Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

-Нинжа нараас болж уул уурхайг бүхэлд буруутгах хандлага ажиглагдаж эхэлснийг “Дисковер Монголиа”-гаар хөндөнө-

Монголын уул уурхайн
үндэсний ассоциацийн
Удирдах зөвлөлийн дарга
А.Билгүүнтэй ярилцлаа.

-Уул уурхайн салбарт тулгамдаад байгаа гол
бэрхшээлүүдээс ярилцлагаа
эхэлье?

-Уул уурхайн салбарынханд
тулгараад буй хоёр гол асуудал
байна. Эхний асуудал нь хөрөнгө
оруулагчдын анхаарлыг Монгол
руу татах. Хоёр дахь асуудал
нь иргэдэд уул уурхайн талаар
бодит мэдээлэл хүргэх. Сошиал
медиагаар худал мэдээлэл
түгээд эхэлчихсэн. Уул уурхайн
салбарынхан өөр зуураа учраа
олох асуудлууд ч бий. Монголын
уул уурхайн ассоциаци саяхан
“Хариуцлагаар нэгд” гэдэг
хөдөлгөөн өрнүүлсэн. Энэ
хөдөлгөөнд анх найман компани
нэгдсэн бол одоогоор таван
компани нэмэгдээд байна. Орон
нутгийн иргэд уул уурхайн
талаар зөв мэдээлэлтэй
болох хэрэгтэй байгаа. Зөв
мэдээлэлтэй болохын тулд
хариуцлагатай компаниудыг
хариуцлагагүйгээс нь ялгах
шаардлага бий. Хариуцлагагүй
үйл ажиллагаа их гэдгийг
хүлээн зөвшөөрнө. Тэр дундаа
алтны шороон ордууд дээр их
байгаа.

-Нинжа нарыг хэлж байна
уу?

-Олны нэршсэнээр бол
тийм л дээ. Нинжа нарын үйл
ажиллагаанаас болоод уул
уурхайн салбарын нэр хүнд
тэр чигтээ сэвтэх байдалд
хүрчихээд байна. Энэ асуудлыг
өнөө жилийн “Дисковер
Монголиа”-гаар онцолж
хөндөнө. Би Монголын уул
уурхайн үндэсний ассоциацийн
удирдах зөвлөлийн даргын
хувьд илтгэл тавина. Олон
нийтийн нүдээр уул уурхайн
салбар яаж харагдаж байгаа
талаар онцолно. Энэ хүрээнд
хоёр асуудал хөндөнө. Нэгдүгээрт монголчуудын хэл,
соёлын ялгаатай байдлаас
үүдээд уул уурхайн салбарыг
сөргөөр харах өнцөг бий
болчихлоо л доо. Гадны жишээг
харахаар уул уурхайн салбарыг
олборлох салбар гэдэг. Гэтэл
манайх уул уурхай гээд буруу
орчуулаад хэрэглэчихсэн.
Монгол хүмүүсийн сэтгэхүйд
уул гэдэг үг өөр утгаар буудаг.
Уул ус гэж ярьдаг. Тэр утгаараа
маш эмзэг ойлголт. Уулаа
тахидаг, байгалиа сүсэглэдэг
ард түмэн болохоор уул уурхай
гэдэг үгэнд эмзэг ханддаг. Буруу
хэрэглэгдээд яваа өөр нэг
нэршил нь байгалийн баялаг
гэсэн үг. Олон улсын туршлагаар
бол газар доор байгаа
эрдсийг байгалийн нөөц гэж
тодотгодог. Хоёр дахь асуудал
нь байгалийн доройтолтой
холбоотой. Дэлхийн бүх
л улсад тулгарсан асуудал.
Монголд ч ялгаагүй бэлчээр,
ус тулгамдсан асуудлын нэг.
Манай улсын бэлчээр 1980-
аад оноос өнөөг хүртэл 30
орчим хувиар хорогдсон гэсэн
статистик бий. Шалтгааныг нь
судлаад үзэхээр сүргийн бүтэц
өөрчлөгдсөн гэх мэт малчдын
ахуйгаас үүдсэн асуудлууд
зонхилдог.

-Нөгөө талд малчид, орон
нутгийн иргэд уул уурхай л
бэлчээр усгүй болголоо гэсэн
тайлбар хэлдэг. Ингэхэд нийт
газар нутгийн яг хэчнээн
хувьд уул уурхайн үйл
ажиллагаа явагддаг юм бэ?

-Маш бага тоо гардаг.
Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл
гэхэд нийт газар нутгийн нэг
хувийг эзэлдэг. Монгол Улсын
нутаг дэвсгэрийн ихэнх хувийг
бэлчээр эзэлдэг. Бэлчээр
хорогдож байгаагийн үндсэн
шалтгаан нь малын тоо
толгойны огцом өсөлт. Ямааны
тоо толгой огцом өссөн, сүргийн
бүтэц алдагдсан гэсэн том
шалтгаан бий. Өөр нэг онцолж
яримаар зүйл нь манай улсын
аж үйлдвэрийн салбарын
бүтэц. Аж үйлдвэрийн салбар
байгалийн баялаг дээр л голлож
суурилдаг. Мал аж ахуй, хөдөө
аж ахуй, ашигт малтмал гэсэн
бүтэцтэй. Гурвуулаа байгаль
дээр суурилсан салбарууд.
Энэ гурван салбар тус тусдаа
хэдий хэмжээний газар нутгийг
эзэлсэн үйл ажиллагаа явуулж
байна вэ гээд харахаар уул
уурхайн салбарынх маш
өчүүхэн. Өнөө хоёр нь маш
том хэмжээний газар нутаг
хамардаг. Тэр хэрээр хөдөө аж
ахуй, газар тариалангаас үүдэж
байгаль орчинд тулгарч буй
бэрхшээл, асуудал их байдаг.
Энэ бүх асуудлыг уул уурхайн
салбар руу автоматаар наагаад
байна л даа.

-Юм л бол уул уурхай
буруутай гэсэн хандлага ч
тод анзаарагддаг шүү. Баримт
судалгаатай хармаар юм
байна…?

-Харин манай салбарынхан
бүх зүйлд тоо судалгаа, баримт
нотолгоотой хандъя гэсэн
санал дэвшүүлж байгаа. Энэ
чиглэлд түлхүү ажиллаж, бодит
мэдээлэл өгөх талд анхаарч
ажиллана гэсэн чигтэй яваа.

-Уул уурхайн салбар
эдийн засгийн 60 гаруй хувийг
нуруундаа үүрч яваа гэдэг
утгаар эрдсийн үнэ дэлхийн
зах зээл дээр ямар байх вэ
гэсэн асуулт олны анхааралд
байдаг. Зэс, алт, нүүрсний үнэ
ямархуу байх зураг харагдаж
байна вэ?

– Хятад Америкийн
худалдааны дайн яах нь
тодорхойгүй хэвээр байна.
Ийм шалтгаанаар зэсийн үнэ
унасан. 5600 ам.доллар байсан
ханш 5100 рүү орчихсон. Оны
дунд үед дөрөв, тавдугаар
сард дээд цэгтээ хүрээд
одоогийн байдлаар уначихаад
байна. Зэсийн үнэ унасан
нь шалтгаантай. Хятадын
эдийн засгийн тэлэлтийн
хурд харьцангуй багасчихлаа. Хятадын аж үйлдвэрийн салбар
өмнөх шигээ хурдан тэлэхгүй
нь гэсэн хүлээлт үүсээд байна.
Нөгөө талд худалдааны
дайн Америкт бас сөргөөр
нөлөөлөөд эхэллээ. Америкийн
хөрөнгийн зах дээр яах аргагүй
дараагийн бууралт ажиглагдах
нь тодорхой болчихлоо.
Төд удалгүй эдийн засгийн
хямрал болно гэсэн хүлээлт
бий. Энэ бүхэн аж үйлдвэрийн
салбарт хэрэглэгддэг эрдсийн
бүтээгдэхүүнүүд, тэр дундаа
нүүрсний үнэд сөргөөр нөлөөлөх
хандлага байна. Өнөөдөр өрнөж
буй үйл явдлын сөрөг тал нь
гэвэл энэ.

-Эерэг тал гэж байна уу?

-Мэдээж эерэг тал бий.
Геополитикийн асуудал их болох
тусам, хөрөнгө оруулагчид
ирээдүйг зөвөөр тодорхойлох
магадлал багасах тусам үнэт
металлын үнэ өсч байдаг. Алт
мөнгөний үнэ сайжирч байна.
Алт мөнгөний үнэ сайжрах нь
манайд ашигтай. Алт оны эхэнд
1200 ам.доллар байсан. Одоо
1510 гарчихаад явж байна. Үнэт
металлуудын энэ өсөлт Монгол
шиг дэд бүтэц тааруухан хөгжсөн
улсад боломж өгдөг. Төмрийн
хүдэр, нүүрс, зэсийн тухайд
их хэмжээгээр тээвэрлэдэг
онцлогтой. Төмөр зам гэх
мэт их хэмжээний хөрөнгө
оруулалт шаардсан дэд бүтэц
шаарддаг. Үнэт металлын
хувьд уурхайгаас гаргаж
байгаа эцсийн бүтээгдэхүүн нь
овор бага гэсэн онцлогтой. Нэг
ордын хувьд сард ганц алтан
гулдмай л гарч байгаа. Ийм
онцлогтой бүтээгдэхүүнийг
онгоцоор тээвэрлээд байж
болно. Дэд бүтцээс хамаарал
багатай гэсэн үг. Хоёрдугаарт,
хаана л бол хаана манай алтыг
авах боломжтой. Тэр утгаараа
манай алтны салбар, тэр
дундаа үндсэн ордын салбар
харьцангуй боломжийн үе ирж
байна.

– Гадны хөрөнгийн
биржид бүртгэлтэй Монголд
үйл ажиллагаа явуулдаг
компани гэхээр уул уурхайн
салбарынхан л байдаг.
Уул уурхайн компаниудын
хувьцааны ханш ямархуу
байна?

– Монголыг хөрөнгө
оруулагчид нөгөө л гурван
оронтой тоонд буюу 100-200
хувийн өгөөж хүртэж болохуйц
өндөр эрсдэлтэй бөгөөд өндөр
өгөөжийн орчин гэж харсан
хэвээр байгаа. Өгөөжийн
орчныг бүрдүүлж буй салбар
нь хайгуул. Огт үнэ цэнэ байхгүй
хайгуулын талбай дээр очоод
тодорхой хэмжээний орд байх
магадлалтай гэсэн мэдээлэл
гаргана гэдэг бол анхны хөрөнгө
оруулалтаа хэд дахин нугалах
боломж олгодог. Тийм болохоор
хөрөнгө оруулагчид Монголд
орж ирсэн хэвээрээ байна.
Уул уурхайн салбараа хоёр
хуваагаад үзвэл нэгдүгээрт
нь хайгуулын салбар багтана.
Хоёрдугаарт нь ашиглалтын
салбар жагсана. Ашиглалтын
салбарын нөхдүүд ихэнхдээ
олон улсын металлын үнэ,
уул уурхайн салбарын хөрөнгө
оруулагчдын хүлээлтээс
шалтгаалсан хүчин зүйлүүдэд
татагдсан хэвээр байна.
Олборлолтын салбар дээр нэг
том гацаа үүсгэж буй, асуултын
тэмдэг тавьж байгаа зүйл нь Оюу толгойг 66 хувийг эзэмшигч
“Туркойз хилл”. “Туркойз хилл”-
ийн Америк дахь хувьцаа
нь 45 цент болж уначихаад
байна. Хамгийн доод талдаа
40 цент хүрсэн. Жилийн өмнө
хоёр доллар 18 цент байсан
хувьцаа ингэж уначихаад
байгаа. Томоохон, олборлох
үе шатандаа яваа компаниудад
хөрөнгө оруулдаг нөхдийн ихэнх
нь “Туркойз хилл”-ийн хувьцааг
эзэмшсэн байдаг.

-“Туркойз хилл” Монголын
хөрөнгийн барометр
болчихсон гэж ойлголоо…?

-Яг тийм. Өмнө нь “Туркойз
хилл”-ийн хувьцааны ханш
улс төрийн үйл явдлаас
шалтгаалж унадаг байсан
бол энэ удаад харьцангуй
өөр өнгө харагдаж байна.
Оюу толгой дээр үүсчихээд
байгаа техникийн нөхцөлөөс
шалтгаалаад хувьцааны ханш
унасан хандлага анзаарагдаж
байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын
тухайд “Туркойз хилл”-ийн
хувьцаа унахад л улстөрчдөд
бурууг нь тохдог байсан бол
өөр. Төслийн техникийн хүчин
зүйлээс шалтгаалаад ханш
уналаа гэсэн сигнал өгч байна.
Харьцангуй бодит ойлголттой
болж эхэлж байна л даа. Манай
бодлого боловсруулагчид
өөрсдийнхөө чадлаар л гадны
хөрөнгө оруулагчдыг оруулж
ирэх гэж оролдож явааг хөрөнгө
оруулагчид ойлгож байна. Ийм
эерэг гаргалгаа бас бий.

-Манай улсад хэрэгжиж
байгаа хайгуулын гэрэлтэй
гэгээтэй төсөл гэвэл ямар
төслийг онцлох вэ?

-Хайгуулын төсөл хоёр
янз. Нэгдүгээрт нь орд
илрүүлээгүй, илрүүлэх гээд
явж байгаа компаниуд. Ийм
компаниудын дунд яах аргагүй
хамгийн их хөрөнгө оруулалт
босгож чадаж байгаа компанийн
нэг нь “Кинкора”. Өмнөговьд
Оюу толгойтой тэнцэхүйц том
орд илрүүлнэ гээд миний л
мэдэхээр долоо найман жил ажиллаж байгаа компани.
Хэтийн төлөв сайтай байж
магадгүй компаниудын нэг.
Одоогийн байдлаар том нөөц
олж чадаагүй. Гэхдээ компанийн
алсын хараа тодорхой.
Өмнөговийн геологийн бүсэд
Оюу толгой шиг орд байх
магадлалтай гээд хайгуулаа
үргэлжлүүлж байна. Өмнөговьд
шинээр үйл ажиллагаа
явуулахаар нэг компани орж
ирж байгаа. Тэр нь Австралийн
хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй
“Эликсир энержи” гэж компани
бий. Нүүрсний давхаргын
метан хийн нөөц илрүүлэх
зорилготой компани. Өнөөгийн
байдлаар олж илрүүлсэн том
нөөц байхгүй, зардал гаргаад
яваа. Нөгөө талд ахисан шатны
хайгуулын компаниуд бий. Ийм
компанид “Занаду”, “Эрдэнэ
ресурс”, “Аспайр майнинг”
багтана. “Занаду”-гийн хувьд
Хармагтайн зэсийн профирийн
ордыг илрүүлчихсэн. Мөн алтны
хүчилтөрөгчийн исэлдэлтэд
орсон орд байна гэдгийг
тогтоогоод ашиглах боломжтой
эсэх дээр судалгаа эхлүүлсэн
яваа. “Аспайр майнинг”-ийн
хувьд Хөвсгөлийн Овоотын орд
дээр сайн чанарын нүүрсний
нөөцийг тодорхойлчихсон.
Тухайн нөөцийг олборлоод
зах зээлд хүргэх шийдлүүдээ
гаргасан. ТЭЗҮ-ийн шатандаа
яваа. Гурав дахь компани нь
Монголын Хөрөнгийн биржид
хувьцаагаа гаргасан “Эрдэнэ
ресурс”. Хөндийн алтны төсөл
гээд өндөр агуулгатай алтны
үндсэн ордыг Баянхонгорт
илрүүлсэн. Мөн л ТЭЗҮ-гийн
шатанд явж байна. 2020 оноос
төслийн санхүүжилтээ босгоод
барилгын ажлаа амжилттай
хийж чадвал 2021 оноос алтны
үндсэн ордоо ашиглах боломж
бүрдэнэ.

-Хөрөнгө оруулалтын
орчин сайн байвал сэвхийгээд
босоод ирэх чадамж
хайгуулын салбарт бий юу?

-Байхаар барах уу, БНХАУ
жилд олборлодог алтныхаа
хэмжээгээр тэргүүлэгч улс.
ОХУ гуравт нь жагсдаг.
Монгол Улс 21-т байдаг. Бид
чулуулгийн адилхан бүсэд
оршдог. Ийм байтал яагаад
алтны олборлолтоор дэлхийн
топ аравт орж болохгүй гэж.
Алт олборлоно гэдэг чинь
хатуу валют олборлож байна
гэсэн үг. Монголд алтны үндсэн
ордын хайгуул төдийлөн сайн
хийгдээгүй. Алт олборлолоо гэж
ярьж байгаа ч алтны шороон
орд дээр ажилладаг. Шороон
ордны хувьд нэгдүгээрт нөөц
багатай. Хоёрдугаарт байгаль
орчны тухайд асар сөрөг үр
дагавартай.

– Үндсэн орд хайж
илрүүлж, ашиглах талд
явбал алтны салбарт илүү
өндөр боломж байгаа юм
байна. Гацуурт, Бороо шиг
хэдэн орд нээгдэх боломж
геологийн тогтцын хувьд
байгаа гэсэн дүгнэлтийг таны
ярианаас хийчихэж болохоор
байна…?

-Алтны үндсэн ордны хайгуул
төдийлөн сайн хийгдэхгүй
байна л даа. Экологид үзүүлэх
нөлөө нь шороон ордоосоо
бага гэж түрүүн хэлсэн дээ.
Олборлолт явагдаж байгаа
ихэнх шороон орд хангайн
бүс, ой мод хосолсон газар,
голын ай сав дагаж оршдог.
Харин үндсэн орд ихэнхдээ
говь, цөлийн бүсэд олдох
магадлал өндөр. Монгол Улсын
Говь-Алтайгаас авахуулаад
Баянхонгор Өмнөговиор
дайраад явдаг Тяньшаний бүс
буюу Транс Алтайн чулуулгийн
бүс гэж бий. Энэхүү чулуулгийн
бүсэд металлын томоохон орд
байх магадлал өндөр. Энэ
бүсэд Кумтор гэх мэт ордууд
бий. Оюу толгой, Хармагтай,
Баянхөндий гэх мэт орд энэ
бүсэд багтдаг. Говь цөлийн
бүсэд байдаг учраас байгаль
орчинд нөлөөлөх нөлөө нь
харьцангуй бага.

Голомт банкны гүйцэтгэх захирал асан, эдийн засагч Ө.Ганзоригтой боловсролын реформыг онцолж ярилцлаа.

-“Голомт”-ын гүйцэтгэх захирлын албаа өгөөд. санхүүгийн чиглэлээр ажиллах байх гэсэн чинь огт өөр салбар руу орсонд гайхсан шүү. Яагаад боловсролын реформ яриад эхлэв ээ?

-Миний хувьд эдийн засаг, банк санхүүгийн салбарт 20 жил ажиллах хугацаандаа улс орны хөгжил ерөөсөө л монгол хүний бүтээмж гэдгийг ойлгосон. Орос, Америктай харьцуулахад монгол хүний бүтээмж үнэхээр тааруу байна.

Монгол хүний дундаж бүтээмж тааруу байхад хөгжих тухай асуудал яриад нэмэргүй л дээ. Улстөрчид өрсөлдөх чадварыг уул уурхай гэж эндүүрдэг. Үнэнийг хэлэхэд уул уурхайгаар хөгжсөн улс байхгүй.

Өрсөлдөх чадвар бол монгол хүний бүтээмж. Хятад хүн цагт нэг хадаас гаргадаг бол монгол хүн цагт хоёр хадаас үйлдвэрлэж байж өрсөлдөх чадвараараа илүүрхэнэ.

Социализмын үед гавшгай бригад, хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон гээд монгол хүний бүтээмжид онцгой анхаарч байсан. Магадгүй социализмын ганц зөв зүйл нь энэ байх. Гэтэл 1990 оноос хойш энэ бодлого тасарсан.

Эндээс бүтээмжтэй монгол хүнийг хэн үйлдвэрлэдэг вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Бүтээмжтэй монгол хүнийг боловсролын систем үйлдвэрлэдэг юм байна гэдгийг олж харсан учраас би боловсролын салбар руу хараагаа чиглүүлсэн юм.

-Өнөөгийн боловсролын систем бүтээмжгүй Монголыг үйлдвэрлээд байгаа хэрэг үү?

-Тийм, өнөөгийн боловсролын систем бүтээмжгүй монгол хүнийг бэлдээд байна. Хүмүүс хоёр настайгаасаа боловсролын систем рүү ороод 22 настайдаа их сургуулиа төгсдөг.

Цагдаа гэмт хэргийг хамгаалах гэж, онцгой байдал ард иргэдийг аюулаас хамгаалах гэж, боловсролын систем бүтээмжтэй монгол хүнийг бий болгох гэж оршдог. Би танаас нэг зүйл асууя. Сүүлийн 30 жил боловсролын 14 сайдыг солихдоо энэ чигийн, салбараа гадарлаж, доторлодог хүн тавьсан уу?

-Үгүй байх. Ялсан намын үзэмжээр томилгоо хийгдсээр ирсэн…?

-Та зөв анзаарсан байна. Боловсролын ихэнх сайд яг ийм шалгуураар л томилогдсон хүмүүс.Засгийн газар тогтворгүй байсхийгээд солигддог гээд бодохоор нэг сайд жил найман cap л ажиллаж байна. Энэ хугацаанд юу ч хийж амжихгүй.

-Сайд улс төрийн албан тушаалтан учраас хэн байх нь чухал биш, доод албан тушаалтнууд нь мэргэжлийн хүмүүс байх ёстой гэсэн тайлбар хэлдэг шүү дээ?

-Дэлхийн жишиг тийм биш. Дэлхийд сайд, улстөрч, ард түмэн гэсэн ойлголт л байгаа. Ерээд оноос хойш олон сонин нэр томьёонууд зохиож байна. Ардчилал,чөлөөт зах зээлийг монголчилж байна.

Олон улсын стандарт гэж бийг орхиж гээж болохгүй. Улс төрийн албан тушаал гэж дэлхийд байдаггүй гэдгийг ойлгох ёстой. Нам гэдэг бол сонгуульд өрсөлддөг институц.

Төр бол тухайн салбараа мэддэг хүнийг сайд, даргаар тавьдаг институц. Гэтэл өнөөдөр нам төрийн дээр гарчихаад байна. Улс төрийн албан тушаалтан гэдэг чинь бидний зохиосон нэр томьёо. Political гэж дэлхийд байхгүй. Гадаадад political гэж ярихад ойлгохгүй. Бид өөрсдийнхөө зохиосон зүйлд итгэчихээд байна л даа.

-Та боловсролын шинэчлэл хийнэ гэж байгаа. Сүүлд гэхэд эцэг, эхийн форум хүртэл хийсэн. Шинэчлэлийг яг яаж хийх вэ, ойрын хугацаанд амжуулах боломжтой юу?

-Боловсролын шинэчлэл хийхийн тулд ямар ажлууд хийх вэ гэсэн асуулт тавиад багцаалдаад харахаар 600 гаруй ажил байна. Түүний нэг нь Боловсролын сайдаар боловсролын хүнийг тавих шийдэл.

Товчхондоо бүтээмжтэй монгол хүнийг боловсролын системд бэлтгэх хэрэгтэй. Шинэчлэлийг нэг амьсгаагаар хийх боломжгүй, цаг хугацаа шаардсан ажил. Миний тооцоогоор наймаас арван хоёр жилийн дотор өөрчлөх боломжтой.

-Зургаан зуун ажил хийж байж систем цогцоороо шинэчлэгдэх нь ээ?

-Тийм. Зургаан шинэчлэл хийсэн төдийд боловсролын систем шинэчлэгдэхгүй. Зургаан зуун өөрчлөлтийг нэгэн зэрэг хийж байж шинэчлэл болно. Ийм өөрчлөлт хийсний эцэст бид Финляндын системтэй дөхөж очно.

Сингапурын системтэй ижил түвшинд зиндаархана. Зургаан зуун өөрчлөлтийн нэг нь зорилгоо тодорхойлох. Бидэнд нэг алдаа бий. Зорилгоо дандаа дэлхийн хойноос хөөх гэж, дэлхийн дунджид хүрэх гэж дэвшүүлдэг. Финляндаар жишээлье.

Байгалийн баялаг гэх мэт эдийн засгийн том хөшүүрэггүй. Цэрэггүй. Их 20-д багтдаггүй. Тэгсэн мөртлөө боловсролын системээрээ дэлхийд нэгт ордог. Учир нь финляндчууд дэлхийн дунджид хүрэх гэж, араас нь хөөе гэх мэт утгагүй зорилго дэвшүүлдэггүй. Зөвхөн дэлхийд нэгт орно гэсэн зорилго л дэвшүүлсэн. Боловсролын системийн зорилго бол бүтээмжтэй монгол иргэнийг бэлдэх. Энэ зорилгоо ч ойлгохгүй явж байна.

-Бүтээмжтэй Монголыг бэлдэхийн тулд яах ёстой гэж?

-Бүтээмжийг дэлхий даяар сүүлийн зуун жилийн турш судлаад хариуг нь гаргачихсан. Тэр хариу нь сэтгэл зүй. Өнөөгийн Монголд байгаа систем 1850-иад онд Англид үүссэн. Цээжлэлтэн дээр суурилсан боловсролын систем шүү дээ. Хүнд эрдэм мэдлэгийг цээжлүүлж олгодог систем. Хүн төрөлхтөн энэ систем буруу гэдгийг, ийм системээс бүтээмжтэй хүн төрөхгүй болохыг аль 1970-аад олоод харчихсан.

Бүтээмжийн хүчин зүйл бол сэтгэл зүй гэдгийг тэр үеэс харж эхэлсэн. Ийм учраас дэлхий даяараа сэтгэл зүйд суурилсан боловсролын систем рүү шилжиж байна. Миний яриад байгаа 600 өөрчлөлтийн хамгийн том уриа нь энэ.

Товчхондоо цээжлэлтэд суурилсан боловсролын системээс сэтгэл зүйд суурилсан боловсролын систем рүү шилжих шилжилтийг боловсролын шинэчлэлт гээд байгаа юм. Энэ шинэчлэлтийг уншигч, ард иргэд оролцоод хийх ёстой. Үүнийг хүн бүр дэмжих учиртай. Би энэ жил боловсролын шинэчлэлийн хүрээнд 1,000 эцэг эхийн чуулга уулзалт зохион байгуулсан.

Тэр арга хэмжээнд оролцсон эцэг эхчүүд боловсролын систем яагаад шинэчлэгдэх ёстойг ойлгоод гарсан. Боловсролын систем болохгүй байгааг ямар ч байсан мянган аав, ээжид ойлгуулаад байна.

-Таны ярилцлагыг уншаад салбарын сайд ч юм уу хэн нэгэн хандвал боловсролын системийг шинэчлэх загвар нь бэлэн байгаа юу?

-Бэлэн байгаа. Та ярианы эхэнд яагаад санхүүгийн салбараас боловсрол руу орсон тухай сонирхсон доо. Би 12 жил эдийн засагчаар ажиллахдаа яаж бүтээмжтэй хөдөлмөрлөх вэ гэсэн асуултад хариу хайж судалгаа явуулсан.

Боловсролын системд бэлтгэгдэж төгссөн хүмүүсийг ажиллууллаа. Тэр утгаараа боловсролын системээс ямар бүтээгдэхүүн гардгийг бүрэн дүүрэн мэдэрсэн хүмүүсийн нэг. Өөрөөр хэлбэл Ганзориг гэдэг хүн нэгдүгээрт хэрэглэгч.

Хоёрдугаарт, өнөөгийн боловсролын системээр дамжиж гарсан бүтээгдэхүүн. Гуравдугаарт, Монгол Улсын эдийн засгийг судалдаг анализ хийдэг эдийн засагч.

Боловсролын системийг бүх талаас нь харж ойлгосон гэж хэлж болно. Үнэхээр системээ шинэчилье гээд зориод ирвэл иргэн хүнийхээ хувьд хөлс мөнгө нэхэхгүйгээр улсынхаа төлөө зүтгэх сэтгэл надад байгаа. Боловсролын системийн шинэчлэл мэдээж ганц хүний хийж чадах зүйл биш. Төр засгийн хувьд онцгой анхаарч хууль санаачилж баталж, нэлээд ажил орж байж хийгдэх шинэчлэл.

-Сэтгэл зүй дээр тулгуурлаж шинэчлэх ёстой гэдгээ тодруулаач?

-Стив Жобсын амжилт Сингапур улсын хөгжлийн нууц, Хятадын эдийн засгийн цаад шалтгаан гэх мэт өндөр бүтээмжийн нарийн учрыг сэтгэл зүйчид сүүлийн зуун жил судалж байна.

Эцэст нь “Хүний хүсэл эрмэлзэл, сэтгэл зүйн боловсрол юм байна” гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Сэтгэл зүйн боловсрол дотроо олон хүчин зүйлс .гарч ирж байна. Монголчууд хандлага, төлөвшил, хүмүүжил гэж ярьдаг. Санаа зөв бол заяа зөв гэсэн зүйр үгтэй улс. Товчхондоо энэ бүх зүйл нийлээд сэтгэл зүй.

Өөрөөр хэлбэл сэтгэл зүй бол IQ гэдэг шиг тоо биш. Тийм учраас сэтгэл зүйд суурилсан шинэчлэл хийхэд хэцүү. Иймээс би энэ ухааныг судлах гэж Америк явж суралцаад ирсэн.

-Америкаас сурсан зүйлээ хуваалцахад бэлэн байх нь ээ?

-Хуваалцахад бэлэн. Хүсвэл дэлхийн шинэчлэл хийж байгаа сэтгэл зүйч нартай ч холбож өгч болно.

-Шинэчлэл хийхийн тулд энэ чиглэлээр мэргэшсэн алдартай сэтгэл зүйчдэд хандана гэсэн үг үү?

Тэгнэ, дангаараа бие даагаад хийх зүйл биш. Мэдээж дангаараа бие даагаад хийх зүйлс бий. Сайдыг мэргэжлийн хүнээр томилохыг бид өөрсдөө чадна. Боловсролын яамны бүх ажилчдыг сэтгэл зүйд суурилсан боловсрол гэж юу вэ гэсэн сэдэвтэй сургалтад хамруулах боломжтой.

Мөн зорилгоо зөв дэвшүүлэх нь маш чухал. Дэлхийн тэргүүлэх боловсролын системтэй болъё гэж зорих хэрэгтэй.

-Таны дижитал контент гаргах санаа хэрэгтэй шийдэл санагдсан. Маш сайн багшийн хичээлийг онлайн болгоод түгээж эхэлбэл хурдан хугацаанд эерэг үр дүн гарах байх шүү?

-Миний хэлээд байгаа энэ шийдэл түрүүн дурдсан 600 ажлын гурав дахь нь. Тэр сургуулийн тэр багш математикийг маш сайн заадаг, ямар ч хүүхдэд ойлгуулж заах ур чадвартай гэж ярьдаг даа. Мэргэжлээрээ “өвчилсөн” ийм багш нарын хичээлийг дижитал контент болгоод дунд сургуулийн сурагчдад нэгэн зэрэг хүргэх санаа л даа.

-Энэ ажлыг хийхэд хэчнээн төгрөг шаардагдах бол?

-Ердөө 200 орчим сая төгрөг төсөвлөхөд л иж бүрэн дижитал контент гаргах боломжтой.

-Сэтгэл зүй рүүгээ эргээд оръё. Та Америкт сурах үедээ л сэтгэл зүй рүү гүнзгийрч оров уу, эсвэл өмнө нь судалж байсан уу?

-Би эдийн засаг хориод жил судалж, 12 жил гүйцэтгэх захирлын алба хашсан хүн. Сэтгэл зүйн ухаан ч миний хувьд шинэ салбар биш. Арван жил судалсан.

Цаашид нэг компанийн захирлаар ажиллаж, боловсролын системээс чанаргүй бүтээгдэхүүн гарахыг зүгээр харж суухыг хүсээгүй.

-Боловсролын систем шинэчлэгдтэл реформоо ярьсаар, нөлөөллийн ажлуудаа хийсээр байх уу?

-Эхлүүлсэн ажлынхаа эцсийг үзнэ.

-Өндөр цалинтай гүйцэтгэх захирлын ажлаасаа татгалзаж, боловсролын шинэчлэлийн төлөө цалин хөлсгүй зүтгэх хэцүү биш үү?

-Миний хувьд бүрэн дүүрэн биш юм аа гэхэд тодорхой хэмжээнд санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрсэн. Монгол Улсын иргэн, энэ улсын боловсролын системийн бүтээгдэхүүн учраас боловсролын салбарынхантай нэгдэж нийлээд системийг өөрчлөхийн төлөө чадах хэрээрээ ажиллана. Давтаад хэлэхэд би боловсролын реформ хийх ажлаа зогсоохгүй.

-Боловсролын сайдад биш аав, ээжүүдэд хандах нь илүү нөлөөтэй гэж харж байна уу. Таныг боловсролын реформ ярихаар улс төрд орох нь, энэ салбарын сайд болохоор амбицлаж явна гэж харах улс байж мэдэх л юм…?

-Надад сайд болох санаа зорилго байхгүй. Сонгуульд өрсөлдөх сонирхол ч алга. Боловсролын системийг шинэчлэхийг хүсэж байгаа жирийн л нэг иргэн. Энэ салбарын шинэчлэлд олны дэмжлэг маш чухал учраас аав, ээжүүдэд эхлээд ойлгуулах нь зөв шийдэл гэж харсан.

-Багш нар руу хандсан шүүмжлэл их дуулддаг. Боловсролын системийн шинэчлэлийн нэг том хэсэг нь багш нар байх тийм үү?

-Би багшийн гэр бүлд өсөж хүмүүжсэн. Өвөө, эмээ, ээж минь багш. Багшийн ажил ямар хэцүү, цалин хөлс нь хэчнээн багыг мэддэг.

Миний хувьд Монголын багш нарын нэгийг ч буруутгаагүй. 30 жилийн турш боловсролын системийг хаяж улс төржүүлсэн менежмент, удирдлагад л бурууг өгнө. Гэхдээ надад буруутан хайх сонирхол алга. Шинэчлэлийг цаг алдалгүй хийх л чухал байна.

-Сэтгэл зүйд биш цээжлэлтэд суурилсан боловсролын систем бүтээмжгүй иргэдийг төрүүлж байна гэж та хэд хэдэн удаа онцоллоо. Хувь хүний хөгжилд яг яаж нөлөөлж байгааг илүү энгийнээр тайлбарлаач?

-Өнөөдөр 22 настай хүн 12 настай хүүхэд шиг байна. 50 настай улстөрч нь хорин хэдтэй залуу шиг аяглаж сууна. 50 настай улстөрчийн сэтгэл зүй 10 настай хүүхэд шиг байгааг бултаараа харж суугаа. Хамгийн наад заахын энгийн жишээ гэвэл энэ л дээ. Хүнлэг биш, сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй хүмүүсийг эрж хайх шаардлагагүй, гудамжид гарахад л таардаг.

Энэ бас боловсролын систем хуучирч, үеэ өнгөрөөсний тод жишээ. Энэ улс хөгжье урагшилъя гэвэл бусдыгаа хайрладаг, хүндэлдэг, сэтгэл зүйн хувьд зөв төлөвшилтэй иргэн бэлдэх хэрэгтэй. Үүнийг л сэтгэл зүйд суурилсан шинэчлэлт гээд байгаа юм.

-Сэтгэл зүйд суурилсан боловсролын системтэй болъё гэвэл дэлхийн туршлагыг шууд хуулахад болох уу. Эсвэл Монголын онцлогт тохирсон болгож өөрчлөх ажил бий юу?

-Дэлхийд технологи нь гарчихсан. Тэр технологийг нь авчрахад л болчих ажил.

-Сэтгэл зүйгээр нь дамжуулж бүтээмжтэй иргэдийг бэлдэнэ гэж ойлголоо. Шинжлэх ухаан талаас нь тайлбарлавал…?

-Эрдэмтэд олон жилийн судалгааныхаа үр дүнд хүний тархи буюу сэтгэл зүйг баримлын шавар шиг уян хатан, өөрчлөгдөж хөгждөгийг тогтоосон. Эрдэмтэн судлаачид тархийг хүний булчинтай харьцуулсан байдаг.

Товчхондоо мундаг бүтээлч, агуу амжилттай эрдэмтэн багш, улстөрч болоход сэтгэл зүй шууд нөлөөлдгийг тогтоочихсон. Сэтгэл яагаад уян хатан байна вэ гэхээр орчноос шалтгаалж уян хатан болдог. Өөрөөр хэлбэл та хүүхэдтэйгээ яаж харьцана, хүүхэд тийм л хүн болдог. Аав, ээжүүдэд хандаж зөвлөхөд хүүхдээ математикийн олимпиадын аварга болгох гэж зүтгэхийн оронд сайн аав, сайн ээж, сайн хамтрагч, сайн иргэн, сэтгэлийн хаттай хөдөлмөрч бүтээлч хүн болгоход нь анхаарах хэрэгтэй.

Боловсролын системийг шинэчилнэ гээд байгаагийн гол учир нь энэ. Тэр тархийг нь хөгжүүлэх гээд байгаа юм. Би фэйсбүүкт “Хүүхдээ яаж мундаг хүн болгох вэ?” гэсэн хуудас нээсэн. Сонирхсон нь үзээрэй гэж хэлмээр байна.

Хойд хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалын үеэр хоёр тал арван гэрээ үзэглэлээ. Харилцаагаа шинэ шатанд ахиулсан, цэрэг батлан хамгаалахын салбарт дэмжлэг авахаар болсон гэх мэт үр дүнг нэрлэж болох ч эдийн засаг талаас нь харвал тэр гэж онцлохоор том гэрээ, санамж бичиг алга гэж шинжээчид хэлж байна. Путин “Хийн хоолойг Монголоор дамжуулах эсэхийг судалж үзнэ” гэсэн үгээ дахиад хэлснийг алгасаад харвал эдийн засаг чигийн гялтайх тохироо хийгдсэнгүй. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга хоёр Зүүнбаян-Ханги чигийн шинэ төмөр замын бүтээн байгуулалтад 100 тэрбум рублийн экспортын зээл хүссэнийг эс тооцвол өндөр хүлээлттэй байсан төмөр зам дээр гэрээний түвшний яриа хэлэлцээ өрнөсөнгүй. Төмөр зам дээр Орос ямар бодлого барьж байгаа нь тодорхойгүй гэж хэлж бас болохгүй. В.Путиныг дагалдаж ирсэн “Оросын төмөр замууд” нээлттэй хувьцаат нийгэмлэгийн ерөнхий захирал О.В.Белозёров “Замын хөгжлийн стратегийн хэтийн төлөвийн талаар гэвэл Зүүнбаян, Ханги чиглэлийн шинэ замын барилгын ажил ихээхэн анхаарал татаж буйг тэмдэглэмээр байна. Энэ зам нь Хятад руу шинэ гарц нээх боломж олгоно. Таван толгой-Зүүнбаянгийн 414 км замын төслийн ажилд Улаанбаатар төмөр замыг оролцуулахыг нааштайгаар харж байгаа” гэсэн нь зүгээр ч нэг унагасан үг биш нь ойлгомжтой. Тэгэхээр өнөөдөр Владивостокт эхлэх Дорнын эдийн засгийн тавдугаар чуулганы үеэр төмөр зам дээр нааштай мэдээ дуулдаж магадгүй.

Олдог долларынхаа дийлэнхийг зэс, нүүрсний экспортоос бүрдүүлдэг манайх шиг улсад эдийн засгаа тэлэх ганц боломж нь Хятад руу чиглэсэн төмөр зам. Төмөр замын маршрутын тухайд Таван толгойн ордоос Оюу толгойгоор дайрч Гашуунсухайт хүрэх чиглэл хамгийн дөт, эдийн засгийн үр ашигтай. Энэ чиглэлд төмөр зам тавих яриа арваад жилийн өмнөөс эхэлж бүтээн байгуулалт хийх оролдлого хэдэн удаа хийгдээд ажил болоогүй өнөөг хүрээд буй. Таван толгойгоос урд хил хүрэх төмөр замыг нарийн царигаар тавих яриа хөөрөө, шийдэл шийдвэр бий. Харин хойд хөршийн тухайд сая болж өнгөрсөн төрийн тэргүүнийхээ айлчлалын үеэр Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замд дэмжлэг үзүүлэхээ албаны хүнээрээ дамжуулаад илэрхийлчихлээ. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга ч эхний ээлжинд Таван толгойгоос зүүн тийш төмөр зам барих талд гар өргөдөг. Тэгэхээр Зүүнбаян-Ханги чиглэлд төмөр замын бүтээн байгуулалт өрнөх магадлал өндөр гэсэн үг.

ОХУ НҮҮРСНИЙ ЗАХДЭЭР ЯМАР БОДЛОГО БАРЬЖ БАЙНА ВЭ?

Нүүрсний нөөцөөрөө Америкийн дараа дэлхийд хоёрт жагсдаг ОХУ өмнө нь баруун руу нүүрс экспортолж доллар олдог байсан бол одоогийн онилж буй зах зээл нь Зүүн Ази, Зүүн өмнөд Ази. Бүр тодруулж хэлбэл, Хятад гэдэг аварга зах зээл хойд хөршийн нүүрсний уурхайн эздийн хорхойг асаадаг. Урд хөрш өнгөрсөн жил 3.7-3.8 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэсэн гэсэн статистик бий. Араас нь жагсдаг арван улс хэрэглээгээ нийлүүлж тооцож байж Хятадтай дүйж очно гэхээр ямар аварга зах зээл гэдэг нь төсөөлөгдөх байх. Нүүрсний олборлолт нь жил ирэх бүр өссөөр байгаа хойд хөрш яг одоо төмөр замын бүтээн байгуулалтдаа хөрөнгө хайрлахгүй яваа. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд л коксжих нүүрсний чанар, нөөцөөрөө дэлхийд гэж яригддаг Колмар байна. Өнөөхөндөө 4.5 сая тонн нүүрс олборлож буй энэ уурхай хэдхэн жилийн дотор олборлолтоо 20 сая тонн болгож өсгөнө гэсэн амбицтай яваагаа зарлачихсан. Ер нь Алс Дорнодын боомтоос нүүрсээ экспортлох том уурхайнууд Орост өчнөөн бий. Колмартай зэрэгцэж яригдах аварга орд гээд яривал олны мэдэх Эльга байна. Хойд хөршийн нүүрсний олборлолт 2014 онд 358 сая тонн байсан бол өнгөрсөн жил 430 сая шүргэсэн. Графиклаад харвал жил бүр өгссөн зурагтай яваа юм билээ. Базаад харвал Алс Дорнодын нөөц ихтэй нүүрсний уурхайнуудаа төмөр замжуулах бодлогыг ОХУ-ын Засгийн газраас онцгой анхаарч байна. Манай нүүрсэнд боломж олгоно гэж найр тавьж буй Алс Дорнодын боомт дээр төмөр замын бүтээн байгуулалт ид өрнөж, Хятадын зах зээлд ахиу нүүрс гаргах өрсөлдөөн ширүүсч байгаа гэж шинжээчид онцолдог нь цаанаа ийм учиртай. Яг нарийндаа Америк, Австрали, Индонез нүүрсний зах зээл дээр манай өрсөлдөгч биш. Нүүрс хүрч буй газар нь манайхаас өчнөөн алс учраас бидэнтэй нэг зах зээл дээр тоглодоггүй. Хамгийн бодитой өрсөлдөгч маань хойд хөрш. Энэ өнцгөөс харвал хойд хөршийн нүүрсний бодлого, уурхайнуудынх нь өнгө янзад чихээ сортойлгож суухаас аргагүй. Колмар, Эльгагийн орд төмөр замтай болж нүүрсний экспортоо огцом өсгөх амбицтай урагшилж буй арван жилд монголчууд Таван толгойгоос Гашуун сухайт руу тавих төмөр замын бүтээн байгуулалтаа гацаасан шигээ аж төрж суугаа нь гашуун ч гэлээ үнэн. Оросын Засгийн газар нүүрсний хэрэглээгээ танасан Европын зах зээлээс Ази руу хараагаа чиглүүлж, тэр зүгт тавих төмөр замын бүтээн байгуулалтыг тултал дэмжиж байгаа бол Монголын Засгийн газар ч гэсэн урд хөрш рүү чиглэсэн хамгийн ашигтай чиглэлд төмөр зам барих хувилбар дээр дэмжлэг үзүүлэх учиртайг өмнө дурдсан жишээнүүдээс харчихаж болно.

ХЯТАДЫН НҮҮРСНИЙ ЗАХЗЭЭЛ ЯАЖ Ч ЭРГЭСЭН МОНГОЛД АШИГТАЙ

ДНБ, хүн амын хөгжил, нэг хүнд ногдож буй гангийн хэрэглээний дундаж зэрэг үзүүлэлтээс нь харахад Орос, Монголын нүүрснийхний онилчихоод байгаа Хятад улс дэлхийн хөгжингүй орнуудын төвшинд хүрчихсэн. Ингэж дүгнээд, логикоор нь хөөгөөд харвал Хятад улс Японы араас явах учиртай. Өөрөөр хэлбэл урд хөршийн хэрэглээ нь танагдаж, гангийн үйлдвэрлэл багасах нь бараг л тодорхой болчихсон гэсэн үг. Гангийн хэрэглээ нь танагдвал гаднаас авах нүүрсээ огцом багасгах эрсдэл бий гэх гээд байна л даа. Хятад улс түрүү жил 900 сая гаруй тонн түүхий ган хайлуулсан бол энэ тоо ойрын хугацаанд хоёр дахин багасч мэднэ гэсэн таамаглалыг шинжээчид онцлоод эхэлчихлээ. Энэ таамаг хөрсөн дээр буувал бүх импортоо зогсоож, зөвхөн дотоодоосоо нүүрсээ хангаад явах нөхцөл үүсч мэднэ. Гэхдээ бидэнд эерэг, гэгээтэй гэж хэлж болох нэг мэдээ бий. Урд хөрш Бээжин, Шанхай гэх мэт төвийн бүсийн үйлдвэрлэлийг зах нутгууд руугаа шилжүүлэх бодлого бариад эхэлчихсэн. Бүр тодруулж хэлбэл Өмнөд Монгол гэх мэт хязгаар газрууд руу гангийн үйлдвэрлэл төвлөрнө гэсэн үг. Тэгэхээр төмөр замаа барьж, нүүрсний салбарын бодлогоо зөв зүгт залж чадвал монгол нүүрс “моод”-ноос гарахгүй гялалзах өндөр боломжтой.

ОРОСООР ДАМЖУУЛЖ ГУРАВДАГЧ ОРОНД НҮҮРСЭЭ ЗАРАХАД АНХААРАХШИЙДЛҮҮД

Урд хөрш рүү төмөр зам тавих хувилбар өнгөрсөн жилүүдийнх шиг гацаанд орсон хэвээр байвал ОХУ руу төмөр замаар нүүрсээ тээвэрлэвэл ямар вэ гэсэн асуулт тавигдах нь тодорхой. Ганц улсаас хамааралтай биш олон гарцтай байх тусмаа монгол нүүрсний өрсөлдөх чадварт эерэг нөлөөтэй. Ерөнхийлөгчийн одоо яриад байгаа хувилбараар бол манай улс ОХУ руу нүүрсээ тээвэрлэж, гуравдагч хөршид гаргана. Нэг зүйлийг онцлоход Таван толгойн нүүрсийг Алс Дорнодын боомтод хүргэх яриа цоо шинэ санаа биш. Өнгөрсөн хугацаанд хойд хөршөөр дамжиж дэлхийн зах зээлд хүрэх туршилтыг нэг бус удаа хийсэн туршлага бий. Баяжуулсан коксжих нүүрсийг гуравдагч зах зээлд хүргэх туршилтын тээвэрлэлтийг 2011 оноос хийж эхэлсэн юм. Япон, Энэтхэгийн гангийн үйлдвэрүүдтэй гэрээлж, 2011 оны арваннэгдүгээр сараас ОХУ-ын Находка боомтоор дамжуулан ачилт хийж байв. Ухаа худагаас Чойр хүртэл шороон замаар автомашинаар, Чойроос цааш төмөр замаар Наушки орж, Оросын нийт 32 өртөө дамжин Находка хүргэсэн удаатай. Япон руу 2012 оны нэгдүгээр сарын 28-нд ачилт хийж байж. Эхний ээлжинд гаргасан хэмжээ нь 20.000 тонн. Гэрээлэгч нь “Сумитомо металс”. Хүргэсэн боомт нь Вакаяама. Зарсан үнэ нь FOB Находка 282 ам.доллар. Харин Энэтхэг рүү 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд ачилт хийсэн түүхтэй..Эхний ээлжинд гаргасан хэмжээ нь 16400 тонн. Гэрээлэгч компани нь “Мэско стийл”. Хүргэсэн боомт нь Парадип. Зарсан үнэ нь FOB Находка 225 ам.доллар. Товчхондоо нэг тонн нүүрсийг хойд хөрш рүү тээвэрлэхэд нийтдээ 171.8 ам.доллар болж байж. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр, холбогдох татвар хураамжуудыг нэмэхээр нэг тонн нүүрсийг Находка хүргэж зарахад нийтдээ 237.2 ам.доллар зарцуулсан гэсэн статистик дуулддаг. Япон руу 282, Энэтхэгт 225 ам.доллараар зарсан гэхээр Японд зарсан нүүрснээс тонн тутмаас 45 ам.долларын ашиг хийсэн бол Энэтхэгт худалдсан нүүрсний тонн тутмаас 12 ам.долларын алдагдал хүлээсэн байдаг. Туршилтын тээвэр хийж байх үед нүүрсний үнэ түүхэн дээд түвшиндээ байсан, харин ирэх жилүүдэд уруудалтын цикл рүүгээ орно гэдгийг онцлохгүй орхиж болохгүй. Хойд хөрштэй сайн хэлэлцээр хийж чадвал зардал өртөг, татвар хураамж энэ тэр дээр нааштай шийдэл байж болох л юм. Таван толгойн нүүрсийг хойд хөршөөр дамжуулж гуравдагч оронд хүргэхийн тулд наад зах нь баяжуулж боловсруулах шаардлагатай гэж нүүрснийхэн онцолдог. Гэтэл өнөөдөр бид экспортын нүүрснийхээ дийлэнхийг баяжуулахгүй, түүхийгээр нь гаргадаг. Владивосток руу түүхий нүүрс зөөвөл Япон, Солонгос тоож авахгүй асуудал бий.

НҮҮРСНИЙ ТӨМӨР ЗАМЫН ГУРВАН МАРШРУТ

Нүүрсээ тээх төмөр зам дээр гурван маршрут яригдаж байна. Эхний маршрут нь Таван толгойгоос Гашуунсухайт чиглэлийн нарийн царигийн төмөр зам. Зураг төсөл, ТЭЗҮ нь бэлэн. Газар шорооны ажил нь эхэлчихсэн. Ачих нүүрс нь бэлэн, авах худалдан авагч нь дугаарлаад зогсч байгаа. Монгол, Хятадын хувьд нэг нь бүтээгдэхүүнээ тээвэрлэж хүргэж өгнө, нөгөө нь худалдаж авна гэсэн гэрээ тохироонууд бий. Ийм нөхцөлд төмөр зам барихад саад бага, санхүүжүүлэгч олоход төвөгтэй биш. Өмнө нь “Шинхуа” хөрөнгөө гаргаад төмөр зам бариад өгье гэж дуугарсан удаатай. Товчхондоо төмөр зам барих үндсэн нөхцөл бүрдчихсэн. Хоёр дахь маршрут нь Зүүн баян Ханги чиглэлийн төмөр зам. Хойд хөршийн зүгээс дэмжинэ гэдгээ мэдэгдчихсэн. Эрх баригчид, төрийн өндөрлөгүүдийн түвшинд санаа нэг байгаа. Хөрөнгө мөнгө нь шийдлээ олвол энэ чиглэлд өргөн царигийн төмөр замын бүтээн байгуулалт өрнөх боломж өндөр. Гурав дахь маршрут нь Таван толгойгоос Зүүнбаян Сайншанд руу чиглэсэн өргөн царигийн төмөр зам. ОХУ-ын Засгийн газрыг тэргүүлж байсан М.Е.Фрадков 2006 онд Монголд айлчлахдаа энэ асуудлыг ярьсан түүхтэй. Хоёр улсын түвшинд анх удаа нефть боловсруулах үйлдвэр барих эсэх, нүүрсийг олборлож экспортлох, уул уурхайн бусад бүтээгдэхүүнийг эргэлтэд оруулах гэх мэт асуудал яригдаж байсан үе учраас энэ асуудал сөхөгдсөн байдаг юм. Энэ маршрутаар төмөр зам баривал замын урт нь 400-500 км-ээр яригдана. Том хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн үг.

Үндсэн хуулийг өөрчлөх санаа дордохын долоон заалт гэгчээс эхлэлтэй. Долоон заалтаас болж Үндсэн хуульд гар хүрэхээс аргагүй гэсэн яриа аль хэзээнийх л дээ. Төдийгөөс өдий хүртэл эцэг хуулийг өөрчилнө гэсэн яриа, байр суурийн шалтаг шалтгаан болсоор ирсэн долоон заалт үнэхээр гай түвэг болохоор нөлөөтэй заалтууд байв уу гэвэл бас үгүй. Давхар дээлийг эс тооцвол бусад нь ардчилал, засаглалд тэгтлээ ад дараа болсон агуулга байхгүй. Сайн талаас нь харвал боломжийн, муу талаас нь харвал хэн ч өө гаргаж ирээд шүүмжилчихээр заалтууд. Муулахын тулд муулъя гэвэл юуг ч шүүмжилж болдог гэдгийг мэргэн уншигчид юу эс андах. Товчхондоо өнөө долоо өөрчлөхгүй л бол болохоо байчихсан заалтууд биш.

Болохгүй долоогоо сайжруулъя гэж оруулж ирсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөл сүүлдээ бүр бантан болоод хувирчихлаа. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг шүүмжлэгчдийн нэг нь УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү. Тэрээр өнгөрсөн баасан гаригт сэтгүүлчдэд тусгайлан мэдээлэл хийхдээ “Зөвшилцөх ажлын хэсэг гэсэн нэрийн дор Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр тохиролцож байна. Ажлын хэсгийн ахлагчаар Ерөнхийлөгч ажиллаж байгаа. Уг нь хууль дүрмээрээ бол Ерөнхийлөгчийн бараа бологч жижигхэн залуу З.Энхболд энд үгээ хэлээд, тэмдэглээд хоёр, гуравдугаар хэлэлцүүлэг рүү ороод явж байх ёстой. Гэтэл бүгдийг нь “төмсөгдчихсөн”. 49 ЖДҮ-чин, 60 тэрбум, концессчин, хүн амины хэрэгтэн гээд намын даргынх нь хэлснээр тэр хүмүүс нь энд суугаад Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байна. Хуучин буюу 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-нд Үндсэн хуулийг батлахдаа 400 гаруй депутатууд төслийн заалт тус бүр дээр 10 минут үг хэлж хэлэлцэж баталсан. Гэтэл МАН-ынхан өчигдөр гэнэт бүлгийн хурлаа зарлаж гишүүдийнх нь нэг нь ч төслийн заалттай холбогдуулан үг хэлж, асуулт асууж болохгүй гэдэг чиглэл өгсөн. Тэрийгээ тэд өөрсдөө хэлж байна. Тэгээд намайг асуулт асуухаар “Чи 30 цаг ганцаараа ярих нь” гээд үг хэлэх эрхийг хассан. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг улс төрийн тохиролцоо, наймааны хэрэгсэл болголоо гэж би үзэж байна” гэж байр сууриа илэрхийлсэн юм.

О.Баасанхүү гишүүн УИХ-ын гишүүдийг 99 болгох, сонгуулийн тогтолцоог холимог системээр явуулах, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг УИХ, Ерөнхийлөгчийн оролцоотойгоор бүрдүүлэх, УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхийн хугацааг таван жил болгох зэрэг заалт дээр шүүмжлэл, эргэлзээтэй хандаж яваагаа дуулгаад буй. Эрхэм гишүүний Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэгтэй холбоотой хардангуй хэлсэн байр суурийг ч хэвлэлийнхэн онцолж байна. Тэрээр “Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийж байгаа нь ШХАБ-аас болсон шүү. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгч давуу эрхтэй болно. Үүнийг нь хэлсэн хүн бүхэн рүү ямар нэгэн байдлаар дайрч байна” гэсэн юм.

УИХ-ын гишүүд “төмсөгдүүлж” саналаа өгч байна гэсэн О.Баасанхүүгийн шүүмжлэлийг батлахаар хэд хэдэн заалт анхаарал татаж байгаа. УИХ-ын гишүүд төсөв санхүүгийн ямар ч шийдвэрийг бие дааж гаргахгүй гэх мэт парламентын чадамжид халдсан утгатай заалтууд дээр толгой дохисон шигээ сууна гэсэн шүүмжлэл учир мэдэх улсын дунд өрнөж буйг энэ дашрамд онцолъё.

Үндсэн хуульд хувийн хэвшлийг хамгаалах заалт алга гэж шүүмжилж суугаа гишүүдийн нэг нь Ж.Ганбаатар. Баялаг бүтээдэг хувийн хэвшлийнхнийг биш, төрийн албыг хэт хамгаалсан заалт оруулсан гэх түүний байр суурь үнэний ортой. Төрийн албан хаагчийг хуульд зааснаас бусад тохиолдолд халахгүй гэдгээс эхлээд төрийн алба руу хандсан цөөнгүй заалт төсөлд туссан нь ингэж шүүмжлэх шалтгаан болсон хэрэг. Энэ тухай Ж.Ганбаатар гишүүн “Хувийн хэвшилд ажилладаг хүмүүсийг хамгаалдаг нэг ч заалт оруулаагүй мөртлөө төрийн албан хаагчийн эрхийг хамгаалсан заалтыг Үндсэн хуульд тусгаж өгч байна. Ийм заалт хэрэгжээд эхэлбэл баялаг бүтээх гэхээс илүү төрийн албанд ажиллах сонирхол нэмэгдэх эрсдэлтэй. Энэ бол хүнийг ялгаварлан гадуурхсан заалт” гэсэн шүүмжлэл хэлнэ лээ. Хуульч гишүүдийн нэг Ц.Мөнх-Оргил ч Ж.Ганбаатартай санаа нэг байгаагаа илэрхийлчихсэн. Төрийн албаны хуулиар хангалттай зохицуулсан харилцааг Үндсэн хуульд заавал тусгах шаардлагагүй гэсэн гишүүний үг үнэний ортой. Ортой ч гэж, ер нь үнэн.

Түүний шүүмжлэлтэй харж байгаа өөр нэг өөрчлөлт нь улс төрийн нам нь иргэдийн улс төрийн хүсэл зоригийг илэрхийлж улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулна гэсэн заалт. Орон нутгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг нам байж болно, заавал улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулна гэсэн босгыг намд тавьж болохгүй гэсэн утгатай байр суурийг нь дэмжих хүн олон байна. Ц.Мөнх-Оргил гишүүн эцэг хуулийн өөрчлөлтөд уянгын халил ихтэй өгүүлбэрүүд их байна гэсэн утгатай шүүмжлэл хэлж харагдсан. Мөн л анзаарч харахаас аргагүй өнцөг.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлд шүүмжлэлтэй хандаж яваа өөр нэг гишүүн бол УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатар. Тэрээр өнгөрсөн баасан гаригт “Өргөн баригдсан төсөлд байхгүй, хөндөгдөөгүй заалтыг Ерөнхийлөгч оруулж ирсэн. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн хууль санаачлах эрхтэй холбоотой заалтыг төсөлд огт хөндөөгүй байхад санал оруулж, төсөлд тусгаж буй нь хууль зөрчсэн эсэхийг анхааралдаа авч яримаар байна” гэсэн үг унагасан. Цаашлуулж харвал Цэцэд очоод бүдэрч мэдэхээр энэ мэт процессийн алдаанууд хэлэлцүүлгийн үеэр анзаарагдаж буй нь бас л булзаад байх юмгүй үнэн. УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж ч Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлд санал нийлэхгүй зүйл байгаа гэсэн үгийг өнгөрсөн баасан гаригийн чуулганы үеэр онцолно лээ. Т.Аюурсайхан гишүүний хувьд шүүхэд шинэчлэл орсон юм алга, шүүх засаглал нэг хүний хараанаас гарахгүй нь гэсэн агуулгатай шүүмжлэл хэлж харагдсан.

Үндсэн хууль тойрсон энэ мэт шүүмжлэлийг УИХ-ын гишүүдээс гадна мэргэшсэн хуульчид хүртэл хэлж байна. Эцэст нь хэлэхэд эцэг хуулийн хэлэлцүүлэг тойрсон маргаан мэтгэлцээнийг анзаарахад дордохын долоон өөрчлөлт дампуурахын далан нөхөөс болох нь гэсэн болгоомжлол төрөөд байна даа.

Нэрт эдийн засагч Эрнандо де Сото аль есөн жилийн өмнө “Улаанбаатарын гэр хороололд иргэдийн өмчийн бүртгэлийг сайжруулбал их боломж байна даа. Газар хашааг бүртгэлжүүлж өмчлөх эрхийг нь баталгаажуулаад өгчихвөл долоон тэрбум ам.долларын үхмэл хөрөнгө амилна. Энэ хэмжээний мөнгө эдийн засаг, санхүүгийн эргэлтэд ороход асуудал алга” гэж хэлчихээд буцсаныг тод санаж байна. Харамсалтай нь мань эрийг явснаас хойш өнөөг хүртэлх Засгийн газрууд гэр хорооллын иргэдийн өмчлөлийг бүртгэх тал дээр ямар ч ахицтай, гэгээтэй ажил хийсэнгүй. Эрнандо де Сотогийн толгой сэгсэрч хэлсэн долоон тэрбум ам.доллар өнөөг хүртэл амь ороогүй байна. Хэрвээ иргэд газраа өмчлөөд авчихвал банкинд барьцаанд тавиад зээл авна. Зээл авсан иргэд эдийн засгийг жинхэнэ тэтгэж эхэлнэ. Хувийн бизнес эрхэлнэ, адаглаад байрны урьдчилгаа хийж ипотект хамрагдана. Үр дүнд нь барилгын салбар сэргээд ирнэ. Барилгын салбар сэргээд ирвэл ажлын байр нэмэгдэнэ, ажлын байр нэмэгдвэл орлоготой айлын тоо өснө, орлоготой айлууд нэмэгдэх хэрээр хэрэглээ өснө, хэрэглээ өсөх тусам эдийн засаг тэлнэ. Эдийн засгийн тэлэлт ийм энгийн уялдаа, гаргалгаатай. Гэр хорооллын иргэд газраа өмчлөхөд л түрүүн хэлсэн гинжин холбоогоор эдийн засаг сэвхийгээд ирэх зураг харагдаж байна.

Гэр хорооллоо үнэ оруул гэж зөвлөөд буцсан Эрнандо де Сото өнөөдөр Америкийн хувийн том хөрөнгө оруулагчидтай хамтраад нэг төсөл эхлүүлжээ. Тэр төслийн өгөөжөөр захын хорооллын ядуу иргэд блокчейн ашиглаж хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгөө бүртгүүлээд эхэлчихэж. Блокчейнийг энэ мэтээр эдийн засгаа сэргээхэд ашиглаж буй өчнөөн жишээ дуулдаж байна. Товчхондоо хүн төрөлхтөн блокчейнийг ядуурлын эсрэг тэмцэх хүчирхэг зэвсэг болгох нь тов тодорхой болжээ. Жишээ дурдахаас өмнө блокчейн гэж юу вэ гэсэн асуултад энгийн хариу өгье. Хүмүүсийн ихэнх нь блокчейнийг биткойн гэж төсөөлөөд яваа. Яг үнэндээ хамаагүй өргөн ойлголт л доо. Хар ухаанаар зүйрлэвэл блокчейнийг интернэт гэж сэтгэвэл биткойн ердөө л и-мэйл. Яахоо, жи-мэйл гээд и-мэйлийн төрөл бол өчнөөн янз. Өдгөө хүн төрөлхтөн интернэтээр дамжин фэйсбүүк, твиттер, элдэв и-мэйлээр мэдээлэл дамжуулж байна. Блокчейн ч ялгаагүй. Блокчейнийг ашиглаад төрийн, эмнэлгийн үйлчилгээ, хөрөнгийн бүртгэл, тэр бүү хэл зээл авах боломжтой.

Наад захын жишээ гэхэд л Швед улс жижиг хэмжээний үл хөдлөх хөрөнгийн худалдаа, шилжүүлгийг блокчейн ашиглан хийж байна. Банк ашиглаж төлбөр гүйлгээ хийх нь өндөр зарлагатай гэсэн сул талтай. Энэ шалтгаан цахим валют руу шуурахад хүргэж байгааг нэг тоогоор нотолъё. Хөгжил муутай улсууд орлогын хувьд гадаадад ажилладаг цагаач иргэдийнхээ гуйвуулгаас хамааралтай гэсэн нийтлэг зураг ажиглагддаг. 2016 онд дэлхий даяар нийтдээ 430 тэрбум ам.долларын гадаад гуйвуулга хийгдсэн статистик бий. Манай улсын эдийн засагтай харьцуулбал 43-аар үржүүлэхтэй тэнцэхээр том тоо. Энэ том мөнгөний 7.5 хувийг банкууд авдаг гээд төсөөл дөө. Ийм үнэтэй, өртөг зардлын дундын оролцогчдыг хасч, шууд гуйвуулга хийх боломжийг олгодгоороо блокчейн онцгойрч байна. Блокчейнийг ийм гүйлгээнд ашиглаад эхэлбэл ядуу цагаач ажиллагсдад маш том боломж нээгдэнэ гэж дэлхийн улс орнуудын учир мэдэх улс хараад эхэлчихлээ. Блокчейн ядууралтай тэмцэх хүчтэй зэвсэг гээд байгаагийн нэг том шалтгаан нь энэ.

Хүн төрөлхтний амьдралын хэв маягийг өөрчлөх гээд байгаа блокчейн гэдэг технологи яг юугаараа тийм онцгой билээ гэсэн асуулт ургаж таарна. Товчхондоо блокчейнийг хэн бүхэнд нээлттэй ил байх журналын бичилт, бүртгэл хөтлөлт гээд ойлгочихож болно. Бүр энгийнчилбэл хоёр талын хийсэн аливаа хэлцлийг баталгаажуулсан асар том цахим нягтлан бодох бүртгэлийн баримт бичиг. Хувь хүмүүсийн хооронд хийсэн бүх хэлцэл, мөнгөн ба мөнгөн бус арилжааны бүх мэдээллийг цахимжуулж хадгалах боломжтой хүчирхэг эд. Яг НӨАТ-ийн бүртгэл шиг.

Гэхдээ цаасан дээрх журнал бичилттэй харьцуулбал маш том нэг ялгаа бий. Блокчейнд суурилсан цахим санг хэн ч өөрчилж барахгүй, ямар ч тоог нь дураараа засч чадахгүй гэсэн давуу талтай. Учир нь мэдээллийг хадгалж буй блок бүр нь өөрийн гэсэн нууцлалын системтэй. Ямар нэг байдлаар хакердаж өөрчилье гэвэл мэдээллийн блок бүрийг хакердах шаардлага гарна.

Яг энэ давуу талыг нь олж харсан улсууд блокчейнийг авлигын эсрэг тэмцэлдээ бас ашиглаад эхэлчихэж. Яг нарийндаа ядуурал, авлига хоёр нэг зүйлийн хоёр тал. Авлига их улсад ядуурал өндөр байдаг. Шалтгаан нь ч их энгийн. Хятадын төр засаг жил бүр 300 тэрбум юань буюу бараг 46 тэрбум ам.долларыг Гуйжоу мужийн ядууралтай тэмцэхэд төсөвлөдөг ч багагүй хэсэг нь авлигаар алга болчихдог гэнэ. Манайд мөн л ялгаагүй. Ядууралтай тэмцэхэд зориулж төсөвлөдөг мөнгөний багагүй хувь нь авлигачдын халаасанд ордог. Наад захын ойрын жишээ нь ЖДҮ байна. Хятадын хамгийн том банкнуудын нэг болох ICBC өнгөрсөн жил Гүйжоу мужид анх удаа ядуурлын эсрэг блокчейн талбар үүсгээд амжилттай туршиж эхэлжээ. Ингэснээр ядуусыг аятай амьдрахад хаягласан мөнгө эзэддээ очиж эхэлсэн гэж урд хөршийн хэвлэлүүд онцолж байна. ICBC “Баячуудаас авсан татвар төрөөр дамжиж ядууст хүрэхдээ ихэнх нь авлигачдын халаасанд ордог бол блокчейнийг ашигласнаар энэ мөнгө шууд эзэндээ очно” гэсэн философиор блокчейн флатформаа хөгжүүлж байгаа юм билээ.

Ердөө жилийн дараа ядуурлаас сална гэсэн том амбицтай яваа Хятадын бас нэг жишээг сонирхуулъя. Хятадын ядуурлын эсрэг сан “Алибаба” группийн охин компани болох “Шоргоолжин санхүүжилт” сантай хамтарч 2020 он гэхэд 10 сая нэн ядуу иргэдийн эрүүл мэндийн даатгалыг өмнөөс нь санхүүжүүлэх сайн дурын санаачилга гарган төсөл хэрэгжүүлж эхэлжээ. Ийм төсөл хэрэгжүүлэх болсон нь цаанаа нарийн учиртай. Хятадын төрийн эрүүл мэндийн сангаас хийсэн сонирхолтой судалгаа энэ төслийн эхлэл шалтгаан болсон юм билээ. Өндөр өртөгтэй эмчилгээ шаардсан хүнд өвчин тусах нь ядуусыг улам эмзэг байдалд оруулдаг, өвчин-ядуурал-өвчин-ядуурал гэсэн чөтгөрийн тойрог үүсгэдгийг өнөө судалгаагаараа баталчихаж. Яг энэ шалтгаанаар урд хөрш гурван жилийн өмнө нийгмийн сайн үйлсийн талаар тусгай хууль баталж байж. Энэ хууль батлагдсанаар чинээлэг иргэд ядуу иргэдэд шууд хандив өгөх боломж нээгджээ. Төрийн халамж үйлчилгээ, төрийн албан хаагчдын элдэв хахууль гэх мэт ядууст очих мөнгийг дундаас нь завшдаг байдлыг халах том хууль гэж урд хөршийн эрх баригчид үзэж байгаа юм билээ. Сая дурдсан ядууст чиглэсэн сангийн санхүүжилт мэдээж блокчейн дээр суурилна. Хэн хэнд хэдэн юань, ямар зорилгоор зарцуулсныг блокчейн ашиглаж бүртгэнэ гэсэн үг. Тэр бүртгэлийг нь хэн ч хакердах аргагүй, ямар ч эрх мэдэлтэн дундаас нь мөнгө завших боломжгүй. Ганц Хятад ч биш Перу, Америк, Швед зэрэг улс ийм давуу талтай блокчейнийг ашиглаж ядуурлаас гарахаар урагшилж, ядуурлын том шалтгаан болсон өвчлөл, хээл хахуультай тэмцэж байна.

Блокчейн ашиглаж ядууралтай тэмцэх санаачилгуудын тухайд Bill and Melinda Gates Foundation, World Bank, Alibaba болонI ndustrial and Commercial Bank of China (ICBC) зэрэг нэр хүндтэй байгууллагууд асар их судалгаа хийж, шинэ төслүүдийг дэмжих чиглэлээр их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж ажиллаж байгааг энэ дашрамд онцолъё.

Дэлхий даяар авлига, хээл хахууль, ядуурал, ядуурлын том шалтгаан болсон өвчлөлтэй блокчейн ашиглаж тэмцэж эхэлсэн энэ үед бид юу хийж байна вэ. Хөндөж тавихаас аргагүй том асуулт. Блокчейн ашиглаж боломжийн дажгүй аж төрөх эхлэл бол тавигдчихсан. Саяхны жишээ хэлье, олон залуус “Ид шидийн орон” төсөлд Мобиком, Скайтел-ийн candy, epoint-ийг ашиглаж хандив өгч байсныг уншигчид санаж байгаа байх. Энэ мэтчилэнгээр биткойн, блокчейн гэх мэт орчин үеийн технологиуд ашиглаж ядуурлын эсрэг олон ажил хийж болно. Наанадаж л гэр хороолод амьдарч байгаа өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн даатгалд зориулж ашигладаггүй candy оноогоо хандивлах олон хүн бий. Гол нь энэ хандив ил тод, эзэндээ шууд хүрэх боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Гар утасгүй, фэйсбүүк хэрэглэдэггүй хүн ховор болсон ийм үед өмчийн бүртгэл, газар хувьчлал, банк санхүүгийн үйлчилгээ гээд ер ямар ч чиглэлээр том төсөл эхлүүлэх боломж бий.

Эцэст нь давтан онцлоход дэлхийн том сангууд, өндөр хөгжилтэй улсууд биткойнд суурилсан аварга төслүүдэд хөрөнгө оруулж дэмжээд эхэлчихсэн. Блокчейнд суурилсан шинэ төрлийн бизнесүүд цэцэглэж буй энэ үед бидэнд ч боломж бий. Дор хаяж л Эрнандо де Сотогийн зөвлөсөн шиг гэр хорооллын иргэдийнхээ газар өмчлөлийг блокчейн ашиглаад хийчих бололцоотой. Ингэнэ гэвэл мөнгөө атгасан том хөрөнгө оруулагчид эгнэж байгаа. Тэдний мөнгийг татах нэг л арга бий. Тэр нь хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлэх. Наад зах нь л бид биткойныг хуулийн хүрээнд хүлээн зөвшөөрөөд ч суугаа юм шиг, зөвшөөрөхгүй ч яваа юм шиг тодорхойгүй орчинд амьдарч байна.

Ер нь шинэ бизнзес эхлэхэд хуулийн орчноороо хоцроод байдаг гэм нийтлэг л дээ, Монголд. Захын жишээ хэлэхэд газрын ховор элементийн төслүүд яг ийм шалтгаанаар явж өгдөггүй. Газрын ховор элементийн нийт нөөцийн 70 хувь нь урд хөршид бий, урд хөршийн хамгийн том орд манай хилийн цаахна оршдог. Энэ өнцгөөс харвал Азийн Монголд газрын ховор элементийн дажгүй нөөцтэй орд нэг биш нэжгээд байх магадлал өндөр. Хаалга тогшоод ороод ирчихсэн аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалын эринд гол хэрэглээ болох газрын ховор элементийн хайгуулд мөнгөө оруулах хөрөнгө оруулагч олон бий. Тэд хууль эрх зүйн тодорхойгүй орчноос болоод энэ салбарт зориглож ордоггүй. Газрын ховор элементийн хайгуул, олборлолт эхэлье гэхээр хатуу ашигт малтмалын хуулиар уу, ураныг зохицуулсан хуулиар уу гэдэг нь өнөөг хүртэл тодорхой биш байгаа юм. Давтаад хэлэхэд дэлхий даяараа авлига, ядуурлын эсрэг ашиглаж буй блокчейнийг эдийн засгийн хөрсөн дээр буулгая гэвэл хэрэгжих боломжтой том төслүүд өчнөөн байна. Хөрөнгө оруулалт ч дэлхийгээр нэг байна. Гэвч эдгээр том төслүүдийг хэрэгжүүлэх хууль эрх зүйн орчин өнөөхөндөө алга. УИХ-д Цахим бодлогын түр хороо гэж ажилладаг. Н.Учрал гишүүний ахалдаг энэ хороо өдийд ийм утгатай яриа хөөрөө, хэлэлцүүлэг, судалгаа өрнүүлээд суувал илүү ажил хэрэгч, ухаалаг харагдах гээд байдаг.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн, гүйцэтгэх захирал Д.Энхболдтой ярилцлаа.

-Ямар нэг компанийн ашиглалтын лицензийг Ерөнхий сайд үүрэг өгөөд тэр өдрөө тогтоол гаргаад цуцалчих нь зарчмын хувьд хэр зөв хандлага вэ, эдийн засгийн нөлөө талаас нь асууж байна л даа. Хөрөнгө оруулагчдын тухайд эргэлзээ болгоомжлолтойгоор харж суугаа байх?

-Дан ганц хөрөнгө оруулагчид биш л дээ. Уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудад хүртэл маш ойлгомжгүй байдал үүсгэчихэж байна. Ерөнхий сайд өчигдөр (уржигдар) анхнаасаа хууль бусаар олгогдсон лиценз гэсэн үндэслэл ярина лээ. ЗГХЭГ-аас цуцалсан үндэслэл нь арай ондоо зүйл харагдах шиг болсон.

-Экосистемийн өмнө ямар ч хууль бөхийх ёстой гэсэн үг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний амнаас унасан…?

-Ерөнхий сайд өөр утгатай эшлэл хэлэх гээд халтирсан байж магадгүй. Байгаль дэлхийн өмнө бүгд сөгддөг гэдэг утгаар хэлсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй л юм.

-Шууд утгаар нь хууль гэж хэлсэн бол яах вэ?

-Монголд байтугай ер нь дэлхий дээр нийгэм, байгаль орчны харилцааг цорын ганц цаасаар баталгаажуулж байгаа. Тэр нь хууль.

Хууль гэдэг нь нийгмийн түвшинд хүн хооронд яаж харилцах, хүн байгальтайгаа хэрхэн харилцах гэх мэт бүх харилцааг зохицуулсан зүйл.

Ярилцаж хэлэлцээд санал нэгдэж баталсан шийдвэр шүү дээ. Хуулийнхаа дагуу явбал тухайн газар үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн уурхайн лицензийг цуцлуулахад хуульд заасан шат дараалал гэж бий. Үндэслэл ч гэж байх ёстой.

Түүнээс биш хэн нэг нь “матрын нулимс унагахаар” лиценз болгоныг цуцлаад байвал хэцүү л дээ. Эдийн засаг хэцүүднэ. Ер нь хуулийн дагуу явахгүй бол анархи гэдэг зүйл л бий болно.

-400 лиценз хураана гэсэн мэдэгдэл дээр танай салбарынхан ямархуу байр суурь, реакцитай хандсан бэ?

-Яг үүн дээр гэвэл Тосон бумба гэх мэт бусад кейсүүдтэй адил зарчим руу орчихоод байгаа юм.

Хуулийнх нь дагуу яваад хураана гэвэл мэдээж улсын эрх мэдэл. Хүлээн зөвшөөрнө. Бүх зүйл хуулийн дагуу өрнөсөн учраас асуудал байхгүй.

Харин хуулийн дагуу процедур явахгүй шууд хураана гэвэл хэт өрөөсгөл хэрэг. Тухайн компанийн зөв буруу ямар байх нь гучдугаар асуудал.

Ямар нэг компанийн зөв бурууг та бид хоёр суугаад шүүх эрхгүй хүмүүс. Хамгийн гол нь явагдаж буй процесс хуулийн дагуу эсэх дээр эмзэглэж байна.

Шүүх хуулийнхан буруу, гэмийг нь тогтоогоод гаргаад ирсэн тохиолдолд ямар ч асуудал байхгүй. Яг өнөөдөр өрнөж буй үйл явдлуудыг анзаарахад хоёр бүлэг ч юм уу, хоёр хүний хоорондын асуудлыг шийдвэрлэсэн мэт харагдаж байгаа ч үзүүлэх нөлөө нь нийт салбартаа хүнд тусах гээд байна. Хамгийн том эрсдэл нь энэ.

-Лицензийг ганцхан өдрийн дотор Ерөнхий сайдын үүрэг болгосноор цуцлах нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад том эрсдэл гэж харагдах уу?

-Тодорхой асуудал шүү дээ. Хуулийн дагуу, тодорхой үе шаттай ямар нэгэн процессгүйгээр лиценз цуцалчихаж байгаа улсад мөнгөө оруулахыг хэн ч хүсэхгүй. Хөрөнгө оруулагчдын тухайд Австрали, Канад, Дундад Ази гээд сонголт өчнөөн бий.

-Ганц энэ долоо хоногт өрнөсөн үйл явдал ч биш, өнгөрсөн өдрүүдийг ухраагаад харахаар үндэсний том компанийн лицензийг хураана гэсэн мэдэгдэл бий. Салхит дээр тусгай ажиллагаа явуулсан, төр 400 лиценз хураана гэсэн. Энэ кейсүүдийг том зургаар нь харахаар шил дарсан эвгүй мессэж явчихав уу?

-Мессэжүүдийг нэгтгээд харахаар нэг нэгээр нь намнаад уул уурхайг унагаж авъя гэсэн бодлого бариад яваа юм шиг зураг харагдаж байна л даа. Тийм хардлага төрөхөөр байгааг үгүйсгэхгүй.

-Иймэрхүү үйл явдал урт хугацаанд үргэлжилбэл яах бол?

-Хөндлөнгөөс ажиглавал маш энгийн гаргалгаа харагдаж байна. Гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг бүрмөсөн хаагаад, зөвхөн урд хөрштэй хамтран ажиллах замыг бэлдээд байна уу гэж хараад байгаа. Урт хугацаагаар нь харвал тийм л үр дүн гарч ирнэ.

-Гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг зориудаар үргээж байна гэснээс Бороогийн алтны орд дээр “Сентерра гоулд”-ыг Монголоос гартал нь шахсан. Өмнө нь өрнөсөн явдлуудыг анзаарахаар “Хан ресурс” гэх мэт утга ижил кейсүүд ч бий…?

-Таны хэлснийг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрнө. Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдлуудын тухайд хааж, цуцалж буй кейсүүдийг буруутгах аргагүй. Хамгийн гол нь хийж буй арга нь буруу байна. Шүүх, хуультай улс ингэж болохгүй л дээ.

-Оюу толгойг эс тооцвол уул уурхайн салбарт аль улсын хөрөнгө оруулалт жин дарж байна?

-Том төсөл гэвэл Оюу толгойгоос өөр байхгүй. Дунд зэргийн гэвэл хайгуулын хэдэн төсөл бий.

Гэхдээ өнөө төслүүд нь гацсан, гарч ч болдоггүй, орж ч болдоггүй тийм нөхцөлд хүлэгдчихсэн. Хэрэгжиж урагшилж яваа төсөл гэвэл Хятадын хөрөнгө оруулалттай хэдэн компани байх шиг байна.

Төмрийн хүдэр дээр түмэн хятад байгаа нь тодорхой. Жоншин дээр хятадууд Монголын компаниудаа шахаад, ер нь эзэлчихсэн сурагтай байна. Хятадын хувьд нэг өнцгөөс нь тэртэй тэргүй залгиад эхэлчихсэн. Өнгөт металл буюу нөгөө өнцөг дээр нь гуравдагч хөршөө авч үлдэх эсэх нь бидний цаашид хийх алхмаас шалтгаалах байх.

-Оюу толгойг тойргийн гадна үлдээгээд харвал гуравдагч хөршийн орон зайг тооцож үзэхээс аргагүй болж гэж ойлголоо, зөв үү?

-Ер нь бол тийм. Гуравдагч хөрш гэдгийг харилцан айлчлал хийж, үзэсгэлэн зохион байгуулж, ах дүү хот болж, урлаг соёлын хөтөлбөр солилцох гэж ойлгож хараад байдаг. Тийм биш шүү дээ.

Хэн хөрөнгө оруулсан нь л гуравдагч хөрш болно. Хэн нь манай улсад ашиг сонирхлоо оруулж байна, тэр л хөрш. Түүнээс биш мянга бүжигчин, оюутан солилцоод үр дүн, нөлөө жин бага.

-Хөрөнгө оруулалтын орчноо дэмжээд өгвөл уул уурхай тэр дороо сэвхийгээд ирэх боломжтой салбар мөн үү?

-Тааж таамаглаж хэлэхэд хэцүү. Хайгуулын салбарыг “булшлаад” бараг есөн жил болж байна. Сэргээх гэж арав, хорин жил болох байх. Тэгсний дараа ярилцсан нь дээр болов уу даа.

-Уул уурхайн салбарын эдийн засагт нөлөөлдөг тоо баримтуудыг харахаар голлох салбартаа ингэж хайнга хандаж болмооргүй санагдах юм. Та юу гэж бодож байна?

-Наад захын энгийн тоо хэлье. Уул уурхайн салбар бүтэн жилийн экспортын 80-90 хувийг бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл Монголд орж ирж буй валютын 80-90 хувийг ганцхан уул уурхайн салбар бүрдүүлдэг гэсэн үг. Ийм салбараараа зогсоо зайгүй оролдож, хэцүүдүүлчихээд валютын ханш өслөө гэж өндөр дуугарах нь утгагүй л асуудал.

-Уул уурхайн компаниудад хандсан хатуу мэдэгдлүүдийн урд ард түмнээ сонсоно гэсэн тайлбар дагалдах юм. Сая нэг иргэн уйлаад гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн үүрэг өгсөн юм шиг зураг харагдлаа. Ард түмэн гэх тайлбарын тухайд таны байр суурийг сонсъё?

-Ард түмнээ сонсоно гэдгийг орон нутгаа сонсох юм байна гэж ойлгосон. Ард түмэн гэдэг харьцангуй ойлголт. Та ч, би ч ард түмний нэг хэсэг.

Ард түмнийг хэзээ сонсдог вэ гэвэл өөр хэрэг. Ард түмнийг төлөөлж сонгогдсон байгууллагын 50-иас илүү хувь нь толгой дохисон асуудлын тухайд яригдах зүйл. Тэгж байж ард түмний нэгдсэн дуу хоолой гэж хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Түүнээс биш гурван сая хүний эрх ашгийг 300 хүний эрх ашгаар төлөөлүүлэх аргагүй.

-Ямар нэг уурхайг хөөж гаргасны дараа дахиад нэгэнд нь зөвшөөрөл өгчихсөн байдаг нийтлэг зураг харагддаг гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Нийтлэг гэдгийг хүлээн зөвшөөрнө. Ном ёсоороо ажлаа хийгээд явж байгаа уурхайг ямар нэг байдлаар попорч яваад хаалгачихдаг, дараа нь орон нутаг нь өөр компани оруулчихдаг тал анзаарагддаг.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн үеэр хүртэл яригдаж байна л даа. Орон нутгийн засаг захиргааг илүү хараа г бус, бие даасан байлгах ёстой гэж их ярьж байна.

Орон нутаг өөрсдөө мэдэх ёстой гэх мэтчилэн янз бүрийн популист уриан дор өөрчлөлтүүд хийх сэнхрүүлэг явагдаад байгаа. Энэ бол аюултай зүйл.

Орон нутагт эрх мэдэл олгоно гэдэг холбооны улсын шинж рүү орж байна гэсэн үг. Холбооны улсын тухайд манайхаас тэс өөр ойлголт. Манай улсын аймгууд засаг захиргааны л нэгж. Түүнээс биш холбооны улс шиг тухайн газар нь хэдэн мянган жил хэсэг бүлэг хүмүүс амьдарч байхад нь эзэлж нэгтгэсэн түүх бидэнд байхгүй.

Холбооны улсад нийтлэг анзаарагддаг тийм түүх Монголын хувьд хол, тэс өөр зураг. Дахиад хэлэхэд манай аймгууд засаг захиргааны л нэгж. Бүр тодруулж хэлбэл Засгийн газраас гаргаж буй шийдвэрүүдийг гүйцэтгэх ёстой нэгжүүд.

УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан Үндсэн хуулийн нэг, хоёрдугаар бүлэг рүү халдахгүй, зөвхөн засаглалын асуудал руу л орно гэж мэдэгдсэн ч эрх баригчид Үндсэн хуулийн эхний бүлгийн нэг заалтыг онилоод байна. Бүр тодруулбал, Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг дэх “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн” гэсэн заалт руу. Товчхондоо газрын хэвлийн баялгийг төрийн биш нийтийн өмч болгох өөрчлөлт яригдаад эхэлчихсэн. Эдийн засаг нь уул уурхай гэсэн ганцхан хөлтэй манай улсын хувьд нийтээрээ анхаарах учиртай өөрчлөлт мөнөөсөө мөн. Энэ өөрчлөлт ямар үр дагаварт хүргэх, ийм өөрчлөлт орвол сайн нь юу, муу нь юу болох тухай яриа хөөрөө өдийд бол жинхэнэ халуун сэдэв.

Эхлээд нийтийн өмч гэж юу вэ гэсэн асуултад хариу хайя. Нийтийн өмч гэдгийг социализмын зах зухыг гадарлах хүмүүс “Хэний ч өмч биш, хэн нэг дарга нь өмчилдөг эзэн биегүй зүйл” гэж эргэлзэх юмгүйгээр тодорхойлчихно. Хэний ч биш өмч үнэ цэнэгүй, өгөөжгүй, ашиггүй гэх мэт өчнөөн сул талтайг мөн л хуучин нийгмийн өчнөөн жишээгээр тайлбарлаж болно. Мэдээж нийтийн гэдэг тодотголыг сонгодог утгаар нь ашиглавал, дэлхий ойлгодог тэр хэлээр ойлгож амьдралын хөрсөнд буулгавал “хадны мангаа” шиг хэцүү ойлголт биш л дээ. Гэхдээ засаглал нь дархлаагүй, эрх барьж буй хэн нэг нөхрийн ааш аягаар бодлого нь явчих гээд байдаг манай улсын хувьд яг сонгодог утгаараа ашиглагдана гэдэгт энгийн ямар ч сэхээтэн эргэлзэнэ. Ёстой нөгөө “Нэг үгнээс мянган утга цацарна” гэдгийн тод үлгэр болчих эрсдэлтэй.

Эдийн засгийн ойлголтоор хүний гар хүрээгүй бэлчээр, байгалийн баялгийн нөөц гэх мэт зүйлс эхлээд дундын өмч байдаг. Дундын өмч гэдэг бол яг нарийндаа өмч биш. Өмчийн харилцаа ч биш. Ямар ч өмч нэмүү өртөг шингээд ирэхээрээ л өмчийн харилцаанд ордог. Өгөөж ашиг нь хүнд ирсэн үед хувийн өмч, хүнд ямар нэг хэлбэрээр өгөөжөө өгөөгүй бол нийтийн өмч гээд ойлгочихож болно. Өмчийн харилцааны тухай энэ мэт онцлог ялгаа, нарийн логикийг анзаарч хандах шаардлага бий. Гэхдээ энэ удаа public property буюу нийтийн өмч гэсэн тодотгол өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулаад хэргээ өгөх үү, сонгодог утгаараа хэрэгжээд явах бололцоотой юу гэсэн асуултад хариу хайя.

Хэрвээ төрийн тэргүүний энэ санал дэмжигдээд Үндсэн хуулийн заалт болчихвол Ашигт малтмалын хууль дахь газрын хэвлий доорх баялаг төрийн өмч гэсэн утга өөрчлөгдөж таарна. Гэхдээ үүнээс ч том “өөрчлөлт” хийгдэж мэднэ гэсэн болгоомжлол бас дуулдаж байна. Давтаад хэлэхэд сул засаглал, попорсон улстөржилттэй энэ үед нийтийн өмч гэсэн ойлголт сонгодог утгаараа хэрэгжинэ гэдэг бараг л боломжгүй. Баабар сонгогчдын дунд улстөрдчийн рейтинг ямар байгааг тандсан судалгааныхаа дүнг саявтар сонирхуулсан юм. Хэд хэдэн аймгийг онцолж хийсэн тэр судалгаагаар хамгийн өндөр рейтингтэй улстөрчөөр Ерөнхий сайд тодорсон байсан. Шалтгааныг нь ухаад сонирхтол хувийн компанийн хөрөнгийг хураана гэсэн мэдэгдэлд нь олон нийт алга ташсан байсан гэдэг. Ийм сэтгэл зүйтэй хэсэг давамгайлсан сонгогчдын дунд “Нийтийн өмч гэж юуг хэлэх вэ” гэсэн асуулттай санал асуулга явуулбал ямар хариу өгөх бол? Бодох л асуудал. “Ард түмнээсээ саналыг нь асуулаа. Санал асуулгаас харахад нийтийн өмч гэдэг бол ерөөсөө л энэ юм байна. Тэгэхээр манай улс байгалийн баялгаа ингэж ашиглана” гэж ирээд эдийн засгийг нуруундаа үүрсэн уул уурхайн салбарт популизмыг цэцэглүүлбэл яах вэ? Уул уурхайн салбарт төрийн эрхийг атгасан хэдхэн хүн, цөөхөн бүлэглэл “нийтийн” гэсэн гоё тодотголыг ашиглаад эзэн суугаад эхэлбэл ямар үйл явдал өрнөх бол. Хариу нь тун тодорхой. Зах зээлийн замаас илт гажсан ямар ч салбарт бизнесийн том төслүүд амжилттай хэрэгжихгүй. Төрийн нөлөө ихэссэн ямар ч салбараас гадны хөрөнгө оруулалт үргэх нь жамын үзэгдэл. Эрсдэл өндөртэй, хөрөнгө мөнгө их шаарддаг уул уурхайн салбар гадны хөрөнгө оруулалтгүй бол элгээрээ хэвтэнэ.

Үндсэн хуулийн 6.2-д орж буй өөрчлөлтийг үгчилж бичвэл их урт. “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан нь нийтийн өмч мөн. Байгалийн баялгийг ашиглахдаа тэгш байдал, шударга ёс, үндэсний аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах зарчим баримтлана. Газрын хэвлийн баялгийг төрөөс олгосон тусгай зөвшөөрлийн үндсэн дээр Монгол Улсын хуулийн этгээдэд энэ зүйлд заасан зарчмын дагуу ашиглуулж болно. Онцгой ач холбогдол бүхий газрын хэвлийн баялгийг төр хамтран ашиглах тохиолдолд гарах зардлыг хөрөнгө оруулагч хариуцах бөгөөд татварын дараахь ашгийн 51-ээс доошгүй хувь нь Монгол Улсын төрд ногдоно. Хөрөнгө оруулагчийн зардал бодитой байна. Хөрөнгө оруулагчийн зардалд төр хяналт тавьж, ард түмэнд тайлагнана. Газрын хэвлийн баялгийг хөрөнгө оруулагчтай хамтран ашигласны орлогыг баялгийн санд төвлөрүүлж, зарцуулна. Байгалийн баялгийг ашиглах болзол, баялгийн сангийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтооно” гэсэн заалт Үндсэн хуульд тусах эсэх нь өнөөхөндөө хэлэлцүүлгийн төвшинд байна. УИХ толгой дохивол энэ заалт Үндсэн хуульд тусна. Энэ удаадаа азная гэвэл өмнөх заалт хүчин төгөлдөр үлдэнэ. Сая онцолсон урт өгүүлбэрийн эхний өгүүлбэрт л эрх баригчид онцгой анхаарч байгаа. Өөрөөр хэлбэл газрын доорх баялаг төрийн биш нийтийн өмч гэж өөрчлөгдөх эсэх л улстөрчдийн хувьд халуун сэдэв болсон нь нуугаад байх юмгүй ил үнэн. Харин УИХ-ын ажлын хэсгээс нэмж орж ирсэн сүүлийн өгүүлбэрүүдэд анхаарал тавьж суугаа улстөрч бараг алга. Анхаараад Үндсэн хуульд тусгана гэвэл бас л поп, сүржин өгүүлбэрүүд л дээ. Ямартаа ч Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг тойрсон сүүлийн үеийн мэдээллээс “Төрийн биш нийтийн өмч гэсэн өөрчлөлт эрх баригчдын амин сэдэв болчихож” гэсэн дүгнэлтийг төвөггүй хийчихэж болохоор байна.

Дэлхийн жишгийг анзаарахад газрын доорх байгалийн баялаг нэг бол төр, эсвэл нийтийн гэсэн тодотголтой байдаг юм билээ. Манай улсын тухайд “төрийн” гэдэг үгийн цаана бусад орных шиг Засгийн газар бий. Манайх шиг ардчилсан засаглалтай улсад Засгийн газар юуг хийж, юуг болохгүйг парламент шийднэ. Парламентын тухайд 76-уулаа учраас бас ч гэж илэрхий хачин, байж боломгүй шийд гаргахгүй. Харин нийтийнх гэчихвэл Үндсэн хуулийн энэ заалтыг яаж ашиглахыг тоймлож тодорхойлох аргагүй. Яг одоо ид дундаа яваа хэлэлцүүлгээс анзаарахад хэдэн ч утга гарч ирж мэдэхээр байна. Бүр хожим нийтийн гэдэг тодотголоос үүдсэн маргаан Үндсэн хуулийн цэц дээр очлоо гэж бодъё. Цэц ямархуу дархлаатай, улстөрөөс хэр хамааралтай болсныг бултаараа харж суугаа. Улстөрчдийн дохио зангаагаар шийдвэр гаргадаг гэсэн шүүмжлэлийг хуульчдаасаа эхлээд улстөрчид нь хүртэл Цэцэд хаягласаар байгаа.

Үндсэн хуулийн өнөөгийн хямралыг засаглалаас үүдэлтэй гэж тодотгож буй. Хэрвээ нийтийн гэдэг тодорхойлолт байгалийн баялагт хамаатай болчихвол байгалийн баялгаас үүдэлтэй Үндсэн хуулийн хямрал руу гулсах эрсдэлтэй. Нэг өөрчилсөн л бол найман жилдээ хөндөх аргагүй гэсэн бодит үнэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн цаана бий. Тэгэхээр “нийтийн” гэх тодотголыг нэг л буруу хэрэглэчихвэл эдийн засгаа самрах аюул ойрхон байна. Алдаагаа сэхээрээд урагшилъя гэх нь ээ нэгэнт оруулчихсан өөрчлөлтөө засч чадахгүй дор хаяж найман жил дороо хий эргэх эрсдэл харагдаад байна.

Нийтийн гэдэг өөрчлөлт оруулаад дэлхийн жишгээр зөв явах боломжгүй хэрэг үү гэсэн асуулт мэдээж гарч ирнэ. Өнгөрсөн жилүүдэд өрнөсөн уул уурхай тойрсон улстөржилтүүдээс анзаарахад ингэж эргэлзэх хангалттай шалтгаан харагдана. Уул уурхай эдийн засагт ямар том орон зай эзэлснийг хэдэн тоогоор нотолъё. Манай улсын аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэл 2019 оны хоёрдугаар сард 2.5 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 19 хувиар өссөн статистик гарч байв. Төгрөгөөр яривал 400 гаруй тэрбумаар өссөн юм. Энэ өсөлтийн 300 тэрбум гаруй нь уул уурхайн салбарт хаяглагдана. Товчхондоо аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд уул уурхай, олборлох салбар 73 хувийг эзэлдэг. За тэгээд уул уурхай экспортын 80-90, ДНБ-ний дөрөвний нэгийг эзэлдэг. Дам нөлөө энэ тэрийг нь тооцвол нийт эдийн засгийн 60 гаруй хувь энэ салбараас шууд хамааралтай. Сая дурдсан тоонуудаас уул уурхайн салбар эдийн засагт ямар орон зайтайг харчихаж болно. Ноолуур, махны экспорт гэх мэт доллар олдог бүтээгдэхүүнүүд бий ч уул уурхай шиг экспортод жин дарсан салбар болтол дор хаяж 10, 20 жил шаардагдана. Зэс, нүүрс зарж олсон мөнгөө ухаалаг зарцуулж, зөв бодлогоор урагшилбал наад зах нь 10, цаад тал 30, 40 жилийн дараа эдийн засаг солонгорч, ноолуур, мах, хүнсний эко бүтээгдэхүүний экспорт дэлхийд гялалзаж магадгүй. Өнөөгийн поп улстөрчдийн эрин үе ч улирч таарна. Тэр үед л Үндсэн хуульд газрын хэвлий доорх баялаг нийтийн өмч гэсэн өөрчлөлт, тодотгол хийвэл илүү зөв шийдэл болж мэдэх юм.

Дэлхийн ноолуурын бараг тал хувийг хангадаг манай улсад цэнхэр гаригийн ноолуурын зах зээл дээр голлох тоглогч байх том боломж бий. Өнөөхөндөө Азийн Монголоос бэлдсэн ноолуурын ихэнх нь урд хөрш рүү бараг түүхийгээрээ гарчихаж байна. Бүх ноолуураа ээрч, утас болгож, бүр цаашлуулж яривал цамц, пальто үйлдвэрлээд экспортолдог болчихвол ноолуурын салбар сэвхийгээд ирнэ. Товчхондоо дэлхийн ноолуурын зах зээлд гялалзах том боломж хаалга тогшиж байна. Ингэж хэлсэн нь цаанаа учиртай. АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүний өргөн барьсан Гуравдагч хөршийн худалдааны хуулийн төсөл ноолуурын салбарт итгэл найдварын гэрэл асаасан төслүүдийн нэг болоод буй. Ноос, ноолуур, оёдол гэх мэт хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хийсэн оёсныг АНУ руу татваргүй экспортлох агуулгатай энэ төсөл батлагдвал Монголын эдийн засагт овоо доллар цутгана. Яг өдийд АНУ-д айлчилж яваа Ерөнхийлөгчөөс эхтэй санаачилга л даа. Салбарын холбоо нь компаниудтайгаа амьд харилцаатай, хүчтэй ажилладаг гэсэн давуу тал лав л ноос, ноолуурынхнаас анзаарагддаг. Нэг талаас төр, нөгөө талаас Монголын ноос ноолуурын холбоо ийм агуулгатай төсөл АНУ-ын сенатын анхааралд ороход идэвхтэй ажилласныг өнгөрсөнд өрнөсөн үйл явдлуудаас харчихаж болно. Хэдийгээр энэ төсөл сенатын хэлэлцүүлгээр орж, эцэслэн батлагдаагүй ч сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдлууд эерэг хүлээлт үүсгэж байна. Бараг л батлагдчих болов уу.

Ерөнхийлөгч айлчлалынхаа үеэр АНУ-ын Стратеги, олон улс судлалын төвд “Монгол, Америкийн харилцааны төлөв байдал” сэдвээр лекц уншихдаа “Монгол-Америкийн хооронд худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэх асар их нөөц бололцоо байна. Тухайлбал, ноолуурын салбараар жишээлье. Боловсруулсан ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн Монгол Улсын хамгийн их нөөц боломжтой экспортын бүтээгдэхүүн. Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нь хөдөөгийн иргэдийн аж амьдралыг сайжруулах, мөн эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дээшлүүлэх, нүүдлийн соёл иргэншлээ хамгаалж үлдэх гол суурь нь юм. Тийм учир нэмүү үнэ цэнэ шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хөгжсөнөөр малчдын, хөнгөн үйлдвэрлэлд ажилладаг эмэгтэйчүүдийн орлого нэмэгдэж, Монгол Улсын эдийн засаг төрөлжин хөгжихөд чухал хувь нэмэр оруулна. Бидний тооцоолсноор 40-50 мянган хүний ажлын байр бэлэн болох юм. Энд тодруулан тайлбарлахад, Монголын ноос, ноолуурын үйлдвэрлэл нь малчны хотноос эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн болон гарах хүртэл хүн, амьтан, байгальд ээлтэй шат дамжлагыг дамждаг, энэрэнгүй үйлдвэрлэл юм. АНУ-ын Конгрессын нэр бүхий гишүүдийн санаачилсан “Гуравдагч хөршийн худалдааны хууль”-ийг манай улс талархан хүлээн авч байгаа бөгөөд Америкийн ард иргэд, Конгрессын гишүүд дэмжинэ гэдэгт миний бие итгэлтэй байна” хэмээн онцолж харагдсан. Төрийн тэргүүний зүгээс анхаарч байгаагийн маш тод илрэл. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч нар товлосон цагаа сунгаж уулзсан гэх мэт айлчлалтай холбоотой мэдээллүүдээс үүргээ гүйцэтгэсэн, үр дүнтэй айлчлал болж байна гээд дүгнэчихэж болохоор байна.

Гуравдагч хөршийн худалдааны хуулийн төсөлд сенат толгой дохих хэд хэдэн шалтгаан бий. Эхний том шалтгаан бол Монголын ноолууран бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлд танигдсан орон зай. Манай ноолуурын үйлдвэрийнхэн Европ, Америкт бүтээгдэхүүнийхээ чанараар нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдчихсөн. Монгол ноолуур гэсэн брэндийг бүтээчихсэн гэчихэд хэтрүүлсэн дүгнэлт болохгүй. Саяхан Европын нэг том бизнесмэн манай улсын үндэсний компанийн захирлыг сураглаж очоод уулзаж л дээ. Өнөөх нь ноолуурын салбарын том компанийн захирал л даа. Европын бизнесмэнд өнөө компанийн үйлдвэрлэсэн ноолууран пальто жигтэйхэн таалагдсан гэнэ. Ийм шалтгаанаар Монголыг зорьж ирээд хэд хэдэн пальто аваад буцжээ. Хэрийн брэндийг таашаадаггүй дэлхийн том бизнесмэний таашаалд монгол компанийн үйлдвэрлэсэн ноолууран пальто таалагдана гэдэг мэдээж тохиолдлын хэрэг биш. Дэлхийн брэнд чансаанд хүрсний л илрэл.

Монголын ноолууранд Америкийн зах зээл үүдээ нээх дараагийн шалтгаан нь худалдааны дайн. Дэлхийн худалдааны дайн энэ янзаараа өрнөж, илүү даамжирвал Америк Хятадаас биш манайхаас ноолууран бүтээгдэхүүн авахыг илүүд үзнэ. АНУ, Хятадын дунд өрнөсөн худалдааны дайны ирээдүйг шинжээчид янз бүрээр харж байна. Нэг хэсэг нь ингэсгээд намжина гэж байгаа бол нөгөө зарим нь удаан хугацаанд үргэлжилнэ, технологийн хүйтэн дайн гэсэн онош руу ойртлоо гэцгээж буй. Шинжээчдийн таамгийг анзаарахад худалдааны дайн сунжирч магадгүй таамаг зураг давамгайлаад эхэлчихлээ.

Монгол ноолуурын өөр нэг давуу тал гэвэл төрийн тэргүүний хэлсэнчлэн малчны хотноос эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл байгальд ээлтэй шат дамжлагатай гэсэн онцлог нь. Дэлхий даяараа ногоон эдийн засаг, зөв үйлдвэрлэл ярьж эхэлсэн энэ үед цохож хэлэхээс аргагүй олзуурхал. Бас манайх эрс тэс уур амьсгалтай орон учраас монгол ямааны ноолуур хүйтэнд дулаан хадгалдаг, дулаанд чийгтүүлдэггүй гэх мэт онцгой чанартай. Үүнийг нь дэлхий мөн л хүлээн зөвшөөрчихсөн.

Эцэст нь нэг зүйлийг онцлохгүй орхиж болохгүй. АНУ гэдэг аварга зах зээл Монголын ноолуурт үүдээ нээлээ гэж бодъё. Тэр үед яг өнөөгийнхөөрөө байвал ноолуураа Америк руу экспортлоод хүссэн төсөөлсөн их мөнгөө олж чадахгүй. Яг өнөөгийнхөөрөө гэхээр гайхаж мэднэ. Дэлхийд брэнд болсон ноолуур энэ тэр гэж биччихээд яагаад ингэж хэлэв гэсэн эргэлзээ олон хүнд төрж магадгүй. Ноолуурын салбарт хандаж буй төрийн хандлагыг хэлээд байна л даа. Ноолуурын салбарынхан “Ноолуур” хөтөлбөрийн хүрээнд хөнгөлөлттэй зээл авч байгаа. Гэхдээ үйлдвэрлэлээ сэвхийлгэх хэмжээний бага хүүтэй зээл биш. Арилжааны банкуудын хүүнээс арай бага ч, дарамт болохоор хэмжээний өндөр хүүтэй зээл энэ салбарынханд очдог. Компаниуд эргэлтийн хөрөнгийн зээлээр хомс байдаг нь ийм учиртай. Эргэлтийн хөрөнгө багатай учраас малчдын бэлтгэдэг ноолуурын ихэнхийг урд хөршийн бизнес эрхлэгчид худалдаж авч, угаагаад аваад гарчихдаг юм.

Ноолуурынханд бас нэг зовлон бий. Технологио сайжруулъя гээд тоног төхөөрөмж оруулаад ирэхээр гаалийн татварт хамгийг нь авчихдаг. Уг нь доллар оруулж ирдэг том салбарынхаа технологио сайжруулъя, үйлдвэрлэлээ тэлье гэсэн компаниудыг татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтөөр дэмжчихэд болохгүй юмгүй. Энэ мэт ноолуурын салбарынханд хамаатай суурь асуудлуудыг шийдэж байж ноолуураа АНУ руу экспортолж ашиг олно. Бүр тодруулж хэлбэл АНУ-ын сенат “Монголын ноолууран бүтээгдэхүүний татваргүйгээр импортолъё” гэж толгой дохивол манай ноолуурынхан төрийн бүрэн дэмжлэгтэй байж л их доллар олно.