээр дор хаяж 400 жил явчихсан зах зээлүүдэд зориулсан онол. Үүнийг Монголынхоо хөрсөнд шууд тавих гэж оролдоод байсан нь бидний алдаа. Үнэн хэрэгтээ Монголд зээлийн хүү валютын ханшаас л болж өндөр байгаа. Долларын ханш байнга өсч байдаг учраас зээлийн хүү өндөр байсаар өнөөг хүрсэн. Хэдийгээр УИХ зээлийн хүүг бууруулах үндэсний стратеги батлаагүй ч Монголын банкны холбооноос арга хэмжээнүүд авсан. Үр дүнд нь зээлийн хүү 18-аас 16 болж буурсан.

-Зээлийн хүү хоёр хувиар буурсан нь эдийн засагт яалт ч үгүй сайн мэдээ. Гэхдээ ам.долларын ханш 2500 давчихлаа. Тэгэхээр буусан хүү дагаад өсч таарах уу?

-Харамсалтай нь тэгэх өндөр магадлалтай. Ам.долларын ханшийг 2500 гаргаад алдчихлаа. Одоо Монголбанк маш том сорилтын өмнө зогсч байна. Бодлогын хүүгээ өсгөхөөс аргагүй нөхцөл байдалд орж магадгүй. Ингэх юм бол бууж байсан зээлийн хүү эргээд өсөх эрсдэл харагдаж байна. Миний хувьд санаа зовж байна. УИХ-д хандаж зээлийн хүү бууруулах стратегийг даруйхан батлаач ээ гэж танай сониноор дамжуулан хэлье. Монголын банкны холбооны ерөнхийлөгчийн хувиар, энэ улсын эдийн засагчдын нэгний хувиар, санхүүгийн зах зээлтэй хорь гаруй жилийн амьдралаа холбосон хүний хувьд уриалмаар байна. Монголбанкны гаргасан хувилбар, Ганзоригийн бичсэн үндэсний стратеги, эсвэл энэ хоёрын дундын хувилбар байна уу хамаагүй, аль нэгийг нь хурдан батлаад ажил хэрэг болгомоор байна. Хурдан батлаад Засгийн газар, Монголбанкинд үүрэг өгөөд тусгай үндэсний зөвлөл комисс томилоод явмаар байна. Монголбанк, Сангийн яамыг удирдаж, Монгол гэдэг улсын эдийн засгийг авч явж байгаа бол өнгөрсөнд ямар үйл явдал болсон тухай түүхүүд бэлээхэн байна. 2000 жилийн өмнөх Ромын эзэнт гүрэн, 2300 жилийн өмнөх Грек, Македоны эзэнт гүрэн, тэрнээс хойшхи Хубилайн Юань гүрэн, Мин гүрэн, Европын Ротшилд, Рокфеллер, Наполеоний түүхийг унших хэрэгтэй. Эргэж харах учиртай түүхүүд. Энэ бүгдийг би номондоо бичсэн. Онолын ном уншаад ойлгохгүй хэсэгт бүр түүхтэй нь холбож гаргаж ирээд биччихсэн байгаа.

-Зээлийн хүүг валютын ханштай уяж хараад ярьдаг улстөрч өнөөхөндөө алга. Банкныхан хүүгээ буулгахгүй байна гэсэн шүүмжлэл л хүчтэй сонсогддог…?

-Хуучин коммунист, солциалист улсаас валютын ханшаа хамгийн ихээр алдсан, хамгийн өндөр зээлийн хүүтэй улс болсон гэж би түрүүн онцолсон. Харамсалтай нь энэ бүхэнд банкуудыг буруутгаж дайрсаар өнөөг хүрлээ л дээ. Улс төрийн явуулга, хагалган бутаргах гэсэн оролдлого аль нь болохыг хэлж мэдэхгүй байна. Орчин үеийн эдийн засгийн ухааны номны эхний таван хуудсыг уншсан хүн банк зээлийн хүү тогтоодоггүйг мэднэ. Зээлийн хүү гэдэг бол төрийн эдийн засгийн зөв бодлогын үр дүн байдаг. Тэгэхээр төрд шаардлага тавих, УИХ-д 25 жил сууж байгаа гишүүдэд хариуцлага тооцох гэх мэт яриа хөөрөө өрнөвөл илүү эрүүл харагдана. Ингүүлэхгүйн тулд асуудлыг өөрсдөөсөө бултуулж банкууд руу хандуулаад байх шиг. Банкны гүйцэтгэх захирал цаасан дээр гарын үсэг зураад зээлийн хүүг тогтоочихдог бол 28 жилийн турш ингэж явах уу. Үүнд ганцхан шалтгаан, тайлбар бий. Төрийн эдийн засгийн зөв бодлого дээр л анхаарах ёстой. Тийм ч учраас би номондоо улс орны хөгжил дэвшил гэж юу вэ, бонд хувьцаа гаргахын утга нь хаанаа байна гэх мэт асуултуудад хариу өгөхөөр түүхүүдийг бичсэн.

-Бонд гаргах гэснээс бонд гаргаж өрөнд орох хэрэггүй гэсэн байр суурь дуулддаг. Нөгөө талд нь бондоор хөгжихөөс аргагүй гэсэн тайлбар бий. Аль нь зөв хандлага гэж та харж байна вэ?

-Бонд гаргах нь буруу гэж ярьж яваа хүмүүсийн буруу. Бонд гаргах нь зөв гэж ярьж байгаа хүмүүсийн ч буруу. Бид бонд гэдэг инструментээ ойлгох ёстой. Гэхдээ зээл авч хөгжөөгүй, босоогүй улс энэ дэлхийн түүхэнд байхгүй. Монгол тэр түүхээс зөрөхгүй. Хоёрдугаарт, авсан зээлийг зөв зарцуулах ухаан, төлөвлөгөө, ёс зүй төр засагт байгаа болов уу гэсэн асуудал бий. Ингээд харахаар өндөг, тахианы проблем болчихоод байгаа юм. Зээл авалгүйгээр хөгжсөн улс байхгүй.

Гэтэл авсан зээлээ зөв зарцуулах ёс зүй, ухаан, төлөвлөгөө байна уу, манайд. Байхгүй гэж байгаа бол зээл аваад хэрэггүй. Зээл авахгүй бол улс хөгжихгүй. Зээл аваад улсаа хөгжүүлэхийн тулд төр барьдаг хүмүүсийн ёс зүй, төлөвлөгөө, ард түмний төлөө гэсэн өөрийгөө золих сэтгэл хангалтгүй. Эдийн засаг, бизнесийн асар өндөр ухаан хэрэгтэй. Учир нь авсан зээлийг бизнест л хийдэг. Учир нь бизнес баялгийг бүтээдэг гол механизм. Оросын Засгийн газраар жишээ татъя. Хаант Оросын Засгийн газар Лондонгийн бирж дээр бонд гаргаж босгосон мөнгөөрөө төмөр зам барьсан. Ингэснээрээ Хятад, Европын худалдааны голд сууж тээвэрлэгдэж буй ачаанаас татвар авч эхэлсэн. Би 1916 оны хаант засгийн тухай ярьж байна. Ямар ч интернэтгүй, эдийн засгийн ухааны аваад унших ганц ном ч үгүй Хаант Оросын төрийн түшээдийн мэргэн ухааны тухай ярьж байна. Гэтэл өнөөдөр 2018 он. Юу л байна эдийн засгийн ухааны номнууд, бонд гаргасан дампуурсан хожсон алдаа онооны түүхүүд байна. Венесуэл, Туркийн жишээ байна. Турк улс лалын экстримист диктатур руу шилжээд валютын ханш нь унаад юу болов гэдгийг бид харж суугаа. Гэтэл өнөөдөр бид нам дотроо талцаж төслүүдээ харилцан гацаагаад сууж байна. Тавдугаар станцаа ч барьсангүй. Нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд “Санхүүгийн философи” номоо би улстөрчдөд зориулж бичсэн юм. Зориулж бичсэн улс маань аваад уншихад маш энгийн, Монгол ахуйд хамгийн ойлгомжтой буухаар бичигдсэн. Ном огт уншдаггүй гэдгийг нь мэдэж байгаа учраас, англи хэлгүйг нь ойлгож суугаа болохоор ингэж бичсэн.

-Та “Санхүүгийн философи”-ио орчуулгын ном биш гэсэн байсан. Гадны номноос ямар ч эшлэл аваагүй юу?

-Орчуулгын ном огт биш. Эдийн засаг, санхүүгийн ухаанд гарсан шинэ дэвшил гэж харж байгаа. Манайд өнөөдрийг хүртэл нийтлэгдсэн маш олон номны дийлэнх нь орчуулгынх. Орчуулгын номон дээр нэрээ тавиад гаргадаг нь нууц биш шүү дээ. Шуудхан хэлэхэд эрдэмтэн мэргэд нь ингэж ёс зүйн доройтолд орчихоор улстөрчдийн тухай яриад хэрэггүй юм шиг санагддаг. Миний амбиц маш тодорхой байсан. Гадаад хүний ямар ч номыг ашиглахгүй гэж анхнаасаа зорьсон. Юуны төлөө хориод жил санхүүгийн салбарт зүтгэлээ, банк, даатгал, хөрөнгийн захыг дамнан ажиллалаа. Монгол хүний толгойгоор анх удаа ном бичье гэж амбицлаад бичсэн. Номоо бичихдээ УИХ-ын гишүүн хүн л уншина гэж байнга бодож, тэр хүнийг л уншихад ухаанд нь дусал нэмэр болохсон гэж бодож бичсэн ном. Мэдээж хэн ч уншиж болно л доо. Номоо үнэгүй тараамаар байсан ч үнэгүй зүйлийг хэн ч тоохгүй хаядгийг бизнесийн салбарт олон жил ажиллахдаа харж мэдэрсэн учраас зориуд 50 мянга гэдэг сансрын үнээр зарж байгаа. 50 мянган төгрөгөө төлөөд авчихвал унших байх гэж бодсон юм.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд таны санаачилж байгуулсан Дэлхийн санхүүгийн түүхийн музейн анхаарал татсан үзмэрүүдээс сонирхмоор байна…?

-Манай Дэлхийн санхүүгийн түүхийн музейд Хубилай хааны гаргасан оргиналь чао цаасан мөнгө байна. Одоогоос 800 орчим жилийн өмнөх дэвсгэрт. Монголчууд зарим хүний хэлдэг шиг анхны цаасан мөнгийг гаргаагүй. Харин цаасан мөнгийг өдөр тутмын гүйлгээ, хэрэглээнд оруулсан улс нь монголчууд.

-Хубилайн үеийн цаасан мөнгийг хаанаас авах уу?

-Аукционоос худалдаж авдаг. Цуглуулагчдаас.

-Эртнийх болох тусмаа үнэтэй юу?

-Эртнийх тусмаа үнэтэй. Ховор тусмаа үнэ нь өсдөг. Зооснуудын хувьд хэр тод вэ гэдгээсээ үнэ нь хамаардаг юм. Дээр үеийн зоосон мөнгөнд тоо гэж байхгүй. Жингээрээ явдаг. Тэгэхээр сүлд нь хэр тод байна вэ гэдгээс үнэ нь хамаарна гэсэн үг. Металлын орц бас их чухал. Цэвэр, мөнгө алт эсэх, хэмжээ нь хэр том гэдгээр үнэ нь хэмжигддэг.

-Зооснуудаас эртнийх гэвэл танай музейд аль үеийн зоос байна?

-Македоны Александрын үеийн мөнгөн зоос байгаа. 2300 жилийн өмнөх зоос гэсэн үг. 2000 жилийн өмнөх Ромын захирагч Юлий Цезарийн мөнгөн зоос бий. Чамгүй үнэтэй. Юлий Цезарь, Македоны Александрын алтан зооснууд дийлдэхгүй л дээ. Дэлхийн санхүүгийн түүхийн музейг зоосны цуглуулга төдийгөөр харж болохгүй. Манай музейн даатгалын үзмэрүүд маш ховор, сонирхолтой цуглуулгуудтай. Анхны амьдралын даатгалын компанийн гэрээ бий. 1720 оных.

Хүн төрөлхтний түүхэнд гаргасан даатгалын анхны сурах бичиг байна. 1480 онд хэвлэгдсэн ном. Анхны галын даатгалын компанийн үзмэрүүд, хамгийн эртний банкны бонд, хувьцаанууд байгаа. “Монголор” нийгэмлэгийн 1911 онд Санктпетербургийн Хөрөнгийн биржид гаргасан хувьцаа бий. Тэндээс босгосон мөнгөөрөө Бороогийн алтны уурхайг ажиллуулсан байдаг юм. Одоо шуугиан болоод байгаа Ноён уул шүү дээ. Тэнд 15 мянган хүнтэй асар том алтны уурхай эрхэлж байсан. “Монголор”-ын тэр үед гаргасан хувьцааг ганц хоёр хүнд дурсгасан. Музейд нэг хувь нь бий.

-“Монголор” нийгэмлэгийн хувьцаа эзэмшигчид нь ямар хүмүүс байсан бол?

-Норвегийн хатан хаан, Белги, Франц, Голландын маш олон хөрөнгө оруулагч хувьцааг нь худалдаж авч эзэмшиж байсан. Хөрөнгийн зах гэдэг том бүтээн байгуулалтуудыг санхүүжүүлдэг газар. Надад Оросын 1820, 1915, 1916 оны бондууд бий. Оросууд энэ бондуудаар төмөр зам барьсан. Дахиад хэлэхэд санхүү, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил гэдэг бол улс орон, олон улсын хөгжлийн гол хөшүүрэг гэдэг нь миний бичсэн “Санхүүгийн философи” номноос харагдана.

“Монголын зэс корпораци”-ийн ТУЗ-ийн дарга М.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

---

-Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал Дээд шүүхээр хоёр ч орчихов уу?

-Тэглээ, Монгол Улсын Дээд шүүхээр шийдвэр гарч байгаа хоёр дахь тохиолдол. Анхных нь Иргэний хэргийн шүүхээр орж шийдвэр нь 2017 оны арванхоёрдугаар сард гарсан юм. “Монголын зэс корпораци” бол Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн хувьцааг эзэмшигч мөн гэсэн шийдвэр гарсан. Сая болсон Захиргааны хэргийн дээд шатны шүүхээс “Засгийн газар хуулийн хүрээнд шийдвэр гаргаагүй байна. Засгийн газрын шийдвэртэй холбоотойгоор Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар, Улсын бүртгэлийн газруудын хийсэн үйлдэл хууль зөрчжээ” гэсэн агуулгатай шийдвэр гаргалаа. Дээд шүүхээр тус тусад нь гаргасан энэ хоёр шийдвэр эцсийнх гэж харж байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль болон Шүүхийн тухай хуульд Дээд шүүхийн шийдвэр гарсан дороо хэрэгжинэ гэсэн заалт бий. Тэгэхээр өнгөрсөн долоо хоногт гарсан шүүхийн шийдвэр тэр дороо хэрэгжиж бидний эрх сэргэлээ гэж харж байна.

Улсын бүртгэлийн газар шүүхийн шийдвэртэй холбоотойгоор манай эрхийг сэргээх шийдвэрээ гаргаж Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн хувьцааг “Монголын зэс корпораци” эзэмшдэг гэсэн үйлдлийг хийнэ гэж хүлээж байна.

-Эрдэнэтийн ТУЗ хуралдалгүй удсан учраас шийдлээ хүлээсэн олон асуудал үүссэн гэж ярьж бичиж байна. Шүүхийн шийдвэр гарсан болохоор ТУЗ хуралдаад шийдвэрээ гаргаад явах нь ээ?

-Өнгөрсөн хугацаанд үйлдвэрт ТУЗ-ийн хурал хэд хэдэн удаа болсон. 2016 онд хэвийн ажилласан байгаа. 2017 оны нэгдүгээр сард хуралдсан. Дараа нь 2018 онд нэг удаа хуралдсан. Иргэний хэргийн танхимын дээд шүүхийн шийдвэр гарсаны дагуу Засгийн газар манай эрхийг сэргээсэн дээ. Тэр үйл явдлын дараа нэг хуралдсан юм. Гэвч хэдхэн хоногийн дараа Засгийн газар дахиад шийдвэр гаргачихсан. Ер нь өнгөрсөн хугацаанд үйлдвэрийн үйл ажиллагаа Удирдах зөвлөлийн шийдвэргүйгээр явсаар өнөөг хүрлээ л дээ. Тэгэхээр мэдээж өчнөөн асуудал хуримтлагдсан. Шүүхийн шийдвэр гарсан учраас ойрын хугацаанд асуудлууд шийдэгдэх байх.

-Шүүх хурлын дараа та “ЖАСТ”-тай холбоотой төлбөрийн талаар мэдэгдэл хийсэн. Буруутай этгээдүүд нь төлөх ёстой гээд…?

-“ЖАСТ”-ын асуудлын хувьд байр сууриа илэрхийлэхээс аргагүй. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг эзэмшиж байгаа гэдэг утгаараа. ЖАСТ өрөө төлбөл Эрдэнэт үйлдвэрт хамаагүй болчихно. Гэтэл өрөө төлж чадахгүйгээс нь болоод Английн Арбитрийн шүүхээс “Баталгаа гаргаснаараа Эрдэнэт үйлдвэрийг өрийг нь төл” гэсэн шийдвэр гаргасан. Үйлдвэрийн 49 хувийн хувьцааг эзэмшигчдийн хувьд гээд харахад асуудал маш ойлгомжтой. Хэрвээ Эрдэнэт энэ төлбөрийг хийвэл үйлдвэрийн хэвийн үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлнө. Хэдхэн хүний буруутай үйлдлийг, үйлдвэрийн 6000 хүний хүч хөдөлмөр нуруун дээр тохно гэдэг дэндүү шударга бус асуудал. Тийм учраас бид энэ асуудлыг сөхөж ярьж байгаа юм.

-Арбитрийн шийдвэрээс болж үйлдвэрт мэдрэгдэж байгаа сөрөг нөлөө гэвэл юуг онцлох вэ?

-Гадаадын харилцагчид маань Эрдэнэт үйлдвэр рүү мөнгө шилжүүлэх боломжгүйд хүрэх гээд байна. Бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг авч чадахгүй байдал руу орох гээд байна л даа. Үйлдвэрийн удирдлага Их Британи руу явж чадахаа болиод жил гаруй боллоо. Гүйцэтгэх удирдлага очвол шууд бариад хорих шийдвэр гарчихсан. Аравдугаар сарын эхний долоо хоногт Лондонгийн металлын биржийн жил бүрийн хамгийн том чуулга уулзалт болдог. Энэ арга хэмжээнд Эрдэнэт үйлдвэрээс очих боломж хумигдсан. Өнгөрсөн жил ч очоогүй.

-Таны онцолсон чуулга уулзалтад оролцохын давуу тал нь юу вэ?

-Ирэх нэг жилийн хугацаанд зэсийн ханш ямар шинэ төлөвтэй байхыг мэдэж, багцаалдаж авдаг гол арга хэмжээ. Тодруулж хэлбэл Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн өөрсдөө очиж мэдээлэл авч чадахгүй нөхцөл үүсээд байна.

-“ЖАСТ”-аас гадна арбитртай холбоотой цөөнгүй асуудал Эрдэнэт үйлдвэрт бий байх аа?

-Хэд хэдэн асуудал бий. Ер нь 2009 оноос хойш тав, зургаан арбитрийн асуудал гарсан юм билээ. “ЖАСТ”-ын хувьд өөрөө их сонин кейс л дээ.

-Ямар утгаараа сонин кейс гэж?

-“ЖАСТ”-ын асуудлыг дарахын тулд манай асуудлыг улстөржүүлсэн юм шиг он цагийн дараалал харагддаг юм. 2016 оны тавдугаар сард үндсэн төлбөрийн асуудал яригдаад Английн Арбитрийн шийдвэр гарсан юм. Гэхдээ хурал нь болчихоод шийдвэр нь албажих процесс гурваас дөрвөн сар үргэлжилдэг юм билээ. Тавдугаар сард болсон хурлын шийдвэр есдүгээр сарын аравдаар гарсан байдаг. Яг үүний дараагаас манай асуудлыг хурцаар ярьж эхэлсэн. Түүнээс биш үндсэн асуудал маань аж ахуйн нэгжийнх шүү дээ. Хувьцаа эзэмшлийн, аж ахуйн асуудалтай холбоотой маргаанууд Иргэний болон Захиргааны шүүхэд өдөр тутам хэдэн арваараа шийдэгддэг. Манай онцлог юу гэхээр зүгээр л улстөржсөн кейс.

-Та түрүүн Эрдэнэт үйлдвэрт шийдэх ёстой асуудлууд цөөнгүй бий гэж ярьсан. Жишээ нь, цаг алдалгүй шийдэх ямар асуудлууд байна?

-Ер нь маш олон асуудал бий. Жишээ нь, Арбитрийн кейсүүд. Зарим нь шийдэгдсэн сураг дуулдсан. Зарим нь шийдлээ хүлээж байгаа. 35 жилийн хугацаанд ашиглаж дуусах техник эдийн засгийн үндэслэлтэй үйлдвэр гээд харахаар тоног төхөөрөмж нь хуучирсан, байгальд тогтсон хүдрийн биет дэх зэсийн агууламж буурч буй гэх мэт асуудлууд бий. Яг хэдий хэрийн нөөц үлдсэнийг нарийвчилж тогтоох ажил байна. Цаашлаад тогтоосон нөөцөн дээрээ үндэслэж яаж ажиллах төлөвлөгөөгөө гаргах шаардлагатай. Засаглалын хувьд компани маань Монголын хуулийг дагадаг аж ахуйн нэгж болоод хоёр жил болж байна. Гэхдээ олон улсад бүтээгдэхүүнээ гаргадаг компани гэдэг утгаараа олон улсын стандартыг дагадаг байх шаардлагатай. Нэг тонн баяжмал дахь зэсийн агуулгын олон улсын стандарт нь 30-аас дээш хувьтай байдаг. Манайх 23-24 хувьтай. Цаашдаа ийм үзүүлэлттэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд байх уу, олон улсын стандартыг дагах уу гэх мэт асуудлуудыг ярих ёстой. Худалдааны маш олон компанитай үйлдвэр маань ажиллаад ирлээ. Тэд эцсийн худалдан авагчдад дамжуулж борлуулж байгаа. Өөрсдөдөө тодорхой хэмжээний ашиг авч үлдэж байна гэсэн үг. Тэгэхээр бид худалдаан дээр ямар бодлого баримтлахыг ТУЗ-ийнхөө хурлаар ярих ёстой. Зарим бүтээгдэхүүнийг эцсийн хэрэглэгчдэд нь шууд зардаг болох шаардлага бий.

-Олборлолтын өртөг өндөр байсныг 49 хувийнхан орж ирснээр бууруулсан гэсэн мэдээлэл цацагдсан санагдаж байна. Тодорхой баримт жишээ хэлээч?

-Эрдэнэт үйлдвэрт нэг сонирхолтой статистик байсан. Зэсийн үнэ өсөхөөр бүтээгдэхүүний өртөг өсөөд байдаг үзэгдэл байсан юм. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд тэр үзэгдэл тодорхой хэмжээнд зогссон. Үүний эхний шалтгаан нь тендер. Тендерийг ил тод зарладаг болсонтой холбоотойгоор бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд зарцуулж байгаа зардал тодорхой хэмжээнд хумигдсан. Хоёрдугаар шалтгаан гэвэл зарим зардал маань төгрөгөөр гарч байгаа. Тэгэхээр төгрөгөөр гардаг зардал маань өсөхгүй, харьцангуй тогтвортой байгаа юм шиг харагдаж байна. Түүнээс биш үйлдвэр хэтэрхий сайн ажиллаад, технологио шинэчлээд, гайхамшигтай менежмэнт явуулсан зүйл байхгүй.

-Эрдэнэтийн 49 хувийнхны хийхээр төлөвлөсөн онцлох ажлууд гэвэл юу байна?

-Геологийн хайгуулаа сайн хийх ёстой. Үүн дээр үндэслэж бодлого гардаг. Ажилчидтай холбоотой асуудал дээр сургууль, цэцэрлэг төлөвлөж байна. Өнөөдөр Эрдэнэтэд нэг орос сургууль, ганцхан орос цэцэрлэг байгаа. Орос сургууль, цэцэрлэгт хүүхдээ өгөх гэж нэлээд асуудал болдог. Хойд хөршөөс ес, арван орос багш авчирвал тэнд сурч байгаа хүүхдийн тоог хоёр дахин нэмж болох боломж харагддаг. Энэ бол энгийн шийдэл. Харамсалтай нь өнгөрсөн хугацаанд хийсэнгүй. Орос цэцэрлэгийн тоог нэмэх шаардлага бий. Эрдэнэтийн хувьд Оросын соёл түгсэн газар. Үүнийгээ аль болох хадгалж үлдэх нь Эрдэнэ хотод төдийгүй Монголд хэрэгтэй. Учир нь орос хэл бол НҮБ-ын таван хэлний нэг, шинжлэх ухааны хэл. Ажилчдын байрны асуудал байна. Нэг гайхмаар зүйл бий. Ажилчдын орон сууц, сургууль, цэцэрлэгийн асуудлыг шийдээгүй хэрнээ бөхийн өргөө барьж байсан. Гэхдээ бөхийн өргөөний төслийг 40-50 хувьтай хэрэгжих үед нь түр зогсоогоод байгаа. Бидний зүгээс эхлээд чухал асуудлаа шийдье гэсэн бодлого барина. Ингэж байж хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэнэ.

-Сүүлийн асуулт. Ер нь Эрдэнэт яагаад улстөржчихөв өө. “ЖАСТ”-аас өөр шалтгаан байна уу?

-Хувийн бодлоо хэлье. Эрдэнэт улстөржсөн нь хоёр шалтгаантай гэж би хардаг. Эхнийх нь ярилцлагын эхэнд дурдсан Стандарт банкны асуудал. Улс төр дэх олон хүний эрх ашиг хөндөгдөж байгаа учраас энэ асуудлыг дарахын тулд манайхыг томруулсан. Энэ бол бодитой ил харагдаж байгаа зүйл. Нөгөө асуудал нь гэвэл Эрдэнэт үйлдвэр 1991 оноос хойш бизнес эрхлэгч, улстөрчдийн шахаа хийдэг газар байж. Бид очоод “Өнөөдрөөс өмнөх асуудлыг сөхөхгүй, үүнээс хойш шахаа гэдэг асуудлаа мартчих. Зах зээлийн үнээр нь бараа бүтээгдэхүүнээ нийлүүл. Хятадаас 100 төгрөгийн бараа оруулж ирлээ гэхэд тээврийн зардал, гааль, НӨАТ-аа тооцоод, нэмээд арван хувийн ашгаа хар. Энэ бол зах зээлийн зарчим. 100 төгрөгийн барааг 300-гаар зардагийг хүлээн зөвшөөрөхгүй” л гэсэн. Дараа нь тендерүүд зарлагдаад хагас жилийн дотор 15 тэрбум төгрөг хэмнэчихсэн. Үүн дээр багтардаг байж мэдэх л юм.

-АВСТРАЛИЙН КОМПАНИТАЙ БҮТЭЭГДЭХҮҮН ХУВААХ ГЭРЭЭ БАЙГУУЛСНААР ХЯТАД РУУ ХООЛОЙ ТАТАЖ МЕТАН ХИЙ ЭКСПОРТЛОХ БОЛОМЖ НЭЭГДЛЭЭ-

Өнөөхөндөө мөнгө болохгүйгээр агаарт дэгдэж буй нүүрсний давхаргын метан хийг ашиглах боломж нээгджээ. Австралийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай GOH компани АМГТХЭГ-тай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд гарын үсэг зурах гэж байна. Монгол Улсын зөвлөх инженер, техникийн ухааны доктор Г.Ёндонгомботой энэ сэдвээр ярилцлаа.

---

-Метан хийгээ ашиглаж эхэлбэл агаарын бохирдлыг шийдэхэд асуудалгүй гэсэн тайлбар бий. Метан хийг ашиглах бодитой алхам хийгдлээ гэж ойлгож болох уу?

-Найман жил хүлээсний эцэст метан хийг ашиглах тал дээр бодитой алхам хийгдэх гэж байна. Миний тухайд Австралийн хөрөнгө оруулалттай GOH компанид зөвлөгөө өгч хамтарч ажилласан юм. GOH-д хөрөнгө оруулсан компани нь Австралийн “Голден хорд”. Метан эрчим хүчний нөөцийн анхдагч нөөцийн нэг л дээ. Экологид ээлтэй, өндөр илчлэгтэй гэсэн онцлогтой. Метан, байгалийн хийгээр ажилладаг цахилгаан станцыг хамгийн хялбар бүтэцтэйгээр барих боломжтой. Энэ мэт давуу талууд бий.

-Гэрээ байгуулах гэж байгаа Австралийн компанийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Монголд 2011 онд байгуулагдсан. Австралийн “Голден хорд” компанийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай. Эрсдэлтэй ажлуудыг жуниор компаниуд хийдэг гэж ярьдаг даа. жуниор компани нь гэсэн үг. Энэ компанийн хувьцааг Австралийн хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй “Элексир петролиум” гэдэг компани худалдаж авч байгаа. Энэ компани “Голден хорд”- той хувьцааг нь худалдаж авч хөрөнгө оруулалт хийхээр тохирсон юм. Ингэж тохирч эрлийн гэрээ хийсний дараа бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний ажил нэлээд хугацаа авсан. Хоёр жил болсон юм. Ийм шалтгаанаар Австралийн хөрөнгийн бирж дээрх арилжаагаа хүртэл зогсоосон байсан. Харин одоо арилжаагаа эхлүүлж байгаа. Нэгж хувьцаа нь зургаа орчим цент байна. бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ зурахаар мэдээж хувьцааных нь үнэ өснө. дараа нь олборлож эхлэхээр хувьцааных нь ханш хэд хүрэхийг мэдэхгүй. Ийм л том бизнес эхэлж байна.

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулахын тулд Газрын тосны хуульд өөрчлөлт оруулсан гэж сонссон. Ямар өөрчлөлт оруулсан юм бол?

-Нүүрсний давхаргын метаны хувьд нүүрсний давхарга дотор, нүүрсний давхаргын нүх сүв, ан цавыг дүүргэж оршдог хий. Энэ хийг олборлохын тулд нүүрстэй талбай, нүүрсний орд газарт ажиллахаас аргагүй. Нүүрснээс ялгаатай нь ухаж гаргахгүй. Өрөмдлөг хийж усыг нь шавхсаны эцэст метан хий гардаг. Нүүрсний ордны координат, метаны хий олборлох координаттай давхцахаас өөр аргагүй. Бусад олон юмтай давхцахыг ч үгүйсгэхгүй. Энэ давхцлыг хуулиар зөвшөөрч зохицуулсан. Шинэ хуулийн дагуу эрлийн гэрээ байгуулж үйл ажиллагаа явуулсныхаа эцэст Засгийн газарт тайлагнах, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах гэсэн хоёр шатны ажил бий. Эхнийхийг нь даваад хоёр дахь руу нь орж байна гэсэн үг.

-Метан хийг ашиглах тал дээр цаг алдсан шалтгаан нь юу вэ?

-Цоо шинэ ойлголт учраас аль аль талдаа ойлголттой болохын тулд цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулсан. Жишээ дурдахад Хятадад нүүрсний давхаргын метаны олборлолт 2004 оноос дөнгөж эхэлсэн байдаг юм. Хятадын газрын тосныхон энэ бизнесийг эхлүүлэх гэж гучаад жил зүтгэсний эцэст үр дүнд хүрсэн. Урд хөршийн хувьд одоо метан олборлолтын тал дээр асар туршлагатай болчихсон. 2004 онд олборлож эхэлсэн гэхэд өнөөдөр жилдээ 130 гаруй тэрбум шоо метр метан хий олборлож байна. Нэг метр куб метан нэг литр дизелийн түлштэй энергээрээ тэнцдэг. Тэгэхээр Хятад улс 130 тэрбум литр дизелтэй тэнцэх хэмжээний нүүрсний давхаргын метаныг жилийн дотор олборлож байна гэсэн үг.

-Аварга тоо байна. Урд хөршийн хувьд ийм хэмжээний метан үйлдвэрлэхэд хөшүүрэг, түлхэц болсон зүйл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-БНХАУ-д нэг метр куб олборлосон метанд 2-3 мо-гийн шагнал өгдөг. Төрөөс нь ингэж урамшуулдаг. Ийм дэмжлэгтэй олон жил явсан учраас их хэмжээний олборлолт хийдэг болсон. Урд хөрш метаны олборлолтоор төсөвтөө мөнгө хураах биш төсвөөсөө мөнгө гаргадаг. Үүгээрээ байгаль хамгаалах зорилтоо хангаж, эрчим хүчнийхээ асуудлыг шийддэг. Килограмм нь 3500 ккал илчлэгтэй эрчим хүчний нүүрсийг төмөр замаар зөөх үү, нэг метр куб нь 8000-10000 ккал илчлэгтэй хийг хоолойгоор тээвэрлэх үү гэдэг тэс ондоо асуудал л даа. Манай улсын хувьд 2004 онд Канадын нэг компани судалгаа хийж анхны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах санал тавьж байсан түүхтэй. Тэр үеийн Газрын тосны газартай хэлэлцээр хийсэн ч олигтой үр дүнд хүрээгүй. Учир нь тухайн үед Газрын тосны газраас метаны бизнест тавих шаардлагуудыг байгалийн хийн орд, шингэн нефттэй адилтгаж тавьсан байдаг юм. Асар их зардал гаргадаг гэдэг онцлогийг нь харалгүйгээр хандсан учраас бүтэлтэй юм болоогүй өнгөрсөн. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах гэж буй Австралийн компанийг ч Сангийн яам эдийн засгийн үр ашиг мөнгөний тооцооноос болж хэд хэдэн удаа буцаасан тал бий. Гэхдээ тодорхой хэмжээний буулт хийсэн учраас өнөөдөр гэрээ хийх гэж байна. Хятад шиг шууд дэмждэггүй юм гэхэд экологид ээлтэй шинэ бизнес гэдэг утгаар нь эхэн үедээ тодорхой хэмжээгээр дэмжихэд болохгүй юмгүй санагддаг.

-Метаны бизнесийг дэмжих хамгийн гол шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Энэ бизнесийг дэмжих том шалтгаан нь агаарын бохирдол. Улаанбаатарын утааг багасгах гэж олон арга хэрэглэсэн ч үр дүнд хүрээгүй өнөөг хүрсэн. Харин нүүрсээ хийн түлшээр сольчихвол огцом өөрчлөлт гарна гэдэг хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Бидэнд өгөөжтэй дараагийн давуу тал нь импортоор авдаг дизелийн түлшийг хийгээр орлуулж, халаалтад, уул уурхайд, яваандаа цахилгаан үйлдвэрлэлд ашиглах боломжтой. Жишээлбэл, олборлоод гаргаж байгаа метаныг дизелийн түлшний оронд шууд дизель хөдөлгүүрт хэрэглэж болдог. Тэгэхийн тулд яг олборлож буй газраа 10 МВт-ын арван станц тавихад 100 МВт-ын чадал үүснэ. Шугам сүлжээ гэх мэт дэд бүтцийн ажлууд мэдээж бий л дээ. Дөнгөж эхэлж байгаа метан хий хэмээх шинэ бизнесийг энэ талаас нь харж тодорхой дэмжлэгтэйгээр хөл дээр нь босгоод дараа нь мөнгөний урсгалыг нь хянах тал руу орвол зүгээр байх гэж боддог юм.

-Метан хийн нөөцийн тухай яриа найман жилийн өмнөөс эхэлсэн үү?

-Тэрнээс өмнө 2008 оноос эхтэй. АНУ-ын Алабама хотод АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлагаас 2008 онд олон улсын нэг том хурал зохион байгуулсан юм. Тэр үеэр АНУ-ын судлаачид манай улсыг их хэмжээний нүүрсний давхаргын метаны нөөцтэй байж мэднэ гэж анх зарласан. Тухайн үед 17-43 триллион куб метр нөөцтэй гэсэн тоо яригдаж байлаа. Монголчууд ч зүгээр суугаагүй. 2009-2010 онд Шинжлэх ухаан технологийн сангаас бага зэргийн мөнгө гаргаж судлаачид хоёр хэсэг газарт нүүрсжилтийн судалгаа хийсэн юм. Нүүрсээ судалсан гэсэн үг. Метан бий эсэхийг судалсан анхны тохиолдол тэр л дээ. Бүр тодруулж хэлбэл Өвөрхангай, Баянхонгор аймгуудын зааг Онгийн голын сав газар, Увс аймгийн Нүүрст хотгорын хэсэг газруудад судалгаа хийсэн. Онгийн голын сав газарт ойролцоогоор 40 орчим тэрбум шоо метр, Нүүрст хотгорын сав газарт 60 орчим тэрбум шоо метр метан байж магадгүй гэсэн дүгнэлтүүд гаргасан.

-Сүүлд Таван толгойн орд газарт метаны нөөцийн судалгаа хийсэн байх аа. Бас л аварга тоо дуулдсан санагдаж байна…?

-“Эрдэнэс Монгол” компанийн захиалгаар Австралийн “Голден хорд”, “Нордик гео солюшн” компаниуд хамтарч Тавантолгойн орд газарт 2015 онд метаны нөөцийн судалгаа хийсэн юм. Судалгааны явцад Таван толгойн ордод 6.8-74.7 тэрбум шоо метр метан хийн нөөцтэй байх боломжтой гэсэн дүн гарсан. Гэхдээ энэ бол өрөмдлөг огт хийгээгүй судалгаа. Уг нь 1000 метр хүртэл гүнд өрөмдлөг хийж нөөцийг нарийвчлан тогтоох ёстой. Тэгэхээр Таван толгойн ордод 1000 метрийн өрөмдлөг хийж сорьцыг нь шинжилсний дараа саяны ярьсан хязгаар ихтэй тоо нэг тийшээгээ тодорхой болно.

-Мэргэжлийн хүмүүсийн багцаа таамгаар Таван толгойн орд газрын метаны нөөц хэд байх боломжтой бол?

-Бидний таамгаар 74 тэрбум шоо метрээсээ хол давах ч юмуу, эсвэл бүр нугарч ч магадгүй.

-Ер нь Монголын нүүрсний орд газруудад метан хий хичнээн метрийн гүнд байх магадлалтай вэ?

-Манайхтай төстэй нүүрстэй орон гэвэл Австрали байна. Нас, үүссэн цагийг нь тооцоод үзэхээр 500-2000 метрийн гүнд оршдог байх өндөр магадлалтай. Монголд өмнө нь хийгдсэн өрөмдлөгүүдийн хувьд нүүрснийхээ нөөцийг тогтоох зорилготой байсан учраас гүн нь бага. Налайхад хамгийн гүндээ 180 метр өрөмдсөн байдаг. Тиймээс Монголд хийгдсэн өрөмдлөгийн дээжүүдийн судалгаагаар метаны нөөцийн хэмжээг нарийвчлан тодорхойлох боломжгүй.

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний хувьд метан хийн олборлолт, ашиглалт дээр хэр зөв хувилбар гэж та бодож байна?

-Өнөөдөр үйлчилж буй газрын тосны хуулиар үүнээс өөр хувилбар байхгүй. Дэлхийд нүүрсний давхаргын метаныг хоёр нөхцөлөөр олборлодог. Эхнийх нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ. Ийм хувилбараар явж буй цөөхөн улс бий. Хоёр дахь хувилбар нь рояалти төлөх хэлбэр. Нүүрсний давхаргын метаны олборлолт нэлээд хөгжчихсөн АНУ, Австрали гэх мэт улс рояалти нөхцөлөөр гэрээ байгуулдаг. Монголын хувьд цаашдаа яахыг амьдрал харуулна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр нэг хэсэг яваад үзэх нь тодорхой. Сүүлдээ хоёр тал харилцан тохиролцвол гэрээний өгөөжийг аль аль талдаа өсгөх зарчим баримтлахыг үгүйсгэх аргагүй.

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсны дараа ямар процесс өрнөх вэ?

-Нүүрсний давхаргын метан өвөрмөц онцлогтой. Бие даасан хайгуулын ажил, бие даасан олборлолтын ажил гэж хуваахад хэцүү. GOH компани ирэх хавраас Өмнөговь аймгийн нутагт орших Номгон IX гэдэг лицензтэй талбайдаа өрөмдлөг эхэлнэ. Дунд нь Таван толгойн нүүрсний орд оршдог гэхээр нэлээд том талбай гэсэн үг. Өрөмдөхөөс өмнө тодорхой хэмжээний судалгаа хийнэ. Тэгээд метан хий байж болох хамгийн магадлалтай газраа сонгоод өрөмдөнө. Өрөмдөхөөр хамгийн түрүүнд ус гарч ирнэ. Метаныг энгийнээр тайлбарлавал олон мянган жилийн турш их гүнд, маш халуунд, хүчилтөрөгчгүй нөхцөлд нүүрсний хийжилт явагдсаны улмаас үүссэн байгалийн хий. Энэ хий нүүрсний ан цав нүх сүвд байдаг гэж би ярианыхаа эхэнд онцолсон. Тодруулж хэлбэл метан хий гүнд, нүүрсний, усны давхаргад түгжигдээд байж байдаг юм. Эхлээд даралттай ус гардаг нь тийм учиртай. Ус гарч дууссаны эцэст хий гардаг. Зарим тохиолдолд гурван сар болоод хий нь гарч ирдэг. Үүнээс ч удах магадлалтай. Гэхдээ нэг онцлог тал нь хий гараад ирэнгүүт шууд хэрэглэхэд бэлэн байх ёстой. Хэрэглээ нь хоёр янз. Нэг бол шууд дизель генераторт хэрэглэж цахилгаан үйлдвэрлэнэ. Эсвэл шингэрүүлж болно. Ингэхийн тулд шингэрүүлэх үйлдвэр барих ёстой. Шингэрүүлэх үйлдвэр барьчихсан чинь метан нь гарахгүй бол яах вэ гэсэн асуудал үүсэх эрсдэлтэй. Тэгэхээр цахилгаан станц хамгийн бодитой хувилбар. Хэдэн дизель генератор зоох хэрэг гарна. 10 генератор тавибал 100 МВт, 100-г тавибал 1000 МВт болно. 1000 МВт гэдэг чинь манай төвийн эрчим хүчний хэмжээний чадал шүү дээ. Хий чигээр нь ашиглана гэвэл их хэмжээний хэрэглээтэй Хятад улсад нийлүүлэх боломжтой. Шугам татаад Хятадын байгалийн хийн шугамд холбоно гэсэн үг.

-Улаанбаатар руу хийн хоолой татаад нүүрсийг хэрэглээнээс халах боломжтой гэдэг тайлбар хэр бодитой вэ. Ажил болох магадлалтай юу?

-Шугам барих уу, шингэнээр нь тээвэрлэх үү гэдэг нь хэрэглээнээс шалтгаална. Улаанбаатарын хувьд бага хэрэглээтэй учраас хийн хоолой барих шалтгаан байхгүй. Харин шингэрүүлж тээвэрлэвэл илүү бодитой. Метан шингэрүүлэх процесс тодорхой хэмжээний нарийн технологи. Метан -162 градуст шингэрдэг юм. Тэгэхээр хөргөлтийн технологиор шингэрүүлнэ гэсэн үг. 600 метр куб метан хий нэг литр шингэн түлш болдог. Өөрөөр хэлбэл нэг литр шингэрүүлсэн байгалийн хийг 600 литр дизелийн түлштэй адилтгаж ойлгож болно. Тэгэхээр тээвэр дээр 600 дахин хэмнэлт гарч байгаа биз. Төмөр зам, авто замаар тусгай зориулалтын цистернээр зөөх боломжтой. Машинаар тээвэрлэнэ гэвэл хоёр цистерн буюу нийтдээ 34 тонн шингэн түлш ачина. Энэ түлшээ Улаанбаатарт авчраад хэрэглэхийн тулд эргээд хийжүүлэх үйл явц өрнөдөг.

-Тэгэхээр Хятад руу хоолой татаад зарвал ашигтай юм байна?

-Маш ашигтай.

-Гэхдээ хийн шугамд нь холбож урд хөршид зарахад хоёр талын хэлцэл, яриа гээд өчнөөн асуудал гарч ирэх байх…?

-Хятадад цэвэр энерги хэрэгтэй нь бодитой үнэн. Хятадын байгалийн хий, нүүрс нь баруун хойд хэсэгтээ байдаг. Хэрэглээ нь зүүн өмнөд хэсэгт нь бий. Хятад Туркменистанаас хий авдаг. Шинжаан Уйгар нүүрсний давхаргын метан хийг маш хүнд нөхцөлд олборлодог юм. Манайх шиг тал нутагт биш машин явахад хэцүү уулын оройд олборлож байдаг. Тийм нөхцөлөөс хий авч байгаа улс саадгүй нөхцөлд хямд олборлосон хийг авахгүй гэх логик багатай.

-Метаны шингэрүүлсэн хийн үнэ өртөг нефтийн шингэрүүлсэн хийнээс хямд байж чадах уу?

-Дор хаяж хоёр дахин хямд байх бололцоотой. Хэрэглээг нь дахиад онцлоход хийн плитка, халаалтын зууханд ашиглаж болно. Хийн турбинд оруулаад цахилгаан үйлдвэрлэх боломжтой. Дизель генераторт ашиглана. Цахилгаан станцын зууханд шатааж хэрэглэнэ. Нүүрс түлээд цахилгаан үйлдвэрлэдэгтэй ялгаагүй. Хамгийн гол давуу тал нь утаа гарахгүй.