Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч Т.Гантөмөртэй ярилцлаа.

---

-Уул уурхайн салбар нийт экспортын хэчнээн хувийг эзэлдэг вэ?

-Нийт экспортын гэж ирээд яривал 93.4 хувийг эзэлж байгаа. Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 65 хувийг эзэлдэг.

-Эдийн засгийг авч яваа том салбар гэдгийг харуулсан тоонууд байна. Ингэхэд Монгол Улсад уул уурхайн салбар хөгжихөөс өмнө эдийн засаг ямар байсан бол?

-1966 оноос өмнөх Монголын эдийн засгийг эдийн засаг гэхэд хэцүү. Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр, Багануурын уурхай, Хөтөлийн цемент шохойн комбинат, ТЭЦ-4 байгуулагдаж байж Монголын эдийн засаг гэж хэлэхээр хэмжээнд хүрсэн л дээ. Социализмын үеийн удирдагчид, тэр үеийн сэхээтнүүдийн оролцоо, хүчин зүтгэлийн нөлөөгөөр Эрдэнэт үйлдвэрийг байгуулсан нь эдийн засаг өсөх, ард түмний амьжиргаа дээшлэх суурь болсон юм. Уул уурхайн боловсон хүчний нөөц өнөөдөр дажгүй яваа нь тэр үеэс эхлэлтэй.

-Дараа нь 1997 онд Ашигт малтмалын либерал хууль батлагдаж, гадаадын хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбар руу цутгахаас өмнө улсаараа хэцүүхэн аж төрж байсан санагддаг…?

-Та зөв анзаарсан байна. 1990-1999 он хүртэл байдал хэцүү байсан. Байсхийгээд цахилгаан тасарна. Дизель түлш, бензин ховор. Хааяа бүр тасарчихдаг. Гараажиндаа 100 литрийн поошиг тавиад бензинээ хадгалдаг байсан цаг монголчуудад бий. Таны хэлсэн 1997 оны Ашигт малтмалын хуулийг байгалийн нөөцөө эргэлтэд оруулахын тулд баталсан. Тэр хэрээр үр дүнгээ өгч чадсан. “Бороо гоулд”-аас эхлээд хувийн уурхайнууд нээгдэж Монголын эдийн засаг эргээд сайжирсан. Эдийн засгийн эргэлт бий болж, хувийн хэвшил хийх ажилтай болсон нь ийм учиртай. 1997 оны Ашигт малтмалын хууль батлагдахаас өмнө хувийн компаниуд Эрдэнэт, Багануур, Шарын гол гэх мэт хэдхэн уурхайнхаа тендерт шалгарахын төлөө өрсөлддөг байлаа. Зах зээл жижиг, хийх ажил бага байсан цаг л даа. 1997 онд Ашигт малтмалын хууль батлагдсанаас хойш байдал огцом өөрчлөгдөж эдийн засаг сайжирсан. Өмнө нь манай улс буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлээр амьдарч байсан нь бодитой үнэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбар руу орж ирснээс хойш энэ байдлаасаа салж чадсан нь бас үнэн. Монголын эдийн засгийг уул уурхай авч яваа гэдэг нь хэнд ч илэрхий тодорхой зүйл. Гаднаас валют олж ирдэг ганц салбар шүү дээ. Тэр утгаараа валютын ханшийг тогтоон барьдаг салбар гээд дүгнэчихэж болно.

-Та сая уул уурхай сэргэхээс өмнө зээл, тусламжаар амьдардаг эдийн засаг байсан тухай дурдлаа. Одоо тэр чиг рүүгээ буцаж алхаад байх шиг. Зээл, бонд гээд. Уул уурхайг ад үзсэн, хажигласан хандлагаас болж энэ салбарын хөрөнгө оруулалт хумигдаж, үр дүнд нь өр зээл гэдэг үг давтамжтай дуулдах болсон гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Хүлээн зөвшөөрнө. Уул уурхайн салбарын хөгжлийн хурд саарангуут хувийн хэвшил, жирийн иргэдийн амьдралд сөргөөр нөлөөлөөд эхэлчихсэн. Уул уурхайгаа ухаалаг хөгжүүлвэл Монгол Улс эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийд тэргүүлэх боломжтой. Ашигт малтмалын нөөц бий, хажууханд дэлхий даяараа мөрөөдөж, тэмүүлж харж суугаа Хятад гэж том зах зээл байна. Энэ давуу талаа ашиглаж уул уурхайн төслүүдээ хөдөлгөн, энэ салбараа хөгжүүлээд урагшилбал эдийн засгаа тэлэх бүрэн боломжтой.

-Сүүлийн үед уул уурхайгүй аймаг болно гэсэн хандлага их тод анзаарагдах боллоо. Хөвсгөлчүүд эхлээд тэгж мэдэгдсэн. Дараа нь Увс, Завхан гээд жагсаалт үргэлжлэх шинжтэй болчихлоо. Уул уурхайн нөөцөө ашиглахгүй гээд суугаад байх хэр зөв хандлага вэ?

-Үндсэн хуульд газрын хэвлий дэх ашигт малтмал бүх ард түмний болон төрийн өмч гэсэн утгатай заалт бий. Лиценз авчихаар тухайн компанийн өмч болчихлоо гэсэн үг биш. Эзэмшиж байгаа л хэрэг. Хувийн компаниуд ашигтай ажиллах эсэх нь хэнд ч хамаагүй, гэхдээ бүх компани ТЭЗҮ хийдэг. Тухайн ордыг ашиглавал Монголын эдийн засагт хэр нөлөө үзүүлэх вэ гэдгийг тооцож үзэх гэж л ТЭЗҮ боловсруулж, батлуулдаг юм. Эдийн засагт ашигтай гэдэг нь батлагдвал Засгийн газраас ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгодог. “Эдийн засагт ашигтай учраас олборлолт явуулахыг зөвшөөрлөө” гээд лиценз өгдөг гэсэн үг. Би түрүүн хэллээ шүү дээ. Байгалийн баялаг бүх ард түмний мэдэлд бий гэснээс орон нутгийн өмчлөлд байна гэж заагаагүй. Тэгэхээр орон нутгийн өмч биш гэж бодож байна. Орон нутагт амьдарч яваа улсуудын ч өмч биш л дээ. Орон нутаг зөвхөн ашиг олдог сектор байж болохгүй. Уул уурхай бол Монголын эдийн засгийг авч явж байгаа салбар. Тэтгэвэр, тэтгэмж, сургууль, цэцэрлэг, төрийн аппаратаас эхлээд бүх зүйлд уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгө шингэдэг гэдэг талаас нь харах цаг болсон.

-Орон нутгийн захиргаа, иргэд нь уул уурхайн төслүүдийг хэрэгжүүлэхгүй гацаагаад байгаа дүр зураг анзаарагддаг. Нөгөө талд эрх мэдэлтнүүд “Ард түмнээс асуу” гэж попордог. Дунд нь уул уурхайн компаниуд ажил, цаг, мөнгөө алдаж, улсын эдийн засаг хэцүүддэг гэсэн том эрсдэл үүсээд байх юм. Засгийн газар зөвшөөрлийг нь өгсөн бол олборлолт хийх боломжийг компаниудад бүрдүүлж өгөх үүрэгтэй биш үү?

-Хэрвээ Засгийн газар ТЭЗҮ-ийг нь баталж тусгай зөвшөөрөл олгосон бол уул уурхайн компаниудаа хамгаалж, үйл ажиллагаа явуулах орчныг нь бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Орон нутгийн удирдлагын хувьд Засгийн газраас шийдвэр гарсан бол хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Тэгэхгүйгээр хэдэн хүн явуулж мөнгө нэхүүлээд байж таарахгүй. Уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж болгон асар ашигтай ажилладаг гэсэн ойлголт нийгэм даяар байх шиг санагддаг. Аж ахуйн нэгж л юм чинь ашиггүй ажиллах үе ч гарна. Засгийн газар уул уурхайн компаниудад ажиллах боломжийг нь нээж өгчихөөд ТЭЗҮ-д тавигдсан шаардлагуудыг биелүүлж байгаа эсэх дээр нь хяналт тавьж анхаарч ажиллах ёстой. Дахиад хэлэхэд ТЭЗҮ-г нь баталсан шигээ бизнесийг нь хамгаалах учиртай.

-Улстөрчид ард түмэн мэднэ гэдэг нь дараагийн сонгуулиа бодсон амиа бодсон хандлага гэх шүүмжлэл бий…?

-Магадгүй. Популизм гэдэг бол ард түмнийг талцуулж хуваахыг л хэлээд байгаа юм. Ингэх маш аюултай. Хамгийн том аюул нь улстөрчид ард түмнийг ингэж хагаралдуулж байж зорилгоо гүйцээдэг. Өөрсдөд нь л ашигтай болохоос ард түмний амьдралд нялзаж байгаа сайн зүйл гэж үгүй. Улстөрчид ард түмэн гэсэн нэрээр өөрийнхөө хэлэхийг хүссэн үгийг хэлээд явдаг. Үнэнийг хэлэхэд хөдөлмөрлөж, амьдралынхаа төлөө бүх боломжоо ашиглаж яваа улс популизмаар хөөцөлдөх завгүй амьдардаг. Зүгээр суучихаад эдийн засгийн хэрэгцээгээ хангах хүсэл сонирхолтой хэсэг бүлэг хүмүүс зорилгодоо хүрэхийн тулд ард түмний нэр барьдаг. Гурван сая гаруй хүн нийлж байж л ард түмэн болно.

-Уул уурхайг эсэргүүцсэн аймгуудад тусгай зөвшөөрлөө авсан ч сая ярьсан эсэргүүцлээс болж хэрэгжиж чадахгүй яваа төслүүд бий. Ингээд гацаагаад байвал хэн хохирох вэ?

-Гацвал Монгол Улс л хохирно. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, хөрөнгө гаргасан улс нь бас хохирно.

-Компанийн хувьд гаргасан зардлаа нэхэмжлээд Арбитрт хандчих болохоор эрт орой хэзээ нэгэн цагт хохиролгүй болчих байх. Засгийн газар баахан өрөнд ороод дуусах юм биш үү?

-Тэгнэ.

-Уул уурхай гацах хэрээр бидний амьдралын боломж хумигдана л даа, яаж ч бодсон?

-Ерөөсөө л тэр шүү дээ. Ард түмнийг хагаралдуулж талцуулаад өөрийгөө дэмжүүлдэг. Өөрийгөө сайн гэж ярихаас илүү заавал нэг дайсан олж тодрох гэдэг тал улстөрчдөөс анзаарагддаг. Тэгээд “Байгаль орчин сүйдлээ” гэх маягийн тайлбар хэлж уул уурхайг харлуулдаг. Гэтэл адлаад байгаа уул уурхай нь Монголын тусгаар тогтнолыг авч яваа. Эдийн засгийн тусгаар тогтнол гэдэг бол цэрэг цагдаа, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гээд төрийн бүх байгууллагыг тэжээгээд авч яваа аж ахуйн нэгжүүд дээр тогтдог. Аж ахуйн нэгж дотроо ихэнх мөнгийг бүрдүүлдэг нь уул уурхайн салбар. Монголын эдийн засгийг солонгоруулах ёстой гэдгийг би хувьдаа эсэргүүцэхгүй. Гэхдээ ойрын ирээдүйд бид iphone хийж чадахгүй нь ойлгомжтой асуудал. Харин ойрын үед Хятадын зах зээлтэй хиллэж байгаагийнхаа давуу талыг ашиглаж эдийн засгаа жаахан ч гэсэн өсгөж авбал зол, чадахгүй бол хохь гэдэг нь булзах аргагүй үнэн.

-Улстөрчид, эрх баригчид үеийн үед төрийн өмчит компанийн нөлөө оролцоог ихэсгэхийг эрмэлздэг. Их мөнгө эргэлддэг учраас уул уурхай руу хүчтэй онилоод байх шиг. Сүүлд гэхэд л лиценз хураана гэж яриад эхэллээ…?

-Улстөрчид нь төрийн өмчтэй компаниудыг бий болгож эзэн суух гээд яваа хандлага анзаарагдаж байгаа. Социализм нурсан, коммунизмын онол буруу нь батлагдсан үед буцаагаад бүгдийг төрд авна гэж зүтгэх нь асар буруу. Уул уурхайнхан, хувийн хэвшлийнхэн, иргэд татварт төлсөн мөнгөө хянаж чадахгүй, улстөрчид дураараа авирлаж байна. Бодит байдал ийм байхад улстөрчид аж ахуйн нэгжүүдийг хохироосон шийдвэр гаргах нь эдийн засагт эрсдэлтэй. Улстөрчид нь уул уурхай руу дайрч гавьяа байгуулдаг синдром эхэлж байгаа нь харамсалтай.

-Уул уурхай ам.доллар олохын тулд өчнөөн хөрөнгө оруулалт шаардсан эрсдэлтэй салбар гэдэг онцлогийг бас ойлгохгүй байх шиг. Жишээ нь, төр уул уурхайн салбарт эзэн суулаа гэхэд хөрөнгө босгож энэ салбараа өөд нь татаж, эдийн засгаа хөгжүүлж чадах уу?

-Монгол Улс их баялагтай гэж ярьдаг л даа. Гэхдээ ашиглах орд гээд яривал цөөхөн. 200 мянганы масштабаар эрэл хайгуул хийсэн ч хатгаж үзээгүй газар өчнөөн. Хатгаж үзэхийн тулд асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Тэр хөрөнгийг монголчууд босгож чадахгүй байсан. Одоо ч чадахгүй яваа. Нөөц оллоо гээд шууд мөнгөтэй болохгүй. Олборлож, боловсруулахын тулд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Боловсруулахын тулд баяжуулах үйлдвэр хэрэгтэй, гадагш нь экспортлохын тулд зам тээвэр, дэд бүтцийн хөгжил чухал. Ингэж байж зэс, нүүрс маань ам.доллар болдог. Энэ бүхнийг бүтээн байгуулахын тулд шаардагдах их мөнгийг Монголын ард түмэн босгож чадахгүй. Социализм ялагдаж капитализм ялаад олон жил болж байна. Монголчууд хувийн өмч давамгайлсан зах зээлийн нийгэмд шилжихгүй бол болохгүй гээд нийгмээ сольсон. Өөрөөр хэлбэл социализм руугаа эргэж алхах боломж бидэнд одоо байхгүй л дээ.

-Үйлдвэрлэлээ л хөгжүүлье, баялгаа ухаж зөөхөө больё гэсэн утгатай мэдэгдэл их сонсогддог. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Хувийн зүгээс байр сууриа хэлэхэд Монгол Улсад үйлдвэрлэл хөгжих ёстой. Үйлдвэрлэл хөгжихийн тулд олон төрлийн ашигт малтмалын олборлолт явагдах ёстой. Ганцхан нүүрс, зэсээ олборлоод урагшлахад хэцүү. Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх талд харин анхаарах ёстой. Мөнгө олох боломж байгаа дээр олборлоод явах ёстой. Мэдээж бүх баялгийг цөлмөх тухай хэн ч яриагүй. Угаасаа үе шаттай ашиглаад явах нь ойлгомжтой. Гэхдээ боловсруулах үйлдвэр хөгжихийн тулд химийн үйлдвэр хөгжих ёстой, химийн үйлдвэр хөгжихийн тулд төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн олборлох учиртай.

Түрүүч нь № 050(6151) дугаарт

“Эрдэнэт ” ХХК-ийн ТУЗ-ийн гишүүн Да.Ганболдтой ярилцлаа.

---

-Та өмнөх яриандаа хоцрогдлын эдийн засаг гэж цухас дурдсан. Яг ямар эдийн засгийг хоцрогдлын гэж тодотгодог юм бэ?

-Мэддэггүй зүйлийнхээ тухай том дүгнэлтүүд хийж, шийдвэр гаргалтад оролцоод ирдэг хүмүүс олшрох тусам тухайн улс хоцрогдол руу ордог. Боловсролгүй байна гэдэг физиологийн утгаар өвчин биш л дээ. Эдийн засгийн утгаараа бол өвчин. Тархи муу ажиллаж байна гэдэг хөл, гараа хугалсантай адилхан зүйл. Өнөөдрийн шаардлагад тохирохгүй. Тийм хүнд цэрэг цагдаа хөдөлгөх, хуяг дуулга, малгайтай хүмүүсийг дайчлах, тэднийг даргалах эрх өгчихөөр юу болдог вэ гэдгийг дэлхийн түүхэнд болсон дайнуудаас харж болно. Дандаа боловсролгүй бага дарга нар улс орныг удирдаж, дарангуйлал тогтоож, хүний хийсэн бүтээснийг устгасан байдаг. Тийм хүмүүс харанхуй, ном боловсролгүйчүүдийг ашиглаж дээшээ гарч ирснийхээ дараа эрх мэдэлд хүргэж өгсөн олон түмнээ мартдаг. Тэднийхээ төлөө юм хийдэггүй. Гол төлөв өөртэй нь өрсөлдөж болзошгүй хүмүүсийн эсрэг ажиллагаа явуулсаар төгсдөг. Эрх мэдлээсээ буухгүйн төлөө ажилладаг. Хоцрогдлын эдийн засаг гэж энэ л дээ.

-Боловсролгүй бага дарга нар төр засгийн толгойд гараад суучихсан нь нийт олонхын мэдлэгийн цараа хүрээнээс болдог байх. Хоцрогдлын эдийн засгийн том суурь шалтгааны нэг нь мэдлэг нимгэн олонх байх, тийм үү?

-Тэгж ойлгож болно. Хөгжил буурай, болхи энгийн байх үед боловсрол, мэдлэгтэй нь цөөхөн байдаг. Нийт олонх нь мэдлэггүй байдаг юм. Ийнхүү эргэцүүлэн бодох чадвар бололцоо хомс үед төрийн, ахмадуудын үүрэг илүү байдаг нь жам. Мэргэжил сайтай, туршлагатай хүмүүс дэлхий нийтийн туршлагыг судалж болгоомжтой хөдөлдөг юм. Нийгэм хөгжих хэрээр мэдлэгтэй хүмүүсийн тоо нэмэгддэг.

-Бүхнийг төрд авна гэсэн үзэл, популизм хэтрэхээрээ яадгийн тод жишээ олон оронд анзаарагддаг. Ер нь ийм үзэгдэл дэлхийд хэдийнээс эхэлж, ямар улсууд биеэрээ туулаад ирсэн бол. Мэдээлэл, баримт бол өчнөөн бий. Бусад улсаас сургамж авах ёстой гэдэг утгаар асуугаад байна л даа?

-Ном үзсэн хүмүүс мэднэ. Үзээгүй нь ойлгохгүй. Ямар нэг юмыг ойлгохын тулд эхлээд хаа нэг газар туршилт хийдэг. Өөр дээрээ туршилт хийвэл дэндүү үнэтэй. Харамсалтай нь дэлхийн түүхэнд ингэж туршсан олон улс бий. Соёлын хувьсгалыг Хятад өөр дээрээ хийсэн. Социалист хувьсгалыг Орос бие дээрээ туршсан. Нацизм ямар байдгийг Германы ард түмэн туулсан. Диктатур, дарангуйлагчид ямар байдгийг Итали, Франц, Испани мэднэ. Дэлхийн газрын зургийг томоор нь харвал энэ улсууд нөгөөдүүлдээ лабораторийн том өрөө. Венесуэл өнөөдөр дэлхийн анхааралд байна. Популизм хэтрэхээр, бүхнийг төрд авах үзэл амьдрал дээр хэрэгжихээр яадгийн тод жишээ. Араб, Израилийн тулалдаан миний мэдэхийн 2000 жил үргэлжилж байгаа. Нэг ч өдөр дайн байлдаангүй амьдарч үзээгүй бүс нутаг. Тэгэхээр өөрсдийнхөө зөв бурууг мэдэхийн тулд эхлээд өөр улсуудыг харах хэрэгтэй. “Эрдэнэт”-ийн Оросын талд байсан хувийг олоод ирсэн хүмүүсийг барьдаг, гавладаг шоронд хийдэг, худалдаад, өмчлөөд авсан өмчийг, эзэмшлийг нь хууль бусаар булааж авдаг, шүүхийн шийдвэрийг уландаа гишгэдэг, онцгой байдал зарлах шаардлагагүй нөхцөлд онцгой байдал зарлан дур мэдэн авирладаг, Засгийн газар нь хөгжлийн бодлого ярьж, хууль боловсруулж баталж, хуулиар хэрэгжүүлээд явахын оронд өмчийн булаацалдаанд ороод явдаг дүр зураг харагдаж байна.

-Үгүй ядах нь ээ ямар нийгэм сонгосноо эргэж хармаар санагдаад байдаг боллоо. Бидний сонгосон нийгэм уг нь өмчийг нийгэмчлэхийн эсрэг үзэл хандлагатай биз дээ?

-Ямар нийгэм сонгосноо ухаарч сэхээрч харахгүй яваа байж болно. Зарим нэг хүмүүсийг нь ойлгож байна. Ном уншдаггүй, ухдаггүй хүний хувьд алхаж яваа замаа эргэж харж чадахгүй явдаг байж магадгүй. Гэхдээ төрийн өндөр албан тушаалд очсон хүмүүс хариуцлагатай байж, ядаж намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг харж, дагаж ажиллах ёстой гэж бодож байна. Мөрийн хөтөлбөртөө “Өмч хувьчлалыг үргэлжлүүлнэ” гэсэн хэрнээ хувьд байгаа бүхнийг буцаагаад нийгэмчилнэ гэж ярьж яваа улсыг яах вэ. Нийгэмчлэх буруу гэдгийг бүх дэлхийн түүх харуулаад байна. Яахаараа ингэж ярьдаг хүмүүс эх оронч байдаг юм бэ. Монголын эрх ашгийн эсрэг, өөрийнхөө төлөө ажиллаад байна. Тэд ганцхан зүйлээр олны дэмжлэг авч байж магадгүй.

-Олны дэмжлэг ээ. Би тэгж бодохгүй байна. Нийгмийн учир мэдэх хэсэг нь мэдэж байгаа ч ажил, амьдралдаа түүртээд дуугарах завгүй яваа юм биш үү?

-Аль ч улс оронд улстөрчдийг нь гурван хэсэгт хуваадаг. Улс орноо хөтөлж, чирч, түрж шинэ цаг руу дагуулдаг, шинэлэг бүхнийг эсэргүүцдэг, учраа олохгүй дагалдан баясдаг гэж гурав хуваадаг юм. Би олны дэмжлэг гэдгийг арай өөр утгаар хэлж байна. Сая хэлсэн улстөрчид шиг сэтгэдэг, холыг хардаггүй, бусад оронтой, дэлхийтэй улсаа харьцуулдаггүй, эрх мэдэлд хүрчихсэн хэсэг бүлэг хүмүүсийг хэллээ. Дахиад хэлье, эрх мэдэлтнүүд тэр хүмүүсийнхээ дотор л нэр хүндтэй яваа. Хамтарч эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхийн тулд гэсэн жижигхэн зорилгоор нэгдсэн бүлэг хүмүүс. Сайт, сонин хэвлэлээр та бид хоёрын ярьж суугаа эрх мэдэлтэй улстөрчдийг өмөөрсөн мэдээлэл цацагдсаар байгаа. Ийм агуулгатай мэдээллүүд нийт ард түмний, нийгмийн олонхын бодол санаа биш. Сая хэлсэн бүлэг хүмүүсийн л бодол.

-ШХАБ-д элсэх ёстой гэдэг үгийг эрх мэдэлтэй улстөрчид хэлээд эхэллээ. ШХАБ-ын жинхэнэ гишүүн болох сонирхол төрийн өндөр албан тушаалтнуудын дунд өндөр байх шиг. Танд тэгж анзаарагдаж байна уу?

-Надад тэгж сүрхий анзаарагдсан юм алга. ШХАБ-д элсэнэ гэж хэн яриад байгаа юм?

-УИХ-ын нэр бүхий гишүүд уварч цувраад мэдэгдэл хийгээд байна шүү дээ?

-Тэр чинь гадаадын нөлөө шүү дээ.

-Ерөнхийлөгч зүгээс хүчтэй ярьж байна л даа. Тэр утгаар нь хэллээ гэж ойлголоо. УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд ч ам нэгтэй зүтгэж яваа нь сүүлийн үед өрнөсөн улс төрийн тоглолтуудаас тодорхой харагдаж байгаа. Дээд түвшиндээ үгсэж чадаж байгаа ийм нөхцөлд ШХАБ-д элсчих болов уу гэсэн эргэлзээ, болгоомжлол төрөөд байх юм?

-Би танаас эргүүлээд асууя. ШХАБ гэдгийг зөв дуудаж чадах хүн Монголд хэд вэ? Захын нэг таксинд суугаад жолоочоос нь асуу даа.

-ШХАБ-д элсчихвэл мундаг хөгжинө, Орос, Хятадаа түшвэл мөнгөтэй болно гэсэн пиарыг хүчтэй хийж байна.Тэр утгаар нь харчихсан нь л олонх болохоос яг ямар байгууллага вэ гэдгийг ухаж бодсон нь тун цөөн гэдэг нь тодорхой. Ямар байгууллага вэ гэдгийг хэлж өгөх ёстой хүмүүсийнх нь нэг учраас танаас онцолж асуугаад байна л даа?

-Орос, Хятадыг түшээд мөнгөтэй болно гэдэг чинь нялх хүүхдэд чихэр өгье гэж хуурахаас ялгаагүй тайлбар. Яахаараа энэ хоёр улсыг сохроор дагачихаар мөнгө авч амар сайхандаа жаргана гэж. Хэдэн онд энэ хоёрынхоо дунд зүгээр суугаад жаргаад яваад ирсэн юм бэ, бид. Орос, Хятадтай муудсан үе бий, сайдсан нь ч байгаа. Оростой бол 20-иод оноос хойш муудалцах тэнхээ байсангүй. Чингисийн үе гэж ярихаа больё. Дээр дороо ороод явж байсан түүх өчнөөн. Шинэ цагт ямар харилцаатай явсаар ирснээ эргэж харъя. Монгол Улсын огцом өсөлт хэдхэн шалтгаантай. Нэгдүгээрт, хэн нэгэнтэй эвсэлд үл нэгдэх, хэн нэгний эсрэг өөр хүнтэй нийлэхгүй байх зарчмыг барьсан учраас хөгжсөн. Бид гурав дахь улсын эсрэг ямар нэгэн эвсэлд Хятадтай ч, Оростой ч орохгүй гэсэн том зарчим барьж яваа. ШХАБ-ын гол асуудал нь маш тодорхой. Манай хоёр хөрш хажуу бөөрөндөө үймээнтэй, маргаантай халуун цэгүүдийг аль болох байлгахгүй байхын төлөө чиглэсэн цэрэг, улс төрийн эвсэл. Дахин тодотгоё, эдийн засаг гэхээсээ илүү цэрэг улс төрийн эвсэл. Үнэхээр ард түмнээ мал гэж үзээгүй бол манай эрх баригчид үүнийг нь зөв тайлбарлаад өгчих хэрэгтэй. “Энэ байгууллагын дүрэм нь ийм, анх тийм зорилгоор байгуулагдсан гэж тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй. Дүрмийг нь уншсан, тайлбарлаж чаддаг хүнээр яриулах ёстой. Жишээ нь, Гадаад яамны туршлагатай дипломатч, Элчин сайд Д.Баярхүү байна. Энэ байгууллагыг судалсан, хэлтэй, номтой, зөвхөн энэ сэдвээр гэхэд л маш олон ном уншсан хүн. Одоо ч уншиж суугаа байх.

-ШХАБ-д элсэх ёстой гэж ярьж суугаа эрх мэдэлтэй улстөрчдийн яриаг сонсох нь ээ ядаж нэг ном уншаагүй нь илт анзаарагддаг шүү. Ажил болоогүй өдийг хүрсэн том төслүүдээ урагшлуулна гэсэн агуулгатай зүйл л яриад суугаа харагдах юм?

-Ер нь тийм. Дээд удирдлагын хүмүүс энэ тухай нэг ном байтугай нэг хуудас танилцуулга ч уншаагүй яваа. Хятадууд шинэ торгоны зам, Нэг бүс нэг зам гэж санал болгож байгаа. Үнэхээр хамтаръя гэвэл ШХАБ-д ор гэж тулгасан зүйл байхгүй. Төмөр замыг чинь, ТЭЦ-ийг чинь бариад өгье, мөнгийг нь, технологийг нь өгье гээд байхад нь бид аваагүй.

-Хятадын эрхшээлд орохгүй гээд үү?

-Харин тийм. Яаж ч бодсон, ямар ч тохиолдолд балансжуулсан бодлого явуулах нь мэдээжийн хэрэг шүү дээ. ШХАБ-д орчихвол Орос Эгийн голыг зөвшөөрчихнө гэдэг бол том эндүүрэл. Бүх улс орон өвөрмөц онцлогтой. Тэр онцлогтоо тохирсон асуудлуудтай. Асуудлууд нь том жижгээрээ ялгаатай. Ихэнх нь газар нутгийн маргаан байдаг. Эсвэл сална нийлнэ гэдэг. Абхаз, Осети, Гүрж, Орос, Чечень, Украин, Молдав, Испанийг хар. Английг анзаар. Хэчнээн жил хамтарчихаад орж гараад, эсвэл орж гарах яриа үүсгэсээр яваа. Жишээ нь, Европын холбооноос гарна, гарахгүй гээд байгаа Англи фунт стерлингээсээ татгалзаагүй. Өөрөөр хэлбэл еврогийн зон руу ороогүй. Гэхдээ гааль, худалдаа, бусад зүйлээрээ Европын холбооны улсуудтай нийлчихсан. Салах процессоо эхлүүлэх гээд, эхлүүлж чадахгүй суугаа нь ийм учиртай. Ер нь аль ч улсын ард түмэн сайнтай, муутай. Өрнийн соёлт англичууд “Европын холбооноос гарна” гэж гар өргөчихөөд “Гарчихвал визтэй, татвартай болно шүү” гэхээр “Тэгвэл тэрийг чинь зөвшөөрөхгүй” гэж байна. Маниасаа хавьгүй туршлагатай Англи хүртэл өнөөдөр иймэрхүү янзтай сууцгааж байна гээд бод доо. Гэсэн хэдий ч өнөөдөр иймэрхүү янзтай сууцгааж байна гээд бод доо.

-Английн ард түмэн ухаж сэхэхдээ иймэрхүү янзтай суухаар манайхан нийт олноороо ШХАБ гэж алга таших эрсдэл өндөр л юм байна. Та түрүүн ШХАБ-ыг цэрэг улс төрийн нэгдэл гэж тодорхойлсон. ШХАБ-ын жинхэнэ гишүүнээр элсэхгүй байх том шалтгаануудыг цухас дурдлаа. Илүү дэлгэрүүлж ярих уу, хоёулаа?

-Монголын хувьд Орос, Хятадтай газар нутгийн маргаангүй болсон цорын ганц тайван байдалтай улс. Өчнөөн олон улс үндэстнүүд олон жилийн турш шашны, улс төрийн, нутаг дэвсгэрийн маргаантай олон асуудлаа шийдэж чадалгүй явсаар ирсэн. Афганистан, Иран, Пакистан, Кашмир гээд дурдвал олон жишээ бий. Тэр байтугай Хятад, Энэтхэгийн хооронд ч асуудал бий. Тийм учраас эдгээр улс шийдэгдээгүй өнөөдрийг хүрсэн асуудлаа шийдэхийн тулд, халуун дайн болгочихгүй юмсан гэсэн зорилгын хүрээнд хамтрахаас аргагүйд хүрсэн юм. Тэр хамтын ажиллагааны байгууллага нь ШХАБ. Хятад ч, Орос ч хажуу бөөрөндөө халуун цэгтэй байхыг хүсэхгүй. ШХАБ-ын гишүүн орнуудын тухайд бид Орос, Хятад хоёроос өөр улстай хил залгасан юм алга. Манай улсын нутаг дэвсгэрт ямар ч асуудлыг хоёр талын эсвэл гурван талын байр суурин дээр шийдэх бүрэн бололцоотой. Тийм учраас л би “ШХАБ-д орохгүй бол мөнгө өгөхгүй” гэдэг тайлбарыг хүүхэд хуурсан гэнэн хандлага гээд байгаа юм.

-ШХАБ-ын жинхэнэ гишүүн болсноор Монголын гэх ямар нэгэн оролцоо, нөлөө байж болох уу?

-ШХАБ-ын хүрээнд өрнөж буй ямар ч асуудалд дэм болох, санал нэмэрлэх, хүч нэмж өгөх потенциал Монголд байхгүй. Бидэнд тийм нэр хүнд ч байхгүй. Ялангуяа өнөөдрийнх шиг өмч булаадаг, шүүхийн шийдвэргүйгээр иргэдээ шоронд хийдэг, шүүхийн шийдвэр гараад байхад засаг нь нулимдаг улс ямар ч оронд үлгэр болохгүй. ШХАБ-ын жижиг улсууд болох Киргиз, Узбек, Тажик, Туркменүүдэд ч үлгэр жишээ болж чадахгүй. Нигери ядуурал дампуурал зэрэг муу үзүүлэлтүүдээрээ дэлхийд эхний аравт багтдаг. Тэгэхэд Нигерийн парламент дээр зарим нэг эрүүл улстөрчид нь “Монгол шиг болж болохгүй шүү” гэж ярьж сууна. Бид Нигерийн зарим улстөрчдийн муугийн жишээ болчихсон явна гээд та төсөөл дөө. Монголчууд дэлхийн улс орнуудаас боловсрол, эдийн засаг гэх мэт гол чухал үзүүлэлтүүдээрээ байж болох хэмжээнээсээ хэд дахин хойно явж байна. Би танаас нэг зүйл асууя. Сая төсвөөс өчнөөн төгрөгийн цалин хангамжтай ажилладаг УИХ-ын гишүүд гурван сар ажлаа хийгээгүй нь таны амьдралд нөлөөлсөн үү?

-Нөлөөлөөгүй. Ажлаа хийгээд амьдрал хэвийн л үргэлжиллээ.

-Жирийн иргэд яг тан шиг ийм хариу хэлнэ. Засгийн газрыг, УИХ-ыг үгүйлээгүй. Гурил, мах, хүнс, шатахуун тасарсангүй. Бүгд хувьд оччихсон учраас тэр л дээ. Засаг, УИХ-ын ажил нэг жил гацсан ч бидний амьдралд тэгтлээ цочир нөлөө үзүүлэхгүй. Харин цахилгаан станц бариагүй, зам харгуй бариагүйгээс болж алсдаа хохирол амсана. Амссаар ч ирсэн. Төрийн удаан хойрго хандлага, худалдагдсан байдал, хахуульд баригдсан системээс болж Монгол хөгжиж чадахгүй цаг алдаж яваа нь бодитой үнэн. Тийм учраас би хоцрогдлын эдийн засаг гэж яриад байгаа юм. Монголын төр оролцсон ажил бүхэн гацаж байна. Хамгийн тод жишээ нь Таван толгой. Хуйвалдаан, хахууль, бүлэглэлийн аргаар намаа хөгжүүлдэг зарчим газар авчихаад байна л даа. Дэн Сяо Пинийн нэг алдартай үг бий. “Муур ямар өнгөтэй нь хамаагүй, хулгана барьдаг л байх ёстой” гэж. Манай Монголын улстөрчид хулгана хараагүй, харсан ч барьж чаддаггүй, улсын бэлэн хоол иддэг муурнууд.

ОРОО БУСГАА ИЙМ ҮЕД ҮНДСЭН ХУУЛЬД ГАР ХҮРЭЭД ДЭМИЙ

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг удахгүй хэлэлцэнэ гэж байгаа. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах боломжтой үе нь өнөөдөр мөн үү?

-Ороо бусгаа ийм цаг үед тусгаар тогтнол хөгжлөөс илүү чухал. Ард түмэн нь юм мэддэггүй, үнэн худлыг ялгаж чаддаггүй, уяачид дуучид, луйварчдад тархи толгойгоо бариулчихсан цаг үед эрх мэдэлтнүүдийг хэн сонгох вэ. Сая миний тодорхойлсон ард түмэн сонгоно. Ийм цагт тусгаар тогтнолын цор ганц баталгаа нь Үндсэн хууль. Монголын тусгаар тогтнолтой холбоотой шийдвэрүүдийг гаргахдаа уншиж судалдаггүй, олуулаа хэлэлцэж чаддаггүй, ганц хоёрхон хүний дохио зангаа, төлөвлөгөөгөөр бүх зүйл шийдэгддэг цагт Үндсэн хуульдаа гар хүрэх дэмий гэж бодож байна. Иргэдийнх нь олонх номтой, хоёроос гурван гадаад хэлтэй, гуравны нэгээс доошгүй нь хоёр дипломтой болох хүртэл Үндсэн хуулийн шинэчлэл яриад дэмий.

-Улстөрчид ярьсных бас нэг асуулт байна. ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ Худалдаа хөгжлийн банкны хувь эзэмшигч, удирдлагыг барьж хорьдогийн өмнөх өдөр хэвлэлийн бага хурал хийхдээ “Миний дүү барахгүй шүү” гэх маягийн үг унагасан. Төрийн сайд хүн ийм агуулгатай, шуудхан хэлэхэд бүдүүлэгдүү, гудамжны, заналхийлсэн өнгөтэй үг унагасан нь содон дуулдсан. Ийм хандлагатай улстөрчдийг тодорхойлдог үг гэж байна уу?

-Л.Оюун-Эрдэнэ тиймэрхүү агуулгатай үг унагасныг би ч сонссон. Хэдий хараалын үг биш боловч дэлхий нийтэд ийм хандлага, агуулгатай үг хэлж буй хүнийг “хулигаан” гэдэг. Бүдүүлэг, заналхийлсэн, яг үндсэндээ Гитлерийн, Геббельсийн л хэлдэг үг байхгүй юу. Сталины үед ерөнхий прокурор А.Я.Вышинский ийм арга, хандлагаар ажилладаг байсан юм. Нам засгийн даалгавраар, Сталины өгсөн үүргээр ямар нэг хүнийг яллах ёстой болвол бараг толгой холбох нь холгүй уран үгээр муулдаг байсан. Эхлээд нотлох, шүүх ёстой гэсэн ойлголт огт байгаагүй. Муучлаад, заналхийлээд “ахын дүү” гэж байгаа хүн нь хэзээ Л.Оюун-Эрдэнийн дүү болсон юм бүү мэд. Та бод доо, би ч гэсэн “Ахын дүү” гээд учир нь олдохгүй юм ярьж болно шүү дээ. Гудамжны хулгиануудын үг учраас би тэгж ярихгүй. Олуулаа нийлж нэг хүнийг буланд шахчихаад зодох гэж байхдаа тиймэрхүү үг хэлдэг. Бүдүүлэг, дээрэнгүй, номгүй, боловсролгүй, соёлгүй хүний л авир. Яахав онолын хувьд ярьж буй тал нь зөрчилтэй, буруу зүйл хийсэн байлаа гэж бодъё. Тэглээ гээд хүнийг, иргэнийг, төрийн эрх мэдэлгүй хүнийг дарамтлах, доромжлох эрх хэнд ч байхгүй. Тэр байтугай шоронгийн хоригдлыг ч доромжлох эрх хэн нэгэнд байхгүй.

-Хамгийн гол нь шүүх буруутай гэж үзээгүй, ялын дүгнэлт үйлдээгүй байхад хэн нэгнийг гэм буруутай гэж үзэж, ярьж, мэдэгдэж, хууль бус баривчилгаа хийгээд яваа нь буруу харагдаад байна л даа. Хуучин нийгмийн үеийн эрх баригчдын хандлага, хэт үзэл сурталжсан авир анзаарагдаад байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Санал нийлнэ. Шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад мэдэгдэл, үйлдлээрээ хүнийг яллах ёсгүй. Ямар нэг материал танилцуулж байгаа бол ядаж цээжилчихсэн байх учиртай. Материалаа бүрэн уншаад, ярих зүйлийнхээ эрэмбэ дарааг тогтоож, логиктой мэдэгдэл хийх хэрэгтэй. Гэтэл тэгж чадахгүй, ямар ч логик авцалдаагүй, цээжилж ядсан, нэлээн хичээсэн маягтай ярина лээ. 30,40-өөд оны, үзэл сурталжсан, улстөржсөн мэдэгдэл шиг зүйл ярилаа гэж анзаарсан. Монголд ийм хандлага үндсэндээ арилсан гэж бид бодож явсан. Гэтэл хуучин нийгмээс татгалзаад 30 жил болсны дараа сэргээж, шинээр эхлүүлж буй хандлага анзаарагдаад байна. Үүнийг неоидеалогизм гэдэг юм. Ямар нэг компанийг онилж аваад иймэрхүү агуулгатай мэдэгдлүүд хийж, нийгмийн уур амьсгалыг өнөө компанийн эсрэг болгож байгаад барьж хорих ажиллагаа явууллаа л гэж харж байна.

ҮНЭХЭЭР ЭХОРОНЧИД БОЛ
“ЭРДЭНЭТ”-ИЙН АШГИЙГ ӨСГӨСӨНД НЬ “МОНГОЛЫН ЗЭС”-Д БАЯР ХҮРГЭХ ЁСТОЙ

-Д.Эрдэнэбилэг, М.Орхон хоёрыг баривчилсан явдал “Салхит”-ын хоёрдугаар анги гэж харагдаж байгаа. Гуравдугаар анги нь Цагаан суварга гэж яриад эхэллээ…?

-Тэгсэн, саяхан Салхитад Хятадын компани дээр туршиж үзсэн нь илэрхий зүйл шүү дээ. Хятадынх учраас булааж болно гэсэн бүдүүн тоймын муйхар пиар явуулаад л хийчихсэн. Баахан хар хувцастай, малгайтай, нүдний шилтэй хүмүүс хээр уулын аманд байгаа манаачид эр бяраа гаргасан л явдал болсон. Цалин аваад хашаа манах үүрэгтэй хүнд эр бяраа гаргасан гэж харсан нь хэд бол. Гэмт хэргийг давтан үйлдэж магадгүй тохиолдолд л тусгайгийнхан тэгж ажилладаг. Худалдаа хөгжлийн банкны удирдлагын баривчилгаа Салхитаас ялгаагүй зүйл болсон. Тэд гадагшаа оргон зугатах гээгүй, онц ноцтой гэм хэрэг үйлдээгүй, хэзээ мөдгүй айхавтар хэргийг давтан үйлдэх оролдлого гаргаагүй, тийм улс хэтээсээ биш. Товчхондоо ойрхон зайтай өрнөсөн хоосон сүр бадруулсан хоёр ажиллагаа юм мэдэхгүй, харанхуй хэсэгт зориулсан акц байсан. Хууль шүүхтэй улс учраас энэ ажиллагаа нь бүтэлтэй юм болсонгүй л дээ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд буруутай эсэхийг нь шүүхээр нотлоогүй тохиолдолд хэнийг ч гэмт хэрэгтэнд тооцохгүй гэсэн агуулгатай заалт бий. Тийм атал гэм буруутай нь нотлогдоогүй хүнийг “Ахын дүү болгоомжтой байгаарай” гэж заналхийлж болохгүй.

-Г.Занданшатар бол ЗГХЭГ-ын өмнөх дарга. Л.Оюун-Эрдэнэ одоо ыг толгойлж байна. нэг нь хувийн өмч рүү илтэд халдах ажиллагаа хийсэн бол нөгөө нь шүүхээр буруутай нь тогтоогдоогүй хүмүүсийг хууль бусаар, шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчиллаа. Агуулгаар нь харвал хоёулаа хувийн өмчийн эсрэг чиглэлтэй үйл ажиллагаанууд. систем буруу явж эхэлсний жишээ мөн үү?

-Бараг систем болчихлоо гэж харагдаж байна. Ямар богино хугацаанд буруу уламжлал, буруу практик тогтож байна вэ. Шүүх хууль, прокурор, хуулийн системийн дүгнэлтгүйгээр шууд баривчилдаг, төрийн эрх мэдэлтэн ялтныг өөрөө тогтоодог, тэрийг нь төрийн бас нэг эрх мэдэлтэн цэрэг удирдаж очоод хэрэгжүүлдэг систем байж болохгүй. Бүхэлд нь харвал Засгийн газрын зүгээс сүүлийн үед болхи, бүдүүлэг хэлбэрийн дарангуйлал ажиглагдаад байна.

-Гэхдээ “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн эзэмшигчид рүү дайрч суугаа улстөрчдийн “Энэ хувь ганц компанид биш ард түмэнд очих ёстой” гэсэн тайлбар нь олонд аятай таатай сонсогдоод байна л даа?

-“Алтан тугал”, “12 сандал” гээд оросын нэрт зохиолч Ильф, Петров хоёрын алдартай зохиолууд бий. Маш хурц хошин шог. Хулгайч луйварчны сэтгэлгээг их тод гаргасан байдаг юм. Хулгайч луйварчин гэдэг чинь бидний ойлгодгоор бол “сайн эр”. Манай ардын дуунд ч байдаг ойлголт. Уг нь хууль зүйн нэр томьёогоороо бол хулгайч шүү дээ. Баян хүний эдийг хулгайлбал хулгайч биш гэсэн ойлголт энэ нийгэмд байж таарахгүй. Ноёны малыг хулгайлаад ядууст тараасан учраас хулгайч биш гэж үзэж болохгүй. Хүний юмыг авсан л бол хулгай. Жирийн ард түмний дотор “Энэ баянаас хөрөнгийг нь аваад ядууст өгчихвөл гоё” гэдэг урьдчилсан хүлээлт хаа сайгүй бий. Английн “Робингүүд”-ийн үлгэр домогт ч гардаг биз дээ. Өнөө баатар нь энд тэнд очоод баячуудыг тонож дээрэмдээд хөрөнгийг нь ядууст тараадаг даа. Гэхдээ ийм “сайн эр”-чүүд хэзээ ч өөрийгөө мартдаггүй гэдгийг ард түмэн олж хардаггүй. Хулгайлж дээрэмдсэн юмныхаа 80 хувийг өөрөө аваад 20 хувийг нь тэр хавийнх нь тосгоны ядууст өгчихдөг. Тэгээд л найр, морины уралдаан, шоу хийгээд суудаг байхгүй юу. Тийм учраас ядуус нь “Манай тэр буянтай хүн шүү, хүүхдэд минь чихэр өгсөн” гэж ярьдаг юм. ЖДҮ, жаран тэрбум мөн л “сайн эр”-ийн хулгай. Хулгайлаад сурсан хүн үргэлж өлөн нүдэлж явдаг. “Эрдэнэт” дээр “Монголын зэс” корпорацийн төлөөлөл ороод ирсэн учраас дундын тогоонд чанадаг хоолны хэмжээ хэд дахин нэмэгдчихсэн. Та бид хоёр ярилцлагынхаа эхэнд “Эрдэнэтийн ашиг хэд дахин нэмэгдсэн” гэж ирээд ярьсан шүү дээ. Олборлолтын хэмжээ нэмэгдээгүй ч ашиг хэд дахин өссөний шалтгааныг энгийн хар ухаанаар бодоод үзье. Хэн нэгэн дундаас нь идсэн болж таарч байгаа биз. Товчхондоо “Монголын зэс” корпораци цөөхөн хүмүүсийн хулгайлж иддэг байсан мөнгийг дундын тогоо руу хийсэн. Гэтэл өнөөдөр идэх зүйлээ хасуулсан улстөрчид төсөвт ороод эхэлчихсэн их мөнгийг буцааж өөрсдөдөө авах гэж улайрч байна. “Эрдэнэт” дээр үүсээд байгаа бужигнааны шалтгаан нь ерөөсөө л энэ. Том халбага, том түмпэнтэй дарга нарын эсрэг ажилласан хүмүүсийг ад үздэг нь хаанахын ёс вэ л гэж асуумаар байна. Уг нь улсын тогоо руу ахиу мөнгө орох тусам цэцэрлэг, сургууль, үйлдвэр, цахилгаан станц, зам барих боломж өснө. Бүтээн байгуулалт өрнөх тусам иргэдийн амьжиргаа сайжирна. Маш хялбар, энгийн логик.

Гэтэл өнөөдөр манайд эсрэгээрээ бүтээн байгуулалтууд гацаж, том жиптэй дарга нарын тоо л өсөөд байна. Зүй нь өнөөдөр манай сайд, дарга нар үнэхээр эх оронч бол “Эрдэнэт”-ээс төсөвт ирэх мөнгийг 2-3 дахин өсгөсөнд “Монголын зэс”-д баяр хүргэж, одон медалиар шагнах ёстой.

“Эрдэнэт ” ХХК-ийн ТУЗ-ийн гишүүн Да.Ганболдтой ярилцлаа.

---

-“Эрдэнэт” үйлдвэрт онцгой байдал тогтоочихлоо. Тэгэх зайлшгүй шаардлага байв уу?

-Таны асуултад хариулахын тулд ЖДҮ, “Жаран тэрбум”-ыг ярих учиртай. ЖДҮ бол тодорхой эзэн, шалтгаан, жагсаалттай ил болчихсон явдал. Гэтэл М.Энхболд гэдэг хүнийг УИХ-ын даргын суудлаас унагаад бүх асуудлаа шийдсэн юм шиг тайвширчихсан. Өнөөдөр ЖДҮ-ийг санаж яваа хүн илт цөөрчихлөө. Манай иргэд ч гэсэн аливаад амархан хөөрч, хурдан мартдаг болчихож. Суртал ухуулгад хялбархан автдаг болсоны шинж юм болов уу. Сүүлдээ бүр иймэрхүү юм бодож, гайхаж сууна. Тэрний өмнө 60 тэрбум гэж хэсэг шуугьсан. Нам нь албан тушаал, нэр дэвших эрхийг зарсан үйл явдал. Жаран тэрбумыг намдаа тушааж эрх мэдэлд хүрсэн улс шархаа нөхөхөөр улайрч таарна. Ингэж улайрсан хүмүүс хараа хяналтгүй, манаач муутай газруудаас л хөрөнгө хамах боломжтой. Эхлээд ЖДҮ-ийг онилсон нь ийм учиртай. Гэвч баригдчихсан.

-ЖДҮ-ийн дараагийн бай “Эрдэнэт” байх нь ээ?

-Ойлгомжтой. Ер нь улстөрчдийн шархаа нөхөх боломжтой газар нь улсын өмч. Тийм учраас коммунист сэтгэлгээтэй хүмүүс хэзээнээсээ хувьчлалд дургүй байдаг.

Онцгой байдал зарлах асуудлын тухайд үйлдвэрийн дарга, гүйцэтгэх удирдлага, захирал, инженер гээд үйлдвэр доторх хүмүүсийн хүсэлтээр шийдэгддэг. Төсөвт олон зуун сая ам.долларын орлого өгч яваа компанид ямар нэг ноцтой асуудал гарсан гэвэл хэн ч итгэхгүй. Ажил нь муудаагүй, ямар нэг эрсдэлд ороогүй. Ийм тохиолдолд онцгой байдал зарлах шаардлага хэтээсээ байхгүй.

Эрдэнэт хотод үер болж, газар хөдөлж, бөмбөг тэсэрч, тахал гараагүй. Тодорхой хугацаанд үйлдвэрийн удирдлагыг эзгүйдүүлэх санаагаар онцгой байдал тогтоосон гэж харж байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг өмчлөгчид 2016 оноос өнөөг хүртэл хоёр жил хагасын хугацаанд оновчтой хяналт тавьж, ашгийг хоёр, гурав дахин өсгөснийг статистикаас харчихаж болно. Хувьчлалаас хойш өнөөдрийг хүртэл ийм амжилттай ажиллаж ирсэн менежмэнтийн багт цааш ажиллах бололцоо олгохгүйг хичээж байна. Бүр тодруулж хэлбэл онцгой байдал нэрээр үйлдвэрийг эзэнгүйдүүлээд сонгуулиас өмнө өөрсдөдөө ашигтай хэдэн гэрээ хийх нь гэж хардахаас аргагүй нөхцөл үүсгэчихлээ.

-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувь хувийн компанид шилжсэнээс хойш ашиг нь хоёроос гурав дахин өссөн шалтгаан улстөрчдийн элдэв шахаа татарснаас үүдэлтэй нь тодорхой. Үйлдвэрлэлийн хэмжээ өссөн гэх мэт өөр шалтгаан бий юу?

-“Эрдэнэт” өмнө нь үйлдвэрлэсээр ирсэн хэмжээндээ л үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. 49 хувийн хувьчлалаас хойш ашиг нь хоёр, гурав дахин өссөн гол шалтгаан гэвэл хяналт сайжирч, үргүй зардал багассан. Эрх мэдэлтэй улстөрчид, дарга нарын идэж уудаг явдал, тансаг хэрэглээ, гадаад томилолт, шахаа хумигдсан учраас “Эрдэнэт” үйлдвэр ашигтай ажилласан юм. Хувьчлалаас өмнө “Эрдэнэт”-ийн энэ ашиг эрх мэдэлд хүрсэн цөөхөн хүмүүсийн тухлаг амьдралын баталгаа болж байсан бол өнөөдөр төсөвт төвлөрөх болсон. Төсвийн мөнгөөр цэцэрлэг, сургууль, зам гээд иргэдийн тухтай амьдруулах орчныг бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл “Эрдэнэт”-ийн ашиг иргэдэд очдог болсон. Ялгаа нь ердөө энэ.

-Засгийн газар “Стандарт” банкнаас эхлээд олон зуун сая ам.долларын өр, асуудлыг дарж, мартагнуулахын тулд “Эрдэнэт” дээр ийм ажиллагаа явууллаа гэж харах хэсэг ч байна…?

-Нөгөө талд нь маш тод харагдаж байгаа асуудал шүү дээ. Нэлээд олон жилийн өмнө болсон хэрэг. Хувийн өмчийн компани “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг эзэмшин орж ирж хяналтанд нь хүмүүсээ тавьсан учраас энэ хэрэг илэрсэн юм. Тэгээгүй бол дуусан дуустлаа нуух байсан. Төрийн өмчийн компани хувийн компанид хэзээ ч баталгаа гаргаж өгөх ёсгүй. Тийм атал баталгаа гаргаад өгчихсөн. Баталгаа гаргуулсан компани нь дампуурсан учраас өнөөдрийн байдалд хүрсэн хэрэг. Олон зуун сая ам.доллар гэдэг бол “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг худалдаж авсантай дүйх хэмжээний асар том мөнгө. Ийм мөнгийг эрх мэдэлтнүүд хурууныхаа салаагаар урсгачихсан байна. Төрийн өмч ийм л байдаг. Ийм том гарз хохирол үүсэх шалтгааныг бий болгосон, шийдвэр гаргасан, тохирсон, өгсөн, авсан хүмүүс ЖДҮ-тэй адилхан нэр ус, албан тушаалтайгаа тодорхой атал яагаад ил болгохгүй байна вэ гэдэг орхиж болохгүй асуулт. Дахиад хэлье. Засгийн газар 49 хувийн өмчлөл рүү улайрч дайраад байгаагийн цаана 2018 оноос өмнөх сонгуулиудын 60 тэрбумын шархыг нөхөх зорилго л бий. Төрд байгаа салбар явдаггүйн тод жишээ бол эрчим хүч. Шинэ станц барина гэж ярьсаар өнөөг хүрсэн ч шав тавихаас хэтэрсэнгүй. За тэгээд нийтийн аж ахуй, хог, бохир гээд төрд данстай бүхэн урагшилдаггүй жишээг тоочвол өчнөөн. “Говь” компани хувьд очоод яаж өөдөлсөн нь олны нүдэнд ил байна. Арилжааны банкуудын тухайд хувьд очсон нь хөгжиж, төрд үлдсэн нь дампуурсан. Хувьд очоод өөдөлсөн жишээ мундахгүй олон. Улсын юмыг эрх мэдэлтэй улстөрчид идээд байдаг учраас зам, нефтийн үйлдвэр, шинэ сургууль барья гэхэд үргэлж мөнгө дутдаг.

– “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг улсын мөнгөөр авсан гэж шуугиад байх юм. Энэ тал дээр та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Улсын мөнгө гэж та сая хэллээ. Улсын мөнгө гэдэг чинь овоон дээр тавьсан мөнгө шиг тийм хялбархан авч болдог эд үү. Энгийн логикоор бодоход л эрх мэдэлтэй олон хүний өчнөөн гарын үсэг дамжиж байж авах зүйл биз дээ. Улсын мөнгө авсан гэж ярьж суугаа бол өгсөн хүн нь хаана байна вэ гэсэн асуулт зайлшгүй тавигдана. Ардчилсан нийгэмд бүх асуудлыг шүүхээр шийддэг жамтай. Гэтэл буруу, зөвөө ялгах сөхөөгүй нөхдөөр тусгайгийнхныг удирдуулж гэм зэм нь шүүхээр тогтоогдоогүй хүмүүст сүр хүчийг үзүүлж байна. Засгийн газар нь олон нийтийн мэдээллийн сувгаар мэдэгдэл хийнгүүтээ маргааш нь Арабын алан хядагчдад ажиллагаа явуулж байгаа аятай сүржин драм тавих нь хууль, шүүхтэй улсад хэр зөв үзэгдэл вэ. Хууль бус энэ үйл ажиллагааг нь зүв зүгээр юу ч болоогүй мэт ажиглаад суудаг Хууль зүйн сайд нь яг үнэндээ хэн бэ? Хуулийн салбарыг нь хариуцсан сайд хүн ингээд сууж таарахгүй. Гайхаад барахгүй үзэгдэл өрнөж байна.

МАН засаглаад хоёр жил гаруй болчихлоо. Ерөнхий сайд нь солигдсон ч нэг намын улс засаг барьсаар ирлээ. Монголбанкны удирдлагууд хоёр жил гаруйн хугацаанд “Манай мөнгө алга болсон байна” гэж түгшүүр зарласан уу. Үгүй. Төсвөөс мөнгө авсан юм бол Сангийн яам мэдэгдэл хийчихсэн байгаа. Гэтэл тэгээгүй. Ч.Сайханбилэгийн үед мөнгө гаргаад өгчихөж гээд бөөн юм болох ёстой. Хэрвээ үнэхээр тэгсэн бол тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүдийг шүүхэд өгчихсөн байх учиртай. Тэгсэн тохиолдолд шүүх асуудлыг хэлэлцээд буруутай гэсэн шийдвэр гаргавал өөр хэрэг. Ийм нөхцөлд өмчийг хурааж авна гэвэл ярих юм алга. Шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад хэн нэгнийг буруутай этгээд гэж зарлаж болохгүй.

-Өнгөрсөн долоо хоногт Худалдаа хөгжлийн банкны гол хувьцаа эзэмшигч, удирдлага, “Монголын зэс корпораци”-ийн гүйцэтгэх захирлыг шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчлаад дараа нь суллачихлаа. Засгийн газар нь шүүхийн шийдвэр рүүгээ нулимсан алхмыг удаа дараа хийх хөрөнгө оруулагчдад айхавтар сөрөг дохио шүү…?

-Хамгийн наад захын сөрөг дохио. Гэхдээ ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ их зальтай мэдэгдэл хийснийг анзаарсан нь хэд бол. Ярианыхаа төгсгөлд “Шүүхээр нотлогдвол” гэчихнэ лээ. Авсан гэдэг нь шүүхээр нотлогдоогүй болохоор тэгж хэлэхээс аргагүй шүү дээ. Хоёр шүүх бүх шатныхаа шийдвэрийг гаргачихсан. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн өмч хувьчлалд буруу юм алга, бүх зүйл хуулийн дагуу өрнөсөн гээд дүгнэчихсэн.

-Төсвөөс мөнгө гаргасан бол тухайн үеийн Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгчийг хамгийн түрүүнд буруутгах ёстой гэсэн таны үг анхаарал татаж байна. Илт буруутгаж болох асуудал дээр нөгөө намынхаа улсыг уухайн тас шүүхэд өгмөөр юм…?

-Тэгэхээр төрийн ямар ч мөнгө алга болоогүй гэсэн үг.

-ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг худалдаж авсан гэх мөнгөн дээр нууц мэдээллийн 20 хувийг нь л үзүүллээ, цаана нь бүр айхавтар асуудал бий гээд байгаа. Мөнгө угаасан хэрэг гэдэг нь тодорхой, олон компаниар дамжсан луйвар энэ тэр гээд сүртэй мэдэгдлүүд хийгээд яваа нь ямар учиртай юм бол. Ямартаа ч цаадах 80 хувьд нь ямар нууц байна аа гэсэн эргэлзээг олон нийтэд төрүүлчихлээ?

-Хагас нууц, хагас үнэн гэдэг чинь худлаа хэлсэнтэй ялгаагүй эд. 100 хувь үнэнийг дэлгэж байж үнэн болно. Түүнээс биш нэг том хэрэг дотроос цөөхөн хуудас харуулчихаад “Миний ярьсан бүхэн үнэн” гэж хэлж таарахгүй. Тэгэхээр улсын мөнгөөр авсан, олон компаниар дамжуулсан гэдэг дүгнэлт нь худлаа болчихож байгаа юм. Бүр тодруулж хэлбэл Л.Оюун-Эрдэнэ нарийн мэдээлэлгүй, юм мэдэхгүй хүмүүст үнэн юм шиг харагдах олон өнгөтэй хүснэгт схем харуулж худлаа мэдээлэл өгч байна. Энгийн зүйрлэл хэлье. Хэсэг гэмт хэрэгтэн машин ашиглаж гэмт хэрэг үйлдсэн байлаа гэж бодъё. Л.Оюун-Эрдэнэ машиныг нь л яриад байна. Машин унасан хүн бүр гэмт хэрэгтэн гэж яриад сууна л даа. Үнэн хэрэгтээ машинтай хүн бүр гэмт хэрэгтэн биш. Гагцхүү хэн ямар гэмт хэрэг хийснийг үнэн мөнөөр нь хуулийн өмнө нотлох ёстой. Түүнээс биш хэргийн газрын ойролцоо машин унаж явсан хүн бүрийг гэмт хэрэгтэн гэж ойлгож, мэдээлж болохгүй. Мэдлэг дутуу, боловсрол бага ард түмний толгойг хагас үнэнээр эргүүлэх арга гэж бий. Тэр аргыг хэрэглээд байна. Өнөөгийн Монгол Улсыг бүтэн зургаар нь харвал эдийн засгийн хууль зүйн тогтолцоо төгс төгөлдөр болж амжаагүй. Ихэнхдээ жижиг дунд төслүүдэд тохирсон хуулиудтай. М.Энхсайханы хэлдгээр мега төсөлд огт тохироогүй хууль зүйн тогтолцоо үйлчилдэг. Тийм учраас компаниуд хууль зөрчсөн гэхээс илүү хуульдаа тохируулж ажилладаг. Энэ бол хуулиа сайжруулахын оронд сиймхийг нь ашиглаж ашиг мөнгө хайж амьдардаг Ц.Нямдоржийн буруу.

-Онцгой байдал зарласан хугацаанд эрх баригчид өөрсдөдөө ашигтай шийдвэр гаргах нь гэсэн хардлага биеллээ оллоо гэж бодъё. Энэ тохиолдолд “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг өмчлөгч тал зүгээр суухгүй байх, тийм үү?

-“Монголын зэс корпораци” шүүхэд хандах замаар асуудлыг шийдүүлэх байх. Онцгой байдал тогтоох үед гарах янз бүрийн шийдвэрүүдийг зогсоох, буруу шийдвэр гарах юм бол хариуцлага тооцох асуудал яригдаж таарна. Ер нь иймэрхүү үйл явдлыг хорлон сүйтгэх ажиллагаа гэж үздэг. Энэ Засгийн газар “Эрдэнэт”-д хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж байна. Онцгой байдал зарлана гэдэг бол ямар ч хүнийг гаргахгүй, оруулахгүй гэсэн үг. Би гэхэд л энэ үйлдвэрийн ТУЗ-ийн гишүүн гэсэн сэтэртэй. Хоёр жил хуралдаж чадахгүй явна. Сүүлдээ өмчийнх нь эздийг оруулахгүй гээд онцгой байдал зарлаж байна. Нэг зүйлийг онцлоход төрийн өмчийн 51 хувийг томилох, хувийн өмчийн 49 хувийн төлөөллийг чөлөөлөх гэх мэт шийдвэрийг гаргадаг эрх бүхий байгууллага нь Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар. Гэтэл энэ байгууллагын дарга нь ЖДҮ-ээс хууль бусаар мөнгө завшаад огцорчихсон. Иймэрхүү л хүмүүс “Эрдэнэт”-ийг ингэж байна шүү дээ.

-Үйлдвэрийн 49 хувийг эзэмшигчдийн төлөөлөл болж ажиллаж яваа удирдах албан тушаалтнуудын өрөөг битүүмжилчихлээ. Одоо тэдний оронд өмнөх шигээ төрийн талын төлөөллийг томилоод явах уу?

– Тэгэх өндөр магадлалтай. Дур мэдэн баахан хүмүүс томилж зарлах байх. Таны хэлсэнчлэн өмнө нь буюу 2017 онд биднийг хөөгөөд өөр хүн тавьсан түүх бий. Шүүхийн шийдвэр гарч байж томилсон хүмүүс нь ажлаа өгсөн. Бид ажлаа буцааж аваад 2018 оны нэгдүгээр сард хоёр өдөр хуралдаж төсвөө баталж байлаа.

-Та нарыг маргааш нь дахиад хөөчихсөн билүү?

-Тэгсэн. Ингээд харахаар “Эрдэнэт”-д төрийн, эрх мэдэлтэй улстөрчдийн маш том сонирхол байгаа биз. Мэдээж амттанд дурлаад хайрцагтай чихэр онгойлгоод идэх төдийхөн хэрэг биш. Маш том мөнгөний сонирхол яваа учраас ингэж улайраад байна л даа. Нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. 49:51 гэдэг бол ТУЗ-ийн хурлын үеэр санал хураахад л хэргээ өгдөг. Түүнээс биш үйлдвэрийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг, оролцдог зүйл огт биш. ТУЗ-өөр үйлдвэрийн төсөв, хойтон жилийн ажлын төлөвлөгөөг нь баталсан нөхцөлд гүйцэтгэх бүх эрх мэдэл Х.Бадамсүрэнд очдог. Гүйцэтгэх захирал бүх асуудлыг толгойгоороо хариуцаад ТУЗ-ийнхөө өмнө тайлангаа тавьдаг, ийм л жишигтэй ажилладаг.

-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн өмчлөл луйвар болсон гэж хамгийн чанга дуугардаг гишүүн бол Ц.Нямдорж. Энэ хүнд ямар сонирхол байгаад ингэж яриад суудаг тухай өчнөөн мэдээлэл олонд ил болчихсон. Таны хувьд Ц.Нямдоржийн байр суурийг яаж хардаг вэ?

-Юуг нь ярих юм. Ийм жижиг асуудал ярих хэрэг байна уу.

-Олонх Хууль зүйн сайдыг мундаг, эх оронч гэж харж яваа үед учир мэдэх улс энэ хүний тухай ярих ёстой гэдэг утгаар асууж байна л даа?

-Ерөөсөө л шахаа. Шударга хүний маск зүүсэн хэсэг улс эзгүй өмчийг улам төгөлдөржүүлэх гээд байна. Ганц хүний тухай жижиг сэдэв уг нь яримааргүй байна. Хоцрогдлын эдийн засаг гэж ойлголт бий. Манай эдийн засаг яг тийм болчихсон. Ц.Нямдоржоос илүү том, хэрэгтэй сэдэв. Аль ч улс оронд өөр өөр үзэл бодолтой хүмүүс байх нь хорвоогийн жам. Ц.Нямдорж өнөөдөр албан тушаалтай, зөв буруугаа түүхээр дүгнүүлээгүй үедээ яваа. 1939 оны есдүгээр сарын 1-нд Адольф Гитлер ямар хүн бэ гэсэн социологийн судалгааг Германы иргэдээс аваад үз дээ. Тийм асуудал тавьсаныхаа төлөө эсэргүүцэлтэй тулгарна. Германыг босгосон сэргээсэн, сахилгажуулсан, ажлын байр бий болгосон агуу удирдагчийг юу гэнэ вэ хэмээн хөмсгөө зангидах хүмүүстэй нүүр тулна. Таван жилийн дараа тэр асуултаа давтвал харин өөр хариу хэлнэ. Гитлер тэр үед өөрийгөө ч өмөөрч чадахгүй хор уугаад үхчихсэн байсан. Миний сая ярьсан зүйл таны асуугаад байгаа Ц.Нямдоржийн хувьд хэтэрхий том жишээ л дээ. Гэхдээ зарчим нь энэ.

-Ц.Нямдоржийн хувьд дүгнүүлэхээр хугацаа болчихсон юм биш үү. Наад зах нь Хууль зүйн сайдаар таван удаа ажилласан хүн шүү дээ?

-Болоогүй. Огцроод, өөрөө өөрийгөө өмөөрч чадахаа больсоных нь дараа төрийн хүнийг цаг үе нь дүгнэдэг.

-Арай том, алсын дүгнэлт байна. “Эрдэнэт”-д эх орончийн үүднээс биш, хувийн сонирхлоор хандаж байгаагийнх нь ойрхоны бодитой дүгнэлт хүүгийнх нь тендер биш үү?

-Хүн бүр мэднэ шүү дээ. Хүүхдийнхээ төлөө юм гуйх нь эцэг хүний ёс гэж яриа биз дээ. Давтах шаардлага юу байна. Зарчим, үнэ цэнийн тухай ярианы дэргэд жижиг сэдэв. Заавал ярих гээд байгаа бол Монголд хамгийн бага шинэчлэгдсэн, төгөлдөржөөгүй салбар бол хууль зүй. Хууль зүйн тогтолцоо төгөлдөржөөгүй, шүүмжлэх зүйл ихтэй.

-Шүүхийн шинэчлэлийг гацааж байгаа гол хүн гэсэн үгийг энэ салбарт шинэчлэл хийх гээд бараагүй Х.Тэмүүжин саяхан хэлчихсэн. Та тэр утгаар нь хэлж байна уу?

-Маргаад байх юмгүй үнэн. Энэ салбарын сайдаар хамгийн олон удаа ажилласан хүн шүү дээ. Шоронд нь хүн үхэж байна. Нэрд гараагүй, жирийн эрүүгийн хэрэгтнүүдийн хувьд иймэрхүү явдал маш олон байдаг гэж сонссон. Зодоон нүдээн, доромжлол гүтгэлгийн тухай бол бүр ярих юм биш. Одоо хоёулаа арай өргөн сэдэв рүү оръё. Хүн төрөлхтөн, улс орнуудын түүхийг харахад үзэл бодлуудын уралдаан өрнөсөөр өнөөг хүрсэн. Байр сууриудын өрсөлдөөн, сөргөлдөөний оргил хэлбэр нь иргэний дайн. Америк гэхэд л умард, өрнөдөөрөө талцаж үзээд боолын нийгмийг халж сонгодог капитализм байгуулах үзэл ялсан. Тэгээд өнөөдрийн Америк бий болсон. Орост ч бас улаантан, цагаантан болоод үзэж байсан түүх бий. Хориод оны үед Монгол гэдэг улс харанхуй, болхи байсан ч асар хурдан дэвшсэн. Хөгжил дорой, иргэд нь боловсроогүй харанхуй улс орнуудын хувьд төрийн нэгдсэн удирдлага, хатуу чанд гар, дарангуйлал тодорхой хугацаанд хэргээ өгдгийг нотолсон жишээ. Хятад ч гэсэн хүн амынх нь дийлэнх харанхуй байсан үед Коммунист намын удирдлага дор маш хатуу, харгис дэглэмээр улс орноо босгосон түүхтэй. Сингапур Тайвань ч тийм. Гэхдээ энэ арга тодорхой түвшин хүртэл үр дүнтэйг улс орнуудын түүхээс харж болно. Өнөөдөр Солонгосыг Пак генерал шиг хүнээр удирдуулъя гэвэл иргэд нь хүлээж авахгүй. Чан Кай Шигийн харгис дэглэм дор босч ирсэн Тайвань өнөөдөр хатуу чанд гарыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Хятад ч гэсэн тодорхой хугацааны дараа өөрчлөгдөх нь ойлгомжтой. Тэрийгээ нуухгүй ярьдаг. Монгол ч гэсэн өнөөдөр дарангуйлагчийг хүлээж авахгүй. Тийм орон зай байхгүй.

-Чан Кай Ши гэх мэт хатуу гараар улсаа босгосон удирдагчдад тэгэх түүхэн зайлшгүй шалтгаан байжээ гэж ойлголоо. Баруун, зүүн үзэлтнүүдийн аль аль нь ийм замыг туулсан гэсэн үг үү?

-Та зөв анзаарсан байна. Чан Кай Ши зэрэг удирдагчид дарангуйллын аргаар явсан нь цаанаа учир шалтгаантай. Хөгжлийнхөө эрхээр, хүн амын дийлэнх нь харанхуй, мэдлэггүй, хөгжлийн доод шатанд яваа үед баруун зүүний аль аль нь дарангуйллын аргыг хэрэглэх нь олонтаа байдаг юм. Сонгодог коммунизм үйлчилж байх үед хуулийн нэрийн өмнөөс гээд хүнийг буудах, хорих гэх мэт элдэв хатуу, харгис арга хэрэглэж хоцрогдлоос гаргачихдаг байсан. Харин өнөөдрийн хувьд коммунизм устаад 30 жил болчихсон. Ийм атал коммунист сэтгэлгээтэй хүмүүс хуучнаараа сэтгэж, буруу арга барилаар ажиллаад байна. Шинэ ном уншихгүй, шинэ хандлагыг мэдрэхгүй, шинэ орчиндоо дасахгүй байгаагийн л шинж. Н.Энхбаяр нэгэн үе дарангуйлал тогтоох гэж, шүүх, цагдаа, прокурорыг атгах гэж үзсэн. Дараагийн тод жишээ нь Ц.Нямдорж. Гэхдээ тэдний энэ арга Монголд явахгүй. Бүр тодруулж хэлбэл бүхнийг төрд буцааж авдаг, төрд төвлөрүүлдэг зарчим Монголд ажиллахгүй.

-Төрд бүгдийг авах гэсэн улайрал харин ч хүчээ аваад байгаа юм биш үү?

-Та бод доо, 30 жилийн дотор бүхэл бүтэн үе өнгөрчихсөн байна. Эвлэл, пионер, намын төв хороог мэдэхгүй өссөн хоёр бүтэн үе гудамжаар алхаж яваа. Зөв буруу, сайхан муухай гэдэг дүгнэлтийг хэн нэгнээр биш, өөрөө хийгээд сурчихсан хэсэг насанд хүрсэн хүн амын дор хаяад гуравны нэг нь болчихсон. Тэд хэзээ ч Ц.Нямдоржийнх шиг юм уу Н.Энхбаярынх шиг дарангуйллыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Он жил улирах тусам цоо шинэ задгай сэтгэлгээтэй залуусын тоо улам өснө.

-Америкт нэгэн цагт үүсч байсан үзэл бодлуудын мөргөлдөөн сөргөлдөөн манайд дуусаагүй үргэлжилж яваа гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Америк, Энэтхэг гээд дэлхийн олон улс иргэний байр суурийн том мөргөлдөөнийг туулаад гарсан. Монголд тэр тэмцэл дуусаагүй явна.

-Бүхнийг төрд гэсэн улайрал, дарангуйллын маягийн хандлага жамаараа ялагдана гэж ойлголоо?

-Энэ хүмүүс ялагдаж таарна. Цагийн юм цагаараа гэдэг шүү дээ. Ямар ч нийгэмд үеүдийн хоорондох өрсөлдөөн эцэс төгсгөлгүй өрнөж байдаг. Боловсролгүй, харанхуй, бүдүүлэг хүнд эрх мэдэл өгөх ямар аюултайг Монголын хүн амын гуравны нэг нь харж байна. Иймэрхүү хүмүүс эрх мэдэлд очихоороо ямар зоригтой цөстэй болдгийг нийтээрээ харж байна. Ер нь дэлхийн түүхийг анзаарахад боловсролгүй, харанхуй хүмүүс төрийн эрхэнд гарахаараа асуудлыг хууль, шүүхээр шийдэхээс илүү баривчлах, хорих, болж өгвөл буудах дүүжлэх аргаар ажиллахыг урьтал болгодог.

Үргэлжлэл бий

Монгол Улсын Морин хуур чуулгын удирдаач, хөгжмийн зохиолч Д.Түвшинсайхантай ярилцлаа.

---

-Өмнө нь “Зүрхний хилэн”, сая “2000” киноны хөгжмийг бичлээ. Түүхэн киноны хөгжмийг бичихэд цаг үеэ мэдэрнэ гэж том хэмжүүр байх шиг санагддаг…?

-Түүхийг нь тайлбарлуулна, яриулна, судалгаатай нь танилцана гээд харах үзэх зүйл их. Хөгжмийн бүтээл гэдэг бол найруулагчийн тавилт, зураг авалт, эвлүүлэг гэх үндсэн утга санааг илэрхийлэхэд дэмжлэг болдог зүйл л дээ. Хамгийн гол нь найруулагчийн санааг дэмжих. Миний хувьд дорно дахины хэлбэрээ чигжүү барьсан. “2000” бол миний хөгжим хийсэн хоёр дахь түүхэн кино. Хоёулаа Манжтай холбоотой. Манж ая аялга гэсэн тодорхой тэмдэглэгдэж үлдсэн зүйл байхгүй шүү дээ. Гэхдээ манайхтай төстэй нүүдэлчин хүмүүс. Үгсийн сангийнх нь 47 хувь нь ч билүү монгол үг байх жишээтэй. Жишээ нь, Дэлгэрцэцэгийн тоглосон сценарт “За иймэрхүү байсан байх” гэсэн дундын магадлалтай ая аялгуу оруулж ирэх ч юм уу, тиймэрхүү оролдлогуудыг нэлээн хийсэн.

-Киноны хөгжмийн ялгаа нь юундаа байдаг вэ?

-Киноны хөгжмийн хувьд дүрслэлийг улам тодорхой болгож, хүнд хүрэх хурдацыг нэмэгдүүлэх зорилготойгоороо ялгаатай.

-Морин хуурын чуулга жил бүр киноны хөгжмөөр тоглолт хийдэг. Энэ жилийн Playing love шинэ кинонуудыг онцолсон харагдсан. Тухайн улс үндэстний онцлогийг харж болохоор том жанр бол киноны хөгжим юм байна гэсэн бодол төрсөн шүү?

-Түрүүн хэлсэнчлэн киноны дүрслэлийг хурдтайгаар хүнд хүргэх нь киноны хөгжмийн нэг том онцлог. Үүнээс гадна энэ Азийнх, Ази дотроо Монголынх гэдгийг илүү ялгамжтай хүргэх гол зүйл нь хөгжим л дөө. Нүүр царай, хувцас ч гэдэг юмуу ахуй талаасаа ялгаатай нь мэдээж. Үндэстний ялгааг илүү нягт ойлгуулах зүйл нь хөгжим. Тийм учраас киноны хөгжим гэсэн тусдаа төрөл байдаг.

-Урлагийн өндөр хөгжилтэй улсуудад удирдаачид дагнаад, төрөлжөөд явчихдаг уу?

-Удирдаачид бол ерөнхийдөө чөлөөт агентууд шүү дээ. Би морин хуурын удирдаач. Жишээ нь манайх Моцарт, Бетховен тоглохоор бол түүгээр дагнасан удирдаач урьж, агент нь ирээд тохироо хийнэ гэсэн үг.

-Монголын хувьд удирдаачид яаж ажиллаж байна?

-Манай урлагийн байгууллага хэт тус тусдаа. Зөвхөн би, бид л гэж явдаг салангид талдаа. Бараг л монгол хүнийг тэрүүгээр нь таньж мэдэх цаг үе ирчихээд байна.

-Урлагт өгөгдөл чухал гэж та хэлсэн байсан. Таны хувьд хэр урлагийн өгөгдөлтэй хүн бэ?

-Би өгөгдөлтэй гэхээсээ илүү хичээмтгий хүн. Мэдээж огт өгөгдөлгүй хэрнээ урлагийн хүн болно гэж байхгүй. Өөрөө хичээж хөгжүүлнэ. Төрмөл авьяас гэдэг бол тусдаа ойлголт. Өгөгдөл гэдэг нь нэг хувийн авьяас, 99 хувийн хөдөлмөр гэдэг шиг л зүйл. Гэхдээ нэг хувийн авьяас гэж юу байхав. Хүн хүнд өөр өөр. Урлагийнханд их тод ялгардаг. Өгөгдлийн хувьд хичнээн хувь ч байж мэднэ шүү дээ. Авьяастай хүн гэдэг бүр тусдаа ойлголт. Гэхдээ авьяасыг хөдөлмөр ухаанаар зөв зохицуулах хэрэгтэй.

-Танд магтаал, шүүмж хоёрын аль нь илүү зохидог вэ?

-Халирна, хариугүй жижигхэн юманд уурлана, магтсан үед зориг орно. Гэхдээ надад сагаад явах хүмүүжил байхгүй. Давилуун биш учраас магтаалд ичнэ. Хүн чинь болж л өгвөл өнөөдрөөс маргаашийн түвшинд ахиж явах ёстой. Үнэн шүүмжилдэг хүн цөөрчээ гэж хардаг. Магтаалын цаана хор явж байх гэмтэй. Монголд урлаг, шүүмж судлал уг нь бий. Шүүмж хүчтэй бол урлаг зөв хөгжиж, хүчирхэгжинэ. Чоно экологийн тэнцвэрийг барьдаг амьтан. Шүүмж урлагт яг ийм үүрэгтэй байх учиртай. Тэр утгаараа Монголын урлагт судлал шүүмж маш хэрэгтэй болоод байна. Гэтэл манайд хар цагаан хэл ам гээд хэт бурангуй шашинлаг үзэл нь дийлээд байна л даа.

-Хийлчийн гол зэмсэг нь хийл, хуурчийнх хуур, харин удирдаачийнх дохиур уу?

-Хүмүүс дохиур л гэж хэлэх байх. Миний хувьд удирдаач хүний гол ажил бол хөгжмийн бүтээлийн илэрхийлж байгаа санааг хөгжимчдөд хүргэх. Удирдаач бол жүжигчний ажил биш. Сайн хөгжим боловсруулж сайн гарахыг л хариуцдаг хүн.

-Хөгжмийн хувь хүнд өгөх эерэг нөлөө их. Тэр утгаараа хөгжмийг шимтэн сонсдог үзэгч сонсогчийг бэлтгэх гарцаагүй хэрэгцээ үүсчихсэн юм шиг санагддаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Санал нийлнэ. Ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрт сайн тусгаж өгөх хэрэгтэй гэж боддог. Хөгжим хүний гоо зүй, ухамсар төлөвшилд маш их хэрэгтэй. Тиймээс хөгжимд дуртай бол сонс. Гэхдээ би рок сонсдог юм чинь морин хуур сонсохгүй гэсэн ойлголтоор биш. Хөгжим бол хөгжим байдаг гэдгийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Бид хэт дуураймтгай хүмүүс. Гадны хүн дуурайж толгойгоо сэгсэрч байгаад л язгуур мөн чанараа алдах эрсдэлтэй. Өөрийгөө хэн гэдгийг, ямар хөрс шороон дээр ургаснаа эхлээд ойлгож мэдэх ёстой. Дараа нь гадна ертөнц рүү өнгийх хэрэгтэй. Тэр бол оюуныг задлах хэрэг. Удирдаачийн хувьд ч энэ ойлголт хамаатай. Тэвчээртэй, төвлөрч чаддаг хүн л хөгжим сонсох соёл руу хурдан ордог. Энэ надад ямар хамаатай юм гэж өөрөөсөө цааш ахих дургүй хүмүүс нийгмийн олонх байгаа цагт сайн сонсогч бэлдэх тухай яриа хэцүү л дээ.

-Эдний үе өнгөрсөн, одоо бидний цаг ирсэн гэх үзэл урлагт хамаарах уу?

-Урлагт огт шинийг хийнэ гэж байдаггүй. Уламжлалгүйгээр шинэчлэл гэж үгүй. Тийм учраас би өнгөрсөн үедээ хүндэтгэлтэй ханддаг. Хүний тэмдэглээд ирсэн нот болгонд хүндэтгэлтэй ханддаг. Тэр хүний бичсэн зүйл надад таалагдахгүй байлаа гэхэд өөр хэн нэгэнд таалагдана. Хөгжмийг хүн болгон өөр өөрөөр хүлээж авдаг. Тэр бүх зүйлийг л зөв ухаж тунгаах нь удирдаачийн гол зэмсэг байх. Удирдаачийн гар нь хөдлөөд байгаа юм шиг харагддаг. Гэхдээ боловсруулах гол ажил уураг тархинд нь өрнөдөг.

-Дуучид бол олонд танигдаж үнэлэгдээд явчихдаг. Удирдаачид ч гэсэн хүндэтгэл хүлээж амьдардаг. Хөгжимчдийн хувьд тодорч алдарт хүрэх, авьяасаа үнэлүүлэх тал дээр бүхний хойно орчихдог онцлог байх шиг анзаарагддаг. Удирдаачийн хувьд үгээ хэлээч?

-Зураг зурахад нэг зураас дахиж давтагддаггүй гэдэг. Хөгжим ч ялгаагүй тийм. Тэр утгаараа их нарийн мэргэжил. Хөгжимчдийг “Эд хөгжимдөж байх л ёстой” гэсэн буруу хандлага бий. Системээ өөрчилмөөр байгаа юм. Баахан амьдралын асуудалтай хөгжимчдийг сайн муу гэж ялгахгүй нэг эгнээнд тавьчихсан анзаарагддаг. Манай хөгжимчид чинь би илүү гээд яваад байж чаддаггүй даруухан хүмүүс. Морин хуурын чуулга анх байгуулахад л хөгжимдөж байсан бүхий л цаг үед нүүр царай нь болоод хөгжимдсөн хөгжимчин СТА авч чадаагүй явж байна. Урлагийн байгууллагын дарга нар хүртэл анхаардаггүй. Эцсийн эцэст ямар ч уран бүтээлчид сайн сайхан амьдрах баталгаа л хэрэгтэй.

-Хөгжимчдийн үнэ цэнэ алга гэх гээд байна аа даа?

-Үнэ цэнэ нь хаана байна, та хэл дээ. Хуучин цагт уртын дуу дуулдаг хүн богино дуу дуулахыг тэгтлээ хүсдэггүй байсан. Техникийн хувьд өөр учраас. Дуулах ур гэж нарийн юм бий. Нийтийн дуу шиг үлээлгээд дуулж болдоггүй. Харамсалтай нь хэн нэгний хоолыг булааж иддэг нийгэм учраас ийм хандлага өөрчлөгдөөд байна л даа. Хөгжимчид хайрлах учиртай улс. Тайз дүүргээд тавьсан макетууд биш. Цаанаа амьдралтай хүмүүс. Гадны улсын тайзан дээр Монгол Улсынхаа төлөө гардаг. Соёлын өдрүүд болохоор баахан хурал хийж загнаж байгаад авч явна. “Эх орныхоо нэрийг” энэ тэр гээд их том юм яриад авч явна шүү дээ. Ганц СD зараад алдартай болдог дуучдаас огт өөр улс гэдгийг нь олж харахдаа тааруухан улс. Хөгжим сонсдог үндэстний сэтгэлгээ өөр түвшинд очно. Ажилгүйдээ найрал, чуулга болоод суудаггүй. Дуртайдаа, урлагт хайртайдаа тэгээд байгаа юм. Түүнээс биш амиа хөөгөөд явбал чадвартай улс. Монголдоо хийж яваа гавьяа нь гэж харах учиртай. Жуулчид Монголыг язгуур талаас нь сонирхож анхаардаг.

-Урлагийнхан, тэр дундаа хөгжимчид сэтгэл зүйн бяд шаардсан ажил хийдэг улс. Нэг суурин дээр баатарлаг, уянгын гээд төрөл бүрийн агуулгатай уран бүтээлийг амилуулдаг. Сая болсон “Play­ing love” дээр гэхэд л “Тан руу нүүж явна” гэсэн уянгын бүтээл тоглосноо л гэнэтхэн “Gameof throne” гэсэн сүрлэг баатарлаг аялгууг амилуулах жишээний…?

-Та зөв анзаарсан байна. Сэтгэл зүйн хувьд хурдан хувирахаас аргагүй онцлогтой мэргэжил л дээ. Сая болсон киноны хөгжмийн тоглолт дээр таны асуусанчлан өөр өөр өнгө аястай бүтээл тоглосон. Монголын баатарлаг киноны хөгжим явснаа уянгын киноны хөгжим эгшиглэх жишээний. Тэгснээ Холливуудын драм гараад ирж байгаа юм. Энэ болгоныг бүрэн дүүрэн илэрхийлэхийн тулд кинонд нь орж, бүрэн уусч байж хөгжмөө тоглодог.

Удирдаач хүн нэг, хоёр, гурав гэж тоолоод зэрэг тоглохыг тушаадаг ажил биш. Тэр хөгжимчинд өөрийн гэсэн эрх чөлөө бий. Бүх хүн нэг болохыг багийн ажил гээд байгаа юм. Нэг болгох ажлыг нь удирдаачид хийдэг.

-Тан шиг уран бүтээлчдийн хувьд тайзан дээрх сандрал гэсэн ойлголт огт байхгүй юу, эсвэл сандрах үе гардаг уу?

-Дутуу боловсрогдсон бол сандрал байна. Бидний хувьд өөр сандрал бий. Монгол хөгжмийг сонсохгүй, нэг их хүлээж авахгүй маягтай болчихож. “Пороро” тогловол хүлээж авах маягтай л болчихоод байна. Би жишээ нь “Game of thrones” уу, Хатанбаатар уу гэсэн сонголтын өмнө ирчихээд байна л даа. Юу нь үндэсний бахархал юм, Мандухай сэцэн үү, Гладиатар уу гэдэг ч юм уу. Бидэнд барьж авах ёстой үнэт зүйл бий. Гэтэл хүмүүс “Game of thrones”сонсъё гэдэг. Бид тэр хүслийг нь дагаад байнга “Game of thrones” сонсгоод байвал юу болохов. Бүр цаана нь, углуургад нь үндэсний хэв шинжээ хамгаалдаг хана байх ёстой. Уран бүтээлчид бид оюун санааны хувьд нийгмээсээ нэг алхмын өмнө явах ёстой. Сэхээрүүлж, гэгээрүүлж шинэ түвшинд гаргах үүрэгтэй улс. Та нар энийг сонсвол дараа нь эх оронч үзэл гэж юу болохыг илүү ойлгоно гэсэн хандлагаар хандах учиртай. Мэдээж сонсохыг хүссэнийг нь хүргэнэ. Гэхдээ “За одоо та нар монгол хөгжмөө сонс” гэж хэлэх хэрэгтэй. Монгол хөгжмийн аялгууны тогтоц нь яагаад таван эгшиг дээр тогтдог. Дорно дахины хэлбэр шүү дээ. Та түрүүн үзэгчээ яаж бэлдэх вэ гэж асуусан. Үзэгчдээ бэлдэхийн тулд сургуулийн өмнөх боловсролд анхаарах ёстой. Бага, дунд сургуулийн боловсрол, дуу хөгжмийн багш нарын боловсролд арай өөрөөр хандах хэрэгтэй.

-Яг яаж өөрөөр хандах вэ?

-Суурь онол гэж айхавтар юм бий. Хөгжмийн онолын хичээл, хөгжмийн уран зохиолын хичээлийг анхаарах хэрэгтэй. Дуучдыг нотны боловсролтой болгох ёстой. Мэргэжлийн сургуулиуд ч гэсэн анхаарах учиртай. ”Тунгалаг тамир” кинонд Итгэлт баяны хэлдэг шиг бөөрөнхий, дундаа цэгтэй нь хээлтэй гэдэг шиг хөгжим өөрөө нарийн тэмдэглэгээтэй. Тэр бүгдийг эзэмшсэний дараа хөгжимчин болох ажил эхэлдэг. Түүнээс биш шууд л хөгжим заагаад эхэлдэггүй юм. Морин хуурын сургалт явагдаж байгаа нь олзуурхам хэрэг. Морин хуурын чуулгын дараагийн ажил бол судалгаа. Түүнээс биш морин хуурын чуулгыг морины хөгжим тоглодог газар гэж ойлгож болохгүй. Үндэсний хөгжим хөгжимдөх ур зүй зэрэг дээр манай чуулга судалгааны үндсэн төв газар байх хэмжээнд хүрсэн. Хөгжимдөх хэлбэрээ дагнаж, хөгжмийн бүтээл рүүгээ ханддаг учраас шинэ ололт, дэвшлийг хайдаг. Гэхдээ морин хуурын чуулгын бүрэлдэхүүнд байхгүй хөгжим бий. Хуучир, шанз, лимбэ гээд байна. Жил бүр хөгжмийн зохиолчдын шинэ бүтээлийн тоглолт гэж бодлогоор хийж байна. Ирэх жилээс лимбэний, шанзны, бишгүүрийн концерт тоглох боломж хайж байгаа. Хамтдаа хөгжих л асуудал.

-Гадныхан морин хуурыг их сайхан хүлээж авдаг. Тэр дундаа япончууд онцгой хүлээж авдаг улс. Бид ер нь үндэсний хөгжимдөө яаж ханддаг улс вэ?

-Сайн, сайхан, зөв байх гэдэг чинь мөнгөтэй байхаас өөр. Чанадын баян гэдэг чинь энэ. Морь нь үхээд сүүлнээс нь тасдаад хөгжим хийсэн гэх мунхаг ойлголт яваад байдаг. ЮНЕСКО-д материаллаг бус оюуны өмнө гэж бүртгэгдсэн хөгжим шүү. Дэлхий цаад философийг нь харж байна. Хөгжимдөнө гэдэг чинь оюуны ажил. Классик гэдэг бол тухайлсан үед хамаарахгүй. Улс үндэстэн бүрд өөр өөрийн классик бий. Италичууд сонгодог дуурь гэж нэршүүлж, хүлээн зөвшөөрүүлж чадсанаараа л ялгарна. Орос ч гэсэн дуурь, балетад өөрийн гэсэн тод мөртэй. Дуурь гэхэд л анх Францад үүссэн, Италид цэцэглэсэн.

-Морин хуураа дэлхийн сонгодог болгохын тулд бид яах ёстой юм бол оо?

-Хөгжимдөө зөв хандах хэрэгтэй. Ханандаа тоос дарсан хуур өлгөсөн айлууд нийтлэг анзаарагддаг. Энэ янзаараа явбал хэцүү. Нэг хөгжмийн зохиолчоос гадны хүн үндэсний хөгжмийг маань асууж л дээ. Мань хүн морин хуур гэсэн хариу хэлж. Өнөө гадаад нь Морин хуурд зориулсан бүтээл туурвисан уу гэж асуухад үгүй гэсэн хариу өгч. Яриа өдсөн гадаад нь “Таныг тэгвэл яаж монгол гэж таних юм бэ” гэсэн гэдэг. Бодууштай үг. Бие хүн үндэстнээ эхлээд таньсан байх учиртай. Үндэстнээ таньсан хүнийг гадаад ертөнц өөрийгөө таньсантай зүйрлэдэг. Гадаадад очоод морин хуураа татчихдаг бол өөрөөр харна. Мартын найман боллоо ээжийн тухай дуу дуулъя, цэргийн баяр болохоор аавын тухай дуу дуулна гэх маягаар явбал оюуны хувьд улам доошилно. Баяр далимдуулж мөнгө олдого хандлагаар явсаар өнөөг хүрлээ л дээ.

-Залуусыг үндэсний хөгжим, морин хуур руугаа татах нэг алхам нь “Playing love”. Залуусыг дуудсан өөр ямар тоглолт байдаг билээ?

-“Playing love”-оос гадна “Novelmelody” гэсэн концертыг санаачилсан. “Playing love” үр дүнгээ өгсөн. Киноны хөгжим тоглоход “Корпорэйт” тохирсон орчин. Учир нь маш том дэлгэцтэй. Нягтрал нь их сайн.

П.САЙНЖАРГАЛ

Санхүүгийн зохицуулах хорооны Хууль эрх зүйн хэлтсийн дарга Д.Гэрэлчулуунтай ярилцлаа.

---

-Хувьцаа эзэмшигчдэдээ ногдол ашиг тараадаггүй Улсын их дэлгүүр өнгөрсөн долоо хоногийн гол шуугианы нэг байлаа. Улсын их дэлгүүрийг ашиггүй ажилласан гэвэл хэн ч итгэхгүй. 45 мянга гаруй жижиг хувьцаа эзэмшигчийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр ажиллахгүй байна гэсэн шүүмжлэл танай хороо руу ч чиглэлээ. Хороо хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр юу хийсэн бэ?

-“Улсын их дэлгүүр” ХК яагаад ийм олон хувьцаа эзэмшигчтэй болсон талаар эхлээд товчхон түүх дурдъя. “Эрдэнэт” уулын баяжуулах үйлдвэр, “Монголросцветмет” нэгдэл болон гадаад худалдаа, тоног төхөөрөмжийн импортын үйл ажиллагаа эрхэлж байсан нэгдлүүд зэргийг хувьчлагдах үед хувьцааг нь худалдан авахаар захиалж, эрхийн бичгээ баталгаажуулсан иргэдийн ХОЭБ (хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг)-ийн үлдэгдлийг “УИД” ХК-ийн хувьцааны арилжаанд оролцуулснаар ХОЭБ нь арилжаанд ороогүй байсан иргэд бүгд уг компанийн хувьцаа эзэмшигч болсон байдаг. Тухайлбал, Орхон аймаг дахь “Эрдэнэт инвест” Хөрөнгө оруулалтын санд /ХОС/ оруулан баталгаажуулсан 10 гаруй мянган иргэний ХОЭБ-ээр тус компанийн хувьцааг худалдан авсан байдаг.

Мөн 1992 онд Монгол Улсын Засгийн газраас Эрдэнэт үйлдвэрийн 15 хувийг ажилчдад нь хувьчлах шийдвэр гаргаж байсан. Гэтэл 1996 онд Стратегийн буюу төрийн мэдэлд байх уул уурхайн жагсаалт гарсан бөгөөд “Эрдэнэт үйлдвэр” уг жагсаалтад орсон тул хувьчлах үйл ажиллагааг зогсоож, ХОС-т хадгалуулсан цэнхэр тасалбарыг нь“Улсын их дэлгүүр”ХК-ийн хувьцаа эзэмшигч шилжүүлсэн юм билээ.

Хороо холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу хөрөнгө оруулагч, үйлчлүүлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий байгууллага. Энэ чиг үүргийнхээ хүрээнд “УИД” ХК-ийн хувьцаа эзэмшигчдээс ирүүлсэн өргөдөл, гомдлын дагуу “УИД” ХК-д удаа дараа газар дээрх хяналт шалгалтыг хийж байсан, мөн шалгалтаар илэрсэн зөрчил, дутагдалтай холбоотой тус компанийн 45 000 гаруй жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хамгаалахын тулд “УИД” ХК-ийг ашиггүй ажиллахад нөлөөлсөн зарим хэлцлийг хүчин төгөлдөр бус хэлцэлд тооцуулахаар шүүхэд хандсан байдаг. Иргэний хэргийн шүүхээс Хорооны нэхэмжлэлийг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгож шийдвэрлсэн тул Хороо хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчийн эрхийг хамгаалах чиг үүргийнхээ хүрээнд дараагийн шатны шүүхэд давж заалдсан боловч анхан шатны шүүх рүү буцаагдсан. Энэ маягаар хэрэг маргаан шүүхийн шатанд удаан хугацаагаар үргэлжлэх, олон жил сунжрах нөхцөл үүссэн тул Хороо болон “УИД” ХК хоёр талаас ажлын хэсэг байгуулж, “УИД” ХК-ийн үйл ажиллагааг сайжруулах, бие даасан байдлыг хангуулах гэрээг байгуулсан.

-Хэзээ шалгалт оруулсан юм бэ?

-Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2015 онд 2 удаа буюу хоёрдугаар сар, дөрөвдүгээр сард“УИД” ХК-д шалгалт оруулсан. Шалгалтын тайлангууд нь энэ байна (Үдэж хавтасласан арваад хавтас материал харуулав). Дээрх шалгалтуудаар “УИД” ХК-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөл нь “Номин холдинг” ХХК-тай зээлийн гэрээ байгуулах шийдвэр гаргасан, мөн “УИД” ХК нь Улсын их дэлгүүрийн барилгыг бүхэлд нь түрээслэх талаар “Номин холдинг” ХХК болон түүний нэгдмэл сонирхолтой этгээдүүдтэй удаа дараа гэрээ байгуулсан, “УИД” ХК-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хурлаар “Номин холдинг” ХХК-тай түрээсийн гэрээ байгуулах эрх олгосон нь Компанийн тухай хуульд заасан сонирхлын зөрчилтэй хэлцэл байсан зэрэг зөрчил дутагдал илэрсэн. Газар дээрх шалгалтаар илэрсэн эдгээр зөрчил дутагдлыг арилгуулахаар Хорооноос 2015 оны 54 тоот Улсын байцаагчийн албан шаардлагыг “УИД” ХК-д хүргүүлсэн боловч “УИД” ХК-иас уг Улсын байцаагчийн албан шаардлагыг эс зөвшөөрөн илт хууль бус захиргааны акт гэж тооцуулан хүчингүй болгуулахаар Нийслэл дэх Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан боловч нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсан байдаг.

-Тэгээд дараа нь ямар процесс өрнөсөн бэ?

-“УИД” ХК нь Хорооноос өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлж ажиллаагүй тул санхүүгийн зах зээлийн үйлчлүүлэгч, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах чиг үүргийнхээ хүрээнд Хороо Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.2-т “Үнэт цаас гаргагч, эсхүл түүний эрх бүхий албан тушаалтан нь хувьцаа эзэмшигч болон хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хохироосон, хууль бус үйл ажиллагаа явуулсан гэж үзвэл Хороо хувьцаа эзэмшигчдийг төлөөлөн шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж болно” гэж заасны дагуу жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хамгаалахаар Хорооноос шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан байдаг.

Уг нэхэмжлэлийн шаардлага нь шалгалтаар илэрсэн зөрчилд холбогдох түрээсийн болон зээлийн нийт 13 гэрээг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцуулах тухай байсан.

Анхан шатны шүүхээс дээрх гэрээнүүд нь Компанийн тухай хуулийн 92 дугаар зүйлд заасны дагуу “Сонирхлын зөрчилтэй хэлцэл мөн байна, гэвч сонирхлын зөрчилтэй хэлцэл хийх журмыг зөрчсөн нь тогтоогдохгүй байна” гэж үзээд Хорооны нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгож шийдвэрлэсэн байдаг юм.

-“Улсын их дэлгүүр” ХК-ийг ашиггүй ажиллахад хүргэсэн сонирхлын зөрчилтэй гэрээ, хэлцэл гэдгийг илүү энгийнээр тайлбарлаач. Ямар гэрээг, хэн хийсэн гэсэн үг вэ?

Компанийн тухай хуулийн 89 дүгээр зүйлд сонирхлын зөрчил бүхий этгээд, 92 дугаар зүйлд сонирхлын зөрчилтэй хэлцэл, түүнийг хийх журмын талаар зохицуулсан байдаг. Уг зохицуулалтаар сонирхлын зөрчил бүхий этгээд нь хувьцааных нь хяналтын багцыг эзэмшиж байгаа компанитай хийж байгаа хэлцлийг сонирхлын зөрчилтэй хэлцэл гэж үзнэ.

“УИД” ХК-ийг шалгасан Хорооны шалгалтын ажлын хэсгийн зүгээс “УИД” ХК-ийн эрх бүхий албан тушаалтнууд болох төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүд нь“Номин холдинг” ХХК, “Номин реалтор” ХХК-иудадУлсын их дэлгүүрийн барилгыг бүхэлд нь түрээслүүлэх шийдвэр гаргахдаа Компанийн тухай хуулийг зөрчсөн, мөн хэт доогуур ханшаар Улсын их дэлгүүрийн барилгыг түрээслүүлсэн, улмаар ерөнхий түрээслэгч болох “Номин холдинг” ХХК болон нэгдмэл сонирхолтой компаниуд нь зах зээлийн ханшаар гуравдагч этгээдүүдэд дамжуулан түрээслүүлсэн, “УИД” ХК-д өндөр хүүтэй зээл олгосон нь компанийг алдагдалд оруулж, төлбөрийн чадваргүй болгох үндэслэл болсон гэж дүгнэсэн.

-“Номин”-гийн компаниуд өөр хоорондоо өр зээл өгч авалцсан, нөхөр нь эхнэртээ зээл өгсөн гэсэн шүүмжлэл өрнөсөн. Таны хэлээд байгаа өр зээл энэ шүүмжлэлтэй холбоотой юу?

Дээр дурдсан Хорооноос явуулсан газар дээрх шалгалтаар “УИД” ХК нь “Номин холдинг” ХХК-иас өндөр хүүтэй зээл авсан нь тогтоогдсон. Энэ нь “УИД” ХК-ийн бие даасан байдлыг алдагдуулан, тус компанийн үнэ цэнийг бууруулж, жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг зөрчсөн байна.

-Ер нь манай ХК-иудад дэргэдээ трейдинг охин компани байгуулаад ашгаа зувчуулах хандлага нийтлэг анзаарагддаг. Тэрний л нэг хэлбэр юм байна даа…?

-Ингэж болохгүй л дээ. “УИД” ХК-ийн эрх бүхий албан тушаалтнууд нь өөрийн охин компаниар дамжуулан ашиг олоод, тэр хэмжээгээрээ “УИД” ХК-д хохирол учруулсан байгаа юм.

-Жижиг хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг өгөхгүйн тулд “Улсын их дэлгүүр” ХК-ийг ашиггүй ажиллуулах сонирхол компанийн гол хувьцаа эзэмшигчдэд байна гэж ойлголоо. “Номин” танайхаас өгсөн үүргийг биелүүлсэн үү?

-Дээр хэлсэнээр Хороо “УИД” ХК хоёр талаас Ажлын хэсэг байгуулж, 2017 оны хоёрдугаар сард “УИД” ХК-ийн үйл ажиллагааг сайжруулах, бие даасан байдлыг хангуулах гэрээг байгуулсан. Гэрээгээр “УИД” ХК Хорооноос өгсөн үүрэг даалгаврыг бүрэн хангаж, цаашид дахин давтахгүй байх үүрэг хүлээсэн бөгөөд үйл ажиллагааныхаа гажуудлыг засах, бие даасан байдлыг хангуулах стратеги төлөвлөгөөг боловсруулан хувьцаа эзэмшигчдийн ээлжит хурлаараа хэлэлцүүлэн шийдвэрлэхээр байсан. Гэвч 2018 оны дөрөвдүгээр сард хуралдсан “УИД” ХК-ийн хувьцаа эзэмшигчдийн ээлжит хурлаас Хорооны тавьсан бүтэц, зохион байгуулалтыг өөрчлөх, компанийн өрийг хувьцаагаар солих шаардлагыг хүлээн авахаас татгалзсан шийдвэр гаргасан. Гэсэн ч Хороо гэрээгээр хүлээсэн үүргийг нь хангуулахаар бүхий л арга хэрэгслээр шаардсаар ирсэн.

-Улсын их дэлгүүр ногдол ашгаа тараадаггүй гэсэн мэдээлэл шинэ зүйл биш. Санхүүгийн зохицуулах хороо асуудал үүссэн үеэс хойш энэ асуудалд анхаарч байна уу, эсвэл жаахан хожуу анхаарал тавьж эхлэв үү?

-Хороо жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалахын тулд “УИД” ХК-ийг хувьцаат компанийнх нь хувьд бие даасан байдалтайгаар ашигтай ажиллуулж, компанийн засаглалыг сайжруулж, компанийн жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн ногдол ашиг авах зэрэг эрх ашгийг хангадаг болгох талаас нь тухай бүр ажиллаж байсан.

Хорооны зүгээс “УИД” ХК-тай байгуулсан гэрээний хэрэгжилтийг хангуулах ажлыг үе шаттай хийж байсан. Тухайлбал: “УИД” ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга болон Гүйцэтгэх захирал нарт гэрээ хэрэгжүүлэх тухай албан тоотыг удаа дараа хүргүүлж байсан бөгөөд “Улсын их дэлгүүр” ХК-ийн холбогдох албан тушаалтнуудтай гэрээний хэрэгжилтийн хангуулахтай холбоотой 2017 онд нийт зургаан удаагийн уулзалт зохион байгуулсан. Гэвч “УИД” ХК-ийн 2018 оны хувьцаа эзэмшигчдийн ээлжит хурлаар компанийн бүтэц, зохион байгуулалтыг өөрчлөх асуудлыг татгалзаж шийдвэрлэсэн тул Хорооноос тус компанитай байгуулсан “УИД” ХК-ийн үйл ажиллагааг сайжруулах, бие даасан байдлыг хангуулах гэрээ”-ний хэрэгжилт хангагдаагүй.

Тиймээс Хорооны зүгээс жижиг хувьцаа эзэмшигчийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор “УИД” ХК-нд хяналт шалгалт хийх шалгалтын ажлын хэсэг байгуулсан бөгөөд уг шалгалтын тайлангийн үр дүнгээс шалтгаалан дараагийн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж ажиллах болно.

-Яагаад, ямар шалтгаанаар гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байна вэ?

-Биелүүлэх сонирхол алга гэж харж байгаа.

-Их дэлгүүрийн түрээс ШангриЛа-гаас өндөр гэсэн яриа бий. Түрээсийн гэрээг өөрсдөдөө тааруулж хямдаар тогтоосноос ашиггүй ажиллах шалтгаан үүссэн гэж ойлгож болох уу?

-“УИД” ХК-ийн эрх бүхий албан тушаалтнууд болох ТУЗ-ийн дарга, гишүүд нь “Номин холдинг” ХХК, “ Номин реалтор” ХХК-иудад Улсын их дэлгүүрийн барилгыг бүхэлд нь түрээслэх гэрээ байгуулах шийдвэрийг гаргахдаа Компанийн тухай хуулийн 84.4.2-д “үйл ажиллагаандаа компанийн эрх ашгийг дээдлэх зарчмыг баримталж, энэ хууль болон компанийн дүрмээр тогтоосон үүргээ чанд биелүүлэх”, 84.4.3-т “компанийн эрх ашигт нийцүүлэн үндэслэлтэй шийдвэр гаргах”, 84.4.4-т “шийдвэр гаргахдаа сонирхлын зөрчлөөс зайлсхийх сонирхлын зөрчил үүсэхээр бол энэ тухайгаа тухай бүр мэдэгдэх” гэснийг зөрчсөн байна.

Энэ түрээсийн гэрээ байгуулснаар “ Номин холдинг” ХХК нь 2014 онд 3,503,224,6 мянган төгрөгийн ашиг олсныг Санхүүгийн зохицуулах хорооны шалгалтын ажлын хэсэг тогтоосон ба олсон ашгийн хэмжээгээр “УИД” ХК хохирол хүлээсэн гэж шалгалтын тайланд байгаа.

-Жижиг хувьцаа эзэмшигчид өмнө нь ногдол ашиг авч байсан уу?

-2001 онд 0,3 төгрөг(30 мөнгө), 2007 онд 3,0 төгрөгийн ногдол ашиг хуваарилж байсан.

-Ногдол ашиг тараахгүй шахаж байгаад хувьцааг нь худалдаж авдаг жишиг хөрөнгийн зах дээр анзаарагддаг. Тийм арга хэрэглээд байгаа юм болов уу?

-Тэрийг бол хэлж мэдэхгүй байна.Хороо жижиг хувьцаа эзэмшигчдийнхээ эрх ашгийн төлөө үүргээ хэрэгжүүлээд л явж байгаа. Дээр дурдсанчлан газар дээрх шалгалт мөн одоо явагдаж байгаа. Цаашид Хороо хуульд заасан бүхий л арга хэмжээг авах болно.

Зүүн хойд Азийн Монгол Улс, БНХАУ, ОХУ, Япон, БНСУ зэрэг таван улсыг холбосон эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээг бий болгох зорилготой “Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний стратеги” төслийн уулзалт ирэх сарын 1-нд Улаанбаатарт болох гэж байна. Монголоос Азийн том эдийн засаг бүхий орнуудад цахилгаан эрчим хүч экспортлох зорилготой энэ санаачилгын олон улсын уулзалт Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болох нь. Уулзалтын үеэр Азийн супер сүлжээтэй холбоотой сүүлийн үеийн судалгаануудын үр дүнг танилцуулах аж. Шинэ мэдээлэл хүргэх хүмүүсийн нэг нь Азийн хөгжлийн банкны техникийн туслалцааны төслийн багийн ахлагч Филипп Лаянхарт. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Азийн супер сүлжээний гол оролцогч бол Монгол. Та Азийн хөгжлийн банк, Эрчим хүчний яамны хамтарсан судалгаан дээр ажиллаж байгаа голлох хүний нэг. Судалгаа хэзээ дуусах вэ. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төслийн тухайд манай улсад ямар давуу талууд байна вэ?

-Судалгаа маань хоёр жилийн турш үргэлжилж байна. Ирэх тавдугаар сард дуусна. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төсөл эдийн засаг, дэд бүтцийн талаасаа бодит ажил болох боломжтой. Монгол Улс Хятад, Орос, Япон, Солонгос гэсэн дөрвөн улсад сэргээгдэх эрчим хүч экспортлох боломжтойг аль хэдийнэ тогтоочихсон. Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн яг төвд байрладаг нь танай улсын маш том давуу тал. Монголын дараагийн онцлог давуу тал бол Орос, Хятад гэсэн том зах зээл бүхий хөршүүдтэй. Эдгээр улсуудынхаа дэмжлэгийг авч чадвал зах зээлийн бүрэн боломж харагдаж байна. Дамжуулах холбооны хувьд техникийн хувьд бүрэн боломжтой. Өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугам ашиглана.

– Өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугамын давуу талыг онцлооч?

-Өндөр хүчдэлийг хол зайд хамгийн бага алдагдалтайгаар дамжуулдгаараа давуу талтай.

-Та Европын эрчим хүчний бизнес эрхэлдэг том компани болох Францын EDF-ийг төлөөлж Азийн супер сүлжээний судалгаанд оролцож байгаа. Танай компани Европтоо хэдэд жагсдаг вэ?

-EDF Европтоо гуравт орох том компани. Манай компани нүүрсхүчлийн хийг аль болох бага хэмжээнд ялгаруулахыг зорьж ажилладаг. Цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэсэн туршлага ихтэй ч цаг хугацааны өөрчлөлтийг дагаж сэргээгдэх эрчим хүч рүү хандаж байгаа. EDF сэргээгдэх эрчим хүчний тусдаа компанитай. Европ, дэлхийн эрчим хүчний холболтын тухайд гээд яривал хийсэн ажил ихтэй. Өргөн туршлагатай. Бага нүүрсхүчлийн хий ялгаруулах талд онцгой анхаардгаа давтан хэлмээр байна.

-Танай компанийг атомын цахилгаан станцуудын төслүүдэд ажилладаг, Европын орнуудыг эрчим хүчээр холбосон туршлагатай гэж сонссон. Атомын цахилгаан станцынхаа онцлог, Европын улсуудыг эрчим хүчээр холбосон ажлынхаа түүхээс сонирхуулаач?

-Манай компанийн барьж гүйцэтгэсэн цөмийн эрчим хүчний станцууд өнөөгийн байдлаар хамгийн хэмнэлттэй сайн ажилладгаараа онцгойрдог. Англи, Франц, Итали, Герман зэрэг Европын орнуудад эрчим хүчний олон улсын сүлжээ үүсгэсэн. Тэр утгаараа Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төслийн хүрээнд Азийн хөгжлийн банкнаас тендер зарлахад бид оролцсон юм. Өнгөрсөн хугацаанд бий болгосон арвин туршлагаа Зүүн хойд Азийн зах зээлд авчирч буйдаа баяртай байгаа. Энэ зорилгыг маань биелүүлэхэд хамгийн том нөлөө үзүүлж, гүүр болж яваа газар бол Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банкнаас зарласан тендерт шалгараад судалгааны ажлыг нь гүйцэтгэж байгаа нь манай компанийн хувьд олзуурхууштай хэрэг. Энэ төслийн хүлээн авагч тал нь Монгол Улсын Эрчим хүчний яам гэдгийг бас онцолмоор байна.

-Судалгааны сүүлийн үеийн үр дүн сонирхолтой санагдаж байна?

-Бид энэ төслийн судалгааг 2017 оны тавдугаар сард эхлүүлсэн. Тэр үед анх удаа Монголд ирж байлаа. Манай судалгаа гурван үе шаттай. Гурван мастер төлөвлөгөөнд хуваагдаж байгаа. Эхний үе шат нь Монголын сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц, хүчин чадлыг судлахад чиглэж байна. Нар, салхины эрчим хүчний нөөц хэр байна вэ гэдгийг судлах үе шат гэсэн үг. Энэ үе шатандаа хамгийн орчин үеийн, хамгийн сайн гэсэн тоног төхөөрөмж, технологи ашигласан.

Хоёрдугаар үе шат маань зах зээлийн судалгаа. Зүүн хойд Азийн зах зээлийг судалж байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлж, бүтээн байгуулалт өрнүүлж, Монголоос эрчим хүч экспортлоход зах зээлийн хувьд хэр ашигтай вэ гэдгийг тооцож үзэж байгаа юм. Дамжуулах шугамынхаа төлбөрийг төлөх процесс хэр хялбар вэ гэх мэт олон асуудалд анхаарч байна. Гуравдугаар үе шатны хувьд дамжуулах шугамтай холбоотой. Бөгжин дамжуулах шугамын бүх л боломжит хувилбаруудыг судалж үзлээ. Яг ямар шугам байх, аль орон руу яаж холбогдох гээд бүх зүйлийг тооцож гаргаж байна.

-Ирэх тавдугаар сард сүүлчийн уулзалтаа хийнэ гэлээ. Тэгэхээр энэ удаагийн уулзалт дээр бараг эцсийн үр дүнгээ танилцуулах нь ээ?

-Эцсийн үр дүн гарах хугацаа ойртож байна. Энэ оны тавдугаар сард болох сүүлчийн уулзалтын өмнөх буюу урьдчилсан уулзалтаа хийх гэж байгаа тухай би ярианыхаа эхэнд онцолсон. Хамгийн сүүлчийнхээ модулийг бичиж байгаа гэсэн үг л дээ. Ер нь онцолж хэлэх хоёр гол зүйл бий. Нэгдүгээрт, эрчим хүчний худалдаа. Хоёрдугаарт, ямар байгууллагаар зохицуулагдах вэ гэсэн асуудал.

-Худалдаа гэдгээ тодруулахгүй юу?

-Эрчим хүчээ хэрхэн экспортолж, импортлох вэ гэдэг асуудлын хүрээнд яригдах асуудлыг хэлж байгаа юм.

-Ямар байгууллагаар зохицуулагдах вэ гэдэг эрчим хүч экспортолж, импортлох ажлыг хариуцах газрыг хэлээд байна уу?

-Ерөнхийдөө тэгж ойлгож болно. Эрчим хүч экспортолж, импортлохын тулд ямар байгууллага хариуцаж ажиллах ёстой, тэр байгууллагыг хэн хэн хамтарч хаана байгуулах, хаагуур дамжуулж түгээвэл илүү үр ашигтай вэ гэх мэтэд анхаарна.

-Та олон төсөл дээр ажилласан инженерийн хүн. Өмнө нь Европт ажиллаж байсан бол одоо Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ төсөл дээр Азийн хөгжлийн банк, Эрчим хүчний яамтай ажиллаж байна. Энэ төслийн юу нь таны сонирхлыг татаж байна вэ?

-Зүүн хойд Азийн бүс нутаг дэлхийн нийт ДНБ-ий 25 хувийг үйлдвэрлэдэг. Энэ бол маш том тоо. Хоёрдугаарт, энэ бүс нутаг дэлхийн нүүрсхүчлийн хийн 40 хувийг дангаараа ялгаруулдаг. Гуравдугаарт, түрүүн дурдсан таван орнууд Орос, Хятадыг эс тооцвол өөр хоорондоо эрчим хүчний хувьд огт холбогдоогүй. Эдгээр сорилт миний сонирхлыг их татсан. Би Европт маш олон төсөл дээр ажилласан туршлагатай. Европын улсуудыг хооронд нь эрчим хүчээр холбосон төслүүд дээр ажиллаж байсан л даа. Бүгдээрээ л сонирхолтой төслүүд. Европыг эрчим хүчээр холбосон туршлагаа Зүүн хойд Азийн бүс нутагт хэрэгжүүлэхээр Монголд ажиллаж байна даа. Монголын хувьд нар, салхины эрчим хүч бол зардлын хувьд хамгийн хэмнэлттэй эх үүсвэр. Ирээдүйд сэргээгдэх эрчим хүчний энэ төслийн тухайд шавхагдах нөөцтэй нүүрс гэх мэт хатуу түлшээр ажилладаг эрчим хүчийг бүрэн орлох потенциал бий. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжсэнээр Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн таван улс Парисын хэлэлцээрт хүлээсэн үүргээ биелүүлэх нөхцөл бүрдэнэ гэдэг маш том давуу тал.

-Өмнөх уулзалтуудыг Япон, Хятад, Солонгост хийсэн байх аа?

-Судалааны үе шатны хамгийн эхний уулзалтыг Монголд хийсэн. Хоёр дахь нь Өмнөд Солонгост болсон. Гурав дахь уулзалт Токиод болж өнгөрсөн юм. Дөрөв дэхийг нь Бээжинд хийсэн л дээ. Тав дахь удаагийн уулзалт нь Улаанбаатарт болох гэж байна. Өөрөөр хэлбэл Монголд хоёр дахь удаагаа болох гэж байгаа нь энэ. Ингэж удаа дараа уулзалдаж байгаагийн гол шалтгаан нь барих юмтай тайлан, судалгаа хийхэд чиглэсэн. Монгол Улсын Засгийн газар, Эрчим хүчний яаманд үзүүлэх бодит судалгааны тайланг бий болгохын тулд хийж байгаа хурлууд гэж ойлгож болно.

Бид бүс нутгийн зах зээлийн судалгааг хийхдээ одоогоос хорин жилийн дараа бүс нутгийн зах зээлийн төлөв байдал ямар байх тухай прогноз судалгааг иж бүрнээр нь хийсэн. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд орон орны эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, Засгийн газрын байр суурийг авахын тулд дээр дурдсан улсуудад зохион байгуулсан.

-Ирэх тавдугаар сард судалгаагаа эцсийн байдлаар танилцуулсны чинь дараа ямар процесс өрнөх бол?

-Засгийн газар, Эрчим хүчний яам бидний судалгааны үр дүнтэй танилцаад дараагийн шийдвэрээ гаргана.