Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Минималист Ожинка

Зорьж анзаарахгүй л бол нүдэнд тусахааргүй даруухан хаягтай нэгэн дэлгүүр нийслэлчүүдэд байгальдаа ойр амьдрах ухаан, зөв хэрэглээг түгээж байна. Багавтар модон пайзан дээр “Био амьдрал” гэж бичиж хаалганыхаа хажууд өлгөсөн тэр дэлгүүрийг МУИС-ийн төв байрнаас дөрөвдүгээр дэлгүүр чигт алхдаг хүмүүс анзаарсан байж ч мэднэ. Хааяа ороход ургамал, жимсний үнэр сэнгэнэж угтдаг энэ газрын эзэн бүсгүйтэй уулзах завшаан саяхан тохиосон юм. Минималист хэв маягт дурлагчдын дунд Ожинка нэрээрээ танил болсон бүсгүйгээс нэрийн хуудсыг нь хүсэхэд “Би тийм зүйл ашигладаггүй. Аль болох илүү цаас хэрэглэхгүйг хичээдэг” гэснээр бидний яриа эхэлсэн юм. Ухаалаг амьдралын хэв маягийг нийслэлчүүдэд түгээж яваа ярилцагчийг маань А.Очгэрэл гэдэг. Өмнө нь ороод гардаг байсан газартаа энэ удаа цаг орчим тухлав. Хааяахан бүсгүйчүүд тойрч суугаад ярилцдаг, зориод ирсэн хэн ч ургамлын цай амтлаад гардаг цайны өрөөнийх нь ээлжит зочин боллоо. Явган ширээ тавьж, даавуун олбог дэвссэн энэ өрөөний тохижилт нь энгийн хэрнээ цаанаа л нүдэнд дулаахан юм. Бор шаргалдуу өнгийн нимгэн хөшиг, саарал ханын цаас, модоор урласан цэцгийн тавиур, хананд өлгөсөн уран зургуудтай цайны өрөөнд ургамлын таатай үнэр сэнгэнэнэ. Зуны жимс нэртэй байгалийн үнэртний цуглуулга гэнэ. “Зуун хувь органик учраас хүний биед ямар нэг сөрөг нөлөөгүй” гэсэн тайлбарыг биднээс ямар цай уухыг асуух гэж орж ирсэн охиноос сонсов. А.Очгэрэл хажуунаас “Хүний хамгийн анхдагч мэдрэхүй бол үнэр. Үр хөврөл эхийн хэвлийд бүрэлдэхэд хамгийн түрүүнд тагнай, үнэрлэх эрхтэн, тархи хөгждөг. Үнэрээр хэвлийн орчноо таньдаг, мэдэрдэг. Үнэр шууд тархитай холбоотой. Бас хэзээ ч хүний ухамсарт захирагддаггүй. Тийм ч учраас анхны хайраа хүртэл үнэрээр нь сонгодог шиг санагддаг. Хичнээн сайхан хүн байлаа ч үнэр нь тааламжгүй бол сэтгэлээ татчихдаг. Ойр бүхэн сайхан үнэртэй. Хол бүхний үнэр тиймхэн. Үнэр бол маш том шинжлэх ухаан. Үнэрээр засах гээд эмгүй эмчилгээний нэг салбар хөгжиж байна. Үнэрээр хүний сэтгэлийн болон биеийн зовиурыг анагааж болдог. Дэлгүүрийн маань хамгийн том маркетинг үнэрээр татах. Гоё үнэртэй дэлгүүр гэдгийг хүн бүр хүлээн зөвшөөрдөг шүү” гэж сонирхууллаа.

Цай хүлээх зуур яагаад органик дэлгүүр байгуулах болсныг нь лавлахад “Би 18 жил Чехэд амьдарч байгаад өнгөрсөн жил ирсэн юм. Сүүлийн тав, зургаан жилд бясалгал йогоор хичээллэсэн. Хүн байгальд ойртох тусмаа илүү энгийн, илүү үнэн, илүү чанартай амьдарч чаддагийг ойлгосон жилүүд л дээ. Эхлээд гэртээ ногоо тарьсан. Дараа нь гоо сайхны бүтээгдэхүүнүүдээ хийсэн. Өнөө бидний амьдарч буй нийгэм товчлуураас хамаардаг, автоматжсан орчин болчихсон нь гунигтай ч гэсэн үнэн. Ийм шалтгаанаар аз жаргалын гормоноо ялгаруулж чадахаа больсон. Гар бол нүдэнд харагддаг тархи. Гар ажиллах тусам тархи ажилладаг. Тэр хэрээр аз жаргалын гормон ялгардаг. Гэтэл бид гараараа юм хийхээ больчихсон. Бэлэн юм худалдаж авдаг, тэрийгээ хөгжил гээд харчихсан. Би сүүлийн жилүүдэд энэ хандлагаас татгалзаж аль болох өөрөө хийгээд үзье гэж хичээх болсон. Гэртээ ногоо тарьдаг. Монголд ямар ч ногоо ургадаг. Эрс тэс уур амьсгалтай орчинд зарим ногоо ургадаггүй гэдэг чинь залхуу хүний үг юм билээ. Одоо миний түрхсэн байгаа пудр, тос бүгд гараар хийсэн органик бүтээгдэхүүн. Манайхны нүүрсэн эм гэж ярьдаг зүйлийг нунтаглаж коксын тостой холиод л нүдний органик контур. Байгалийн шавар чулуу, ургамлаас гаргаж авсан өнгөнүүдийг ашиглаад дуртай уруулын будаг нүдний тениэ хийдэг. Би линз зүүдэг болохоор баргийн зүйлээс харшлаад байдаг. Өөрөө хийж хэрэглэдэг болсноос хойш асуудлаасаа салсан шүү. Хамаг юмаа өөрөө хийхээр зарим хүн ямар завтай юм бэ гэдэг л дээ. Мөнгө олох гэж үрсэн цаг, эдийн засгаа хэмнэж ногоо тарихад зарцуулсан хугацаа нэг их зөрүүтэй биш санагддаг. Амьдралынхаа хэв маягаас таатай мэдрэмж аваад эхэлсэн чинь мэдэрснээ хүмүүст түгээе гэж хүсэх болсон. Дэлгүүрээ нээсэн түүх маань энэ л дээ” гэж байна.

Дарсны бөглөөгөөр хийсэн түлхүүрийн оосор, тарагны шилэн чийдэн

“Дэлхийн алдартнуудаас маш олон хүн минималист амьдралыг сонгосон нь анзаарагддаг. Үлгэрлэдэг, үнэлдэг минималист тань хэн бэ” гэж сонирхоход “Мэдээж үнэлдэг, хардаг хүмүүс бий. Гэхдээ тэр энэ гэж онцолмооргүй байна. Гадагшаа харахаас илүү дотогшоогоо өнгийж харах дуртай. Хүмүүсийг ч тэгээсэй гэж хүсдэг. Монголын нүүдэлчдийн аж ахуй тэр чигээрээ минималист. Төрөлхийн заяагдмал зүйл. Дэлхийн брэнд бүтээе гэж ярьдаг. Магадгүй энэ суурь өгөгдлөө дэлхийн брэнд болгож болох юм. Учир нь бид барууныхан шиг урьд эртийн минималист ахуйгаасаа салаад 500, 600 жил болоогүй. Зуун жилээр л тасарсан учраас ахин сэргээхэд маш амархан” гэж хариулснаа нэг сонирхолтой дүгнэлт хэлэв. Монголчууд сүүлийн үед олноороо минималист амьдралыг сонгож эхэлсэн, тэр дундаа 1990 оноос хойш төрсөн залуус ухаалаг амьдралыг онцгой сонирхож байгаа гэнэ. А.Очгэрэл “Шинэ үеийн залуус ийм гоё хандлагатай болж байгаад баярлахгүй байхын аргагүй. Монголчуудын өмнө сайхан ирээдүй байна гэсэн үг” гэж хэлээд инээмсэглэв.

Удсан ч үгүй өнөө үнэртэн тайлбарладаг охин уур савссан ургамлын цай барьсаар орж ирэв. Уураар хатаасан ургамалтай, химийн бодисгүй энэ цайг органик бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийд танигдсан Австрийн компанид үйлдвэрлэжээ. А.Очгэрэл цай аягалах зуураа “Сүүлийн үед органик гэхээр home made буюу гэртээ гараараа хийсэн зүйл гэж андуурдаг тал анзаарагддаг. Үнэн хэрэгтээ органик гэдэг өргөн ойлголт л доо. Дэлхийн худалдааны маш чухал хэсэг. Цай гээд ярихад л хэн, хаана, ямар нөхцөлд тарьж, яаж хурааж авсан гээд бүх процесс нь нарийн. Маш нарийн шүүлтүүр давж байж органик гэдэг тэмдэглэгээ авдаг. Био амьдрал гэхээр хүмүүс нэг л эрүүл хоол идсэн улс гэж хараад байдаг. Хувьсах чадвартай үг л дээ. Хүн мөн чанар руугаа явахыг л био гэж тодотгоод байгаа юм. Хүний мөн чанар бол байгаль. Байгалийн мөн чанар нь бодит үнэн. Үнэн бодит чанараас хүн тайвшрал мэдэрдэг. Би байгалийг сэтгэлийн сүм гэж хэлэх дуртай. Хүн хөгжил нэрийн дор хэт хөгжсөн үйлдвэрлэл, техникийнхээ боол болчихсон. Европ хөгжлийнхөө оргилд хүрсэн. Тийм өндөр хөгжилтэй орнуудын иргэд эргээд байгаль руугаа хандаж байна. Хөгжил гэж тодорхойлдог зүйл нь эргээд байгалиа сүйтгэдэгийг ухаарч эхэлсэн. Буцаад энгийн амьдрал руугаа орж байгаа нь ийм учиртай” хэмээн ярив.

А.Очгэрэл Чехэд 18 жил амьдраад өнгөрсөн жилээс Монголдоо иржээ. Хоёр жилийн өмнө фэйсбүүкт “Био амьдрал” нэртэйгээр нээсэн групп нь 11 мянган гишүүнтэй гэнэ. Групп нээх болсон шалтгаанаа “Амьдралынхаа хэв маягийг олонд түгээе гээд нээсэн” гэж тайлбарлав.

Эдний дэлгүүрийг өдөрт 10-15 үйлчлүүлэгч зорьж ирдэг гэнэ. Хэрэглэгчээ нэмэгдүүлэх маркетинг хийдэг эсэхийг нь сонирхоход дэлгүүрийн эзэн бүсгүй “Анх дэлгүүрээ нээх үед олны танил хүмүүс сурталчилгааг чинь хийж өгье гэж хандаж байсан. Тийм санал бүрт үгүй гэсэн хариу өгсөн. Ямар нэг шинэлэг зүйлийг олны танил хүмүүсээр дамжуулан таниулах аргыг түлхүү хэрэглээд байгаа анзаарагддаг. Манай дэлгүүрээр олны танил хүмүүс үйлчлүүлдэг. Гэлээ гээд тэр хүмүүсээр маркетинг хийнэ гэж сэтгэж харж болохгүй. Миний барьдаг бас нэг зарчим бий. Хэрэглэгчдээ ялгах дургүй. Манайд тусгай үйлчилгээ гэж байхгүй. Хүсч л байвал хаанаас ч ирж болно. Тэр утгаараа дэлгүүрээ хотын төв цэгт нээе гэж шийдсэн. Зүгээр дэлгүүр ороод юм авъя гэсэн хүмүүс орж ирдэггүй нь бас манай дэлгүүрийн онцлог. Мэдлэг, мэдээлэл, мэдрэмж авъя гэсэн хүмүүс зорьж ирдэг. Бидний өгөхийг хүсдэг мессэж энэ л дээ. Орж ирсэн үйлчлүүлэгчид маань гоо сайхны таашаал мэдэрч, хэрэгтэй зөв мэдээллээ аваад гараасай гэж хүсдэг. Гарт нь атгагдаж, биед нь мэдрэгдэх зүйл өгөхийг боддог. Эрүүл гэхээр сайн гэж туйлширч болохгүй. Ямар процесс явагдаад тийм өөрчлөлт гардаг гэх мэтээр нарийн мэдээлэл өгөх нь миний зорилго” гэж хэлээд цайны өрөөний хажуугийн хаалга руу алхлаа.

Дэлгүүрт зардаг чийдэнгийн оронд тарагны шилээр хийсэн хэд хэдэн чийдэн унжуулсан энэ өрөөнд хус модны мөчрийг эгнүүлж хийсэн авсаархан өлгүүр байна. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийдэг ургамлуудаа жимсний чанамал, сокны шилэн саванд хийж тусгай тавиурт эгнүүлжээ. Бүх л эд хогшлоос нь ухаалаг хэрэглээ үнэртсэн энэ өрөөнд био амьдралын сургалтууд болдог юм байна. А.Очгэрэл “Энэ өрөөнд бид хэрэглээний соёлыг түгээж, яаж хэрэглэхийг нь заадаг. Сониуч зан, өөрийгөө олсон амьдралын хэв маяг маань бусдад эерэгээр нөлөөлөх боломжтойг ухааруулсан. Хүн өөрөө хэрэглэж мэдэрч байж л бусдад түгээхийг хүсдэг юм билээ” гэж ярилаа. Сургалтад нь сууж, дэлгүүрээр нь ороод гарсан хүмүүсээс талархлын маш олон мессэж ирүүлжээ. Органик уруулын будаг, нүүрсний тос хийж сурчихаад гарсан бүсгүйчүүд арьсны асуудлаа шийдчихлээ, харшилгүй боллоо гэж олноороо холбогддог гэнэ. Дашрамд дуулгахад сард гурван удаа болдог сургалтынхаа зарыг “Био амьдрал” групптээ тавьдаг аж.

Дэлгүүрийн хананд даавуун, сүлжмэл тор өлгөж, бясалгал, эрүүл хооллолт, зөв амьдралын дадал, үнэртний анагаахын чигийн номнууд өрсөн нь бас л содон харагдана. Дарсны үйсэн бөглөөгөөр хийсэн түлхүүрийн оосор, гар аргаар урласан цэцэгс, шувууны зургаар чимсэн хүзүүний зүүлт, модон халбага сэрээ, олон дахин хэрэглэдэг соруул, соруул цэвэрлэдэг жижигхэн шүүр, үнэргүй саван, дан ургамлаас бүтсэн тасалгааны анхилам үнэртүүлэгч, коксоос гаргасан сахар, саван, угаалгын нунтаг хийдэг самар гээд тэр бүр хараад байхгүй ховор, содон бараатай энэ дэлгүүр нээлтээ хийснээсээ хойш гялгар уут, хуванцар огт хэрэглээгүй гэнэ. Торгүй ирсэн хэрэглэгчдээ худалдаж авсан бүтээгдэхүүнийг нь цаасанд боож өгдөг юм байна. Ургамлын самраас гаргаж авсан угаалгын шингэнийг нь сонирхох хүн олон болжээ.

Сурвалжлагынхаа төгсгөлд А.Очгэрэлтэй хөөрөлдсөнөө хүргэе.


-Хүмүүс яагаад минимал амьдралыг сонирхож эхэлдэг гэж та боддог вэ?

– Бид маш олон сонголтон дунд амьдардаг. Ийм шалтгаанаар тархиа их ядраадаг. Сонголт багасах тусам стресстэх нь багасдаг. Өөрийгөө олсон хүмүүс сонголт багатайгаар, стресстэхгүй амьдрах нь чухал гэдгийг ойлгодог.

-Өглөө хэр эрт сэрж байна?

-Би шөнийн хүн. Ихэнх ажлаа шөнө хийдэг. Хүн төрөлхтөн үүссэн цагийн эхлэлийг харахаар, агуйн хүмүүсийн тухай уншихаар галаа манадаг, галаа манадаггүй гээд хоёр янз байсан. Галаа манадаг нь шөнийн хүмүүс. Галаа манадаггүй нь өглөөний хүмүүс.Тэр цагийн генийн мэдээлэл надад байх шиг байгаа юм (инээв). Ер нь өглөө зургаа, долоон цагаас босдог.

-Анзаарах нь ээ та өөрийнхөө тухай сэдвээс их тойрох юм…?

– Ер нь би гэх үзлээс хол, манайхан гэж ярих дуртай. Амьдрал ганц хүнээс биш олноос бүтдэг. Ганцаараа бодож хийх нэг өөр. Хамтраад биенээсээ суралцаад хийх огт өөр. Ер нь олуулаа хийж бүтээх нь сэтгэлийн таашаал өгдөг. Хэнд ч хэлэхгүй аз жаргалтай ганцаараа амьдарч болох байх л даа. Гэхдээ бид нийгмийн амьтан. Заавал аз жаргалаа хуваалцаж байж амтыг нь мэдэрдэг. Аливаад хамтдаа байна гэдэг хүчтэйгийн илэрхийлэл гэж боддог. Ер нь хүн ижил төстэй хүмүүстэйгээ найзалж нөхөрлөдөг шиг санагддаг. Найзуудтайгаа уулзахаараа ам уралдаад ярих бас л гоё мэдрэмж. Биенээ дэмжээд хөглөөд амьдрахаар өөрчлөлт маш хурдан өрнөдөг.

-Ресторанд орж шар айраг, дарс уунгаа найзуудтайгаа хөгжилддөг үү?

-Хүмүүс харин ингэж асуугаад байдаг юм. Өнөөдөр манай найзын төрсөн өдөр. Төрсөн өдөрт нь очно. Хааяа намайг шар айраг уугаад сууж байхад таарсан хүмүүс нүдээ том болгоод гайхна. Зарим нь “Наадах чинь органик ундаа юу” гэж хошигноно шүү дээ (инээв). Би экстрим юманд дургүй. Улаан бол улаан, хар бол саарал байж болохгүй гэдэг үзэл бодолд үнэхээр дургүй. Тийм хандлага, үзлээс өөрийгөө татаж явдаг. Хүмүүс намайг био гэхээр тэнгэрийн амьтан шиг ойлгодог тал тод анзаарагддаг. Ерөөсөө тийм биш. Энэ миний ажлын нэг хэсэг, амьдралын хэв маяг. Гэхдээ нийгэм бас өөрийг шаардаж байна. Найзынхаа төрсөн өдрөөр ууж идэж, хөгжилдөх байх л асуудал. Гэхдээ алтан дундаж байх ёстой. Ингэж явбал илүү амжилттай, эерэг сайхан амьдарна. Түүнээс биш хүмүүст нэг өөр зүйл яриад хөшгөө хаангуутаа чипс идэж кола уудаг гэвэл бас үгүй л дээ. Ямар нэг зүйл экстрим болоод эхлэхээрээ л тархи угаалт болж хувирна. Би хэн нэгний тархийг угаамааргүй байна. Сонголт үргэлж тухайн хүний гарт байх учиртай. Хүсвэл үйлчлэхэд бэлэн. Мэдсэн сурснаа хуваалцахад бэлэн. Эцэст нь нэг зүйлийг хэлмээр байна. Байгаль бол төгс. Хүн байгалийн бүтээл учраас төгс. Тэгэхээр төгс рүү тэмүүлэх нь хүний мөн чанар. Хог битгий хая гэж Сүхбаатарын талбай дээр жагсахгүйгээр байгальдаа халгүй, ухаалаг амьдрах боломж хүн бүрт бий, хүн бүр тэгж ухаарч, ухаарлаа амьдралдаа хэрэгжүүлж чадвал маш олон зүйл өөрчлөгдөнө.

ГЭРЭЛ ЗУРГУУДЫГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Categories
мэдээ цаг-үе

Материалын шинжлэх ухаан буюу XXI зууны философийн чулуу

Философийн чулуу гэсэн домгийн ойлголт бий. Бүх л металлыг алт болгож хувиргах нь уг чулууны шид хэмээдэг. Өнгөрсөн зууны дөчөөд оноос эхлэлтэй материалын шинжлэх ухааныг эрдэмтэд XXI зууны философийн чулуу гэж тодотгодог нь цаанаа утга учиртай. Чулуунаас цаас, даавуу гаргаж авсан эрдэмтэд зэс, нүүрсийг орлох бүтээгдэхүүн хийхээр зорьж байна. Цаг агаарын дулаарал, байгалийн гамшиг сүйрэл, ус, ашигт малтмалын нөөцийн хомсдол хүн төрөлхтний өмнө том асуудал болж буй. Тэр утгаараа байгалиа ухаж нөөцийг нь тонохгүйгээр алт, зэс гаргаж авах нь материалын шинжлэх ухааны зорьж яваа том амбиц. Жилээс жилд түймэр, хүний хэрэглээ гэх мэт олон шалтгаанаар цөөрч, багасч буй ой модоо хамгаалах шийдлийг материал судлаачид олсон нь материалын шинжлэх ухааны гэгээлэг нээлтүүдийн нэг. Хаа сайгүй элбэг байдаг шохойн чулуугаар хийсэн цаас аль хэдийнэ хэрэглээнд нэвтрээд байна. Алсдаа модоор цаас хийхгүй гэдэг нь хүн төрөлхтний хувьд том олз. Ер нь хүний амьдралын эргэн тойронд байгалиас болон зохиомлоор гаргаж авсан төрөл бүрийн материал байдаг. Материалын шинжлэх ухаан ирэх жилүүдэд байгалийн нөөцөө баралгүйгээр элбэг дэлбэг байдаг зүйлсээс хэрэгцээтэй бүхнээ гаргаж авах чиг рүү хүн төрөлхтнийг хөтлөх нь тодорхой болжээ.Материалын шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн сонин хачнаас хүргэе.

НОБЕЛИЙН ШАГНАЛТНУУДЫН БҮТЭЭСЭН НАНО МАТЕРИАЛ

Манчестрийн их сургуулийн профессорууд болох Андрей Гейм, Константин Новоселов нар графин хэмээх нано материалыг 2010 гаргаж авч байж. Энэ нээлтээрээ Нобелийн шагнал хүртжээ. Уг материалыг одоогоор цахилгаан, халаалтын систем, ус цэвэршүүлэх технологид ашиглаж байна. Chem сэтгүүлд саяхан нийтлэгдсэн мэдээллээс харахад тэдний гаргаж авсан материалыг органик, эрүүл мэндэд хор багатай үсний будаг хийхэд ч ашиглаж эхэлжээ.

ЛАБОРАТОРИД “ОЛБОРЛОСОН” АЛМААЗ

Стенфордын их сургуулийн эрдэмтдийн лабораторийн аргаар гаргаж авсан алмаазыг Канад дахь BHP Billiton компанийн “Eka­ti” ордоос олборлож авсан алмаазтай харьцуулахад ямар ч ялгаа ажиглагдаагүй аж. Алмаазыг хяналт сайтай лабораторийн орчинд өндөр технологи ашиглаж гаргаж авдаг. Алмааз үүсэх гүний орчныг бүрдүүлж, карбон ашиглан бүтээдэг юм байна. Лабораторид “олборлосон” алмаазны хамгийн том давуу тал нь байгальд ээлтэй. Газар ухаж, байгаль сүйтгэж байж олборлох ямар ч шаардлагагүй. Лабораторид орчныг нь бүрдүүлээд л гялтганасан, өнгө өнгийн алмаазыг хүн төрөлхтөн бүтээж байна. Эрдэмтэд саяхан үхсэн гэрийн тэжээмэл амьтны үнснээс хиймэл очир алмааз гаргаж авах боломжийг олж харсан гэх мэдээлэл ч хөвөрч эхэлжээ. Мексикийн эрдэмтэд текила дарснаас хиймэл алмааз гаргаж авах технологи боловсруулсан гэх мэдээллийг хэдэн жилийн өмнө өгч байж. Мехикогийн Үндэсний их сургуулийн физикчдийн гаргаж авсан уг алмаазын талаар судалгааны багийн ахлагч Мигуэль Апатика “Хиймэл алмаазыг цельсийн 800 градусын халуун зууханд гаргаж авсан. Цаашид хэмжээг нь томруулахын тулд ажиллана. Энэ алмаазыг шил нь гурван ам.долларын үнэтэй текилагаас гаргаж авсан тул өртөг нь маш бага” хэмээн сонирхуулж байжээ.

ШОХОЙН ЧУЛУУНААС ТӨРСӨН ЦААС

Цаасны үйлдвэрлэлд хувьсгал гараад байна. Ойг хамгаалах, усны хэрэглээг багасгах зорилгоор “Таймс бриж менежмэнт” компани, Японы хамгийн том хэвлэлийн компани болох “Топпан принтинг”-тэй хамтран шохойн чулуунаас цаас гаргаж авчээ. Шохойн чулууны давуу тал нь хаа сайгүй байдаг хэмээн тус компанийн төлөөлөл онцолж байна. Шохойн чулууг полиэтилентэй хольж гаргасан цаасаа “LIMEX” гэж нэрлэжээ. Энэ цаас хөнгөн, хямд, усанд нордоггүй, чанартай, дахин боловсруулах боломжтой гэх мэт давуу талуудтай аж. 2030 он гэхэд энэ цаасны хэрэглээ хоёр дахин өснө гэж үйлдвэрлэгчид нь үзэж байна.“LIMEX” цаасны тухайд модноос гаргаж авдаг цаасыг ирээдүйд бүрэн орлоод зогсохгүй машин, хувцас, эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрт ашиглах материал болох нь.

УРГАМЛААР ХИЙСЭН БИО ХӨӨС

Ургамалд суурилсан полиуретан хөөсийг ирээдүйн барилгын материал гэж үзэж байна. Энэ хөөсийг тусгаарлагч, тавилга зэрэгт нийтлэг ашигладаг аж. Маалинга, замаг, хулс гэх мэт ургамлын гаралтай материалаар хийжээ. Энэ хөөсийг үйлдвэрлэгч нь Калифорнийн Сан Диего хотын “Malama Composites” компани. Уг био хөөс ямар нэгэн хор нөлөөгүй, тусгаарлах, дулаан сайн хадгалах чанараараа гайхагдаж байна. АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам энэ био хөөсөнд “Ургамалд суурилсан эко бүтээгдэхүүн” гэсэн сертификатыг 2015 оны наймдугаар сард өгчээ.

СҮҮНИЙ УУРГААР ҮЙЛДВЭРЛЭСЭН УТАС

Германы биохимич, загварын дизайнер Анке Домаске сүүний уургаас гаргаж авсан утсаа “Qmilk”гэж нэрлэжээ. Энэ утасны гол давуу тал нь ямар ч харшил үүсгэхгүй. Зуун хувь байгалийн гаралтай, торго шиг зөөлөн, хөнгөн, үнэргүй уг утсыг ирээдүйн хувцас үйлдвэрлэлийн гол хэрэглээ болно гэж Анке Домаске онцолж байна.Сүүний уургаас гаргаж авсан утсаар нэхсэн даавуу энгийн даавуунаас хоёр дахин хурдан хугацаанд хатдаг аж. Даавуу үйлдвэрлэхэд зарцуулах усны хэмжээ мэдрэгдэхүйц багасах давуу тал ч бий гэнэ. Сонирхуулж хэлэхэд бүсгүйн аав хорт хавдраар шаналах үедээ өмссөн хувцас бүрээсээ харшилдаг байж. Ийм зовлонтой хүмүүст туслахын тулд сүүний уургаас утас гаргаж авах санаагаа олжээ.

“ТОРГО УРЛААЧ” БАКТЕРИ

Үйлдвэрлэлийн аргаар гаргаж авахад хэцүү материалын нэг нь торго. Японы нэг компани торго гаргаж авах чиглэлээр ажиллаж эхэлжээ. Хүр хорхойн торго үйлдвэрлээд байгаа биологийн онцлогийг генийнх нь түвшинд судалсан аж. Ингэж судалсны эцэст торго үйлдвэрлэхэд чухал нөлөө үзүүлдэг фибройн уургийн бүтцийг олж мэдсэн байна. Бүр тодруулж хэлбэл биоинженерийн чиглэлээр бүтээсэн бактерийн тусламжтайгаар торгыг хурдан хугацаанд хийх боломж нээгдчихэж. Аравхан хоногийн дотор шинэ төрлийн торго бүтээдэг болж. Торго “урлаач” бактери нь элсэн чихэр, давс гэх мэтээр хоооллож богино хугацаанд их хэмжээний торго үйлдвэрлэх чадвартай.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ер нь парламентаа тарааснаас Ерөнхийлөгчөө өлсгөсөн нь Монголын ард түмэнд гарз багатай болов уу

Ерөнхийлөгч, УИХ хоёрын дунд Үндсэн хуулийн зөрчилдөөн үүсчихлээ. Манайдаа шинэ үзэгдэл л дээ. Уг нь УИХ-ын тухай болон Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиудын аль алинд нь тарах тухай заалт бий. Өмнө нь ашиглаж яваагүй ч хуульдаа тусгаад өгчихсөн зүйл. Ерөнхийлөгч саяхан өгсөн ярилцлагадаа “Хэрвээ УИХ тарахгүй бол би өлсгөлөн зарлах юм уу” гэсэн утгатай үг унагана лээ. Яг ч өлсөнө гээгүй л дээ. Гэхдээ УИХ-ыг тараахын төлөө эцсээ хүртэл тэмцэнэ гэсэн өнгө аяс цухалзуулсан мэдэгдэл хийчихлээ.

Товчхондоо төрийн тэргүүн, парламентын дундах зөрчилдөөнөөс шалтгаалж УИХ-аа тараах уу, эсвэл Ерөнхийлөгчөө өлсгөх үү гэсэн сонголтын өмнө улсаараа ирээд байна. Аль нь Монгол гэдэг улсад гарз багатай вэ гэсэн асуулт хамгийн түрүүнд тавигдаж таарна. Парламент тарлаа гэж бодъё. Энгийнээр хэлбэл төр засаггүй аж төрнө гэсэн үг. Учир нь төрийн эрх барих дээд байгууллага бол УИХ. Төргүй, УИХ-гүй бол Засгийн газар ямар ч чадамжгүй. Парламент тарлаа гэхэд УИХ дараагийн сонгуулийн товыг зарлаад үүргээсээ татгалзах хуультай. Сонгууль болж шинэ гишүүд тангараг өргөтөл ямар ч чадамжгүй болсон Засгийн газар улсаа удирдах уу, Ерөнхийлөгч засгийн жолоог атгах уу гэдэг асуудал сөхөгдөж таарна.

Юутай ч УИХ-ын шинэ сонгууль болж таарна. Яг одооны нөхцөлд парламентын сонгуулийг шинээр зарлахдаа тулбал ямар нөхдүүд гарч ирэх бол гэсэн том асуулт бий. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад хориг тавихыг илүүд үздэг, оффшорчдыг устгана хэмээн чанга дуугардаг, Оюу толгойг хаана, “Рио тинто”-г хөөж гаргана гэж хөндлөнтдөг, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэх өндөр сэдэлтэй хүмүүс УИХ-д олонх болж орж ирэх нь бараг л тодорхой үнэн.

Ийм чигтэй гишүүд парламентад олонх болчихвол цаашид ямар үйл явдал яаж өрнөх нь хэтэрхий ойлгомжтой. Ерөнхийлөгчийн засаглал тогтоно, нэг хүний дарангуйлалд орно, хоёр хөршийнхөө хайрыг татсан улс болж хувирна. Яагаад гэвэл тэд биднийг яг ийм байгаасай гэж хүсдэгээ нэг их нуугаад байдаггүй. Хатуу ч гэлээ үнэн нь энэ. Ийм улс болж хөгжсөнөөс одоогийнхоороо үлдэж, яст мэлхийн хурдаар ч болтугай урагшилсан нь хавьгүй илүү шийдэл.

Ганцхан хүний дохио зангаагаар хөдөлдөг улс болчихсон үед юу сайхан харагдана гээ. Одоогийн хэдхэн ЖДҮ-тэй парламент мөрөөдлийн мэт санагдана. Мэдээж жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдэд зориулсан бага хүүтэй зээлийг булааж авах сэтгэлтэй улс олноороо эрх мэдэл атгаж суугаа нь энэ парламентыг муухай харагдуулж байгаа. Хүүхдээсээ хоолыг нь булааж идсэнээс ялгаагүй үйлдэл гаргасан гишүүдтэй энэ УИХ сайны жишиг биш. Ганц хүний дарангуйлалд харц доогуур аж төрснөөс сайн, муу холилдсон ч олноороо хэлэлцэж шийдвэр гаргадаг УИХ-тай амьдарсан нь дээр гэсэн санаагаар жишлээ л дээ.

Монголчууд хүн төрөлхтний ухаантай, хөгжилтэй хэсгийнх нь олноороо сонгосон ардчиллын замаар алхдаг. Өнөөдрийн Монголыг том зургаар нь харвал асуудал ихтэй нь үнэн. Авлигад идэгдсэн, төрийн түшээдийн олонхи нь хувийн хонжоо, бүлэглэлийнхээ сонирхлыг улсын эрх ашгийн дээгүүрт тавьдаг, мэргэшээгүй парламенттай, сайдын суудалд зангарагтай нь биш хор найруулдгууд нь тухалдаг, төрийн албанд чадвартай нь биш цүнх баригчид үүрлэсэн, баялаг бүтээгчид нь буруу бодлого, өндөр хүүнээс болж өндийж чаддаггүй гэж ирээд яривал гунигтай жишээ, саарал өнгө их. Гэхдээ 28 жилийн өмнөхөөс урагшилсаар яваа нь бас үнэн. ТОП-100 компанийнх нь нэлээд нь олон улсын хэмжээнд сэтгэж өндийж эхэлсэн, дэлхийн акулуудын нэг “Рио тинто” –той түншилсэн, нар, салхиа эрчим хүч болгоод Зүүн хойд Ази руу зарах амбицаа ажил болгоод эхэлсэн, цэнхэр гаригийн стандартаар ажилладаг эмнэлэг, хичээллэдэг сургуулиудтай, Apple, Google, Facebook-т ажилладаг залуустай, дэлхийн шилдэг сургуулиудад лекц уншдаг эрдэмтэн судлаачидтай гэж ирээд яривал ардчиллыг сонгосны үнэ цэнэ хэмжишгүй өндөр. Хамгийн гол нь ард түмэн нь айдас хүйдэсгүй ардчилсан нийгэмд амьдардаг.

Хүнлэг ардчилсан нийгэм, чөлөөт зах зээлийг сонгосон 28 жилд амьдрал ямар өнгөтэй болсны наад захын тод жишээ нь Улаанбаатарын өнөөдрийн өнгө. 1990 онд ямар байсан, одоо яаж өөрчлөгдсөн нь бүхний нүдэнд ил байна. Орчин үеийн загвар хийцээр өнгө булаалдах барилгууд, бөмбөрцгийн хаана ч үйлчилгээ үзүүлдэг сүлжээ зочид буудал, дэлгүүр, брэндүүд, замаар сүлжилдэх машинууд гэж ирээд яривал хуучин нийгмийн амьдрал орвонгоороо өөрчлөгдсөн. Орчин цагийн өндөр хөгжилтэй улсын суурингийнхнаас дутах-гүй ахуйд бид аж төрж яваа.

Тэгэхээр засаглалаа солино гэж хадуурахын оронд засаглалаа яаж сайжруулах вэ гэсэн гарц гаргалгааг хайж, бодитой шийдлүүдийг олох л хамгийн зөв гарц. Улсаараа ганц хүний дарангуйллыг сонгож, хоёр хөршөө дагаж хаантай болсноос парламентын засаглалаа сонгодог болгохын тулд яах ёстой дээр толгойгоо гашилгамаар байна. Үндсэн хуулиа өөрчилж шинэчилж, засаглалаа сайжруулчихаад урьдынхаараа УИХ-аа дөрвөн жилдээ нэг удаа сонгочихоод, өнөөгийнхөөрөө ардчилсан, зах зээлийн замаас гажилгүйхэн шиг урагшлахаас өөр мэргэн сонголт алга даа, бидэнд. Тэгэхлээр одоохондоо Ерөнхийлөгчөө өлсгөсөн нь дээр байх аа. Харин та юу гэж бодож байна?


Categories
мэдээ цаг-үе

Н.Энэбиш: Азийн супер сүлжээ ажил болвол Монгол Улс эрчим хүчний дэлхийн тоглогч болно

МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургуулийн профессор, доктор Н.Энэбиштэй ярилцлаа.


-Дэлхийн улс орнууд сэргээгдэх эрчим хүч рүү хошуурч байна гэх юм. Үнэхээр тийм хандлага хүчтэй байна уу?

-Таны асуултад хариулахын тулд цөөн тоо хэлье. Өнөөдөр дэлхий даяар сэргээгдэх эрчим хүчнээс үйлдвэрлэж байгаа эрчим хүчний нийт хэмжээ 2195 гигаватт хүрсэн. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн эрчим хүчний нийт хэрэглээний 18.2 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээс хангадаг. Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, ялангуяа нар салхины эх үүсвэрийн жилийн өсөлт асар өндөр хурдацтай хөгжиж байгаа. Тухайлбал, 2017 онд дэлхий даяар шинээр ашиглалтад орсон эрчим хүчний нийт хүчин чадлын 70 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр эзэлж байна.

Нарны цахилгаан станцын нийт суурилагдсан хүчин чадал 402 гигаватт хүрсний 98 гигаваттыг 2017 онд барьсан байх жишээний. Өөрөөр хэлбэл нарны цахилгаан станцын суурилагдсан хүчин чадлын жилийн өсөлт 2017 онд өмнөх 2016 онтой харьцуулахад 33 хувиар өссөн. Үйлдвэрлэлийн ийм өндөр өсөлт одоогоор аж үйлдвэрийн бусад салбарт алга. Сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ дэлхийн хөгжлийн шинэ хандлага болсныг эндээс харж болно. Цаг уурын өөрчлөлт бол бодит зүйл, дэлхийн өнцөг булан бүрт яг одоо болж буй үйл явдал. Эрдэмтдийн таамаглалаас хурдацтай явагдаж байна. Энэ асуудлыг шийдэх гол гарц нь сэргээгдэх эрчим хүч гэдгийг дэлхий нийтээрээ ойлгож байна л даа.

-Азийн супер сүлжээ байгуулах санаачилга ажил хэрэг болж манайх нар, салхины эрчим хүчээ зараад эхэлбэл гол зах зээл, том хэрэглээ нь Хятад улс. Урд хөрш сэргээгдэх эрчим хүчиндээ хэр анхаарч, ач холбогдол өгч байна?

-Дэлхийн улс орнуудад сэргээгдэх эрчим хүчийг эрчимтэй хөгжүүлж байгаагийн нэг тод жишээ нь манай урд хөрш. Хятад улсын эрчим хүчний нийт үйлдвэрлэл 2016 онд 1777 гигаватт хүрсэн гэсэн мэдээлэл бий. Энэ тооцоогоор бол БНХАУ-ын эрчим хүчний сүлжээнд холбогдон ажиллаж буй сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн суурилагдсан хүчин чадал 667 гигаватт хүрчихсэн. Сэргээгдэх эрчим хүчний тухайд 131.1 гигаваттыг нарнаас, 188.4 гигаваттыг салхин цахилгаан станцаас гарган авч байна. Зөвхөн 2017 онд дэлхий даяар 98 гигаваттын нарны станц ашиглалтад орсны 53 гигаваттыг БНХАУ-д байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл, урд хөршид зөвхөн нэг жилд манай улсын өнөөдөр хэрэглэж буй нийт хүчин чадлаас 53 дахин их хүчин чадалтай нарны цахилгаан станцыг 2017 онд ашиглалтад оруулсан гэж ойлгож болно. Үүнээс гадна зөвхөн 2017 онд 19.7 гигаваттын салхин станц ашиглалтад орсон. Энэ бол Хятадад ганцхан жилд шинээр ажиллаж эхэлсэн нар салхины цахилгаан станцын хүчин чадал. Урд хөршид сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ “хувьсгал” явагдаж буйг сая хэлсэн тоонуудаас харчихаж болно.

-Хятадаас бусад улсуудад оруулж буй хөрөнгө оруулалт сэргээгдэх эрчим хүч рүү хандаж байгаа гэсэн мэдээлэл хэр ортой вэ?

-БНХАУ-ын бусад орнуудад оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, тусламжууд сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлд төвлөрч байгаа нь үнэн. Нэг талаас нь харвал дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, үндэснийх нь хэмжээнд гамшиг болсон агаарын бохирдлыг бууруулахын төлөө хийж эхэлсэн бодитой алхам. Нөгөө талаас нь анзаарвал сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх нь эдийн засгийн үр ашиггүй байсан бол ингэж их анхаарахгүй л болов уу. Зөвхөн өмнөд хөршид өрнөж буй сэргээгдэх эрчим хүчний хөгжлийг анзаарахад л дэлхийн хөгжлөөс харсаар суугаад хоцрох уу, мөр зэрэгцэж зүтгэх үү гэсэн асуулт ургаж байна. Миний түрүүн хэлсэн олон арван нар, салхины станцын 60-70 хувь нь Өвөр Монголд болон Хятадын хойд талын манай улстай хил залгаа мужуудад байгуулагдаж байна. Яагаад гэвэл эдгээр бүс нутаг нар, салхины асар их нөөцтэй.

-Манай улсын нар, салхины нөөц дэлхийн анхааралд яалт ч үгүй орчихсон. Ер нь аль хэсгээрээ их нөөцтэй юм бол?

-Бидний яриад байдаг говь тал (Gobi desert) нутаг манай улс болон Хятадын хил дагуух газар нутгийн нэлээд хэсгийг эзэлдэг. Энэ их говь тал нутаг байгалиас заяасан асар их эрдэнэсийн сан хөмрөгтэй. Газар доор нь нүүрс, зэс, алт байна. Хятадад ч тэр, Монголд ч ялгаагүй. Газар дээр нь нар, салхины түүнээс ч асар их нөөц байна. Сонирхолтой нь эдийн засгийн хувьд үр ашигтай ашиглах боломжтой нар салхины нөөцийн ихэнх хэсэг нь Монголын тал нутагт бий. Олон улсын эрдэмтдийн судалгаа тооцоогоор батлагдсан үнэн. Олон улсын хэмжээнд “Gobi desert” гэж нэршсэн говийн их уудам тал нутгийн нар салхины нөөцийг ашиглан асар их хүчин чадалтай цахилгаан станц байгуулах боломжийн талаар 1999 оноос эхлэн сүүлийн 20-иод жил судалсан. Олон улсын эрчим хүчний агентлагаас дэлхийн цөлийн бүс нутгуудад нар, салхины эрчим хүчний их чадлын станц байгуулах судалгаа хийсэн юм. Уг судалгаанд манай улс бас оролцсон. Би энэ чиглэлд эх орноо төлөөлж 20 гаруй жил ажилласан хүн. Энэ судалгаагаар Монгол орны говийн бүс нутаг нөөц хэмжээ, газарзүй цаг уурын нөхцлийн хувьд нар, салхины эрчим хүчийг ашиглах хамгийн боломжтой төгс газар болохыг олон талаас нь судлан тогтоосон. Нар, салхины нөөц ихтэй бүс нутгуудад БНХАУ-тай хил залгаа Дорноговь, Өмнөговь, Дорнод аймаг мөн Дундговь, Өвөрхангай болон Баянхонгор аймгийн урд хэсэг багтдаг. Яг цаахна талд нь дэлхийн хаана ч байхгүй эрчим хүчний асар том зах зээл байна. БНХАУ, Зүүн хойд Азийн орнуудын эдийн засгийн өсөлт маш өндөр, түүнийгээ дагаад эрчим хүчний хэрэглээ асар их өсч байгаа, байнгын дутагдалтай зах зээл. Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улс газар зүйн байршил, геополитикийн хувьд Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний интеграцид томоохон тоглогч байхад зохицсон байршилтай.

-Нар, салхины нөөцөө эрчим хүч болгож хувиргаад экспортлохын наад захын өгөөж гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Нар, салхины эрчим хүчээ ашиглаж, хэдэн арваас хэдэн зуун гигаваттын станцуудыг говийн бүс нутагт байгуулж бүс нутгийн орнуудад эрчим хүч нийлүүлэх нь манай улсын хөгжлийн нэг том гарц яах аргагүй мөн. Нар салхины станцуудыг олноор байгуулбал орчин үеийн аж үйлдвэрийн өндөр технологиуд орж ирнэ. Монголын инженер техникийн ажилтнууд дэлхийн улс орнуудад бүтээгдсэн хамгийн сүүлийн үеийн өндөр түвшний технологитой харьцах боловсон хүчин болж бэлтгэгдэнэ. Манайх шиг цөөхөн хүн амтай жижиг оронд өндөр технологи эзэмшсэн, нэмүү өртөг ихтэй мэдлэгт суурилсан бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой аж үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлбэл хөгжих өндөр боломжтой. Ийм боломжийг олгох нэг чиглэл нь сэргээгдэх эрчим хүч л дээ. Зүүн хойд Азийн орнууд болох Солонгос, Япон БНХАУ эдийн засгийн өндөр өсөлттэй, эрчим хүчний хомсдолд орж буй орнууд. Монгол орны сэргээгдэх эрчим хүчний их нөөцийг эргэлтэд оруулж, Зүүн хойд Азийн орнуудын эрчим хүчний тодорхой хэсгийг хангах хангалттай нөөц, эдийн засгийн боломж, үндэслэл бий.

-Технологийн хувьд ямар нэг асуудал байна уу?

-Би өмнө хэлсэн. Манай орны хувьд нар, салхины эрчим хүчний асар их нөөцөө эргэлтэд оруулж, Зүүн хойд азийн бүс нутгийн орнуудад нийлүүлэх явдал улсын хөгжлийн нэг гарц гэж. Өнөөдөр, нар салхины станц байгуулах технологи төгс болсон, хурдацтай хөгжиж байна. Үүнийг дагаад үнэ өртөг нь ч асар хурдан буурч байгаа. Өнөөдөр нэг мегаватт нэгж хүчин чадалтай нарны цахилгаан станц, эсвэл салхин станц байгуулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нүүрс, хий, усан цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтаас багассан. Үйлдвэрлэсэн цахилгаан эрчим хүчийг алс хол зайнд, хэдэн мянган километрт дамжуулах өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугамын технологи ч бас төгс төгөлдөр хөгжиж, өртөг зардал нь буурсаар байна. Өөрөөр хэлбэл, техник технологи талаас нь авч үзэхэд өнөөдөр Зүүн хойд Азийн супер сүлжээ төслийг хэрэгжүүлэхэд ямар ч хүндрэл байхгүй, хэрэгжих бүрэн боломжтой. Эдийн засгийн хувьд ч үр ашигтай.

-Азийн супер сүлжээ төслийг хэрэгжүүлэх нь манай улсын эдийн засгийн хувьд ямар ач холбогдолтойг тодруулаач?

-Салхитын 50 мегаваттын цахилгаан станц жилдээ дунджаар 140 сая киловатт цаг орчим цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж байна. Хоёр жилийн өмнө ашиглалтад орсон Дарханы 10 мегаваттын нарны цахилгаан станц жилдээ дунджаар 17 сая киловатт цаг эрчим хүч үйлдвэрлэдэг. Говийн бүсэд байгуулагдаж буй нарны станцууд жилдээ дунджаар 18 сая киловатт цаг эрчим хүч үйлдвэрлэнэ. Тэгвэл 10 гигаватт хүчин чадалтай нарны станц барьчихвал жилдээ Дарханы нарны станцаас 1000 дахин их буюу 17000 сая киловатт цаг эрчим хүч үйлдвэрлэнэ. БНХАУ-д нэг киловатт цагийг нь 0.10 ам доллар буюу 10 центийн үнэ тарифаар экспортолно гэж үзэхэд 10 гигаватт хүчин чадалтай нарны станц жилдээ 1.7 тэрбум ам долларын борлуулалт хийнэ. Өнөөдрийн дэлхийн зах зээлийн үнээр 10 гигаватт хүчин чадалтай нарны станцын эхний хөрөнгө оруулалт дунджаар 7-8 тэрбум ам.доллар байдаг. Үүгээр тооцвол 4-5 жилд хөрөнгө оруулалтаа бүрэн нөхөж, цаашид жил бүр 1.7 тэрбум орчим ам.долларын ашигтай ажиллана. Нарны цахилгаан станцын ашиглалтын зардал маш бага, хүлэмжийн хорт хий ялгаруулахгүй, жилд 3-4 удаа нарны зайн нүүрийн шилийг угааж цэвэрлэхээс бусад зориулалтаар ус ашиглахгүй, байгаль орчинд онцын сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй гэсэн давуу талууд бий. Азийн супер сүлжээ байгуулан Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид орсноор манай улсад алдах зүйл юу ч байхгүй. Харин ч манай орон өндөр технологийн орон болж, эдийн засгаа солонгоруулан тэлж, Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний томоохон тоглогч байх боломжтой.

-Ийм том төсөл хэрэгжүүлэх эдийн засаг санхүүгийн боломж ямар бол? Нар, салхинаас эрчим хүч гаргаж экспортлохын тулд багагүй хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр хөрөнгө оруулалт босгох амархан гэсэн давуу тал бас байна уу?

-Дэлхий дахинд, тэр дундаа Зүүн хойд Азийн улс орнууд энэ төрлийн төслийг нэн тэргүүнд санхүүжүүлэх сонирхолтой. Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк зэрэг олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагынхаа үүднээс сэргээгдэх эрчим хүч, эрчим хүчний хэмнэлтийн төслүүдийг нэн тэргүүнд санхүүжүүлнэ гээд байр сууриа зарлачихсан. Би өнгөрсөн долоо хоногт Украины нийслэл Киевт болсон Европын холбоо, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банкны хамтран зохион байгуулж буй “Глобал сэргээгдэх эрчим хүчний хөгжлийн стратеги” гэсэн олон улсын зөвлөлдөх уулзалтад оролцоод ирлээ. Энэ уулзалтад Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк дэлхийн 40 гаруй оронд, түүний дотор манай улсад сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж эхэлснээ дурдаад цаашид нэн тэргүүнд сэргээгдэх эрчим хүчний үүсвэрүүдийг санхүүжүүлнэ гэж онцолсон. Атомын цахилгаан станц, нүүрс, нефтиэр ажилладаг цахилгаан станцыг санхүүжүүлэхээс татгалзаж эхэлснээ албан ёсоор мэдэгдлээ. Олон улсын банк санхүүгийн олонх байгууллага дээрхтэй адилхан байр суурьтай байгаа. Миний оролцсон зөвлөлдөх уулзалтын үеэр дэлхийн улс орнууд эрчим хүчний хөгжлийн бодлогоо шинэчлэн, сэргээгдэх эрчим хүч рүү шилжих шилжилтийг хийх ёстой гэж үзэж эхэлсэн тухай онцгойлон хөндсөн.

-Зүүн хойд Азийн орнууд сэргээгдэх эрчим хүч авахаас аргагүй шалтгаан байна уу? Яагаад Монгол оронтой хамтрах өндөр сонирхолтой яваа гэж та бодож байна вэ?

-Зүүн хойд Азийн бүс нутагт ОХУ, Монгол, БНХАУ, Япон, Өмнөд ба Хойд Солонгос улс багтдаг. Эдгээр орнуудыг аваад үзэхээр, бүгд маш их аж үйлдвэржсэн, эдийн засгийн өсөлт нь асар өндөр, түүнийгээ дагаад эрчим хүчний хэрэглээ ихтэй орнууд. Эрчим хүчний хэрэглээ нь цаашид ч улам нэмэгдэх хандлагатай. Гэтэл Япон, Өмнөд ба Хойд Солонгос улс гэхэд эрчим хүчний түүхий эдийнхээ ихэнх хэсгийг гаднаас импортолдог. Мөн бүгдээрээ Парисын хэлэлцээрт нэгдэж хүлэмжийн хийн ялгаралыг бууруулах үүрэг амлалт хүлээсэн. Тэр утгаараа сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч байна. Гэтэл эдгээр улсад манайхтай харьцуулахад сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц харьцангуй бага. Нөгөөтэйгүүр, геополитикийн талаас нь аваад үзвэл Монгол Улс бүгдээс нь давуу талтай. Аль нэг оронтой нь газар нутаг, улс төрийн маргаантай асуудалгүй. Бүс нутгийн бүх оронтой найрсаг харьцаатай. Тэгэхээр нар салхины нөөц ихтэйгээс гадна бүх орнуудад адил түвшинд хамтран ажиллах боломжийг бий болгосон том давуу талтай гэсэн үг. Тийм учраас Монголд эх үүсвэрээ байгуулъя гэж байгаа.

Ер нь сайн анзаарвал хил дамнаагүй л болохоос БНХАУ, ОХУ зэрэг орнуудад, ялангуяа БНХАУ-д өөр өөрсдийн улсын хэмжээнд бие даасан супер сүлжээ аль хэдийн амжилттай хөгжиж байна. Хойд Солонгос болон манай оронд супер сүлжээ хараахан байгуулагдаагүй. Япон, Өмнөд Солонгос улсад алс хол зайнд өргөн цар хүрээг хамарсан байдлаар супер сүлжээ хийгдээгүй байгаа ч супер сүлжээний технологи аль хэдийнэ өргөн ашиглагдаж эхэлсэн. Бүс нутгийн хэмжээний супер сүлжээ байгуулах асуудал шинэ зүйл биш, түүнийг барьж байгуулах нь техник, технологийн асуудал ч биш. Бүс нутгийн хэмжээний эрчим хүчний интеграцид орох улс төрийн бодлого шийдвэр, эрчим хүчний хамтын ажиллагааны асуудал л бий.

-Ерөнхийлөгч Азийн супер сүлжээ байгуулах талаар хамтран ажиллах санаачилга гаргачихлаа. Одоо Засгийн газар жаахан анхаарчихвал ажил болоход ойрхон л юм байна…?

-Санал нэг байна. Х.Баттулга Ерөнхийлөгч гайхалтай цаг үеэ мэдэрсэн сайхан санаачилга гаргалаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга ОХУ-ын Владивосток хотод болж өндөрлөсөн Дорнын эдийн засгийн IV чуулганд оролцох үеэрээ “Зүүн хойд Азийн орнуудыг цахилгаан эрчим хүчээр хангах, оргил цагийн ачаалал хуваалцсан, нөөц ашиглалтын оновчтой шийдэл болох “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний супер сүлжээ байгуулах ажлыг хамтран, цаг алдалгүй, шуурхай эхлүүлье” гэсэн уриалга гаргалаа. Ерөнхийлөгч “Монголоос Хятад руу 1500 км үлэмж өндөр хүчдэл бүхий цахилгаан дамжуулах тогтмол гүйдлийн шугам татна. Цогцолборын судалгааны ажил, ТЭЗҮ бэлтгэгдэж дууссан.

Удахгүй бүтээн байгуулалтын ажил эхэлнэ. Зүүн хойд Азийн супер сүлжээ нь бүс нутгийн улс орнуудын хамтын ажиллагаа, хөгжлийн шинэ боломжийг нээнэ” гэж байр сууриа илэрхийлсэн. Тэгэхээр одоо Засгийн газрын оролцоо хэрэгтэй байна. Маргааш (өнөөдөр) Улаанбаатар хотод эхлэх гэж байгаа “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний хамтын ажиллагааны форум”-ын үеэр “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний супер сүлжээ” байгуулах техникийн шийдэл, хамтын ажиллагааны талаар чухал саналууд гарах байх. Энэ форумд Засгийн газар онцгой ач холбогдол өгч оролцож, тодорхой яриа хэлэлцээрүүд хийгдэх болов уу гэсэн хүлээлт байна.


Categories
мэдээ цаг-үе

Таван толгойн нүүрсний экспорт Хятадын компаниудад л ашигтай байна

-НҮҮРС ТЭЭВРИЙН ТАРИФ ХОЁРХОН ЖИЛИЙН ДОТОР 170 ЮАНИАР ӨСЧЭЭ-

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Засгийн газар ирэх жил 43 сая тонн нүүрс экспортолно гэсэн аварга тоо төсвийн төсөлд тавьчихсан суугаа энэ үед хэлэхгүй өнгөрөх учиргүй нэг асуудал байна. Нүүрснээс ирэх ёстой боломжуудыг тээврээс болж алдаад яваа талаар ярих дуугарах цаг иржээ. Сангийн сайд саявтар Таван толгойн нүүрсний экспортын хэмжээ уурхайгаас ачиж байгаатайгаар таарахаа болилоо, тээврийн компаниудтайгаа нийлж “но” үүсгэсэн байхыг үгүйсгэхгүй, уурхайн амнаас ачсан нүүрс, экспортолсон нүүрсний хэмжээг нарийн тулгадаг болно, зөрүү гаргуулахгүйгээр нарийн хяналттай ажиллана гэсэн агуулгатай мэдэгдэл хийсэн нь ч цаанаа нарийн шалтгаантай байх. Сангийн яам 2019 оны төсөвт нүүрсний үнийг 75 доллар 95 центээр төсөөлөөд буй. Олон улсын санхүү судалгааны байгууллагуудын хамгийн бага таамаг нь 75 ам.доллар. Тодруулж хэлбэл Дэлхийн банк ийм тоо хэлж байгаа. Хуульд зааснаар хамгийн бага таамгаар нь ирэх оны нүүрсний үнийг баримжаалах ёстой учраас 75 доллар 95 цент гэсэн тоог сонгож авсан хэрэг. Нүүрсний үнэ үүнээс ч өсөх боломжтойг баталсан тоонууд ч цөөнгүй бий. Хамгийн дээд талдаа 110 ам.долларт хүрнэ гэсэн таамаг гарчихсан.

Таван толгойн нүүрсний өнөөгийн үнийн харахад ч ирэх жил дажгүй байх зураг харагдаж буй. Өнгөрсөн сарын сүүлчийн байдлаар Таван толгойн бүсэд нүүрсний үнэ ханш ямар байсныг сонирхъё. Зүүн цанхийн нүүрс буюу Чалкод өгдөг нь 61 ам.доллар байна. Баруун цанхийн нүүрсний хувьд гурван янзын тоо дуулдлаа. “Донхон” гэх худалдан авагчид 68 ам.доллараар өгдөг аж. Үүнээс гадна таван компанид 69 ам.доллар, 17 компанид 70.1 ам.доллараар өгдөг гэсэн ханш байна. “эрдэнэс Таван толгойн нүүрсээ зарж буй ханшийг харахад ийм байгаа бол “энержи ресурс”-ийн хилийн үнэ 130 ам.доллар байжээ. Орон нутгийн Таван толгойн уурхайн амны үнэ 55-60 орчим ам.доллар. Сүүлийн хоёр гурван жилд Таван толгойн нүүрсний үнэ чанараасаа хамаарч 59-өөс 60 болсон, 68-аас 69 болсон гэх мэт 50 цент, нэг доллар орчмоор нэмэгдэж иржээ. Чалкогийн үнийн хувьд хөдөлшгүй 60 дээрээ байгаа. Нэмэгдүүлэх яриа хэлэлцээр хийж байгаа гэсэн мэдээлэл өгдөг ч яг таг тодорхой болсон мэдээлэл алга. Төрийн өмчийн компани, өөрийн гэсэн баяжуулах үйлдвэргүй, нүүрсээ түүхийгээр нь гаргадаг гэх мэт шалтгаанууд бий. Энэ өнцгөөс харахаар нүүрсний үнээ буулгаагүй, ядаж л ганц доллараар ч болтугай өсгөснийг нь чамлахад бас хэцүү. “Энержи ресурс”-ийн үнэ энэ хугацаанд 90-ээс 100, 110, 120 гэхчлэн өссөөр өнөөдөр 130 орчим ам.доллар хүрчээ. Үнэ өсөх бодит боломж байгааг эндээс харчихаж болно. Ирэх жил нүүрсний ханш оргил таамаг гэгдэж буй 110 ам.долларт дөхвөл “Эрдэнэс Таван толгой” ч үнээ өсгөж таарах байх.

Таван толгойн уурхайн амны үнэ яст мэлхийн хурдаар өгсөж буй энэ үед Хятадын зууч, тээвэрлэгч компаниудын зардал хэр хэмжээгээр өсч ирсэнийг харъя. Зүй нь тээврийн зардал буурч байж уурхайн амны үнэ буюу монголчуудад ирж буй бодит экспортын орлого өсөх боломжтой. Зах зээлийн энгийн дүрэм мэддэг хэн ч бодоод олчих гаргалгаа. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд тээвэрлэгч, дундын зууч компаниудын уурхайн амнаас – Ганцмод хүртэл тээвэрлэдэг тариф 100 орчим юаниас 225-230 юань болтлоо өсчээ. 2015-2016 онд энэ тариф бүр 50-60 юань байсан юм.

Хятадын “винсвэй” компани Монголын Таван толгойд тээвэр, зууч хийдэг болсноос хойш асар богино хугацаанд өндөр ашигтай ажиллагаанд хүрч, захирал нь Хятадын тэрбумтнуудын жагсаалтад бичигдэх болсон тухай мэдээлэл хангалттай хөвөрсөн. Бодит байдлыг харахад, өнөөгийн Таван толгойн экспорт явагдаж буй байдлыг анзаарахад Хятадын тээвэрлэгч компаниудад л ашигтай байна.

Хятадын зууч, тээвэрлэгчдэд монгол жолооч нарт нийгмийн даатгал төлөх, Авто тээврийн үндэсний төвд бүртгэлтэй тээврийн хэрэгсэлтэй байх, даатгалд хамрагдах ямар ч сонирхол байдаггүй гэж Таван толгойн нүүрс тээвэрлэгчдийн холбооныхон ярьж байна. Аль болох олон машин замбараагүй тээвэрлэлт хийж, уурхайн амнаас ачих явц хяналтгүй байх тусам Хятадын тээвэрлэгч компаниудад ашигтай гэсэн хардлага ч дуулддаг. Таван толгойн тээврийн там шиг зургийн цаана Хятадын зууч, тээвэрлэгч компаниуд, тэдэнтэй нийлж тонн тутамд мөнгө унагах наймаа хийж гаршсан төрийн томчууд бий гэсэн хардлага төдийгөөс өдий хүртэл дуулдсаар ирсэн нь бас үнэ. Энэ хардлага ортой эсэхийг Сангийн сайд хэлж ярьсан шигээ тогтоож, хяналт тавьж чадвал Таван толгойгоос монголчуудад ирэх өгөөж нэмэгдэх нь тов тодорхой асуудал. Таван толгойн тээвэр хэцүүджээ гэж халаглаж, шуугьж суухын оронд 200 гаруйхан км газарт хүн, машинаа цэгцэлж, Ч.Хүрэлбаатар сайдын хэлсэн шиг нарийн хяналт тогтоох уг нь тийм ч түвөгтэй ажил биш л дээ.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Зүүн хойд Азийн том орнууд Монголоос эрчим хүч авна гэцгээв

Зүүн хойд Азийн аварга зах зээлүүд Монголоос сэргээгдэх эрчим хүч худалдаж авахыг сонирхоод багагүй хугацаа өнгөрч байна. Тэднийг цахилгаанаар хангах том станцуудыг барихад хэдэн тэрбум ам.доллар шаардлагатай. олзуурхмаар нь Хятад, орос, Япон, Солонгос гэсэн чадалтай эдийн засгууд “Станц барих мөнгийг чинь өгье” гэцгээж буй. Өгсөн мөнгөөр нь нар, салхины цахилгаан станцууд босгочихоод өөрсдөд нь зарах ховор боломж бидний өмнө ирчихэж.

Боломж хажууд ирснийг өчигдөр Корпорэйт конвейшн центрт эхэлсэн форум баталлаа. Дэлхийн хориод орны 200 орчим оролцогч зорьж ирсэн энэ форумын зохион байгуулагч нь НҮБ-ын Ази Номхон далайн бүс нутгийн Эдийн засаг, нийгмийн комисс. “Зүүн хойд Азийн цахилгаан эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ, хамтын ажиллагаа” форумын эхний өдөр Хятад, Японы судалгааны байгууллага, дэлхийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний байгууллага, Азийн хөгжлийн банк, Эрчим хүчний яам гэсэн дөрвөн газар хийсэн судалгаагаа танилцуулсан юм. Дэлхийд анх удаа нэг дор дөрвөн том судалгааг танилцуулсан явдал боллоо гэж эрчим хүчнийхэн онцолж байв.

Б.БЯМБАСАЙХАН: ДЭЛХИЙГ ХЭРСЭН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СҮЛЖЭЭ ҮҮСЭХ ЦАГ ОЙРХОН БАЙНА

Монголын бизнесийн зөвлөлийн УЗ-ийн дарга, Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний стратеги төслийн зохицуулагч Б.Бямбасайхан “Судалгаа танилцуулсан бүх тал нэг л зүйл ярилаа. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ улс бүрт ашигтай гэж байна. Дэлхийн болон бүс нутгийн нэгдсэн сүлжээнд нэгдэх нь Монгол, Солонгос, Япон, Хятад, Орос бүгдэд нь эдийн засаг санхүүгийн үр ашигтайг баталчихаж. Энэ төсөл шинэ хөрөнгө оруулалтыг татна. Шинэ төслүүд хэрэгжүүлнэ. Шинэ ажлын байруудыг бий болгоно. Хэрэгжүүлэхийн тулд улс төрийн түвшний ойлголцол заавал шаардлагатай. Монгол энэ тал дээр түрүүлж яваа. Төрийн тэргүүний хувьд анхны санаачилгыг гаргаж түлхэж дэмжиж байгаа нь маш чухал. Нэмж хэлэхэд олон улсын ийм арга хэмжээнүүд зайлшгүй хэрэгтэй. Ингэж байж л бид биенээ ойлгоно. Асуудлын гүн рүү орж, ойлголтын зөрүүгээ арилгаж нэгдсэн зорилготой болно. Зүүн хойд Азийн улсууд Монголоос цэвэр эрчим хүч авах хүсэлтэйгээ илэрхийлж байгаа нь том давуу тал. Холбох технологийн шийдэл нь гараад ирлээ, одоо дараагийн шат руу оръё, хаана ямар төслүүд хэрэгжүүлэхээ хэлэлцье гэж байна” хэмээн ярилаа.

Түүнээс Азийн супер сүлжээ төслийн судалгааны явц, Монголд ирэх өгөөжийн талаар сонирхоход “Хамгийн дэвшилтэт дамжуулах сүлжээний технологийг ашиглаж энэ зах зээлүүдэд нийлүүлэх эдийн засаг, техникийн бүрэн боломжтой гэсэн үр дүн гарсан байна. Манай улс сэргээгдэх эрчим хүчийг бүс нутагтаа хөгжүүлж яваа, өдөр тутамдаа хэрэглээд дадчихсан ард түмэн. Бидний өнөөдрийн яриад суугаа экспортын зах зээл бол Япон, Солонгос, Хятад, Оросын хэрэглэгчид. Тэд манайхаас цахилгаан авч хэрэглэснийхээ төлөө төлбөрөө төлнө. Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн эдийн засаг дэлхийн эдийн засгийн 25 хувь, хүн амын 25 хувь, эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 30 хувийг эзэлдэг. Эрчим хүчнийх нь хэрэглээ асар өндөр гэсэн үг. Үүнээс гадна нүүрсхүчлийн хийг их хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг бүс нутаг. Өөрөөр хэлбэл цэвэр эрчим хүчийг ашиглаж байж нүүрсхүчлийн хийгээ багасгах боломжтой. Япон, Солонгос, Хятадын хэрэглэгчийн хэрэгцээнд зориулж экспорт хийхийн тулд өнөө маргаашдаа судалгаа үргэлжилнэ, хэлцэл хийгдэнэ. Зөвхөн нэг тивийн нэг бүс эрчим хүчний сүлжээгээрээ холбогдох нь наад захын хэрэг. 2030 онд дэлхийг хамарсан эрчим хүчний сүлжээ бий болно гэсэн хандлага, таамаг хүчтэй байна” гэсэн хариу өгсөн юм.

ХУАН ХАН: ТАНАЙ УЛСЫН ДАВУУ ТАЛ БОЛ НАР, САЛХИНЫ ИХ НӨӨЦ

Форумд Зүүн хойд Азийн цахилгаан эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний оролцогч улсуудын Засгийн газрууд, эрчим хүчний корпорациуд, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, эрчим хүчний салбарт хамтарч буй олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл оролцож байгаа юм. Тэдний нэг нь Дэлхийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний хөгжил хамтын ажиллагааны Эдийн засаг судалгааны институтын дэд дарга Хуан Хан. Тэрээр “Тогтвортой хөгжлийн гол үндсийн нэг нь сэргээгдэх эрчим хүч л дээ. Сэргээгдэх эрчим хүчний асар их нөөцтэй нь Монголын маш том давуу тал. Ялангуяа говийн хэсэгтээ онцгой их нөөцтэй. Одоогийн байдлаар говьтой холбогдож буй томоохон сүлжээ бий ч илүү томруулах боломж бий. Манай улсад сэргээгдэх эрчим хүчний өндөр эрэлт бий. Сүүлийн таван жилд Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагаа эрчим хүчний сүлжээн дээр хурдацтай эрчимжсэн. Манай улсаас гадна бусад орны сонирхол өндөр байна. Илтгэлүүдийг харахад Япон, Солонгос, Хятад, Орос, Монгол гээд бүх улс Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ төсөл дээр адилхан ойлголттой яваа нь тод анзаарагдлаа. Хэнээс хэн худалдаж авах вэ гэдэг дээр нь ойлголт ижил байна. Сэргээгдэх эрчим хүчин дээр яаж нэгдсэн сүлжээ бий болгох тал дээр хамтын ажиллагааны нэгдсэн платформ хэрэгтэй” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцав.

ИРЭХ ХАВРААС ТӨСЛҮҮДХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛНЭ

Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний нарийвчилсан ТЭЗҮ хийх ажил эцэслэх шатандаа оржээ. Ирэх оны тавдугаар сард дуусах гэнэ. Монголын газар нутгийн 40 хувь нь сэргээгдэх эрчим хүчний өндөр нөөцтэй гэсэн тоо лав тодорхой болчихож. Судалгааны багийнхан нар, салхины нөөцийг хамгийн сүүлийн үеийн аргачлалаар шинэчлэн тогтоожээ. Хаана, ямар газарт эх үүсвэрээ барих шийдэл ч гарчихсан юм байна. Уг төсөлд зөвлөхөөр ажилласан “Монхорус интернэшнл” компанийн эрчим хүч, бизнес хөгжлийн газрын захирал Б.Батлхагва “Хятадын зүүн сүлжээний эрчим хүчний мэдээллийг нарийвчилсан байдлаар ашиглаж, тэнд нь Монголын эрчим хүчний системийн нарийвчилсан өгөгдлүүдийг оруулж, ОХУ, Солонгос, Японы сүлжээг хялбаршуулсан модел байдлаар багтааж горимын тооцоо судалгааны ажлуудыг хийсэн. Энэ бол маш чухал тооцоо. Бүс нутгийн хэмжээнд том чадлын цахилгаан дамжуулах хэт өндөр хүчдэлийн шугамуудаар хооронд нь холбож горимын тооцоо хийсэн юм. Жинхэнэ утгаар нь горимын тооцоо, статик, динамик тогтворжилтын тооцоог нь хийж шалгасан гэсэн үг. Үндсэндээ техникийн талын хувьд боломжтой байна уу гэдгийг тооцсон хэрэг л дээ. Дээр нь тогтмол гүйдлийн ямар технологиуд хэрэглэх шаардлагатай болохыг тооцож гаргасан. Хэт өндөр хүчдэлийн технологиуд нь их хэмжээний чадлыг алс хол зайд дамжуулах боломж бүрдүүлдэг. Бүр цаашлуулж хэлбэл ямар технологиор дамжуулах вэ гэдгээ судлаад сонгочихсон. Үндсэндээ нарийвчилсан судалгааны ажил дуусахаар шууд хөрөнгө оруулалтын төслүүд яваад эхлэх боломжтой. Хамгийн том суурь судалгааны ажлууд хийгдээд дуусч байна гэж ойлгож болно. Үүгээрээ өндөр ач холбогдолтой” гэж онцоллоо.

Нарийвчилсан ТЭЗҮ хийх ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Европын хамгийн том эрчим хүчний компани Францын EDF гээд ажиллаж байгаа аж. Мөн Хятадын төрийн өмчит үндэсний сүлжээ болох ”Стэйт грийт”-ийнхэн ч идэвхтэй оролцоотой гэнэ. Оросоос эрчим хүчнийх нь том компаниудын нэг “Россети”, Солонгосоос “Кепко” компани ажиллаж байна. Харин Японоос Эрчим хүчний судалгааны институтын оролцоо өндөр байгаа юм байна. Монгол талаас “Новотерра” компани оролцож буй. Тус компанийн бие даасан зөвлөхүүдэд манай улсын эрчим хүчний урдаа барьдаг инженер, мэргэжилтнүүд багтжээ.

Т.ГАНТУЛГА: АЗИЙН СУПЕР СҮЛЖЭЭ САНААЧИЛГЫГ ЗАСГИЙН ГАЗАР БОДЛОГООР ДЭМЖИНЭ

Зүүн хойд Азийн улсууд газраар хэт өндөр хүчдэлийн шугамуудаар холбогдох бол далай доогуураа 3000 метрийн гүнд хэт өндөр хүчдэл дамжуулах кабелиар холбогдох юм байна. 3000 метрийн гүнд кабель татаж холбогдох боломж саяхнаас бий болжээ. Технологи ингэж хөгжихийн өмнө хоёр улсыг холбохдоо нэлээд даялж тойрох маршрут гаргаж байж. Одоогоор далай доорх ийм холболт 1500 метрийн гүнд хийгдсэн байдаг аж. Энгийнээр хэлбэл 1500 метрээс дооших далайн гүн хэсгүүдийг тойрч шугам барих таамаг төлөвлөгөө гаргаж байсан гэнэ. Харин одоо хоёр дахин гүнд кабель тавих боломж нээгдчихээр улсуудыг холбох зам дөтсөж, зардал хэмнэгдэх нь тодорхой болжээ.

Өнөөдөр өндөрлөх “Зүүн хойд Азийн цахилгаан эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ, хамтын ажиллагаа” форумд Японы сэргээгдэх эрчим хүчний институт, ОХУ-ын “Евросибэнерго” компанийн төлөөлөл оролцож байна. Мөн Монголын эрчим хүчний яам, Хятадын үндэсний эрчим хүчний газар, БНСУ-ын Гадаад харилцааны яамны төлөөлөл ч хуралд ач холбогдол өгч оролцож буй. Эрчим хүчний дэд сайд Т.Гантулга Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд Засгийн газраас онцгой анхаарч байгаа хэмээн онцолсон юм. Тэрээр “Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний хэрэглээ сүүлийн арав, хорин жилд 40 хувиар өссөн. 2040 он гэхэд өнөөдрийнхөөс хоёр дахин өсөх хандлага бий. Ийм шалтгаанаар Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний санаачилга гарсан юм. Санаачилгын хүрээнд хийгдэж байгаа хамгийн чухал зүйл бол нарийвчилсан ТЭЗҮ хийх судалгаа. УИХ-аас 2015 онд төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлогын баримт бичгийг гаргасан. 2030 он хүртэл 15 жилийн хугацаатайгаар. Дөнгөж өнгөрсөн долоо хоногт Засгийн газар төрөөс эрчим хүчний талаар дэмжих бодлогын хүрээний дунд хугацааны хөрөнгө оруулалтынхаа хөтөлбөрийг баталчихлаа. Энэ хүрээнд төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлогод зургаан том зорилт бий. Зургаан зорилтын нэг нь бүс нутгийн орнуудтайгаа эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах юм. Монголын Засгийн газар хоёр зүйлд нь голлож анхаарна. Түүний нэгд нь бүс нутгийнхаа орнуудтай эрчим хүчний салбарт үр ашигтай хамтрах хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх гэсэн зорилт багтаж байна. Азийн супер сүлжээ санаачилгыг Засгийн газар бодлогоор дэмжиж оролцоно” гэлээ.


Categories
мэдээ цаг-үе

Далай ламын эмч Барри Керзин: Далай багшийг зорьж ирдэг төвд хүмүүс цөөрсөөр байна

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Түрүүч нь 207(6050) дугаар

Далай ламын эмч Барри Керзинтэй ярилцлаа.


-Хоёулаа өмнөх ярилцлагадаа тархи судлал, бясалгал зөв амьдралын тухай хөөрөлдсөн. Одоо таны тухай, Далай ламын тухай яримаар байна. Та хаана төрсөн бэ, гэр бүлээ танилцуулаач?

-Би Калифорнийн Холливудад төрсөн. Айлын том хүү. Нэг эрэгтэй дүү, нэг эмэгтэй дүүтэй. Эрэгтэй дүү маань Санфранцискогийн ойролцоо амьдардаг. Нийгмийн ажилтан хүн. Хүний эрхийн төлөө тэмцдэг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн сайн сайхны төлөө ажилладаг юм. Охин дүү маань Английн хойд хэсэгт амьдардаг, их дээд сургуулиудад генетикийн чиглэлээр зөвлөгөө өгдөг хүн бий. Хоёулаа гэрлэсэн. Харин би гэрлээгүй, Дарамсалад Далай багштай нэгэн дээвэр дор амьдарч байна.

-Таныг анагаах ухааны доктор гэдгийг мэднэ. Ямар чиглэлээр мэргэшсэн бэ. Анагаахын чиглэлээрээ ямар ажил албууд хашиж байна?

-Миний хувьд өрхийн эмчилгээ тусламжаар мэргэшсэн хүн. Хэд хэдэн сургуульд багшилж байна. Хонгконгийн их сургуулийн хүндэт профессор. Тэнд зөвлөх профессорын албатай. Анагаах ухааны сургуулиас гадна Буддын шашныг судлах сургууль гэж бас бий. Тэр сургуулийн зөвлөх, олон жилийн өмнө Вашингтоны анагаахын сургуульд дэд профессороор ажиллаж байсан. Одоогоор Вашингтоны анагаахын сургуульд зочин багшаар ажиллаж байгаа. Энэтхэгийн Баранаст Төвд судлалын их сургууль гэж бий. Энэ сургуулийн дэд профессор. Асрах энэрэх сэтгэлийн чиглэлээр төрийн бус байгууллагатай. Ерөнхийлөгчөөр нь ажилладаг. Японд “Хүний үнэ цэнэ” гэдэг байгууллага байгуулсан. Үүсгэн байгуулагчдынх нь нэг л дээ. Одоо ТУЗ-ийнх нь даргаар ажиллаж байна.

-Та хүмүүст анагаахын үйлчилгээ үзүүлдэг үү?

-Гуч гаруй жил анагаахын үйлчилгээг үнэгүй үзүүлсээр өнөөг хүрсэн. Зарим тохиолдолд санхүүгийн боломжгүй хүмүүст эм тарианы тусламж үзүүлдэг.

-Хүмүүнлэгийн чиглэлээр ажилладаг байх…?

-Японд насанд хүрээгүй-чүүдийн хориход ажилладаг. Төвлөрлийн бясалгал зааж, уур хилэнгээ жолоодож удирдах тухай сургалтууд явуулдаг юм. Үүнээс гадна Японд номын аялал буюу эргэл мөргөл хийдэг. Петерсбургийн анагаах ухааны их сургуульд 16 мянган сувилагчийг сургасан. Харин энэ жилийн сүүлээр Петерсбургт эмч нарт зориулсан сургалт явуулах гэж байгаа. Тэндэхийн цагдаагийн удирдлагуудтай уулзах ажил бий. Гангстеруудынх нь толгойлогчидтой бас уулзана.

-Гангстерууд тантай уулзахыг хүсэв үү, эсвэл та өөрөө уулзах гэж байгаа юу?

-Уулзах хүсэлт тавьсан юм. Ер нь бусад улс орны гангстерууд ч уулзах хүсэлт тавьдаг. Би тэдэнд өөрөө өөртөө итгэл зөв итгэлийг яаж бий болгох, уур хилэнгээ хэрхэн удирдах чиглэлээр сургалт хийдэг л дээ. Мэдээж бясалгал заана. Маш сайн хүлээж авдаг шүү.

-Буддизмын юу нь таныг бурханы шашин руу эргэлт буцалтгүй татсан бэ?

-Би 14 настайдаа зэн буддизмын хоёр ном уншсан юм. Тэр хоёр номноос “Хүн өөрөө л бодит байдлыг мэдэж бүтээдэг” гэсэн өгүүлбэр сэтгэлд тод үлдчихсэн. Бидний ярьж яваа зүйл, үзэл хандлага л бодит байдлыг бүтээдэг нь гарцаагүй үнэн. Эндээс л бүх зүйл эхэлсэн дээ.

-Далай ламыг маш эрт сэрдэг гэж сонссон…?

-Тийм шүү, үүрийн гурван цагт сэрдэг. Сэрээд найм, есөн цаг хүртэл бясалгадаг. Дараа нь дугуйн дээр дасгал хийдэг. Өглөөдөө 40 минут, оройдоо 20 минутыг дасгал хийхэд зарцуулдаг. Бясалгалынхаа хооронд үүрийн таван цагийн үед өглөөнийхөө цайг барина. Ихэвчлэн есөн цагаас ажил нь эхэлдэг. Ном айлдахаар бол номоо айлдана. Хүмүүстэй уулзах хэрэгтэй бол уулздаг. Далай багш англи хэлээр ажлыг нь хөтөлж явуулдаг хоёр нарийн бичигтэй. Хятадаар ажил хэргийг нь явуулдаг нэг, төвдөөр явуулдаг нэг нарийн бичигтэй. Бүгдээрээ төвд хүмүүс. Далай багшийн заларч байгаа Бутанд төвд биш ганц хүн амьдардаг нь би.

-Нарийн бичиг гэхээр бичиг цаасных нь ажлыг хариуцдаг гэсэн үг үү?

-Нарийн бичиг гэдгийг арай өөрөөр ойлгоорой. Английн удирдах тогтолцооны дагуу явдаг нэлээд өндөр түвшний хүмүүс байдаг. Энгийнээр зүйрлэвэл захиргааны ажилтнууд гэж ойлгож болно.

-Далай лам өдрийн зоогоо барьсаныхаа дараа огт хооллодоггүй гэсэн, үнэн болов уу?

-Тэгдэг шүү. Ер нь буддын лам нар үдээс хойш зоог барьдаггүй. Лам хүний сахиж явах ёстой сахилын нэг л дээ. Далай багш өдрийнхөө зоогийг 11.30-12.00 цагийн хооронд барьдаг юм. Энэ үед нэлээд ахиу хооллоно. Тэгээд л болоо. Үдээс хойш бурханы шашны ном уншиж судалдаг. Орой харин их эрт нойрсдог. 17.00-18.00 цаг гээд нойрсох өрөө рүүгээ явдаг. Би сайн мэдэхгүй л дээ. Гэхдээ мэдэрдэг нэг зүйлээ хэлмээр байна. Миний бодож байгаагаар Далай багшийн нойрсох нь бидэнтэй адил биш болов уу. Нойрсох үедээ ч хамаг амьтны тусын тулд бясалгадаг байх. Нотлох аргагүй л дээ, энэ бол надад төрдөг бодол, мэдрэмж (инээмсэглэв).

-Алдартай хүмүүс олноороо зорьж очно биз?

-Тэгэлгүй яахав. Дэлхийн улс орнуудын удирдагчид, урлаг, спортын алдартнууд зорьж ирдэг.

-Урт хугацааны бясалгалаа ямар давтамжтай хийдэг бол?

-Далай багш Дарамсаладаа жилд 1-2 удаа хэд хэдэн долоо хоногоор бясалгалын бүтээл хийдэг. Тэр үедээ хүн хүлээж авдаггүй. Дарамсалад байхаасаа бусад үед гэвэл Энэтхэгээр их аялдаг. Олон улс оронд очдогийг нь та мэдэх байх. Одоо Далай багшийн нас өндөр болсон учраас өмнөх шигээ олон улсад айлчилж аялдаг нь цөөрсөн.

-Төвдүүд Далай багшид олноороо бараалхдаг уу?

-Төвд хүмүүс олноороо зорьж ирдэг. Гэхдээ сүүлийн үед Далай ламыг зорьж ирэхэд хэцүү болж байгаа. Зорьж ирэх төвдүүдийн тоо цөөрч байна. Ерөнхийдөө баасан гаригийн өглөө төвд хүмүүс Далай багштай уулзах гэж урт дараалал үүсгэж зогсдог юм. Би танд нэг түүх ярьж өгье. Төвдөөс зугтаж ирсэн настай эрэгтэй хүн багшийг зориод ирж л дээ. Далай багш төвдүүдтэй уулзахдаа нэрийг нь, хаанаас ирснийг нь сонирхдог юм. Гэтэл өнөө настай хүнд Далай багш “Та түр хүлээж байгаарай. Дараа нь тухтай уулзъя” гэж. Хэсэг хүлээлгэсний эцэст тэр хүнтэй уулзахдаа “Хятадын цагдаагаас зугтах үед салаа замтай таарсан уу” гэж асуужээ. Мөнөөх эр “Тийм ээ, тэгсэн шүү” л гэж. Далай багш инээмсэглэснээ “Цагаан морьтой эрэгтэй хүн замыг тань зааж өгснийг санаж байна уу” гэж лавлажээ. Ахимаг насны эр “Аль замаар явахаа мэдэхээ байх үед үнэхээр тийм хүн гарч ирээд замыг минь зааж өгсөн” хэмээн гайхан хариулж. Тэгж хэлэхэд нь Далай багш баясгалантайгаар инээгээд “Тэр хүн чинь би байна” гэсэн гэдэг.

-Үнэхээр болсон явдал уу?

-Энэ бол ам дамжин яригддаг түүх. Яг болсон эсэхийг нь би мэдэхгүй. Гэхдээ маш олон хүн ийм зүйл болсон гэдэгт бат итгэдэг. Заримдаа Далай багш энгийн хүний дүрд хувираад тус бүтээдэг гэж ярьцгаадаг. Ингэх боломжтой. Номын тийм чадал Далай багшид бүрэн бий. Би танд дахин нэг түүх ярьж өгье. Энэ түүх бодитой, яг надад тохиолдсон үйл явдал. Далай багш Бразилийн Рио де Жанейрод байгаль орчны чиглэлээр 1990 онд болсон нэг чухал уулзалтад оролцож байсан юм. Тэр уулзалтад оролцохоо шийдэж амжаагүй байхад нь нэлээд аюултай халдварт өвчин дэгдэж таарсан. Яг тэр өдрүүдэд намайг өрөөндөө дуудаад “Чухал хүмүүс байгаль орчны анхаарал татахаар сэдвээр ярилцана. Би оролцмоор байна, ийм өвчин дэгдсэн үед Бразил руу явбал яах бол” гэж асуухад нь би хоол ундандаа сайн анхаарч, вакцин тариулаад явах боломжтой гэсэн хариу өгчихлөө. Далай багш тухайн үед уламжлалт анагаах ухааны маарамбаасаа бас тэгж асуусан юм билээ. Тэр хүн яваад хэрэггүй гэсэн зөвлөгөө өгсөн л дөө. Хоёр өдрийн дараа Далай багш өрөөндөө дуудлаа. “Хуралд оролцохоор шийдлээ” гэдэг юм. Яг тэр агшинд би “Уламжлалт анагаахын маарамба нь яваад хэрэггүй гээд байхад миний зөвлөгөөгөөр аюултай сонголт хийчихлээ” гэсэн бодолдоо дийлдсэн үү, нэг тийм сонин мэдрэмжид эзлүүлчихлээ. Далай багшийн өрөөнд орсон хүмүүс гарахдаа нуруугаа харуулдаггүй ёстой. Хойшоо ухран ядан гарах гэж байх агшинд гэнэт гараас минь атгадаг байгаа. Сандарсныг минь мэдэрсэн хэрэг л дээ. Гараас минь хөтлөөд бясалгал хийж суусан өрөө рүүгээ дагуулаад ордог юм. Тал талдаа метр хагасын хэмжээтэй ширээн дээр хагас үнэт чулуунууд дүүрэн харагдлаа. Тэр жижгэвтэр өрөөний хана дагуух шилэн хоргонд залсан бурхадын дүр ихэмсэг, сүрлэг, амгалан гэж. Далай лам намайг хөтөлсөн чигээр үнэт чулуу өрсөн тэр ширээг гурван удаа тойрсон шүү. Сүүлд нь надад хоёр чулуу бэлэглэсэн. Нэг нь эрхий хурууны чинээ болор, нөгөө нь төвдийн нэлээд эртний оюу. Далай багшийн өгсөн болорыг би Дарамсала дахь өрөөнийхөө шүтээний хэсэгтээ залсан. Оюуг нь хүзүүндээ зүүж явдаг. Далай багш хүнийг тэгж айхавтар мэдэрдэг. Миний хувьд маш хүчтэй мэдрэмж төрүүлсэн өдрийн нэг.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

М.Энхсайхан: Өнөөдөр манайд сэтгэл зүйн эдийн засаг хүчтэй байгаа

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхантай ярилцлаа.


-Уул уурхай доллар олох том боломжтой салбар, уул уурхайгаа зөв ашиглаж их мөнгө олох гарц л бидэнд бий. Гэтэл уул уурхайн төслүүд нэг л урагшилж өгөхгүй юм. Таныхаар шалтгаан нь юундаа байна вэ?

-Уул уурхайн засаглалд анхаарах хэрэгтэй. Уул уурхайн засаглал гэдэг сэдэв ганц манай ч биш, олон орны өмнө тулгамдсан асуудал. Уул уурхайгаас олсон мөнгөө зөв зарцуулсан улс байна. Чадаагүй нь ч бий. Уул уурхайгаас хожил гаргасан улсаас гадна байгальдаа хохирол учруулсан орон ч зөндөө. Энэ бүгдээс үүдээд уул уурхайн засаглалаа шинэчилж ойлгоод засах асуудлыг дэлхий нийтээрээ яриад эхэллээ л дээ.Уул уурхайн засаглал бол олон үе шатыг хамарсан ойлголт. Геологи, хайгуул хийх, олборлох, татвар хураамжаа хэрхэн авах, орон нутаг Засгийн газартай ямар аргаар ажиллах, байгалийн баялгаа ирээдүйтэйгээ хуваалцах шийдэл, зарцуулалтыг яаж хийх, олон нийтийн хяналтад оруулахын тулд хэрхэх гэх мэт цогц асуудлыг уул уурхайн засаглал гээд байгаа юм. Уул уурхайн яамны хэмжээний асуудал биш гэсэн үг.

-Наад зах нь стратегийн орд, стратегийн ач холбогдолтой учраас гээд төр нь оролцоод төслүүдээ тушаад байхаар засаглал мантай болчихоод байх шиг. Стратеги гэсэн ойлголтод та ямар байр сууринаас ханддаг вэ?

-Стратеги гэдэг ойлголтыг зөв ойлгомоор байгаа юм. “Уул үзээгүй байж хормой шууна” гэдэг шиг уул уурхай гэхээр л маш том стратегийн асуудал ярьж байна гэж ойлгодог хандлага бий. Үнэн хэрэгтээ тийм биш л дээ. Хүн төрөлхтний түүхийг томоор харвал уул уурхай маш эртний түүхтэй. Сонирхуулж хэлэхэд Библид өнөөгийн Зимбабве гэж Африкийн улсад маш их алт байгаа тухай бичээстэй байдаг. Зимбабве гэдэг уул уурхайн эрдэс баялагтай орон Библийн сургаалд хүртэл орчихсон байх жишээний. Олон орон уул уурхайгаасаа орлого олж амьдардгаа стратеги гэж үзэхээ больчихсон. Уул уурхайн орлогоо их мөнгө өгдөг салбар гээд ойлгочихсон улс орон стратеги гэж харж, тэгж бодсоноосоо болж алдаа хийж эхэлдэг. Тэр орнуудын тоонд Монгол багтана. Монгол өөрийн стратегитай байж болно.

Гэхдээ өөрөөсөө зардал мөнгө, тоног төхөөрөмж гаргаад олборлож хүчрэхгүй учраас бусадтай хамтарч таарна. Тэгэхээр бусдын стратегийг хүндлэх хэрэгтэй. Бид стратегитэй гээд гаднаас орж ирж буй хөрөнгө оруулагчийг үргээгээд хаагаад байна л даа. Манай улсыг сонирхож ирсэн хөрөнгө оруулагч ч өөрийн гэсэн стратегитай. Стратегиа эвцэлдүүлэх учиртай. Миний стратеги гадны хөрөнгө оруулагчийнхтай эвцэлдэхгүй л юм бол бид хэзээ ч хамтарч ажиллаж чадахгүй. Тийм учраас стратегийн гэж хэтрүүлэн ойлгодог байдлаасаа татгалзвал зүгээр санагддаг.

-Стратегийн түүхий эд уул уурхайд бий юу. Ер нь дэлхийн улс орнуудад уул уурхайн ямар бүтээгдэхүүнүүдийг стратегийн гэсэн ангилалд багтаадаг юм бол?

-Монголд стратегийн түүхий эд байхгүй. Стратегийн түүхий эд гэж голчлон цэрэг, дайны зориулалттай зайлшгүй нөөцлөх түүхий эдийг нэрлэж ирсэн байдаг. Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайны үеэс үүдэлтэйгээр тогтсон нэр томьёо. Анх 1918 онд АНУ-д Харбордын жагсаалт гэдгийг гаргаж байсан. 1939 онд “Стратегийн түүхий эдийн хууль” гэдгийг баталсан.Зах зээл дээр нийлүүлэлт нь хэзээ ч тасалдаж мэдэх түүхий эдийг эрэлт ихтэй буюу критикал түүхий эд гэдэг юм.Стратегийн түүхий эд мэдээж эрэлт ихтэй критикал түүхий эд гэдэгт хамаарна. Гэхдээ эрэлт ихтэй критикал түүхий эд заавал стратегийн түүхий эд байх албагүй.

-Гэтэл манай улс стратегийн гээд баахан орд баталчихсан. Стратегийн орд гэдэг ойлголт дэлхийд бий юу?

-Супер циклийн үед уул уурхайгаас маш их мөнгө олдог гэж буруу ойлгочихоод тэрэндээ хөөрцөглөж стратеги гэсээр байгаад баахан ордыг стратегийн болгочихсон түүх бидэнд бий. Гэтэл үнэн хэрэгтээ дэлхийд стратегийн орд гэсэн ойлголт байдаггүй. Түрүүн хэлсэнчлэн стратегийн түүхий эд л гэж бий. Европ, Америк, Япон гээд томоохон орнууд стратегийн түүхий эд гэсэн ойлголтыг тойрсон асуудлаар жил бүр хуралддаг. Эдгээр улс стратегийн түүхий эд гэдэгт юу багтах тал дээр дундаа нэг жагсаалттай болъё гэж ярьж эхэлсэн. Тэр жагсаалтад нь 30 төрлийн уул уурхайн түүхий эд байгаа юм. Тэр жагсаалтад нь зэс, нүүрс байхгүй. Жагсаалтад байгаа түүхий эдээс нэг нь ч Монголд өнөөхөндөө олдоогүй. Гэтэл бид энд огт өөр зүйлийг стратеги гээд буруу бодчихсон сууж байна. Өөрсдийгөө хэтрүүлэн үнэлэхээр буруу бодлого гаргах нь тодорхой шүү дээ.

-Та уул уурхайн баялаг гэж ярих нь буруу гэж бичсэн байсан. Баялаг гэж ярьж ойлгохын сөрөг тал нь үнэхээр таны хэлсэнчлэн эдийн засагт тээг болоод байна уу?

-Уг нь эрдэс түүхий эд, уул уурхайн нөөц гэж ярих ёстой. Гэтэл бид таны асуусанчлан баялаг гэж яриад байдаг. Баялаг гэсэн буруу үг хэрэглэдгээсээ шалтгаалаад өөрсдийгөө баян гэж бодоод байна л даа. Хөдөлмөр, зардал шингэсний үр дүнд газрын гадарга дээр гарч хэрэглээнд орсон тохиолдолд л баялаг болно. Баялаг болоогүй, газар доор хэвтэж байгаа бол уул уурхайн түүхий эд, нөөц. Нэр томьёо, ойлголтын алдаанаас болж “Бид баян юм чинь хэн нэгэн ирж гуйна” гэж бодоод харамлах сэтгэлгээгээр хандаж, эдийн засгийн хөгжлөө боомилоод суугаа байдал анзаарагддаг. ДНБ, экспортынх нь гол орлогыг уул уурхайн түүхий эд эзэлж байвал л тухайн орныг уул уурхайн баялагтай улс гэдэг. Гэхдээ баян гэдэг үг биш.

-Уул уурхайн баялгаас ахиу мөнгө олох боломжтой гэдэг утгаараа баян улс гэж харж болох юм биш үү?

-Би танд нэг харьцуулалт хэлье. Монгол Улсад хааш хаашаагаа нэг метр квадрат нутагт өнөөдөр олдчихсон байгаа баялгийг үнэлээд харахаар нэг ам.долларт ч хүрэхгүй байна. Гэтэл Африкийн орнуудын дундаж маш өндөр. Нэг квадрат метрт ногдож байгаа байгалийн баялаг нь 30 мянган ам.доллар. Европ, Америк, Япон гэх мэт хөгжилтэй орнуудыг бид байгалийн баялаггүй гэж эндүүрдэг. Үнэн хэрэгтээ тэдний үзүүлэлт үнэлгээ нь бүр өндөр. Нэг метр квадрат газарт ногдож буй байгалийн баялгийн үнэлгээ нь 125 мянган ам.доллар. Байдал ийм байхад монголчууд “Америк, Европ байгалийн баялаггүй, гэтэл бид газар дороо эрдэнээр дүүрэн улс” гэж цээжээ дэлддэг. Нэг ам.доллар, 125 мянган ам.долларын зөрүүг төсөөл дөө. Тийм учраас бид буруу ойлгоод, хамтрах хүмүүстэйгээ стратегиа эвцэлдүүлж чадахгүй, ажиллаж чадахгүй байдал үүсчихсэн. Тэгэхээр баян биш гэдгээ маш сайн ойлгох ёстой. Өнөөгийн эдийн засгийг эрүүл гэхээс илүү сэтгэл зүйн гэж тодотгомоор санагддаг юм. Юмыг буруу харчихсан, сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд ханддаг нөхцөлд улсаа буруу удирддаг эрсдэл бий.

-Уул уурхайн засаглалаа зөв болгоё, уул уурхайгаасаа ахиу мөнгө олоод улсаа хөгжүүлье гэвэл бид яах ёстой вэ?

-Сая хэлсэнчлэн ямар хэмжээнд байгаагаа хамгийн түрүүнд сайтар ухаарах ёстой. Байгалийн баялгаар баян биш, байгалийн баялгаас хараат амьдардаг улс гэдгээ л мэдэх хэрэгтэй. Дахиад хэлье бид баян биш. Стратеги гэж нэг их чухалчлах асуудал биш, стратегийн түүхий эдийн нэг нь ч Монголд үгүй гэдгээ ухаарч чадвал ярьж хэлэх өнцөг, асуудал, харилцаа огт өөр болоод ирнэ.

-Европ, Америк, Япон байгалийн баялаг ихтэй юм бол яагаад ашиглахгүй байна вэ?

-Хүн төрөлхтнийг бүхлээр нь аваад үзвэл байгалийн баялгаа судалчихсан юм биш. Сансар, огторгуйг илүү их судалсан. Байгалийн баялгаа олон орон судалж чадаагүй. Хөгжилтэй том орнууд байгалийн баялгаараа биднээс баян. Яагаад ашиглахгүй байна вэ гэдэг асуултын хариу их энгийн. Хотжилт, дэд бүтэц нь хөгжсөн учраас хэцүү. Доогуур нь ухаад хайлтай биш. Ийм шалтгаанаар хүн ам сийрэг, нөөц нь илэрч нээгдсэн газар руу ханддаг. Нөгөөдүүл нь өгөхгүй байлаа гээд хэцүүдэхгүй. Бэлэн нөөц нь байгаа учраас.

-Уул уурхайн том төслүүд явахгүй байгаа шалтгаан орон нутгийн иргэд, иргэний хөдөлгөөний эсэргүүцэл. Тэр хэсэгтээ мэдээлэл хүргэж, илүү ойлголцож ажиллах шаардлага бий гэдэг тайлбарыг та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Мэдээлэл бүхий иргэд гэсэн ойлголт бий. Бид уул уурхайн чигийн ойлголтуудыг сайн мэдэхгүй учраас мэдээлэл бүхий иргэдгүй гэсэн үг. Мэдээлэл бүхий иргэдгүй учраас эсэргүүцэгчид, босогчид, нураагчид болж хувираад байна л даа. Яагаад ингэж эндүүрдэг вэ гэхээр том компаниуд цараатай төсөл хэрэгжүүлэх хөрөнгө мөнгөө зах зээлээс босгохын тулд “Манай компанийн Монголд хэрэгжүүлэх гэж буй орд газар их нөөцтэй” гэж мэдээлдэг. Тэр мэдээллийг нь энгийн хүн хөндлөнгөөс сонсоод “Бид чинь баян юм байна” гээд ойлгочихдог. Гэтэл компаниудын босгож байгаа мөнгө асар их зардалтай ажиллагаанд зарцуулагддаг. Мэдээлэл бүхий иргэдтэй болох зайлшгүй шалтгаанууд бий. Том төсөлд хээл хахууль гэх мэт асуудал үүсэх аюул хэвээр байгаа. Тэр эрсдэлийг олон түмний хараа хяналтаар хазаарлаж өгөх хэрэгтэй. Гэтэл хазаарлах ёстой хүмүүс нь мэргэжлийн бус хандаж, хардаж, том төслүүдийн садаа тээг болж зогсоочихоод байна. Тэгэхээр уул уурхайн засаглалыг өөрчилье гэвэл эхлээд хүмүүсийн мэдээлэл, сэтгэлгээг өөрчлөх шаардлагатай. Зөв мэдээлэлтэй иргэд хяналтын функц, камерын үүрэг гүйцэтгэнэ.

-Иргэдийг мэдээлэлжүүлж, мэдлэгжүүлэхийн тулд яах ёстой вэ. Дэлхийн загвар жишиг гэж байна уу?

-Байлгүй яахав. Энэ үзэгдэл ганцхан Монголд болж байгаа юм биш л дээ. Африкийн орнуудад болоод өнгөрчихсөн үзэгдэл. Би түрүүн танд Африкийн орнуудын байгалийн баялаг биднээс хамаагүй илүү гэдгийг хэлсэн. Африкийн орнууд дараагийн шат руу орох хэрэгтэйг ухаараад уул уурхайн засаглал гэсэн нэр томьёог системээр нь, бүхлээр нь ойлгочихсон. Тэгээд их зөв ажиллаж эхэлсэн. Уул уурхайн засаглалыг зөв тогтоож чадвал тэд түрүүлж хөгжинө. Манайд ч ялгаагүй. Зөв тогтоож чадвал тэднээс түрүүлж хөгжинө. Африк уул уурхайн засаглалыг хэрхэн тогтоох талаарх баримт бичгийг олон улсын хэмжээнд гаргаад байна. Тэр баримт бичгээ Африкийн холбоо гэж тусгай байгууллагаар батлуулчихсан. Бидэнд ч тийм тугийн баримт бичиг байх ёстой.

-Ямар баримт бичиг байна?

-Байгалийн нөөцийн харти гэж олон улсын баримт бичиг. Байгалийн нөөцийн хартиг би орчуулаад paxmongolica.org сайтдаа тавьсан байгаа. Нягт нямбай уншаад хичээл заалгаад эхэлбэл уул уурхайн засаглалыг ойлгож хардаг болно.Энэ баримт бичгийг Африкийн орнууд тугийн баримт бичгээ болгосон гэсэн үг. Танзанийн уул уурхайн нөөцийн харти гэж бий. Нигерийнх байна. Монголын уул уурхайн нөөцийн харти гэж гарах ёстой л доо.

-Байгалийн нөөцийн харти-г засгийн анхааралд хүргэх тал дээр хэн ажиллах ёстой юм бол, жишээ нь таны зүгээс төр засагт хүргэх тал дээр ажиллаж байна уу?

-Энэ асуудалд санаа зовоод надтай ярилцаад сууж байгаа тань засагт хүргэх нэг алхам. Орчуулаад сайтад байршуулчихсан байна гэдэг нь миний зүгээс санал болгож буй хэлбэр.

-Таныг Ерөнхий сайд байх үед батлагдсан Ашигт малтмалын хуулийг либерал гэж олзуурхах хүмүүс байхад нөгөө талд шүүмжлэл ч дуулддаг…?

-Тэр хуулийг гаргах болсон нь хэд хэдэн шалтгаантай. Хөрөнгө оруулалт байхгүй, геологийн хувьд ямар ч судалгаагүй, хийсэн жаахан судалгаа нь оросуудын гарт, өөрөө хийе гэхээр боловсон хүчингүй, хөрөнгө мөнгөгүй. Тийм учраас дэлхийн зах зээл дээрх геологи, хайгуул хийх сонирхолтой улсыг татах хэмжээний хууль баталсан юм. Тэр хуулийн үр дүнд Оюу толгойг олсон. Оюу толгой Монголын эдийн засагт асар том үүрэг гүйцэтгээд явж байгаагийн эхлэл нь 1997 оны Ашигт малтмалын хууль. Ийм ач холбогдол, өгөөжтэй эхлэлийг шүүмжилдэг улс бий. Гэхдээ одоо тэр дуу хоолой багасчихаж.

-Импортын татварыг тэглэсэн шийдвэр бас нэлээд шүүмжлэл дагуулдаг. Татвар тэглэх болсон хамгийн том шалтгаан нь юу байв?

-Манай дэд бүтцийн сул хөгжил, хоёр том гүрнийг давж хөрөнгө оруулна гэдэг өөрөө татвар. Байгалийн зохиочихсон татвар дээр УИХ татвар нэмж зохиох нь зөв биш. Импортын татварыг тэглэх олон шалтгааны хамгийн том нь гэвэл энэ. Тэгж байж хөрөнгө оруулагчдыг татаж чадсан. Хайгуул тэгж эхэлсэн. Харин олборлолтын үед яах ёстой, ямар үе шатыг давах вэ гэдгийг дараагийн үе нь ойлгоогүй, хийгээгүй. Баялгийн сангаа хэрхэн байгуулах тухай дараагийн үе ярьсан хэдий ч хийж чадаагүй. Дараагийн үеийн хийж чадаагүй зүйлийн төлөө эхлүүлсэн хүн нь буруутаж болохгүй биз дээ. Цогцоор нь хийдэг зүйл юм гэдгийг өнөөдөр л жаахан ухаарч ойлгох гээд та бид хоёр яриад сууж байна.


Categories
мэдээ цаг-үе

Далай ламын эмч Барри Керзин: Далай багшийн “Миний шашин бол сайхан сэтгэл” гэсэн айлдвар нь онцгой санагддаг

Уншигчидтайгаа Далай ламын эмч Барри Керзинийг уулзуулж байна. Анагаах ухааны докторын зэрэгтэй энэ эрхэм гэлэнгийн санваартай бурханы шашны хувраг. Бясалгалын үед тархи хэрхэн ажилладаг тухай судалгааг дэлхийн нэртэй эрдэмтэдтэй хамтарч хийсэн, өнгөрсөн зууны наяад оноос XIV Далай ламтай хамтран “Оюун санаа ба амьдрал” лекцийг тавьсаар ирсэн Барри Керзин энэ өдрүүдэд монголчуудад лекцээ түгээж байна. Бидний яриа эерэг бодол, зөв сэтгэл эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг, стресс бухимдлаас гарахын тулд бясалгалд дурлахын шалтгаан, бясалгаснаар тархинд гардаг өөрчлөлт гэсэн сэдвээр өрнөлөө.


-“Стрессийн шууд ерөндөг бол бясалгал” гэсэн үг тань анхаарал татлаа. Хүн төрөлхтний хувьд стресс том асуудал болсон. Гэхдээ олон хүн “Бясалгал миний хийж барах зүйл биш” гэсэн бодолтой яваа нь анзаарагддаг. Бясалгал үнэхээр тийм хэцүү, холын сэдэв үү, энгийн хүмүүс бясалгаад үр өгөөжийг нь хүртэх боломжтой юу?

– Бясалгалыг стресст баяртай гэж хэлэх нэг том арга гэж хэлмээр байна. Энгийн хүмүүс бясалгалаар өөрчлөгдөх боломжтойг нотолсон судалгаанууд бий. Германы “Макс Планк” хүрээлэнд ажилладаг Японы Таня Сингер гэж залуухан эрдэмтэн бясалгаснаар энгийн хүмүүст ямар өөрчлөлт гарсныг судалсан байдаг юм.

Өмнө нь огт бясалгадаггүй байсан хүмүүсээр хоёр долоо хоногийн турш асрах, энэрэх сэтгэлийг төрүүлсэн бясалгал хийлгэхэд гайхалтай үр дүн гарсан. Бясалгал тийм холын сэдэв биш л дээ. Танай сонины уншигчдад хэн ч хийж болохоор бясалгалын нэг арга хэлж өгье. Хамрын нүхний доод, уруулын дээд хэсэг дэх хонхорхойд анхаарлаа төвлөрүүлээд л болоо. Нуруу эгц, толгой өөдөө, хэт хойш гэдийж, хэт урагш бөхийхгүй байрлалд суух хэрэгтэй. Тэгээд харцаа доош буулгана. Хагас аних маягаар зөөлөн харна. Ямар нэг зүйлийг цоо ширтсэн маягаар харж болохгүй гэсэн үг л дээ. Бүр тодруулж хэлбэл өөрөөсөө 1-1.5 метр газарт харцаа буулгаж харна. Болж өгвөл нүдээ анихгүй суувал сайн. Амаа хамхиж, энгийн зөөлөн амьсгална. Түрүүн хэлсэнчлэн хамрынхаа доод хэсэгт анхаарлаа төвлөрүүлээд суухад л бясалгал болно. Суудлын хувьд сандал дээр суух, завилах гээд өөртөө тухтай байрлалыг сонгоно. Энэ бясалгалыг өглөө бүр дор хаяж таван минут хийгээд үзээрэй. Ихэнх хүмүүс цаг алга гэдэг л дээ. Тэгж хэлсэн хүмүүсээс би “Та шүдээ угаасан уу” гэж асуудаг. Бүгд л “Мэдээж тэгэлгүй яахав” гэсэн хариу хэлдэг юм (инээмсэглэв). Бясалгал хийх нь шүд угаахтай л адил зүйл. Бие махбод, сэтгэлээ эрүүл байлгая гэвэл өглөөдөө таван минутыг бясалгалд гаргаад дадчих хэрэгтэй.

-Бясалгалыг тархи судлалын шинжлэх ухаантай харьцуулсан судалгаануудын гайхалтай үр дүнгүүд сүүлийн үед давтамжтай сонсогдох боллоо. Хамгийн сонгодог судалгаа гэвэл та ямар судалгааг онцлох вэ?

-Тархи судлаачид сүүлийн 20 жилийн турш хүний эерэг сэтгэл хөдлөлийг сонирхон судалсаар өнөөг хүрлээ. Бүр онцгой сонирхон судалж байгаа шүү. Эерэг сэтгэл хөдлөл хүний зан байдал, уураг тархинд хэрхэн яаж нөлөөлдгийг судалж байна. Тархи судлалын эрдэмтэд бясалгалыг сонирхож үзсэн хамгийн сонгодог судалгааг хийсэн хүмүүс бол АНУ-ын Уисконсин Мэдисон их сургуулийн тархи судлалын лабораторийн судлаач Ричард, Дэвидсон нар. Тэд бясалгал хийснээр тархинд илэрч буй өөрчлөлтийг судалсан юм. Тэд судалгаандаа 19 мянган цаг бясалгасан хүнийг хамруулсан. Ингээд ч зогсоогүй 44 мянган цаг бясалгагч ч хамрагдсан. Үүнээс гадна бясалгаж эхэлж буй хүнийг мөн хамруулсан байдаг. Тэд хүмүүсийг гурван аргаар судалсан. Эхлээд MRI-гаар судалсан бол дараа нь EEG буюу тархины бичлэг хийсэн. Гурав дахь арга нь сэтгэл зүйн асуулга. Урт хугацаанд бясалгал хийсэн хүмүүсийг MRI буюу тархины маш нарийн зураглалаар судалж үзэхэд духны дэлбэнгийн өмнөд хэсэг нь бусад хүмүүстэй харьцуулахад хамаагүй том байсан. Үүнээс гадна урт хугацаанд бясалгасан хүмүүсийн тархины цусан хангамж бусад хүмүүстэй буюу хяналтын бүлгийнхэнтэй харьцуулахад хамаагүй идэвхтэй сайн байсныг тогтоосон.

-Духны дэлбэнгийн өмнөд хэсэг гэдгээ тодорхой тайлбарлаач. Энэ хэсэг том байхын давуу тал нь юу вэ?

-Бодох, сэтгэх, мэдрэх, аливааг төлөвлөх, юмс үзэгдлийг учир шалтгааны үүднээс авч үзэх, төсөөллийн болон хүмүүстэй харилцах чадвар, бусдыг энэрэх хайрлах үйлдлүүд тархины энэ хэсэгт хийгддэг. Бүр үүнээс ч гайхалтай үр дүн Ричард, Дэвидсон нарын судалгаагаар ил болсон. Би түрүүн бясалгагчдад тархины бичлэг буюу EGG хийсэн гэж хэлсэн дээ. Тархины бичлэг хийсний эцэст тархи судлалын сурах бичиг, ямар нэг ном зохиолд хараахан бичигдээгүй нэг зүйлийг баталсан. Тодруулж хэлбэл шинэ төрлийн гамма долгион илрүүлсэн.

-Ямар учиртай долгион юм бол?

-Таны сонирхож асуусан гамма долгионы ачаар тархины эсүүд хоорондоо харилцаж байдаг юм. Духны дэлбэнгийн өмнөд хэсэг дэх тархины хэсгийн нейронууд буюу мэдрэлийн эсүүд хоорондоо илүү их холбогдож ажиллаж байна гэсэн үг. Бүр энгийнээр хэлбэл бясалгал хийснээр тархины үйл ажиллагаа илүү идэвхждэгийг баталсан хэрэг л дээ. Ийм хүмүүс шинэ зүйлийг хүлээж авах, эзэмшихдээ гойд байдаг нь шинжлэх ухааны судалгаагаар батлагдсан.

-АНУ-ын Умард Каролинагийн их сургуулийн судлаач Фредриксон сөрөг бодол хүний тархи, сэтгэхүйд хязгаар хашилт тавьдаг бол эерэг бодол маш олон боломж гарцыг олж харахад хүргэдэг гэдгийг тогтоочихсон байдаг. Таны сая хэлсэнтэй агаар нэг сонсогдож байна…?

-Бурханы шашны онолд бясалгал хийснээр тархи хөгжих ч түүнээс илүүгээр ухаан нь хөгждөг гэж үздэг л дээ.

-Та бага залуугаасаа бясалгасан хүн. Бясалгалаа хэзээ хийдэг вэ?

– Би 14-тэйгөөсөө бясалгал сонирхож эхэлсэн л дээ. Тууштай бясалгасан жил гэвэл хорь гаруй наснаас минь тоологдоно. Анагаах ухааны доктор, эмч хүн учраас уураг тархи хэрхэн ажилладгийг байнга сонирхож байсан л даа. Бурханы шашинтан болсноос хойш хүний сэтгэл, уураг тархийг нэг шугаманд судлах шаардлагатайг ойлгосон. Бясалгалын хувьд өглөө босоод шүдээ угаасныхаа дараа шууд бясалгадаг. Энэ дашрамд би танай сонины уншигчдад нэг л зүйлийг онцгойлж захиж хэлмээр байна. Өглөөний цөөхөн минутыг бясалгалд зарцуулаарай, үр дүн нь таныг гайхашруулна. Мэдээж тэр дороо эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэхгүй байж болно. Балчир багаас тогтсон дадал зуршлыг өөрчлөх тийм амар зүйл биш. Уйгагүй удаан хугацааны дараа ямар үр дүн гарахыг би сая судалгааны үр дүнгээр жишээ татаж хэллээ шүү дээ. Дараагийн захих зүйл маань их энгийн. Гэхдээ маш утга учиртай, өгөөжтэй зөвлөгөө. Хүмүүст энэрэлтэй ханд. Бас өөрийгөө хайрла. Өөртөө сайхан сэтгэлээр хандаад үзээрэй. Хүн бүр өмнөө зорилго тавьдаг. Тэгнэ, ингэнэ гэсэн хүслийн жагсаалт хүн бүрт бий. Миний хувьд хүмүүст хүсч байгаагаа багасгаад үзээрэй гэж хэлэх дуртай. Ингэж чадвал өөртөө үнэнч хандаж, өөрийгөө хайрлаж байна гэсэн үг. Бясалгал хийснээр өөрийгөө бусдаас илүү үзэх хандлага арилдаг. Омог бардам сэтгэл зөөлөрдөг. Бусдад атаархах сэтгэл алга болдог. Уур хилэн багасдаг. Омог бардам сэтгэл, бусдад атаархах сэтгэлийг яаж багасгах талаар би олон зүйл бичсэн. Фэйсбүүкээр миний нэрээр хайлт хийж нүүр ном руу минь ороход бүх бичлэг маань бий. Саяхан бас нэг ном хэвлүүлсэн. “Айдас үгүй, үхэл үгүй” гэсэн нэртэй. Дараагийн нэг чухал зүйл бол “Бид яавал өөртөө зөв итгэж сурах вэ” гэсэн асуултад зөв хариу олох. Хариу нь тун энгийн. Өөрийгөө доош нь хийхгүй, бусдыг дорд бодохгүй гэсэн хоёр дүрэм дээр өөртөө итгэх итгэлийг нэмчихэд л болчих асуудал. Өөртөө итгэх итгэлийг хэрхэн бий болгох талаар миний фэйсбүүкээс харж болно.

-Далай багштай анх хэзээ уулзаж байсан бэ?

-Анх 1989 онд Далай багштай уулзаж байлаа. Тэр үед би Далай багшаас нэг зүйл асуусан юм. Бурханы шашны билиг билгүүний чиглэлээр бясалгал хиймээр байна, зөвлөгөө өгөөч гэж хандсан л даа. Гэтэл Далай багш над руу нэлээд нухацтай харснаа “Дан билиг билгүүн биш шүү. Бодь сэтгэл буюу бусдыг асрах сэтгэл дээр бясалгал хийх учиртай. Билиг билгүүн, бодь сэтгэлийг тавь тавин хувиар бясалгавал илүү тустай” гэж айлдсан юм. Далай багшийн тэр үг зүрхэнд цахилгаан цахих шиг мэдрэмж өгсөн. Тэгээд л өдий хүртэл энэ их хүний сургаалыг дагаж бясалгаж явна даа.

-Ярилцлагынхаа эхэнд дурдсан стрессийн сэдэв рүүгээ эргээд оръё. Стресстэхэд хүний тархинд ямар өөрчлөлт ордог бол. Шинжлэх ухаан талаас нь тайлбарлаж өгөөч?

-Архаг стрессийн үед тархинд юу болдгийг энгийнээр тайлбарлах гэж оролдъё. Тархины хамгийн гол бүтэц, нарийн үйл ажиллагааг явуулж байдаг духны доод хэсэг архаг стрессийн үед хатангиршдаг. Маш жижигхэн болдог. Сэтгэж, бодож, мэдэрдэг хэсэг хатангиршина гээд төсөөл дөө. Дараа нь тархины гүн хэсэг дэх лимбийн тогтолцоонууд бас жижгэрдэг. Тархины энэ хэсэг хүний сэтгэл хөдлөлийг удирдаж байдаг юм. Товчхондоо архаг стресст орох хэрээр тархины маш нарийн үйл ажиллагаануудыг хийхэд бэрхшээлтэй болдог гэж ойлгож болно. Үүнээс гадна сэтгэл хөдлөлөө удирдаж зохицуулах чадвараа алдана. Бүр энгийнээр тайлбарлая. Стресстэхээр одоо цагт юу болж байгаагаа мэдэрч ухаарахаа байдаг. Стресст орохоор нэг бол өнгөрсөнтэйгөө зууралддаг, эсвэл ирээдүйдээ санаа зовнидог. Тэгэхээр стрессээ багасгая гэвэл сэтгэлээ өнгөрсөнд ч биш, ирээдүйд ч биш бодит байдал дээр, өнөөдөртөө авчрах хэрэгтэй. Тийм чадварыг үүсгэх хэрэгтэй. Хүүхдүүдийг анзаараарай. Яг одоо цагтаа амьдарч чаддаг учраас баяр баясалтай, чин сэтгэлээсээ талархаж чаддаг шүү дээ. Бясалгал ерөөсөө л энэ. Яг одоо дээрээ байх, өнгөрсөн ирээдүйд сэтгэлээ савчуулахгүй байхад л тусалдаг. Хүн байгальд яг одоодоо оршиж чаддаг.

-Цаг зав гарахаараа өөрийн эрхгүй л хөдөө гараад явчихмаар санагддаг шүү?

-Та яг зөв ярьж байна. Хүн бүр тэгж хүсдэг. Ая зөндөө, байгалиасаа, цаанаасаа тийм мэдрэмж хүмүүст байдаг. Харамсалтай нь бид хэтэрхий завгүй амьдралдаа, стресстээ дарлагдаад энэ чадвар, мэдрэмжээ хэсэгхэн хугацаанд мартаж гээгээд байна л даа.

-Та түрүүн стрессгүй эерэг амьдрах нэг том арга нь бясалгал гэж ярьсан. Бясалгалаас өөр юу хүнийг бодит байдалдаа, одоодоо байхад туслах бол?

-Иог хийх нь өгөөж тус ихтэй. Дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийвэл бодит байдал дээрээ байхад дадуулна. Эрүүл хооллохыг мартаж болохгүй. Кофе, архи, мах, өөх тосны хэрэглээгээ бууруулж зөв хооллоод эхлэхээр бие аяндаа цэгцэрч стресс багасдаг. Дахиад хэлье стрессгүй, одоодоо, жаргалтай амьдаръя гэвэл бусдыг энэрч хайрла. Өөрийгөө хайрла. Үнэнч шударга бай. Үнэн шударга байж чадвал бид ядаж л хүүхэд шиг гүн нойрсож чадна. Шударга биш байх хэрээр санаа зоволт ихэснэ, тайван амарч чадахгүй гээд зовлон үүсдэг. Стрессийг бууруулахын тулд бие махбодын хувьд ч, сэтгэл санааны хувьд ч эрүүл, зохистой амьдрах хэрэгтэй. Стрессийг ийм аргаар буруулна гээд ярихаар зарим хүмүүс надад тохирохгүй гэдэг л дээ. Ингэж хэлдэг хүмүүст би “Танд ч тохирно” гэсэн хариу өгдөг.

-Таны аав, ээж бясалгадаг хүмүүс байсан уу?

-Манай гэр бүлд бясалгадаг хүн байгаагүй. Би 11 настайдаа тархины маш хүнд өвчин тусаад комд орж байсан юм. Энэ хүнд өвчнийг давж гарах үед ямар нэгэн чадвар надад бий болсон байж магадгүй. Магадгүй нуугдсан мэдрэмж маань сэрсэн байх. Өнгөрсөн амьдралдаа бясалгадаг хүн байсан ч юм билүү (инээмсэглэв). Гурав, дөрөвхөн настай хүүхэд гэнэтхэн төгөлдөр хуур, хийлийг гайхалтай тоглоод эхэлдэг. Богинохон хугацаанд мэргэжлийн хөгжимчин болчихдог. Гэтэл өчнөөн хичээллээд хөгжиж өгдөггүй хүүхдүүд олон байдаг. Өнгөрсөн амьдралдаа дадуулж хэрэгжүүлсэн ур чадвар нь нөлөөлдөг байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ яг тийм ийм гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. “Би хүүхэд байхдаа нээрээ тэгэх, ингэх дуртай байж билээ” гэсэн дурсамж хүн бүрт байдаг байх. Би арваад настайдаа найзуудаасаа бясалгалын тухай сонсоод л бясалгах хүсэл төрсөн. Бурханы шашинд эргэлт буцалтгүй орсон минь тэр үеэс эхлэлтэй.

-Хүмүүс хэт ахуйдаа анхаараад сэтгэлийн хөгжлөө орхихоор баруун тархи нь түлхүү хөгждөг, барууны тархины хэт хөгжил тархины бор гадаргыг гэмтээдэг гэдэг. Энэ хэр ортой мэдээлэл вэ?

-Хүмүүс материаллаг ахуйгаа илүү сайжруулахыг хүсч, зөвхөн тэрэндээ анхаараад ирэхээр тархины бүтээлч сэтгэхүйг сайжруулдаг, урлагийн мэдрэмж төрүүлдэг, аз жаргалтай амгалантай байдлыг бий болгодог хэсгийн хөгжил орхигддог. Хүмүүсийг анзаарах нь ээ материаллаг ахуйгаа сайжруулчихвал аз жаргал тэртэй тэргүй ирнэ гэсэн хандлага ажиглагддаг. Мэдээж бүрэн үгүйсгэх аргагүй хандлага. Материаллаг байдлаа сайжруулж чадвал маш олон давуу тал бий болно. Ая тухтай орчин бүрдэнэ. Тэр хэрээр сэтгэл таатай болдог. Эрүүл мэндийн чанартай үйлчилгээ авах, сайн боловсрол эзэмших боломж гарч ирдэг. Гэвч дан ганц материаллаг байдал хүний дотоод амар амгаланг тэтгэж хүчрэхгүй, чадахгүй.

-Далай багшийн айлдвараас сэтгэлдээ тод байдаг сургаалыг манай уншигчидтай хуваалцаач?

-Далай лам монголчуудад хэлсэн байж магадгүй. Барууныханд Далай багшийн өгч байгаа хамгийн гол нэг мессэж бий. “Бие биедээ үргэлж найрсаг сайхан сэтгэлээр ханд. Миний шашин бол сайхан сэтгэл юм” гэсэн айлдвар нь надад ч онцгой санагддаг. Далай багшийн бусад орнуудад морилох бүртээ хэлдэг нэг үгийг нь танай сониноор дамжуулж монголчуудад хэлмээр байна. “Монголчууд хувь төгөлдөр улс. Шашин соёл нь бурханы шашин учраас тэр” гэж хэлдэг юм. Монголчуудын эсэнд буддизм шингэсэн байдаг. Барууныханд язгуураасаа нэг зүйл үгүйлэгддэг. Монголчуудтай адил үнэ цэнэтэй уламжлал, үнэ цэнэтэй барилдлага тэдэнд үгүй. Танай улсын иргэдийн хувьд жар, далан жилийн турш шашнаа дадуулах, сайн сайхныг нь мэдэх, сонсох, хэрэгжүүлэх боломж олдоогүй. Гэхдээ өнөөдрийн нийгэмд эсэндээ шингэсэн үнэ цэнэтэй уламжлал, ном, сургаалыг амьдралдаа хэрэгжүүлэх, гүнзгийрүүлэн судлах боломжтой. Магадгүй хорь, гучин жилийн дараа монголчууд барууныхны толгой дохиж эхэлсэн зөв, ухаалаг сургаал, ухаан, амьдралын талаар маш сайн мэдлэгтэй болно гэдэгт итгэж байна. Учир нь та бүхэнд үндэс суурь нь байна шүү дээ. Үндэс сууриа сэргээх тийм ч хэцүү биш.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Үргэлжлэл бий

Categories
мэдээ цаг-үе

Хот болох амбицтай Ханбогдын нэг өдөр

Манай сонины сурвалжлах баг уул уурхайн том төслийн өгөөж жирийн нэг суманд яаж нөлөөлдөгийг сонирхохоор өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд өмнийн говийг зориод ирлээ. Онцолсон сум маань Өмнөговь аймгийн Ханбогд. Нутагт дэвсгэрт нь Оюу толгой төсөл хэрэгждэгийг монголчууд андахгүй. Нар төөнөж налайсан намрын өдрүүд Ханбогдод ид дундаа байна. Арваннэгдүгээр сарын сүүл хүртэл энэ янзаараа налайдаг гэж сумын захиргааны үүдэнд таарсан ахимаг насны эр сонирхуулав. “Манай сум чинь утаа баагисан 200 өрхтэй, сургуульдаа 350, цэцэрлэгтээ 50 хүүхэдтэй, албан байгууллага 14-тэй жижигхэн сум байлаа. Хуучин цагт Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны Хондого гэж нэгж байсан юм. 1924 онд байгуулагдсан сум шүү дээ. Ах нь энэ сумын Засаг даргаар 16 жил ажилласан Д.Буянтогтох гэж хүн байгаа юм. Далаад оноос Тамгын газрын дарга, сумын орлогч, нягтлан хийж яваад даргаар ажилласан. Одоо ажнай Д.Бат-Эрдэнийн бие төлөөлөгч” гэж ирээд хууч дэлгэв. Ханбогдод өвөл 16-17 хэмээс хэтэрдэггүй ч салхитай учраас хангайн малчид чардайдаг гэнэ. Харин сумын төвийнхөн бол ажирдаггүй, Ханбогдынхон суурьшсан энэ хонхор газарт салхигүй, нар ээсэн таатай өдрүүд үргэлжилдэг ажээ.

Сумын даргаар олон жил ажилласан Д.Буянтогтохтой хагас цаг хөөрөлдсөний дараа захиргааны байр руу орлоо. Эхлээд орсон өрөө маань Иргэдийн хурлын даргынх. Уурхайчны баримал, тэмээний сувинер, дүүрэн бичиг цаас өрсөн ширээний ард 30 гаруй насны залуу утсаар яриад завгүй угтав.

Ханбогдын иргэдийн хурлын даргыг Ж.Занабазар гэдэг аж. Өмнө нь “Бороо голд”-д ажиллаж байсан гэнэ. Биднийг цай, чихрээр дайлангаа “Манай сум чинь их онцлогтой. Төсвөөс татаас авдаггүй, өгдөг ганц сум. Бүртгэлтэй хүн ам маань 7500. Хөдөлгөөнт хүн ам нь бүр талийсан. 30 орчим мянга. Цагаан хадны 12, 13 мянган жолооч Ханбогд сумын Хайрхан багт харьяалагдаж явдаг юм. Сая аймгаас гэмт хэргийн гаралтын хувь хэмжээний мэдээ өгч байна. Манай сум гэмт хэрэг, ослын тоогоороо аймагтаа тэргүүлж байх жишээний. Бараг 50 хувь нь нүүрсний зам дээр гардаг осол гээд бод доо” гэсээр яриагаа эхлэв. Нүүрсний замд өдөр бүр осол гардаг учраас эмнэлгийн зардал хэтрээд явчихдаг гэнэ. Нүүрс тээврийн жолооч нар хил хүрэхийн тулд өчнөөн хонодог, өнгөрсөн өвөл гэхэд нэг жолооч машиндаа гал түлж хонож байгаад амиа алдсан гэх мэт өчнөөн хэцүү тохиолдлыг Иргэдийн хурлын даргын өрөөнд суухдаа сонслоо.

Нийслэлчүүдийн толгойны өвчин болсон цэцэрлэг, сургууль хүрэлцэхгүй, цэцэрлэгт хүүхдээ өгөхдөө оочер дугаар болдог зовлон Ханбогдод бас байна. Сумын захиргаанаас холгүй барьж буй сургууль, цэцэрлэг энэ сарын сүүлээр ашиглалтад орох сайн мэдээ бий ч өдрөөс өдөрт өсч буй эрэлтийг гүйцэхгүй, дахиад гурван ч цэцэрлэг хэрэгтэй гэж сумын удирдлагууд ярилаа. Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо, Манлай сумд Ханбогдын нэг багаас цөөн хүнтэй хэр нь засаг захиргаа, төр, төсвийн байгууллагын бүтэц орон тоо ижил шахуу байдаг нь нэлээд ачаалал үүсгэдэг бололтой. Баргийн суманд байхгүй 50 ортой сум дундын эмнэлэг, прокурор, шүүх, цагдаа, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх алба энд ажилладаг аж. Бүр ямар ч суманд байхгүй Малын эрүүл мэндийн төв барьчихаж. Оюу толгойн дэмжлэгээр баригдсан энэ төвд хүнсний шинжилгээ хийх том лаборатори ч ажиллах гэнэ. Ирэх оны эхнээс Малын эрүүл мэндийн төв ашиглалтад орно гэсэн мэдээллийг сумын удирдлагууд өгөв. Ж.Занабазараас “Танай суманд иргэний хөдөлгөөн байна уу” гэж сонирхоход “Бий бий. Гэхдээ босдог, тэмцдэг, эсэргүүцдэг үеэ давчихсан. Ойлголцдог цаг руугаа орчихсон” гэж байна.

Ханбогд хурд компанийн захирал Б.Наранбаатар

Ж.Занабазар “Манайх чинь донор сум шүү дээ. Оюу толгойн бүтээж байгаа баялгаас улсаараа хүртэж байна. Донор хүн цусаа олны төлөө өгдөг. Тэгснийх нь хариуд цусаа төлжүүл гээд халуун цай, амин дэм өгдөг дөө. Гэтэл манай суманд тийм дэмжлэг урамшуулал алга. Өнөөгийн хууль эрх зүйн хүрээнд төсвийн шатлалаараа үйлдвэрлэл үйлчилгээний усны төлбөр аймгийн төсөвт ордог. 20 тэрбум төгрөг ордог юм. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд усны төлбөрийн 35-аас доошгүй хувийг усны эх үүсвэрийг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулна гээд заачихсан байдаг. Тэр заалтаа бариад 35-аас доошгүй хувийг авна гэхэд аймгийн хэмжээнд зургаан тэрбум орчим төгрөг болдог. Өмнөговь Ханбогд гэдэг ганц хүүхэдтэй айл биш л дээ. Ингээд харахаар тохиролцохоос өөр аргагүй. Аймагт ирэх 35 хувиас 35 хувийг нь усны эх үүсвэр болсон Ханбогд сум авах ёстой гэсэн яриа хэлэлцээ өрнүүлж ерөнхийдөө ойлголцоод явж байна” гэж ярьсан юм.

Сумын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Ж.Занабазар

СУМЫН БАГАЧУУД КЕМБРИЖИЙН ХӨТӨЛБӨРӨӨР ХИЧЭЭЛЛЭНЭ

Иргэдийн хурлын даргатай ойр зуурыг хөөрөлдсөний эцэст сумтай танилцахаар гарлаа. Захиргаанаас холгүйхэн томоо хашаанд сүндэрлэх өнгөлөг барилга хэний ч нүдэнд тусахаар содон юм. Кембрижийн хөтөлбөрөөр хичээллэх гэнэ. Барилгын ажил нь дуусчихсан, энэ сарын сүүлээр ашиглалтад орох юм байна. Нийслэлчүүдийн хүүхдээ өгөх гэж мөрөөддөг Кембрижийн хөтөлбөртэй “Шинэ эрин” сургууль өмнийн говийн Ханбогд суманд хэзээ мөдгүй үүдээ нээхээр болчихож. “Шинэ эрин” сургуулиас захирал, менежерийг нь аль хэдийнэ томилжээ. Англи, монгол хэлээр хичээлээ явуулах энэ сургууль удахгүй багш нараа шалгаруулж авах гэнэ. Энэ сургуульд 640 хүүхэд хичээллэнэ. Үүнээс гадна 200 хүүхдийн цэцэрлэгтэй. Биднийг очиход сургуулийн барилга дээр техникийн комисс ажиллаж байв. Энэ сургуулийн бүтээн байгуулалтад зарцуулсан мөнгийг Оюу толгой компаниас гаргажээ. Тодруулж хэлбэл “Говийн оюу” хөгжлийг дэмжих сангийн хөрөнгө оруулалтаар босч байгаа сургууль аж. Зургаан тэрбум 79 сая төгрөгийн өртгөөр боссон гэх мэдээллийг гүйцэтгэгч компанийн зүгээс өглөө. Тоног төхөөрөмжийн зардлыг нэмбэл долоон тэрбум төгрөг гараад явчих бололтой. Сургуулийн барилга дээр ажилласан гүйцэтгэгч компани болох “Говийн өгөөж”-ийн менежер Б.Нямбат “Манай компанийн ажил 95 хувийн гүйцэтгэлтэй явж байна. Сургуулийн хойно хөлбөмбөг, сагс, волейболын талбайтай. Зүлэгжүүлэлтийг нь сүүлд хийнэ. Гүйлтийн замаа цутгачихсан” гэж сонирхууллаа.

Кембрижийн хөтөлбөрөөр хичээллэх сургуулийн барилгын ажил дуусчээ

Будаг нь ханхалсан сургуулийн барилгатай танилцаж явах үеэр сумын Засаг дарга С.Эрдэнэжаргал биднийг зорьж ирсэн юм. Дөч гаруй насны гав шав хийсэн хөдөлгөөнтэй, яриа хөөрөөтэй тэрээр “Манай суманд 650 айлын орон сууц баригдана. Ажил нь эхэлчихсэн. Ханбогдын нэг компани бариулж байна. Гүйцэтгэлийн ажлыг нь бүр туркүүдээр хийлгэж байна. Зүгээр ч нэг хороолол биш. Үйлчилгээтэй, цэцэрлэг, сургуультай цогц хороолол. Энэ сургуулийг гэхэд л хувийн хэвшил, тодруулж хэлбэл Оюу толгой зуун хувь бие дааж санхүүжүүлээд бариулчихлаа. Гэхдээ л 200 хүүхдийн цэцэрлэг манай суманд багадахаар байна. 2-5 насны хүүхдүүд гэхэд л 800 хүрчихсэн. Би Монголын анхны цэцэрлэгийн хоёр эрэгтэй багшийн нэг л дээ. Миний эрхлэгчээр нь ажиллаж явсан цэцэрлэгийн багтаамж нь 175 хүүхдийнх. Гэтэл өнөөдөр 280 хүүхэдтэй ажилладаг. Ирэх жил дахиад хоёр цэцэрлэг хэрэгтэй” гэж ярилаа. “Гангар инвест” зэрэг том компаниуд нийтийн орон сууц, таунхаус, синглхаус зэрэг бүх л зэрэглэлийн хотхон байгуулахаар Ханбогдод газар аваад эхэлчихэж. Сумын төвд шинээр газар авах боломжгүйд хүрчээ. Хувь иргэн Ханбогдод газар авъя гэвэл төвөөсөө 7-10 км-т хол газарт л боломж бий гэнэ. Сургууль, цэцэрлэгтэй ойролцоо газрын хоосон хашаа гэхэд л 10 сая төгрөгөөр үнэлэгдэж байна.

Сумын Засаг дарга С.Эрдэнэжаргал

Сумын засаг дарга “Ханбогдыг хот болгохоор зорьж байна” гэсэн бол Иргэдийн хурлын дарга нь “Хотыг бид өөрсдөө л байгуулах ёстой. Хувийн компани хот байгуулна гэж байхгүй. Дэлхийн хаана ч ийм жишиг туршлага байхгүй. Хамгийн гол нь төрийн бодлого зөв байх ёстой. Саяхан болж өнгөрсөн “Дисковер Монголиа”-гийн үеэр нэг эмзэглэмээр жишээ дуулдсан. Хайгуулын компанийн өчнөөн мөнгөө зарж байж хийсэн хайгуулын дээжийг бухимдсан малчид гол руу хийчихсэн тухай сонсоод их харамссан. Уул уурхайн баялгаас хүртэж чадахгүй болохоороо иргэд бухимддаг. Малчид нь буруу ойлголттой, төрийн байгууллага нь уялдаа холбоогүйгээс ийм асуудал үүсдэг. Ийм дүр зургийг бид туулсан. Харин одоо бол ойлголцолд хүрч чадсан. Уул уурхайн компаниа ойлгодог, үр шимийг нь хүртдэг болсон. Манай малчдын төлөөлөл Канадад очиж уул уурхайтай яаж хамтардаг талаараа илтгэл тавьж байна” хэмээн ярьсан юм. Нийслэлд төсөв төвлөрөөд, орон нутгаа орхичихсон учраас хүн ам нь Улаанбаатартаа шаваад, аймаг сумд чанартай эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэггүй шахам болсон, үе үеийн Ерөнхий сайдуудын ярьдаг эдийн засгийн эргэлт аймаг, сумдад алга гэх мэт эргэж бодохоор санаануудыг Ханбогдын Иргэдийн хурлын дарга Ж.Занабазар хэлж байлаа.

ЖИРИЙН ЖОЛООЧООС КОМПАНИЙН ЗАХИРАЛ БОЛСОН ЗУРГААН ЖИЛ

Америк мөрөөдөл жирийн нэг сумын төвд биеллээ олжээ гэчихмээр олон сонирхолтой түүхийг Ханбогдод ирээд сонсов. Хөрөө, харуул хоёртой энэ сумын хүргэн болж ирээд Оюу толгойд ханган нийлүүлэлт хийдэг модон эдлэлийн үйлдвэрийн эзэн болчихсон залуу, дэлгүүрийн булан түрээсэлж Оюу толгойд бичгийн хэрэгсэл нийлүүлж эхэлсэн ч тун удалгүй хоёр давхар барилга бариад бичиг хэрэгслийн том дэлгүүр нээсэн бизнесмэн гэж ирээд яривал том төсөл дагаж амьдралаа танигдахын аргагүй өөрчилсөн олон хүн Ханбогдод амьдарч байна. Тэдний нэг болох Б.Наранбаатартай уулзлаа. “Ханбогд хурд”-ын оффис дээр очиход Б.Наранбаатар захирал Оюу толгой руу явах гээд зав багатай байж таарав. Гэхдээ л сумынхан нь өөр зуураа бахархангуй ярьдаг түүхийг нь яриулж амжсан юм. “Ханбогд хурд”-ын захирал 2006 ондОюу толгойд сарын 250 мянган төгрөгийн цалинтай жирийн л жолоочоор ажилд орж байж. Сүүлд 2012 онд “Ханбогд хурд” компаниа байгуулжээ. 2013 онд Оюу толгойтой анх гэрээ хийхдээ долоон ажилчин, долоон автобустай байсан энэ компани өдгөө 300 гаруй ажилтан, 50 гаруй тээврийн хэрэгсэл, автобустай болчихож. Автобус баазтай болсон Б.Наранбаатараас ирээдүйн хүслийг нь сонирхоход “Ханбогд хурд гэсэн бичигтэй хувцас өмссөн хүмүүс Ханбогдын гудамжийг дүүргээсэй гэж хүсдэг. Сумынхаа төвөөр алхахаар манай компанийн хувцсыг өмссөн айлын эзэгтэй олон таардаг. Тэр бүхэн надад сайхан мэдрэмж төрүүлдэг. Ажлын байраа улам л нэммээр байна” гэж хэлээд хөгжилтэй инээв. Эдний компанийн жолооч нар сард багадаа сая төгрөгийн цалин авдаг гэнэ. Б.Наранбаатар ярианыхаа төгсгөлд “Оюу толгой төсөл энгийн хүмүүсийн амьдралд гайхалтай нөлөө үзүүлж байгаа. Манай компани өдрийн цагаар туслах ажилтан авъя гэсэн зар тавихаар хүн олддоггүй. Бүгд орлоготой, ажилтай болсны жишээ л дээ. Том төслийн нөлөө ийм сайхан. Би Ханбогдын уугуул. Манай суманд Оюу толгойтой хамааралгүй айл гэж байхгүй” гэсэн юм.

Ханбогдод цэвэр усны хоёр ч үйлдвэр ажилладаг юм байна. За тэгээд Оюу толгойд нэг удаагийн аяга, халбага сэрээ, аяга угаагч шингэн, дээжний уут гэх мэт төрөл бүрийн бараа ханган нийлүүлдэг компаниуд Ханбогд суманд аль хэдийнэ төвхнөчихөж. Цаашдаа ч Оюу толгойд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нийлүүлэх компаниудыг Ханбогдод ажиллаж, Ханбогдоос ажилчин авахыг шаардана, энэ болзолд нь толгой дохисон ямар ч компанид дэмжлэг үзүүлнэ гэж сумын удирдлагууд ярьж байлаа. Сонирхуулж хэлэхэд УИХ-ын гишүүн асан М.Зоригтын хэрэгжүүлж буй “Бидний цөөхөн монголчууд” төслийнхөн Ханбогдол 20 гаруй хоног саатжээ. 400 гаруй аж ахуйн нэгжтэй, нэг тэрбумаас хэдэн зуун тэрбумын борлуулалтын орлоготой компаниудтай улсдаа ганц сум учраас арга ч үгүй байх. Нэг суманд дунджаар ганц хонодог төслийн багийнхан уйдах, амрах завгүй хорь хоножээ. Сумын засаг дарга Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын даргатайгаа “Бидний цөөхөн монголчууд” төслийнхөнд сумынхаа брэнд жимбий хоолыг хийж өгснөө сонирхуулав. Тэрээр “Зоригтыг лайв хийгээд дуусахад биднийг 11500 хүн үзсэн байсан. Сая орж харсан чинь 40 мянга давсан байна лээ” гэж хэлээд хөгжилтэй инээв.


ОЮУ ТОЛГОЙД АЖИЛЛАДАГ ЗАЛУУС ХАНБОГДОД ТӨВХНӨХ БОЛЖЭЭ

ШУТИС-ийг цахилгааны инженер мэргэжлээр төгссөнөөсөө хойш өнөөг хүртэл Оюу толгойд цахилгаанчнаар ажиллаж яваа Д.Мөнхжаргалынд зочиллоо. Сумынхаа төвд хувийн багавтар байшин барьж төвхнөжээ. Ханын шүүгээ, телевиз, буйдантай зочны том өрөө, гал тогооны цомхон өрөөтэй энэ айлын бүх л юм гял цал. Биднийг ороход гэрийн эзэн гурван сартай бага охиноо тэвэрчихсэн, гэрийн эзэгтэй гал тогоонд цай цүй бэлдэж байв. Энэ жил нэгдүгээр ангид орсон Ангирмаа охин ээждээ туслангаа зурагтаар гарах хүүхэлдэйн кино руу нүд унагана. Тасалсан гурил, чанасан ногоо, жигнэсэн махтай жимбийг эднийд амтлав. Хорхогорхуу амттай хоол юм. Ингэний хоормог, гоёоны архи ширээнээ өржээ. Хоолны ширээний ард гэрийн эзэнтэй ойр зуурыг ярилцлаа. Д.Мөнхжаргал бага охиноо тэврэнгээ “Оюутан цагийн ангийнхаа охинтой гэрлэсэн. Манай хүн Увсынх. Намайг дагаад говийн хүн болж байгаа. Би ээжээсээ хоёулхнаа. Багадаа өвөө эмээ дээрээ өссөн. Тэднээс минь үлдсэн ноён сэврэй хийцийн мөнгөн аяга манай гэрийн эрхэм эд зүйлсийн нэг. Хэдэн тэмээ, хонь, ямаатай галбын говийнхоо хойд энгэрт өссөн болохоор тэмээнд хайртай. Ботго ямар хөөрхөн гээ” хэмээн хууч дэлгэв. Ангирмаа охин “Аав аа, би том болоод Рапунзель, бас загвар өмсөгч болно тийм ээ” гэж завсар чөлөөгүй шулганана. Дөрвөн настай Соёмбо хүү цэцэрлэгтээ явжээ. Байвал гэрээр дүүрэн шуугиан дэгдээдэг зүггүй эр бололтой. Гэрийн эзэгтэй “Манай бага агаагийнхаа чимээ шуугианд унтаад сурчихсан” гэж хэлээд аавынхаа гар дээр унтсан охиноо орон дээр хэвтүүлэв. Д.Мөнхжаргал “Дэлхийн хэмжээний уурхайд ажиллаж байгаа учраас мундаг туршлага хуримтлуулж яваа гэж боддог. Манай залуус гадагшаа гарч баг болоод ажиллаж байгаа. Шинэ Гвиней рүү гараад эхэлчихсэн. Гүний уурхайд ажиллаж байсан залуус нэг хэсэг гүний уурхайн бүтээн байгуулалт зогсоход Энэтхэгт ажиллаж байгаад ирсэн. Би Ил уурхайн засварын хэлтэст цахилгаанчнаар ажиллаж байна. Цаашдаа Ханбогддоо л амьдарна. Манай компанийн залуусын дунд гэр бүлтэйгээ Ханбогдод амьдрах сонирхол ихэссэн шүү” гэж ярилаа.

Т.Насанбаяр хүүхдүүдтэйгээ

Бидний зочилсон дараагийн айл Т.Насанбаярынх. Гэрийн эзэн Ханбогдын уугуул гэнэ. Ил уурхайн өрөмдлөгөө тэсэлгээний хэсэгт оператороор ажилладагюм байна. Өнөөхөндөө Ханбогддоо ганц байгаа 40 айлын орон сууцанд лизингээр байр авчээ. Метр квадратыг нь нэг сая 450 мянган төгрөгөөр авсан гэж гэрийн эзэн сонирхууллаа. Биднийг очиход эхнэр нь ажилдаа, хоёр хүүхэд нь цэцэрлэгтээ явсан байв. Т.Насанбаяр “Оюу толгойд ажилд орсноос хойш миний амьдралд асар өөрчлөлт орсон. Би урьд нь Таван толгой хувьцаат компанид уулын мастер хийдэг байсан юм. Тухайн үед эхнэр хүүхэд Дорноговьд байлаа. Оюу толгойд ажилд орсноос хойш халуун ам бүлээрээ сайхан байна. Цогтцэцийн нүүрсний үнэ өндөр байхад их өөрчлөгдсөн. Одоо Ханбогд илүү хөгжиж, хурдацтай өөрчлөгдөж эхэллээ” хэмээн ярилаа. Т.Насанбаяр цэцэрлэгээс хүүхдээ авснаар бидний Ханбогд суманд хийсэн сурвалжлага өндөрлөсөн юм.

П.ЭНХЖАРГАЛ

ГЭРЭЛ ЗУРГУУДЫГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН