Эрх баригчдын булай ЖДҮ-ээр жинхэнэ дэвэрч байна. Арай зарчимтай, эрүүл сэтгэдэг цөөхөн гишүүний тоонд багтдаг Ж.Энхбаяр хүртэл жирийн иргэдийн авах ёстой бага хүүтэй зээлийг булаасан болж таарав. Зээл авсан нь мэдэгдсэн хойно ёс зүйгээ бодоод толгой бөхийж уучлал гуйх болов уу гэтэл мань эр тэгсэнгүй. “Зээлээ буцаагаад төлчихлөө, уг нь зөв бизнест зарсан” гэх маягийн үг унагаж хөндлөнтлөө. Ганц Ж.Энхбаяр ч биш л дээ. “Мон уран”-ы Б.Наранхүү өнгөрсөн пүрэв гаригт “ЖДҮ-ээс зээл авсан дүүгийнхээ зээлийг төлчихье. Хүн дэргэдэх эрдэнээ анзаардаггүй юм байна. Нэмээд хоёр тэрбумыг өгнө өө” гэсэн даажинтай мэдэгдэл хийж гайхаш барав. За тэгээд ЖДҮ-ээс эхнэр нь зээл авсныг “мэдэхгүй” манаргаж явсан Я.Содбаатар, хүүгийнхээ авсан зээлд огтхон ч гэмшихгүй сэтгүүлчдийг загнаж зогссон Н.Оюундарь гэж ирээд яривал ард түмнээсээ хоолыг нь булааснаа юман чинээ бодохгүй яваа гишүүд олон байна. Том бизнес эрхэлдэг чинээлэг гишүүдэд зүй ёсоор багтах “Бишрэлт”-ийн Б.Ундармаа, чихрийн зах зээлийг атгадаг О.Батнасан, “Их засаг”-ийн Ц.Ням-Осорын хүү Н.Учрал, шаазангийн үйлдвэртэй Г.Солтан хүртэл жижиг дундын зээл рүү гараа дүрэхээр олны жигшил зэвүүцэл халихаас яахав. ЖДҮ-ээс хулгай хийсэн гишүүдийн нэрс Г.Тэмүүлэн, Х.Болорчулуун, ХХААХҮ-ийн сайдын суудлаа саяхан өгсөн Д.Батзориг гэх мэтээр хөвөрнө. Өмнө нь гишүүн байсан эрх мэдэлтэй, хөрөнгө чинээтэй эрхмүүд болон ойр дотныхон нь ч ЖДҮ-ийн жагсаалтыг зузаатгаж байна. Сонгодог жишээ нь Монголын толгой баяны нэг АПУ-гийн Г.Батхүүгийн хамаатнууд.
Улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд хуйгаараа Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх сангаас зүй бус хулгай хийсэн нь олонд дэлгэгдсэн учраас Засгийн газар огцрохдоо тултал асуудал хурцдаж байна. Хулгайлж хумсалсан гишүүд нь хүний урманд гэмших ч үгүй яваа болохоор “Төрийн тогтвортой байдал чухал, эдийн засгаа бодоод засгийг унагахгүй байя” гэж хэлэхэд хэцүү. Шударга ёс, хэм хэмжээ, ёс зүй талаас нь харсан ч тэр, өөрсдийг нь сонгож гаргаж ирсэн иргэдийн амьдрал ахуйгаа өөд татах ёстой мөнгөний дийлэнхийг нийлж суугаад завшсан гэх өнцгөөс анзаарсан ч тэр зүгээр өнгөрөөх асуудал хэтээсээ биш.
Тэгэхээр яаж ч бодсон энэ засагт унахаас өөр гарц үлдээгүй. У.Хүрэлсүхийн дараа хэн Ерөнхий сайдаар томилогдож, засаг толгойлох вэ гэсэн асуултын хариу олны анхааралд хэдийнэ орчихсон. Ер нь засгийн толгой, улсын удирдагч ямар байх ёстой вэ? Яг өдийд ийм асуултыг өөрсдөдөө тавимаар байна. Учир нь энэ засгийн тэргүүн хэн болохоос ЖДҮ улгүй арилж, шинэ цагийн салхи сэвэлзэх эсэх нь шийдэгдэнэ. Өмнөхөөсөө ялгаагүй хүн засаг удирдаад эхэлбэл ЖДҮ-гээс дор юм болох нь нэг дээр нэгийг нэмэхэд хоёр гардаг шиг тодорхой зүйл.
Ард түмэн ууртай, чадалтай хүнд итгэдэггүй, удирдагчаа гэж хардаггүй. Ур чадвартай, зэвсэгтэй хүнд ч талтай ханддаггүй. Ийм хүн ууртай, чадалтайгаа бодвол хэсэгхэн хугацаанд төр барьж дөнгөх байх. Гэхдээ нийт нийгмээс удирдагч гэсэн үнэлгээ авч чаддаггүй. Ард түмэн нэг л чанарыг эрхэм болгосон хүнийг удирдагчаа гэж үнэлж, дуртайяа удирдуулдаг. Хүн төрөлхтний түүхийн шарласан хуудсуудыг эргүүлээд харахад шударга, ёс зүйтэй, ухаалаг, өндөр боловсролтой, эр зоригтой удирдагч л түмнийхээ итгэлийг хүлээж, улсаа өөд нь татсан байдаг.
Ийм үнэлэмжээр цэгнэж, жинлээд харахаар манай хэд дунд лав жинхэнэ удирдагч алга. Овоо шударга гэж харагддаг нь хүртэл ЖДҮ авчихаар иргэдийн итгэл шалдаа унахаас өөр яах ч билээ. Төрийн ордонд, яамдын өрөөнд тухалсан гишүүд, сайд нарын нийтлэг зураг их гунигтай. Хор найруулдаг, хувиа бодсон, хүн монжсон, улс орон, ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө гэсэн чин сэтгэл, үнэ цэнийн хэлтэрхий ч үгүй нь нуугаад байх зүйл биш.
Дараагийн Ерөнхий сайд хэн болох тухай яриа хөөрөө үүссэн ийм үед гарц гаргалгаа харагдахгүй байгаа нь цаанаа ийм учиртай. ЖЗҮ-чид, тендерчид, төсөл гацаагчид, шантааж хийгчид, нам дамжсан эдийн засгийн бүлэглэлүүд үүрлэсэн шаргал ордноос хэн ч Ерөнхий сайд болсон адилхан санагдаад байх юм. Улстөрчид дунд нь Засгийн газар тэргүүлчихээр лидергүй болсон өнөө цагт олон хүнд “Болдог бол гадаадаас Ерөнхий сайд урьж авчирч, улсаа хөгжүүлэх юмсан” гэсэн бодол төрж суугаа гэдэгт эргэлзэх зүйл алга. Арга ядсан, цөхрөнгөө барсан хүний санаа хаашаа чиглэдэг билээ, гадагшаа, харь хамаагүй, сайн сайхан яваа бүхэн рүү тэмүүлдэг. Цаг хугацааг ухраагаад харахаар хүүхдийн сүүний мөнгийг танаж ээжүүдийн дургүй зэвүүг хүргэж, нийт иргэддээ элдвээр хэлүүлж байж Английг босгосон төмөр хатагтай Маргарет Тетчерийн түүх байна. Тухайн үед нь элдвээр хэлж байсан ч өнөөдөр бол тэр англичуудын хүндэтгэн дурсдаг удирдагч. Харин манай удирдагчид эсрэгээрээ. Уул уурхайг дэмжсэн үг унагаж болохгүй, дэмжсэн үг унагаж, дэмнэсэн үйлдэл хийвэл ирэх сонгуулиар өөдийн нар харахгүй гэж сэтгэдэг нь дэндүү олон. Ингэж харж, хандсаныхаа хүчээр УИХ-д гурваас таван удаа сонгогдсон улстөрч нэг биш нэжгээдээр тоологдоно. Ард түмний дургүйг хүргэсэн үг хэлчихвэл суудлаасаа уначихна гэсэн жижигхэн бодолтой улстөрч олширсон нь гашуун ч гэлээ бодитой үнэн.
Английн тухайд хөгжил нь маниасаа хэтэрсэн өндөрлөгт байсан, бидэнтэй харьцуулах аргагүй гүрэн энэ тэр гэсэн тайлбар хэлж болно л доо. Тэгвэл намгархаг жижиг арал дээрх байгалийн баялаг бүү хэл ундны ч усгүй Сингапурыг Английн цэргүүд орхиж гарч байсан үеийг жишээ татъя. Ийм газрыг хөгжүүлж чадсан хүн нь Ли Куан Ю. Энэ эрхэм Сингапурын домогт Ерөнхий сайд гэдгээрээ дэлхийд алдартай. Ноён Лигийн ачаар Сингапур дэлхийн хамгийн баян орнуудын нэг болж чадсан юм. Коммунист, капиталист алинаар нь ч биш хэрнээ хөгжлийн өндөрлөгт хүрч чадсан өвөрмөц загвар гэдгийг дэлхий хүлээн зөвшөөрдөг.
Дэлхийд улсаа улс шиг авч яваа өнөө цагийн удирдагчид гэвэл мөн л тоо томшгүй. Явуулдаг бодлогоосоо гадна амьдралын хэв маягаараа түмэндээ үлгэр болсон удирдагчдын жишээ дэлхийгээр дүүрэн. Тэдний нэг нь Нидерландын Ерөнхий сайд Марк Рути. Өглөө бүр 10 км газарт дугуй жийж ажилдаа ирдэг сайд албаны машинаа зараад эмнэлэгт хандивлачихсан гэж байгаа. Ерөнхий сайд нь дугуйгаар ажлаа амжуулдаг Нидерланд нэг хүнд ногдох ДНБ-ээрээ дэлхийд 16-д бичигддэг. Яалт ч үгүй хүчирхэг, аварга эдийн засагтай улс. Ингээд ч зогсохгүй аз жаргалын индексээрээ дэлхийд тэргүүлдэг орнуудын нэг. Ийм улсын гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлдэг хэрнээ “Би улсаа хангалттай хүчирхэг, иргэдээ боломжийн чинээлэг түвшинд хүрээгүй гэж боддог” гэж ярьсан удаатай. Нидерландын сайд дугуйтай юм чинь та нар хотын утаан дундуур хахир өвлөөр дугуй жий гэж хэлэх гэсэнгүй. Зүгээр л үг, үйлдэл бүрээс нь улс орныхоо эрх ашиг, иргэдийнхээ амьжиргааг бодсон халуун сэтгэл, шударга хандлага, өндөр ёс суртахуун ханхалсан удирдагч үгүйлэгдэж байна гэж л хэлэх гэсэн юм. Тийм учраас гадаадаас Ерөнхий сайд урихаас өөр гарц алга гэх гээд байна. “Шуналаа дийлдэггүй, аминчхан, улсаа боддоггүй, иргэдээсээ хоолыг нь булааж иддэг төрийн түшээд дундаасаа сайн Ерөнхий сайд хайгаад олдоггүй ээ, улсаа хөгжүүлсэн туршлага, чадвартай хүн урьж ажиллуулъя” гэсэн санал хүлээж авдаг газар байдаг бол улсаараа хандмаар тийм л хэцүү цагт бид аж төрж байна. Мэдээж хаана ч тийм жишиг, түүх байхгүй. Гэхдээ ийм сэдэв сөхөхөөс аргагүй нөхцөл байдал үүсчихсэнийг бултаараа хүлээн зөвшөөрчихөөд байна даа.
Монголбанкнаас инфляцийн тайлангийн бүтцэд гарсан өөрчлөлтийг өчигдөр танилцуулсан юм. Нэг удаагийн болон нийлүүлэлтийн шинжтэй инфляцийн дарамт буурч байгаа гэнэ. Энэ дүгнэлтдээ хүнсний ногоо, мах, суудлын машиныг жишээ татав. Харин шатахууны үнийн нөлөө нэмэгдэж буй аж. Эрэлтийн шинжтэй инфляци алгуур өсч эхэлсэн гэж төв банкнаас мэдээллээ. Ирэх жил нийлүүлэлтийн шинжтэй инфляци буурах бол эрэлтийн шалтгаантай инфляци аажим өсөх таамаг гарчээ. Инфляцид сөргөөр нөлөөлөх шалтгаануудад шатахууны үнэ нэмэгдэх эрсдэл, төрийн зохицуулалттай барааны үнэ өсөх магадлал, улсын секторын цалингийн нэмэгдэл багтсан байна. Улсын секторын цалингийн өсөлтийг дагаж хувийн хэвшлийн цалин нэмэгдэх, зардал өсөх, цаашлаад ашигт ажиллагаа нь буурах эрсдэлтэй гэж болгоомжилж байгаагаа Монголбанк онцлов. Цалин өсөх хэрээр хэрэглээ нэмэгдэнэ, хэрэглээ өгсөх тусам инфляцид сайн биш нөлөө үзүүлнэ гэсэн дүгнэлт ч дуулдав.
“Эдийн засаг сайн муу, төр засаг хямарсан, хямраагүй ямар ч үед таслахгүйгээр зохион байгуулсаар өнөөг хүрсэн арга хэмжээний нэг нь “Инвест Монголиа”. Япон хүн нэг барьж авсан юмаа уйгагүйгээр хийдгийн жишээ л дээ. Өнөө жил өмнөх онуудад яригдаж байсан асуудлууд яг хэвээрээ нь анзаарагдлаа. Дахиад л юу болоод байгаа тухай хүмүүст дэлгэрэнгүй ярьсан арга хэмжээ болж өнгөрлөө. Яг өдийд засгаа огцруулах уу, үгүй юу гэсэн яриа ид өрнөж байна. Төр засгийнхан хуйгаараа нийтийн хөрөнгийг завшсаар ирснийг илрүүлчихлээ. ЖДҮХС-г тойрсон үйл явдал дэндүү харамсалтай, итгэл эвдсэн хэрэг болсон ч том утгаараа Монгол бол ардчилсан улс гэдгийг харуулсан нотолгоо. Тэгэхээр дараагийн төр засаг ийм алдаа хийхгүй байх. Хувийн хэвшилдээ илүү боломж өгөх болов уу” хэмээн “Дефакто” институтийн гүйцэтгэх захирал Д.Жаргалсайхан ярилаа. Тэрээр Токиод энэ сарын 19-нд болсон “Инвест Монголиа”-д Монголын талаас оролцогчдын нэг юм. 300 гаруй хүн бүртгүүлснээс 250 гаруй нь зорьж ирсэн өнөө жилийн “Инвест Монголиа”-д Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар ирэх байсан ч тодорхой шалтгааны улмаас оролцох боломжгүйд хүрсэн гэх мэдээллийг зохион байгуулагчдаас авлаа. Ер нь өмнөх жилүүдийн арга хэмжээнд төр засгийн төлөөлөл өндөр ач холбогдол өгч оролцохдоо хойрго ханддаг тухай чуулганыг сонирхохоор ирсэн монгол залуус ярьж байв.
УИХ-ын нэр хүнд айхавтар уначихлаа. Итгэл хүлээлгэж сонгосон, аятайхан амьдруулах орчин бүрдүүлчих болов уу гэж горьдож харж явсан депутатууд маань төрөө ингэж тална гэдэг бол ёс зүйгүй, хүлээн зөвшөөрөмгүй үзэгдэл хэмээн нийтээрээ шуугьж байна. Үнэн л дээ. Нэг талаас нь харвал олны энэ жигшлийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй. Нөгөө талаас нь ажвал эрх мэдэл, чадал хүчээ ашиглаж бага хүүтэй зээл авах боломж байхад нүдээ аниад өнгөрөх ёс суртахуунлаг авир хэрийн хүнээс гарахгүй. Хар ухаанаар багцаалдаж, бодит амьдралд буулгаад сэтгэхэд бараг хэн ч нүднийх нь өмнө бэлээхэн гялтганах олз, ашгаас татгалзахгүй. Ийм гоё түүх үлгэрт юм уу, тааруухан зохиолд л гардаг. Хатуу үнэн гэвэл энэ. Коммунист нийгмийн суртал ухуулга дээр ийм утгатай үг, өгүүлбэр өчнөөн харагддаг. Харамсалтай нь уриа лоозон, үлгэр домог амьдралаас хэтэрхий хол тэнгэрийн зүйл. Хүн төрөлхтний төдийгөөс өдий хүрсэн он цагийг харсан ч тэр эрх ямба өндөр хаад ноёд нь шуналаа барьж дийлэлгүй улсаараа баларч унасан түүх өчнөөн. Өнөө цагийн жишээ гэхэд л Венесуэлээс эхлээд хөвөрч буй. Жамын гэж хэлж болох шуналаас үүдсэн эрх мэдэлтнүүдийн ийм авирлалыг хааж, хаших гол хэрэгсэл бол ерөөсөө л нарийн, хатуу, ухаалаг зохицуулалттай хууль, журам. Гэх мэтээр УИХ-ыг шавартай хутгасан ЖДҮ тойрсон элдэв яриа, шүүмж, дүгнэлт өрнүүлж болно. Гэхдээ энэ удаа хөндөх сэдэв маань ЖДҮ биш. ЖДҮ-гээс болж тарахдаа тулж буй парламентын гүйцэтгэх ёстой түүхэн үүрэг. Энэ УИХ-д түүхэн үүргийг нь сануулмаар байна.
Австралийн Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй “Занаду майнз” компани саяхан Өмнөговийн Хармагтай ордын нөөцийн төлөвийг шинэчлэн тогтоосноо зарласан нь манай улсын хувьд гэгээтэй мэдээний нэг байлаа. Энэ талаар stockhead.com.au сайтад мэдээлжээ. Хэдхэн өдрийн өмнө танилцуулсан хайгуулын үр дүн маш өндөр байгааг “Занаду майнз” компанийн танилцуулсан тоонуудаас харж болно. Гурван жилийн өмнө танилцуулсан нөөцийн дүнтэй харьцуулахад зэсийн агууламж 400 хувь, алтны агууламж 249 хувиар нэмэгдсэн гэж “Занаду майнз” тооцжээ. Бүр тодруулж хэлбэл өмнийн говьд орших Хармагтай орд 1.9 сая тонн зэс, 4.3 сая унци алтны нөөцтэй хэмээн “CSA global” компани үзэж байна. Нөөцийг ЖОРК стандарт, NI 43101-ийн дагуу тогтоожээ. Оюу толгойн гүний уурхай бүрэн чадлаараа ажиллаж эхлэх үед Монгол Улс зэсийн зах зээл дээрх голлох тоглогчдын нэг болно гэсэн таамаглал бий. “Занаду майнз”-ийн хувьд нөөц ахиад нэмэгдэх өндөр магадлалтай гэсэн байр суурь илэрхийлж буй. Компанийн зүгээс мэдэгдсэнчлэн Хармагтайн ордын нөөц өнөөгийнхөөс өссөөр байвал “Монгол зэсийн зах зээл дэх гол тоглогчдын нэг болно” гэсэн таамаг бүр бодитой болох нь тодорхой.
Тус компани түрүү жил Хармагтайн ордод хийсэн хайгуулын ажлын дүнгээ шинэчлэн танилцуулсан удаатай. Тухайн үедээ “180 метрийн гүнд 0.95 хувийн зэсийн агууламж, нэг грамм хөрс тутамд 1.84 грамм алт илэрсэн бол 30 метрийн гүнд 1.55-2 орчим хувийн зэсийн агууламж, тонн хөрс тутамд 3.45-4.14 грамм алтны илэрц оллоо. Энэ үр дүндээ сэтгэл хангалуун байна” гэж компанийн зүгээс мэдэгдэж байв. Өмнө нь тодорхой байсан мэдээллүүдийг давтан хүргэхэд “Занаду майнз” компанийн лицензийн талбайд илэрсэн нөөц Оюу толгойн ордоос 15 дахин бага, бүр анх 680 гаруй мянган тонн зэс, 70 тонн алт, нийтдээ 203 сая тонн хүдрийн нөөцтэй, Хармагтайн зэсийн дундаж агуулга 0.34 хувь, эдийн засгийн хувьд ашигтай эсэхийг нарийвчилсан ТЭЗҮ-ээр тогтооно гэж байлаа. Гурван жилийн өмнө тус ордын нөөцийг ЖОРК стандартаар 680 мянган тонн зэс, 2.2 сая унци алтны нөөцтэйг тогтоосон гэсэн мэдээлэл цацагдаж байсан юм. Тухайн үед олон улсын mining.com сайтад “Тогтоогдсон зэсийн нөөцийн хувьд Цагаан суваргаас сая орчим тонноор бага ч алтны ихээхэн нөөцтэй гэдгээрээ анхаарал татаж байна” хэмээн мэдээлж байв. 
Манай улсын экспортод жин дардаг нүүрс, зэсийн баяжмал гардаг Гашуунсухайтын боомт мөнхийн түгжрэл дараалалтай байдаг. Нүүрс ачсан машины цуваа байнгын асуудал болсон өмнийн говийн боомтын нэвтрэлт өнгөрсөн долоо хоногоос гацаад байна.
Хятадын талаас “Гашуунсухайтын боомтын нэвтрэлтийг түрүү жилийн түвшинд барих, өнгөрсөн оныхоос илүү гаргахгүй чиглэлтэй байна. Иймд өдөрт нэвтрэх машины тоо он гартал 300-400-өөс хэтрэхгүй байх” гэсэн албан бус хариуг хил боомтын зүгээс өглөө. Өнгөрсөн хоёр, гурван өдөр боомт гацалтын байдалд ороход нүүрс ачсан машинуудын түгжрээ огцом ихэсч хоёр хүн амиа алджээ. Таван толгойн нүүрс тээвэрлэлтийн явцад хүн амиа алдах, бэртэж гэмтэх хэвийн үзэгдэл болсон тухай ярьж, бичдэг ч өнөөг хүртэл мэдрэгдэхүйц шийдэл гарц олоогүй байгаа юм. Нүүрс тээврийн энэ хэцүүхэн зураг олон шалтгаантай аж. Урд хөршийн тээврийн компаниудад бүхнийг даатгаад орхидог учраас аюулгүй ажиллагаа, хөдөлмөрийн нөхцөлийн талаар ярихад хэцүү байдаг гэнэ. 
Академич, сэтгэл засалч Д.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.
Эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.