Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

MNCERT/CC төрийн бус байгууллагын зөвлөх,доктор Ө.Эсболдтой ярилцлаа.

-Сүүлийн үед цахим аюулгүй байдал олон хүний анхаарал татах болсон. Наад зах нь фэйсбүүкийнхээ нууц кодыг алдах явдал түгээмэл байна. Гаднаас нь халдаад авчихаж байна гэсэн үг үү?

-Уламжлалт аргууд байгаад байна. Энгийнээр тайлбарлая. Бүх байрны орц кодтой болсон шүү дээ. Мэдээж хулгайчаас хамгаалах зорилгоор кодтой болгосон.Тэгвэл хүн байр руу нэвтрэхийн тулд орцны хаалганы дэргэд тамхи татаад зогсож байгаа мэт дүр үзүүлж байгаад хэн нэгэн орж гарах үед хаалгыг хаахаас өмнө орчихож болдог. Товчхондоо энэ бол халдлагын нэг төрөл. Яг үүнтэй ижил таныг интернэт кафед суугаад нууц кодоо хийж фэйсбүүк рүүгээ орж байхад хажуу талаас чинь нууц үгийг чинь хараад хулгайлчих өндөр боломжтой. Үүнийг бид сошиал инженеринг гэж ярьдаг. Ер нь уламжлалт аргуудыг ашиглан хийж байгаа халдлага юм. Үнэндээ нууц кодоо иймэрхүү энгийн байдлаар л алдсан тохиолдол их байдаг.

-Манайхан гаднаас нь янз бүрийн арга хэрэглэж хакерддаг гэж төсөөлдөг, үгүй байжээ…?

-Ганц фэйсбүүкийн хувьд ч биш, онлайн үйлчилгээний хувьд таны хэлсэнчлэн гаднаас нь элдэв арга хэрэглэж нэвтрэх тун хэцүү. Олон давхар хамгаалалттай байдаг. Ядаж л нууц үгээ мартсан бол утас руу нь код бичдэг илгээх байдлаар давхар шалгалт хийдэг. Гэхдээ хэрэглэгч өөрөө нэвтрэх эрхээ хэрхэн тохируулах вэ гэдэг асуудал. Давхар хамгаалалттайгаар тохируулсан бол тухайн хүний нууц үгийг мэдээд нэвтэрч чадахгүй. Учир нь нэвтрэх үед и-мэйл эсвэл утсаар тухайн хүнд давхар кодыг илгээдэг. Мэдээж хүний нууц үг хулгайлсан этгээд давхар гар утас, эсвэл и-мэйлийг бас эзэмшсэн байх шаардлагатай. Тиймээс дээр өгүүлсэнчлэн, нууц кодыг энгийн байдлаар хулгайлж авах, эсвэл хүчээр таах гэсэн арга бий. Хүчээр таах гэдэг нь янз бүрийн программын аргаар нууц код байх боломжит хувилбаруудыг олох явдал юм. Жишээ нь, таны нууц үг цөөхөн тэмдэгтээс бүрдэж байвал таах магадлал их. Ер нь нууц код доод тал нь найман тэмдэгтээс бүрдэх ёстой гэдэг. Гэхдээ найман тэмдэгт дотор таны гаран дээр (keyboard)байдаг бүх төрлийн тэмдэгт орох ёстой. Тоо, үсэг, тусгай тэмдэгт гэх мэт. Тэгэхгүйгээр дан үсэг, эсвэл тоогоор нууц кодоо хийх юм бол таах магадлал нэмэгдэж байна гэсэн үг. Үүнийг программаар шалгаж байгаа учир гаргаад ирэх боломжтой. Аюулгүй байдлын үүднээс доод тал 13 тэмдэгт байх ба дээрх олон төрлийн тэмдэгтийг агуулсан байх ёстой гэж хэлдэг. Өнөө үед техник технологи хөгжих тусам компьютер илүү хурдан болж программын боловсруулах чадвар нэмэгдсэн тул таах магадлал улам нэмэгдэж байна. Нөгөөтэйгүүр,free wi fi гэдэг бол эрсдэл. Үүгээр таны нууц код болон бусад нууц мэдээллийг мэдэж авах боломжтой. Мэргэжлийн хүмүүс хэзээ ч free wi fi ашигладаггүй. Ихэвчлэн итгэлтэй сүлжээнд, эсвэл өөрсдийн утасны 4Gсүлжээг ашигладаг. Гэхдээ сонин унших, интернэт орох, кино үзэх зэрэгт айх зүйлгүй шүү дээ. Харин өөрийнхөө мэдээллийг дамжуулах гэж байгаа нөхцөлд free wi fi ашиглахаас болгоомжлох хэрэгтэй.

-Өөрийнхөө мэдээллийг дамжуулах үед гэдгээ тодруулаач?

-Интернэт банк руугаа нэвтрэх, эсвэл цахим хуудас руугаа нууц код хийж нэвтрэх үед гэсэн үг.

-Хүмүүс yahoo,gmail зэргийг хооронд нь харьцуулж gmail нь найдвартай гэх нь бий. Энэ хэр ортой мэдээлэл вэ?

-Технологийн хувьд дээрх байгууллагууд бүгд л хэрэндээ хамгаалж байгаа шүү дээ. Яг үнэндээ google, yahoo зэргийг ярихаас өмнө хэрэглэгч та өөрөө найдвартай юу гэдэг асуулт чухал. Таны нууц үг нууцлал сайтар хангасан олон төрлийн тэмдэгтээс бүрдэж байна уу гэх зэргээс асуудал эхэлнэ. Мөн вэб рүү орохдоо нэг зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Вэбийн нэрний өмнө цоожны тэмдэглэгээ байвал тухайн вэб аюулгүй, цоожлогдсон гэсэн үг. Энгийнээр тайлбарлалаа. Мэргэжлийн хэлээр болон нууцлагдсан шугамаар өгөгдөл дамжиж буйг илтгэж байгаа юм. Хэрэв ингэж цоожлогдоогүй бол тэрхүү вэбээр дамжиж буй аливаа мэдээллийг дундаас нь харах бүрэн боломжтой гэсэн үг.

-Манайд ямар төрлийн цахим халдлага их болж байна вэ?

-Халдлагуудынтөрөл маш олон янз. Хамгийн их нь и-мэйл юм. Хэн нэгнээс и-мэйл ирдэг дээ. Тэр хүнээс ирж байна уу, үгүй юу гэдгийг хэрэглэгч өөрөө л шалгаж нягтлах хэрэгтэй. Ганц үсэг зөрүүлээд сольчихсон байхад анзаардаггүйгээс алдах тохиолдол их байдаг.

-И-мэйл халдлага гэдгээ энгийнээр тайлбарлахгүй юу?

-Таны хаашаа, юу бичээд байгааг хэн нэгэн дундаас нь харчихаж болно. Дотор байгаа мэдээллийг нь нээж үзэж чадахгүй ч хаашаа, хэнтэй, юун тухай харьцаад байгааг чинь мэдэж чадна. Шуудангаар яривал захидал дээр очих болон илгээсэн хүний хаяг байдаг. Шуудан зөөгч уншиж чадна, гэвч доторхыг нь тэр бүр харж чадахгүй. Жишээ нь, та нэг компаниас худалдан авалт хийхээр и-мэйлээр харьцлаа гэж бодъё. Ингээд нэг өдөр “Таны барааг явуулъя, мөнгөө энэ данс руу хий” гэсэн өгүүлбэр нөгөө хаягнаас ирэхэд мөнгөө шилжүүлээд хууртах магадлалтай. Ингэж хууртсан хэргүүд олон байдаг. Шалтгаан нь их энгийн. Таны өмнө нь харилцаж байсан хаягтай ижил ч нэг үсэг зөрүүлээд шинэ хаяг үүсгээд явуулчихсан байдаг. Үүнийг нь анзааралгүйгээр өмнөх харилцагч байна гэж андуурч мөнгөө алдсан тохиолдол цөөнгүй.

-Цахим халдлагаас хамгаалдаг хакерууд үүргээ хэр биелүүдэг бол, манайх цахим халдлагад өртөмхий оронд багтах уу?

-Монгол харьцангуй тайван орон. Дотроосоо хакердах явдал цөөн. Харин Монголыг сонирхож байгаа гадныхан хангалттай их хакердаж байгаа. Бид энэ талаарх сүүлийн үеийн, тодорхой тоонуудыг жилд нэг удаа зохион байгуулдаг аюулгүй байдлын өдөрлөгийнхөө үеэр дурддаг.

-Цахим аюулгүй байдлын өдөрлөг гэсэн үг үү?

-Таны асуугаад байгаа өдөрлөгийг “Цахим аюулгүй байдлын мэдээлэл удирдлагын төв” гээд ТББ-аас (MNCERT/CC) зургаа дахь жилдээ зохион байгуулж байна. Мэдээллийн аюулгүй байдлын хамгийн том арга хэмжээ л дээ. “MNSEC 2019” өдөрлөг маань энэ сарын 4-ний өдөр “Шангри Ла”-д болох юм. Ерөөсөө л мэдээллийн аюулгүй байдлыг олон нийтэд таниулах, аливаа цахим халдлагаас урьдчилан сэргийлэх, гадны байгууллагуудтай хамтран ажиллах чиглэлийн хүрээнд явагддаг арга хэмжээ гэсэн үг. Олон арга хэмжээнээс бүрддэг болохоор өдөрлөг гэж нэрлэсэн юм. Хүмүүсийг цуглуулаад мэдлэгээ хуваалцдаг гэж ойлгож болно. Цэвэр практик талын болсон явдлын тухай ярьж хэлэлцэж, мэдээллийн аюулгүй байдлын ямар эрсдэлүүд байгаа тухай мэдээлэл хүргэдэг юм. Энэ үеэрээ сая таны асуусан хакеруудын дунд “Харуул занги” нэртэй ёс зүйт хакеруудын тэмцээн зохион байгуулдаг. Хакерууд дотроо хоёр янз. Сайн, муу (цагаан ба хар) гэж бий. Ёс зүйт хакерууд нь цагаан гэсэн бүлэгт хамаарах ба тэдний хувьд танай байгууллагад үүсч буй эрсдэлийг илрүүлж, урьдчилан сэргийлдэг хүмүүс юм.

-Гаднаас халдлага тасралтгүй хийдэг гэсэн мэдээлэл сонирхолтой сонсогдож байна. Олон орноос ирдэг үү?

-Хятад, Орос, Бразил, Герман гэх зэргээр олон орноос өдөр бүрт тасралтгүй халдлагууд явагдаж байдаг. Нөгөө талаар хүмүүсийн мэдлэг дулимаг байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг төрлийн вирус (хортой код) таны компьютерт ирээд суучихдаг. Та интернэтээр аялах, эсвэл юм татаад авахад вирус халддаг. Хортой код таны компьютерийг танд мэдэгдэхгүйгээр эзэмших зорилгыг ихээр агуулдаг болсон. Тэр нь таны компьютерийг ашиглаад гадагш дураараа үйлдэл хийдэг гэсэн үг. Аюулгүй байдлаа хамгаалахын тулд 50 хувь нь хүнээс, техник хангамж программаас 50 хувь нь хамаардаг. Хэчнээн мундаг программтай байлаа гээд таны аюулгүй байдлын талаарх мэдлэг муу бол эрсдэлтэй хэвээрээ л гэсэн үг.

-Вирус халдаж, мэдээллийн аюулгүй байдалд заналхийлж байгааг хэрхэн мэдэх вэ?

-Компьютер дээр чинь өөрчлөлт гараад байгаа эсэхийг ажиглах ёстой. Асах нь удаан болох, эсвэл ажиллагаа нь доголдох, удах, интернэт ороход гацах зэргээр хэвийн бус зүйл ажиглагдаж байвал мэргэжлийн хүнд хандаж шалгуулах шаардлагатай.

-Тухайлбал, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хувьд мэдээллийн аюулгүй байдал тун чухал. Жишээ нь, энэ салбарынхан аюулгүй байдалдаа хэрхэн анхаарах ёстой вэ?

-Сүлжээгээ яаж хийснээс хамаарна. Жишээ нь, нийтийн сүлжээнд холбоогүй бол асуудалгүй. Танай сүлжээг гадагш холбоогүй бол гэсэн үг шүү дээ. Энэ тохиолдолд биеэр очиж л халдлага хийнэ. Ер нь ямар ч байгууллага зөөврийн хард, флаш зэрэг гадны төхөөрөмж компьютердээ залгуулдаггүй. Энэ нь эрсдэлтэй. Гэхдээ бүгдээс болгоомжлоод хориг тавиад байвал ажил урагшлахгүй шүү дээ. Тэгэхээр аль аль талыг нь бодсон зөв зохицуулалтыг мэргэжлийн хүн нь хийгээд явах учиртай.

-Энэ удаагийн өдөрлөгөөр ямар илтгэл, мэдээллүүд хүргэх вэ?

-Маш олон төрлийн мэдээлэл байгаа. Би ийм тийм гэж ярихаас илүүтэй өдөрлөгт ирээд танилцвал зөв байх.Ер нь цухас дурдвал, Монголд болсон халдлагуудын тухай мэдээллийг хийнэ. Мөн Монголын банкнуудын холбооноос хортой халдлагуудын тухай ярих гэж байна. Түүнчлэн, халдлагыг илрүүлэх индикаторууд буюу тэдгээрийг яаж хэрэглэх тухай ярих болно. Энэ мэт янз бүрийн мэдээлэл байгаа. Тэр бүү хэл техник хангамжийн талын халдлагын талаар ярих илтгэл хүртэл бий.

-Техник хангамжийн халдлага гэдэг дээр энгийн жишээ сонирхуулаач?

-Цахилгаан, усны тоолуурууд байна. Тийм төхөөрөмжүүдийг хакердаж төлөх мөнгөн дүнг нь багасгах эрсдэл бий. Дээр үед дискэн тоолуур байлаа шүү дээ. Хүмүүс урвуу нь харуулах, соронз тавих зэргээр дүнг нь бууруулдаг байсан. Одоо бол бүгд электрон болсон. Гэхдээ хакердаж байна. Тэгэхээр бидний аюулгүй байдал зөвхөн цахим биш юм, амьдралд хаа сайгүй алхам тутам тааралдаж байгаа гэсэн үг.

-Өмнөх жилийн өдөрлөгийн үеэр дуулдсан хамгийн сонин жишээнүүдээс дурдахгүй юу?

-Каспески компанийн нэг тайланд Монголын үндэсний дата төвд болсон халдлагын тухай мэдээлэл байсан. Тухайн үедээ мэдээлэл алдагдсан тухай хүчтэй яригдсан даа. Түүний өмнөх жил Батлан хамгаалах яамтай холбоотой мэдээлэл алдагдсан тухай асуудал мөн гадны байгууллагын илтгэлд хөндөгдсөн. Энэ мэт олон сонин жишээнүүд дуулддаг.Бид хэдий өөрсдөө мэдэхгүй ч гадны аюулгүй байдлын компаниуд Монголын аюулгүй байдлын талаар маш их мэдээлэлтэй байдаг, тэд эдгээр мэдээллээсээ хуваалцдаг. Манай өдөрлөгт жил бүр гадны олон компани байгууллагын олон мэргэжилтнүүд оролцдог. Тэд энэхүү мэдээллээс хуваалцах боломжийг олгодог.

-Байгууллагууд мэдээллийн аюулгүй байдлаа хамгаалахын тулд танайд хандаж болох уу?

-Манайх гишүүнчлэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Гишүүддээ энэ чиглэлээр үйлчилгээ үзүүлээд явдаг гэсэн үг.

-Та түрүүн гаднаас ирэх халдлага их байдаг гэж ярьсан. Тэгэхээр гадны энэ чигийн байгууллагатай хамтрахаас аргагүй юм байна даа…?

-Мэдээж тэгэлгүй яахав. Манай байгууллага дэлхийн болон Азийн халдлагаас урьдчилан сэргийлэх төвүүдийн гишүүн байгууллага. Эдгээр хоёр байгууллагаас байнга мэдээлэл ирдэг. Ийм төрлийн халдлага болж байна, заримдаа бүр чиглэсэн халдлагын тухай мэдээлэл ирнэ. Тэдгээр халдлагыг хэрхэн зогсоох уу гэх зэргээр ажиллана. Одоогоор манайд томоохон банк, үүрэн холбооны операторууд нэгдэн орсон. Сүүлд “Рио тинто” орж ирж байгаа. Ер нь үүрэн холбооны операторууд, банк дотроо мундаг хамгаалалтын багуудтай. Манай байгууллага мэдээлэл түгээхээс гадна энэ байгууллагуудын хооронд гүүр болж мэдээллийг нь түгээж өгөх үүрэгтэй ажилладаг. Жишээ нь, үүрэн холбооны аль нэг операторын сүлжээнээс нэг банк руу халдлаа гэж төсөөлье. Энэ тохиолдолд манайх үүрэн холбооны операторт нь хэлээд халдлага хийгээд байгаа компьютер дээр нь хаалт хийж зогсоодог. Ийм чигээр ажилладаг.

-Манайхан байгууллагынхаа мэдээллийн технологид мөнгө зардаг ч хамгаалалт талыг орхигдуулдаг гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Монголд мэдээллийн технологи гэж ярьдаг ч хамгаалалт талыг үнэхээр хаячихсан. Жишээ нь, нэг байгууллага дээр очоод IT-д зориулсан төсвийг нь харчих хэрэгтэй.IT-д зориулсан төсвийг нь дотор нь задлаад аюулгүй байдалд зориулж байгааг нь харвал бараг тэг байгаа. Ер нь дэлхий нийтээрээ бүх юмаа дижитал болгоод явах гэж байгаа бол нэг компанийн төсвийн дор хаяж 30 хувийг мэдээллийн технологид зарцуулах ёстой гэдэг. Энэ мөнгөнийхөө 30 хувийг аюулгүй байдалд зарцуулах шаардлагатай байдаг. Шилдэг бүх улс ийм болчихсон.

Зэсийн үнэ уруудсаар байна. Энэ металлыг дэлхийн шинжээчид доктор зэс гэж тодотгодог нь цаанаа учиртай. Хямралын хамгийн бодит индикатор гэдэг утгаар нь ийн онцолдог юм. Тэгэхээр хямрал ойрхон байна гэсэн шинжээчдийн таамаг биелж мэдэх нөхцөл үүсчихсэн гэсэн үг. Дэлхийн худалдааны дайныг эхлүүлсэн Трамп, Си хоёрын харилцаа таагүй хэвээр үргэлжилж буй нь хямралын хамгийн том шалтгаан гэж ярих эдийн засагч олон байна. Урд хөршийн хувьд эдийн засаг нь дажгүй яваа статистикууд дуулдаж буй ч барууныханд “Хятадууд эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээ нуугаад байна” гэсэн хар аль хэдийнэ төрөөд эхэлчихсэн. Үүний наад захын жишээ нь автомашины үйлдвэрлэлийнх нь бууралт гэх мэт тайлбар, шалтгаан хөвөрч буй.

Худалдааны дайны нөгөө тал болсон АНУ-ын хувьд ч байдал таатай биш байна. Тус улсын аж үйлдвэрийн салбарын гол хэмжүүр болсон индекс 2016 оноос хойших доод цэгтээ хүрсэн гэх мэдээлэл ил болоод буй. Европ ч тайван биш байгаа. Наад захын шалтгаан нь брексит. Англи Европын холбооноос гарвал өнөөдөр ч таагүй байгаа Европын нөхцөл байдал улам хүндэрнэ гэсэн таамаг бий. Төдийгөөс өдий хүртэл ганхаагүй, эдийн засгийн өсөлт нь урт хугацаанд тогтвортой яваа Хятадын тухайд байдал таагүй болсон талаар өмнө цухас дурдсан. Ямартаа ч ДНБ-ий өсөлт нь 2012 оноос хойших хамгийн доод цэгтээ хүрсэн гэх мэдээлэл дуулдаад байна. Хэрвээ эдийн засгийн үзүүлэлтээ өсгөж мэдээлээд яваа гэсэн барууныхны хар үнэн бол үүнээс ч муу зураг ажиглагдаж мэдэхээр байгаа юм.

Газрын тосны зах зээлийн савлагаа ч дэлхийн эдийн засагт таатай биш нөлөө үзүүлнэ гэсэн таамаг дуулдаад удаж байна.

Хар алтны зах зээл цаашид хэрхэх нь тодорхой бус байгаа юм. АНУ, Ираны харилцаа хаашаа ч эргэж мэднэ гэсэн болгоомжлол бий. Нэг талд газрын тосны үнийг бууруулахгүй гэсэн Трампын тоглолт, нөгөө талд доллар олдог гол суваг болсон бүтээгдэхүүнийхээ ханшийг өсгөх сонирхолтой ОПЕК-ийн орнуудын элдэв сэдэл энэ зах зээлийг савлуулсаар байна гэсэн таамгийг шинжээчид онцолж буй.

Газрын тосны ханш галзуурвал таатай бишээр нөлөөлөх улсуудын нэг бол манайх. Тэгэхээр бидний хувьд газрын тосны зах зээл дэх тоглолтуудыг анхааралтайгаар ажиглаж суухаас аргагүй гэсэн үг.

Урд хөршийн тухайд худалдааны дайны сөрөг нөлөө аль хэдийнэ илрээд эхэлчихсэн бол хойд хөршийн эдийн засагт ч гялтайх эерэг зүйл ховор байна. Барууны хоригт ороод зургаа дахь жилээ туулж яваа Оросын дотоод эдийн засаг таатай биш байгаа. Москвачуудын талхны хэрэглээний багагүй хувийг дангаараа хангадаг талхны үйлдвэрийн ажилчид ажлаа хаяж, шуугиан болж байсан бол саявтар гэхэд л Москвад эрх баригчдынхаа шударга бус шийдвэр, хандлагын эсрэг жагсаал цуглаан газар авсныг уншигчид санаж суугаа байх.

Эдийн засаг нь давгүй өнгөтэй яваа их гүрэн гэвэл өнөөхөндөө Энэтхэг л байна. Энэтхэг дажгүй байлаа гэхэд дэлхийн эдийн засагт нөлөөлөх дайны өндөр эрэлт үүсгэх боломжгүй, цэнхэр гаригийн эдийн засаг тэлэх дайны шалтгаан болохгүй гэсэн таамгийг эдийн засагчид онцолж байна. Бид хямрал айсуй сураг хэр бодитой, хямралаас хүндрэл хохирол багатай гарахын тулд яах ёстой талаар эдийн засагчдын байр суурийг сонирхсон юм.

Ч.ОТГОЧУЛУУ: ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ НЭМЭГДҮҮЛЖ
БАЙЖ Л ХЯМРАЛААС МЭНД ГАРНА

(Эдийн засагч)

-Дэлхийн эдийн засгийн хямрал айсуй гэсэн таамаг давтамжтай дуулдаж байна. Хямрал үнэхээр хаалга тогшиж байна уу?

-Эдийн засгийн өсөлт хасахтай гарахыг хямрал гэдэг. Гурван улирал дараалан хасахтай гарахыг албан ёсоор хямарч байна гэж үздэг. Германы эдийн засаг эхний хагас жилээр хасахтай гарчихсан. Намар, өвөл огцом сайжирна гэсэн хүлээлт алга. Герман бол Европын эдийн засгийн хамгийн том нь. Европын толь. Хоёрт зэсийн үнэ бага байна. Энэ нь дэлхийн эдийн засаг нэлээд саарсан, хямрал руу ойртож буйг харуулсан үзүүлэлт. Америк, Хятадын худалдааны дайн үнэхээр том нөлөө үзүүлж байгаа.

-Хямрал боллоо гэхэд эдийн засгаа аятайхан аваад гарчих ямар гарц шийдэл байна?

-Төсвийн сахилга батад анхаарах хэрэгтэй. Өрөө дараад, зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах хэрэгтэй. Ихэнх орнууд хямралын эсрэг хүүгээ бууруулах арга хэмжээ авдаг. Гэтэл манай хувьд ингэх амар биш. Хүү бууруулах орон зай бараг алга. Энэ тохиолдолд нэг л гарц бий. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Учир нь дэлхийн эдийн засаг унахаар зэс, нүүрсний үнэ унаж таарна. Өөрөөр хэлбэл, орж ирэх долларын хэмжээ багасна гэсэн үг. Улсын нэрээр зээл авах боломж бага байгаа. Тэгэхээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт л чухал байна.

-2007, 2008 оны хямралыг хөнгөхөн даваад гарсан шалтгаан нь урд хөршийн таатай нөхцөл байсан байх аа?

-Өмнөх хямралаар Америк эдийн засгаа сэргээхэд нэлээд мөнгө зарцуулсан. Хятадууд тэрийг нь дуурайгаад Америкаас дутуугүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн л дээ. Аль, аль нь зээлийн санхүүжилт ашигласан юм. Хятадын эдийн засаг сэргээд ирэхээр манайд харьцангуй эерэгээр нөлөөлсөн.

-Урд хөршийн эдийн засаг таатай байвал бид алзахгүй. Одоо тийм боломж байна уу?

-Одоо тийм боломж харагдахгүй байна. Өмнөх хямралаар урд хөрш зээлээр эдийн засгаа тэлж чадсан бол өнөөдөр зээлийн боломж хумигдсан гэсэн бодит шалтгаан бий. Өмнөхөөсөө илүү хүндрэх магадлал өндөр гэж ойлгож болно.

-Тэгвэл бидэнд байгаа боломж гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Худалдааны дайны нөлөөгөөр Хятад улс барууны улсуудаас зэс, нүүрс, төмөр авахаа бууруулаад байвал бидэнд боломж гарч болох юм. Энэ оны худалдааны дайнд нэг онцлог бий л дээ. Үзэл суртлын бага зэргийн өрсөлдөөн яваад байгаа. Өөрөөр хэлбэл Хятадад түүхий эд нийлүүлдэг зарим улс Америктай ойрхон байгаа. Газрын ховор элемент бидэнд байгаа бас нэг боломж. Учир нь Хятад өөрөө газрын ховор элемент экспортолдог орон. Худалдааны дайны нөлөөгөөр, хэлэлцээрт давуу тал олж авахын тулд экспортоо бууруулах магадлал өндөр. Хэрвээ ийм байдал үүсвэл зөрүүлээд хөрөнгө оруулалт татах боломж бидэнд бий. Хамгийн том боломж гэвэл барилгын салбар байж болно. Экспортоос нэг их хамаарахгүй салбар. Дотооддоо барилгын салбараа идэвхжүүлэхэд боломж бий. Гэр хорооллын иргэдийн нийгмийн даатгал дахь мөнгийг нь урьдчилгаанд тооцуулдаг болгох гэх мэтээр дотоод нөөц боломжоо ашиглах гарц байгаа. Банкуудад асар их хэмжээний илүүдэл эх үүсвэр бий гэсэн мэдээлэл бий шүү дээ. Тэр их мөнгийг хаашаа оруулахаа мэдэхгүй байгаа тухай мэдээлэл байсхийгээд цацагддаг. Ямар сайндаа л төв банкны үнэт цаас долоон их наяд гарах вэ дээ, өнгөрсөн жил. Тэгэхээр нэг талдаа банкуудад ийм боломж байна. Нөгөө талд эрэлт байна. Тиймээс энэ салбарт ухаалаг зохицуулалт хийгээд зах зээлээ тэлэх гарц байгаа. Хямралын нөлөөгөөр доллар үнэд орчихно. Тэр утгаараа хүнсний ч юмуу, дотоодод үйлдвэрлэх боломжтой импортыг орлох хэмжээний бүтээгдэхүүний зах зээл гарч ирж болох юм. Гэхдээ үүнд болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Зах зээлийнхээ жамаар байх учиртай. Эцэст нь дахин онцлоход гол боломж бол ерөөсөө л экспорт.

Ж.ДЭЛГЭРСАЙХАН: ЖИЛИЙН ДАРАА ХЯМРАЛЫН ШИНЖ ТЭМДЭГ МЭДРЭГДЭЖ БОЛЗОШГҮЙ

(СЭЗИС-ийн багш, эдийн засагч)

-Дэлхийн эдийн засаг удахгүй хямрал ажиглагдана гэж шинжээчид таамаглацгаагаад эхэллээ. Энэ хэр бодитой таамаг вэ?

-Дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал 2008-2009 оны хямралаас хойш нэлээд тогтвортой өсөлттэй явж ирсэн гэж бид хувьдаа үзэж байгаа. Энэ нь эдийн засгийн өсөлт, хөрөнгийн зах зээлийн индексүүд зэрэг санхүүгийн гол индикаторуудаар харагддаг л даа. Сүүлийн жил гаруй хугацаанд дэлхийн эдийн засагт удахгүй хямрал нүүрлэх тухай ярьж байна. Дэлхийн эдийн засгийн том чуулган дээр хүртэл энэ асуудлыг гол сэдэв болгож удахгүй хямрал болох тухай асуудлыг хөндөн ярилцсан. Сонирхолтой нь яг хямрал болно гэдгийг илэрхийлэх үзүүлэлт одоогоор илрээгүй гэж би хувьдаа харж байна. Дэлхийн эдийн засаг гурав түүнээс дээш хувьтай өссөн хэвээр яваа. Тиймээс таны асуусан таамаглалын тухайд урьдчилсан байдалтай болгоомжилсон хэв шинжтэй зүйл гэж харж байна.

–Хямрал ирж болзошгүй шинж тэмдэг анзаарагдахгүй байна гэсэн үг үү?

-Шууд тэгж хэлж болохгүй л дээ. Гэхдээ хямрал ирж болзошгүй гэсэн урьдач зүйлс бол бий. Нэгдүгээрт, дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдал өмнөх зуунтай харьцуулахад асар их интеграци бүхий болсон. Энэ нь глобалчлал болон технолгийн хөгжилтэй холбоотой. Хоёрдугаарт, 2009 оноос хойш эдийн засаг нэлээд тэлсэн. Ингэж тэлсэн байдал 10 орчим жил үргэлжлээд байна. Гуравдугаарт, дэлхийн эдийн засагт худалдааны дайн, их гүрнүүдийн геополитикийн өрсөлдөөн, брексит гэх мэт эрсдэлүүд бий болчихсон. Энэ бүхнээс хамгийн гол нь худалдааны дайн. АНУ худалдааны маргаан, хоригийн асуудлыг зөвхөн БНХАУ-тай төдийгүй Европ, ОХУ, Ойрхи Дорнод чиглэлд өргөжүүлэх хандлагатай байгаа явдал болгоомжлол төрүүлж байна. Мөн дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гол түүчээ болох БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт хүчтэй саарч буй явдал анхаарах асуудал болоод байна.

-Таны хэлсэн шалтгаанууд зарим байгууллагыг дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн талаарх өмнө хэлсэн таамгаа бууруулахад хүргэсэн байх аа?

-Тэгсэн. Сая хэлсэн шалтгаануудаас болоод дэлхийн томоохон байгууллагууд дэлхийн эдийн өсөлтийн таамгаа бууруулж байгаа. Саяхан АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк болон Европын гол төв банкууд бодлогын хүүгээ буурууллаа. Энэ бүгдээс үзвэл ойрын хугацаанд биш юм аа гэхэд жилийн дараагаас хямралын шинж тэмдэг мэдрэгдэж болзошгүй.

-Хямрал ирлээ гэж бодъё. Тэр үед хэцүүдэхгүйн тулд бид яах ёстой вэ?

-Хамгийн гол эрсдэл нь хямрал болно гэж яриад суугаа хэрнээ бид бэлтгэлгүй байна. Хэрвээ дэлхийг хамарсан эдийн засгийн сөрөг нөхцөл байдал үүсвэл хамгийн түрүүний хохирогч болох улс нь бид. Хямрал бидэнд эрдсийн үнээр дамжиж шууд нөлөөлнө. Тодруулж хэлбэл, санхүүгийн урсгал саарах байдлаар шууд нөлөөлөх эрсдэлтэй. Ийм эрсдэлтэй нүүр тулбал эдийн засгийн өсөлт саарч 2014-2016 оны нөхцөл байдал давтагдах сөрөг талтай. Санхүүгийн зах зээлийн нөхцөл байдал сөрөг болсноор бид төлөх учиртай өрнийхөө өмнө томоохон асуудалд орж мэднэ. Гэтэл бодит байдал дээрээ бид өрийг өрөөр төлөхөөс өөр аргагүй байгаа нь харамсалтай. Хямрал болсон тохиолдолд энэ боломж хаагдах эрсдэл бий.

Бид өнөөдөр эдийн засгийн хувьд эерэг үзүүлэлттэй байгаа боловч энэ нь тийм баталгаатай, тогтвортой зүйл биш. Иймээс хямрал болох эсэхээс үл хамаарч эрсдэлээс хамгаалах удирдлагыг сонгох нь зүйтэй. Үүний тулд төсвийн чанд, хэмнэлттэй, оновчтой бодлого явуулах, өрийн удирдлагын идэвхтэй арга замыг эрэлхийлэх, эдийн засагт нөлөөлөх томоохон төслүүдийг яаравчлах зэрэг арга хэмжээг авах ёстой. Гэхдээ төрийн хийж байгаа үйлдлүүдийг харахад харьцангуй идэвхгүй, тайван байдалтай байна.

“Боловсрол төвтэй улс төр” ТББ-аас зохион байгуулж буй цуврал лекцийн гурав дахь илтгэгч нь Венесуэлд өсч, төрсөн, өдгөө АНУ-ын иргэн Александра Панзарелли. Профессор Александра Панзарелли “Венесуэл улсын ардчилал яагаад сүйрэв” сэдвээр лекц уншсан юм. Э.Бат-Үүл “Монгол Венесуэлийн яг араас явж байгаа. Венесуэлд инфляци хоёр сая давчихсан. Арван саяд хүрэх таамаг бий. Ийм үед хамгийн эмгэнэлтэй нэг зураг анзаарагдаж байна. Венесуэлийн ардчилсан хүчин өөр хоорондоо учраа олохгүй яваа” гэсэн үгээр лекцийг эхлүүлээ. Александра Панзареллигийн лекцийг тоймлон хүргэе.

УГО ЧАВЕС ТӨРИЙН ЭРХЭНД ГАРСНААР ВЕНЕСУЭЛИЙН МӨХЛИЙН ТҮҮХ ЭХЭЛСЭН

Уго Чавесаас өмнө Венесуэл өнөөгийнхөөс тэс өөр өнгөтэй байсан. Хүн бүр тэгш эрхтэй, олон улсад нээлттэй байлаа. Итали, Америк гэх мэт улсаас маш олон хүн ирж суурьшиж амьдарч байсан. Манай улсад ардчилал 1959 онд эхэлсэн түүхтэй. Хоёр гол нам эвсэл байгуулсан юм. Харамсалтай нь тэд дотроосоо ялзарч, ардчиллын үйл явц удааширч эхэлсэн л дээ. Ийм шалтгаанаар ядуурлын хувь эрс өссөн. 1988 онд эвссэн хоёр хүчний нэг намынх нь төлөөлөл болох Карлос Андрес Перрис гэдэг хүн Венесуэлийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байлаа. Тэр хүн хоёр дахь удаагаа нэр дэвшихдээ “Далаад оны Венесуэлийг эргүүлэн өгнө” гэж амлаж ялалт байгуулсан юм. Харамсалтай нь эрх барьсныхаа дараа амлалт нь тийм амар биелэхгүйг ухаарсан. Ядуурлын хувь буураагүй учраас Каракас орчимд эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан хүчээ авсан. Энэ цаг үеийг Венесуэлийн ардчиллын төгсгөл ирсэн гэж үздэг. Тэр үед хэний ч таньж мэдэхгүй Уго Чавес гэдэг хүн гарч ирсэн. Тэр гудамжинд өрнөсөн үймээн самуунд гол үүрэг гүйцэтгэгчийн нэг байсан юм. Мань хүн төрийн эргэлт хийх оролдлого хийсэн ч бүтээгүй. Шоронд хоригдож ял эдлээд гарч ирсэн. Дараа нь Уго Чавес сонгуульд өрсөлдөх эрх авч төрийн эрхэнд гарсан юм. Тэр төрийн эрхэнд гарснаар Венесуэлийн мөхлийн түүх эхэлсэн гэж хэлж болно. Уго Чавес хоёр зүйлийг амлаж гарч ирсэн. Нэг нь шинэ Үндсэн хууль батлах байсан бол нөгөө нь улс төрд оролцоо багатай нийгмийн бүлгүүдэд боломж олгоно гэсэн амлалт байсан нь манай улсын өнгөрсөн түүхэнд тод бичээстэй байгаа.

Венесуэлийн удирдагч шинэ Үндсэн хуулийн төслөө 1999 онд парламентаараа хэлэлцүүлээд батлуулсан. Тэр үед шинэчлэгдсэн Үндсэн хуулийн давуу, сул талыг одоо онцолъё. Үндэсний цөөнх парламентад суудалтай болсон, эмэгтэй сайд нар Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд багтсан гэх мэт давуу талууд бий. Ийм шалтгаанаар Уго Чавесын нэр хүнд огцом өссөн л дөө. Шинэ Үндсэн хуулийнх нь нэг том сул тал нь Ерөнхийлөгчийн хэмжээ хязгааргүй эрх мэдэл. Хоёр танхимтай байсан парламентаа нэг танхим болгочихсон. Товчхондоо авторитар дэглэм тогтсон, Венесуэлд. Конгресс нэг танхимтай болсноор Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл огцом хүрээгээ тэлсэн гашуун түүх бий.

Манай улсын хувьд эдийн засгийн гол тулгуур нь газрын тос байсныг хүн бүр мэднэ. Газрын тосны үнэ тухайн үед өндөр байсан юм. Уго Чавес газрын тосноос олсон мөнгөөр улс төр, нийгмийн том бүлгүүдийг атгандаа оруулахаас эхлээд буруу зүйл их хийсэн. Комунист лидер болсон.

Товчхондоо тэр манай улсын түүхийг шинээр бичилцсэн. Боливар гэж үндэсний баатар бий. Мөн л дэлхий мэдэх түүхэн хүн. Уго Чавес Боливарыг тахин шүтэж, өөрийгөө Боливартай адилтгаж үзэх болсон.Боливарын цогцсыг булшнаас нь гаргаж нүүр царайг нь өөрчилсөн. Бүр тодруулж хэлбэл, эртний Боливарын түүхэнд ул мөр, гавьяа зүтгэлээ үлдээсэн язгуур гаралтай угсаатнуудын царайнаас авахыг нь авч Боливарын царайг өөрчилсөн л дөө. Тэгээд өөрөө тэр төрхийг дуурайж, тэр бүх шинж чанарыг өөртөө бүрдүүлж эхэлсэн.

Уго Чавес хожим хорт хавдар тусч, бие нь эрчимтэй муудаж эхэлсэн ч ард түмнээс нуусаар байсан юм. Куба руу хүртэл очиж нэлээд хэдэн сар эмчилгээнд хамрагдсан цаг хугацаа түүний намтарт бий. Эмчилгээ нь үр дүнд хүрээгүй учраас сүүлдээ биеийн байдлаа зарласан л даа.Тэгээд мань эр Николас Мадуро гэж хүнийг залгамжлагаараа сонгосон. Николас Мадуро сонгуульд ганцхан хувийн саналаар ялж Венесуэлийг удирдах болсон юм. Тэр сонгуулийн маргаантай үр дүн хоёр талд хуваагдсан байсан нийгмийг улам туйлшруулж хагалсан. Уго Чавесыг хамгийн сүүлд иргэдлээ хандаж үг хэлэх үйл явдлыг сонирхсон гэрчийн нэг нь би. Тухайн үед би Канадын элчин сайдын яаманд зөвлөхөөр ажилладаг байлаа. Тэр үед төв талбайд цугласан иргэдийн сэтгэл хөдлөл дээд цэгтээ хүрсэн байсан шүү. Өмнө нь хүмүүсийн дундуур явж гар барьж, тэврэлдэж их эрчтэйгээр илтгэлээ тавьдаг байсан Уго Чавес тэр өдөр хөдөлгөөн нь удааширсан, өвчиндөө шаналж яваа нь илт байсан л даа.

ТААЛАГДААГҮЙ ШҮҮГЧЭЭ ШОРОНД ЯВУУЛДАГ БАЙЛАА

Уго Чавес Венесуэлийн ард түмэнд нэлээд нэр хүндтэй улстөрч байсан. Асар хүчтэй харизмтай. Олныг татах чадвараараа гойд удирдагч байсныг нь онцлох учиртай байх. Түүний хийсэн бас нэг сөрөг ажил нь хэвлэлийн эрх чөлөөг жинхэнэ утгаар нь нугачин дарсан. Ингээд ч зогсохгүй улсынхаа эдийн засгийн үгүй хийсэн хүн. Гэсэн хэр нь л ард түмэн түүнд их сайн ханддаг, дагаж хуйлардаг байлаа. Тэр засаглалын үндсэн гурван тулгуурыг үгүй хийсэн хүн. Гүйцэтгэх засаглал ямар ч эрх мэдэлгүй болсон, ерөнхийлөгчийн дохио зангаагаар хөдөлж эхэлсэн. Хууль, шүүхийн засаглал утгаа алдсаныг бас онцолъё. Зөв шийдвэр гаргасан шүүгчийг өөрт нь таалагдсан шийдвэр гаргаагүй гээд шоронд хийсэн түүх бий. Авлига авсан гэж буруутгаад нь торны цаана хийчихсэн. Тэгээд л тэр шүүгчийн хувь заяа эмгэнэлтэйгээр төгссөн. Уго Чавесыг амьтантай харьцуулбал наймаалж гэж хэлж болох юм. Учир нь тэр бүх салбарыг атгасан. Хэвлэл мэдээлэл, шүүх засаглал, эдийн засаг гээд бүх салбар түүний атганд орсон. Тэр бүгдийг сорсон.

Хэвлэл мэдээлэл гэж ирээд ярихад хувийн эзэмшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг эзэмшилдээ авсан байдаг. Нэг жишээ хэлье. Монголчуудын сайн мэдэх “Халтар царайт”-ыг хийсэн телевизийн суваг Уго Чавесыг зоригтой шүүмжилдэг байсан юм. Тэр сувгийг Уго Чавес 2007 онд хаасан. Өөрийнх нь эсрэг дуугарсан, өөрийг нь шүүмжилсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг тэр үг тайлбаргүйгээр хаадаг байсан. Тэр Владимр Путинтэй нэг талаараа их төстэй. Үзэл бодол, байр суурь, шийдвэр шийдлийг нь хүлээж зөвшөөрдөггүй сөрөг хүчний улстөрчдийг захиргааны хэргийн шүүхээр оруулж хорьдог байлаа. Ер нь бол эрх мэдэлдээ дулдуйдаж сөрөг хүчнийг нугачин дарсан. Улс төрийн намынхаа хувьд түүнийг яг нэг намын тууштай гишүүн гэхэд хэцүү. Маш олон нам сольсон. Өөр намаас дэвшиж байгаа нэр дэвшигчидтэй хэл амаа ололцохдоо хэцүү хүн байсан даа. Эрх мэдлээрээ ардчиллыг нугачин дарснаас гадна аж ахуйн нэгжүүдэд ч халгаатай байсныг онцолъё. Ялангуяа хөдөө аж ахуйн салбарын компаниудын бүх хөрөнгийг хурааж улсын хөрөнгө болгож эрх мэдлээ улам өргөжүүлсэн. Ингээд хэсэг хугацааны дараа Венесуэл улс тэр чигтээ Уго Чавес гэж хүний атганд орсон юм.

УДИРДАГЧАА ШҮТСЭН АРД ТҮМЭН ЭДИЙН ЗАСАГ СҮЙРЭХИЙГ АНЗААРААГҮЙ

Мэдээж түүнийг ингэж дураараа авирлах үед сөрөг хүчин аль чадлаараа эсэргүүцлээ илэрхийлж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Тухайн үед Швейцарийн банк гэх мэт газарт ерөнхийлөгчийн нэр дээр маш их хэмжээний мөнгө хуримтлагдаж байна гэсэн мэдээлэл ирж, тэр мэдээллийг нь сөрөг хүчин эсэргүүцсэн улстөрчдийн нэг хэсэг нь шоронд орж, нөгөө зарим нь эх нутгаасаа дүрвэсэн. Улс төрийн орогнол хүссэн. Харамсалтай нь ард түмэн яг юу болоод байгааг ойлгоогүй. Уго Чавесыг тахин шүтсэн хэвээр байсан. Уго Чавесыг тахин шүтсэн нийт олонх буюу ард түмэн амьдрал дээр яг юу өрнөж байгааг ухаарах сэхээгүй, эдийн засагт балагтай ямар үйл ажиллагаа болж буйг ойлгох сөхөөгүй аж төрсөн. Энэ бол гашуун үнэн. Хээл хахуульд автсан элитүүд нь зсгийн эрхэнд заларсаар байсан юм. Тэр хүмүүс одоо ч эрх мэдлээс бууж, хураасан хөрөнгө мөнгөө алдахыг хүсэхгүй байна л даа. Ийм шалтгаанаар манай улс маш том хямралд орчихоод байна. Миний төрөлх нутгийн энэ эмгэнэлтэй түүхээс авах нэг том сургамж бий. Ардчиллын үнэ цэнийг алхам бүрдээ хамгаалах хэрэгтэй. Тэгж байж л улс орнууд популизмаас ардчиллаа аварч үлдэнэ.

Улс төрийн нөхцөл байдлын тухайд манайд хоёр том эвсэл бий. Нэг нь засгийн газрын эвсэл. Нөгөө нь сөрөг хүчний эвсэл. Аль аль нь энэ нөхцөлөөс хэрхэн гарах вэ гэдэг асуултад шийдэл олж чадахгүй яваа. Нэг хэсэг нь дахин сонгууль хийе гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь гадны интервенц хэрэгтэй гэж байна. Мадурогийн Засгийн газарт гурван фракц бий. Нэг нь өөрийг нь дэмжиж яваа. Нөгөөх нь Мадурогийн эсрэг яваа шинэ залуу үеийнхэн. Гурав дахь нь өмнө нь Мадурогийн засагт ажиллаж явсан сайд нар.

МАДУРО ОРОС, ХЯТАДЫН ДЭМЖЛЭГТЭЙГЭЭР ДАРАНГУЙЛЛАА ҮРГЭЛЖЛҮҮЛЭХ БАЙХ

Одоо манай улсын маргааш ямар байх вэ гэдэг дээр хэдэн хувилбар хэлье. Хамгийн муу хувилбараас нь эхэлье. Мадуро сөрөг хүчнээ нугачин дарах магадлал бий. Тэр ОХУ, Хятадтай түншлэл тогтоочихсон. Цэргийн элитүүд, газрын тосны бизнесийг гартаа атгасан давуу талтай. Хэрвээ энэ хувилбар хэрэгжвэл хямрал газар авна, гадаад өр нэмэгдэнэ. Сөрөг хүчний тухайд хоригдох нь хоригдож, дүрвэх нь дүрвэнэ. Хоёр дахь сценари нь Норвегийн сценари. Норвегийн Засгийн газрын зүгээс эвслийн хоёр хүчнийг ойлголцуулах яриа хэлэлцээр явуулж байгаа. Гэхдээ энэ хэлэлцээр одоогоор зогсчихсон. Мэдээж бүх зүйл хөшигний ард өрнөж буй. Энэ хоёрыг ойлголцуулж аль аль талын санааг тусгасан дундын аятайхан шийдэл олохоор Норвегийн тал хичээж яваа. Гэхдээ миний хувьд энэ хувилбарт эргэлзэж байна. Хамгийн сайн гэхдээ бараг л бүтэхгүй нэг хувилбар бий. АНУ, Канад, Европын холбооны зүгээс хүний эрхийн чиглэлээр хориг тавьчихсан. Энэ санкцид дулдуйдаж цэргийн дэглэм тогтоогоод Мадуро ерөнхийлөгч өөрөө сонгууль зарлах хувилбар бий. Үлгэрийн гэмээр өөр нэг шийдэл хувилбар бий. Хүмүүнлэгийн тусламж их хэмжээгээр оруулна, манай улсад. Ийм замаар Мадурогийн дэглэмийг аажмаар багасгаж, сонгууль зарлах. Үүнд би хувьдаа итгэхгүй байна.

Ерөнхий сайдын сүүлд тушаал гаргаж цуцалсан уул уурхайн лицензүүд дотор нүүрсний зургаан компанийн найман лиценз багтаад буй. Экспортын орлогын 96 хувийг эзэлдэг уул уурхайн бүтээгдэхүүн дунд нүүрс жин дардаг, гадагшаа зардаг ашигт малтмалын 36 хувийг нүүрс дангаараа эзэлдэг статистик бий. Нүүрсний экспортын 55 хувь нь Гашуунсухайтаар урд хөрш рүү экспортлогддог бол 45 хувь нь Шивээхүрэнгийн боомтоор Хятадын зах зээлд нийлүүлэгддэг.

Гүйцэтгэх засаглалтын тэргүүний цуцалсан нүүрсний лицензийн лав гурав нь Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрсээ гаргадаг “Саусгоби сэндс” компанийнх. Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрс эскспортолдог компаниудын дунд үйл ажиллагааг нь зогсоосон компани ч байгаа аж. Үүнээс гадна тусгай зөвшөөрлийг нь хураах санал холбогдох байгууллагуудад очоод буй компаниуд бий гэсэн мэдээллийг бид албаны эх сурвалжаас авсан юм. Нүүрсний экспортын бараг тал хувийг эзэлдэг Шивээхүрэнгийн боомт хавьцаах нүүрс олборлогч компаниудын байдал газар дээрээ ямар байгааг сурвалжиллаа. Эхлээд очсон компани маань “Өмнийн говийн элс” буюу “SGS”. Эдний компани Нар мандах, Нар жаргах гэсэн хоёр уурхайгаасаа олборлосон нүүрсээ баяжуулж экспортолдог гэнэ. Шивээхүрэнгээс нүүрс хүлээж авдаг Сэхээ боомтын эрэлт өндөр байгаа учраас нүүрсээ гаргаж л байвал доллар болгох асуудал биш гэж компанийнхан онцолж байв. Нүүрсний үнэ тогтвортой гэсэн гэгээлэг мэдээг “SGS”-ийн Байгаль орчин, орон нутгийн харилцааны хэлтсийн дарга Д.Ариунболд дуулгалаа. Тэд нэг тонн B ангиллын нүүрсээ 220 юань буюу 82 мянга орчим төгрөгөөр экспортолж байгаа аж. Дашрамд дурдахад Шивээхүрэнгээр нэвтэрдэг нүүрс Таван толгойнхоос ялгаатай. Таван толгойнх хатуу коксжих гэдэг утгаараа илүү үнэтэй, Шивээхүрэнгээр гардаг нь олон улсын ангиллаар сул коксжих учраас арай бага үнэтэй экспортлогддог юм. “Саусгоби сэндс” өнөө жил 5.1 сая тонн нүүрс олборлож, 800 мянган тонн нүүрс баяжуулж гаргахаар төлөвлөжээ. Д.Ариунболд “Манай компани олборлосон нүүрснийхээ 4.1 сая тонныг ондоо багтаад экспортолчих байх. Сэхээ боомт манайхаас 15-17 сая тонн нүүрс авна гэсэн тооцоотой байгаа юм билээ. Тэгэхээр гаргаж л чадвал эрэлт нь байгаа гэсэн үг. Ер нь Шивээрхүрэнгийн боомтоор өдөрт 820 орчим машин гардаг. Засгийн газраас нэг удаа турших маягаар 22.00 цаг хүртэл сунгаж ажиллахад өдөртөө 1400 орчим машин гарсан тооцоо бий. Яг одоогийн байдлаар 680-820 машины хооронд хэлбэлзэж байна” хэмээн сонирхуулсан юм. Хятадын тал битүү агуулахад нүүрс хүлээж авах ёстой гэсэн босго тавьсан нь манайхаас нийлүүлэх нүүрсний хэмжээ багасах шалтгаан болжээ. Үүнээс гадна долоо хоногийн таван өдөр ажлын найман цагаар нүүрс гаргадаг нь экспортын хэмжээнд сөргөөр нөлөөлж байгаа гэж нүүрс экспортлогчид онцолж байв. Хоёр тал өндөр түвшинд яриа хэлээ өрнүүлээд өдөрт боомтуудаа өдөрт 16 цагаар ажиллуулбал өнөөдөр гаргаж буй нүүрсний хэмжээ нэг нугарч өсөх бололцоотой аж.

Д.Ариунболд: МАНАЙ КОМПАНИЙН ЛИЦЕНЗИЙГ ҮНДЭСЛЭЛГҮЙГЭЭР ЦУЦАЛСАН

Д.Ариунболд (Лицензийг нь хураасан талбай дээр)

Уул уурхайн лицензүүдийг хомроглож цуцлах үеэр “Саусгоби сэндс” компанийн лиценз цуцлагдсан тухай өмнө дурдсан. Тус компанийн хэлтсийн дарга Д.Ариунболдтой энэ сэдвийг хөндөн ярилцсанаа хүргэе.

-Танай компанийн гурван ч лиценз цуцлагдсан гэсэн мэдээ хэвлэлээр цацагдлаа. Ямар шалтгаанаар яагаад цуцлагдсан юм бол?

-Гурван тэс суманд долоон аж ахуйн нэгжийн 10 лицензийг цуцалсан юм. Энэ лиценз дотор манай компанийн лиценз багтсан. Олборлолт явуулаагүй, үйл ажиллагаа эхлээгүй ч А лицензээ авчихсан, олборлох төлөвлөгөөгөө боловсруулаад явж байгаа гурван лиценз цуцлагдсан. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 56.1.5-ыг үндэслэж цуцалсан байгаа. Яагаад цуцлав гээд судлаад үзэхээр Байгаль орчны яамнаас ажлын хэсэг гарч дүгнэлт гаргасан байгаа юм.

-Байгаль орчны яамны ажлын хэсгийн дүгнэлтийг танай компани мэдээгүй хэрэг үү?

-Огт мэдээгүй.

-Яамнаас ажлын хэсэг ирсэн гэхээр газар дээр нь ирж шалгасан баймаар юм…?

– Хэн хэзээ ирж ажилласан нь мэдэгдэхгүй байна л даа. Танайхыг шалгаж байна гээд бидэнд хандаж, манай компани дээр ирсэн тохиолдол байхгүй. Н.Цэрэнбат сайдын 2019 оны наймдугаар сарын 11-ний өдрийн А425 тоот тушаалаар байгуулагдсан ажлын хэсэг ажиллаад дүгнэлт гаргасан гээд байгаа.

-Дүгнэлт нь ямар агуулгатай юм бол?

-Байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц байна, үүнийг нь орон нутгийнхан удаа дараа мэдэгдсэн гэсэн агуулгатай байсан.

-Та түрүүн олборлолт эхлээгүй талбай гэсэн. Байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй гэхээр өөр онцгой шалтгаан байна уу. Тост, Тосон бумбын нуруутай ойрхон уу?

-Лицензийн талбайн хувьд Хятадын хилээс 50-иад км зайтай. Залгаа гурван лицензийн талбай маань 28 км-ын урттай 20 мянга орчим га газрыг хамарч байгаа. Тост, Тосонбумбын нуруунаас зайтай. Тус нуруу баруун хойд зүгт 40-өөд км-ийн цаана бий.

-Булаг шанд гэх мэт усны эхтэй ойр юм уу?

-Манай лицензийн талбай ойр орчимдоо булаг шандгүй. Хайрган хөрстэй. Энэ орчинд дүрэм журмын дагуу байгаль орчинд нөлөөлөх нарийвчилсан үнэлгээ хийсэн. Тэнд заасан зөвлөмж арга аргачлалын дагуу шийдээд нүүрс олборлож Шивээ хүрэнгийн боомт руу 60 гаруй км тээвэрлээд Хятад руу экспортлох боломжтой талбай.

-Хураагдсан лицензүүдийн талбай нийт хэчнээн тонн нүүрсний нөөцтэй вэ?

-Баталгаажсан нийт нөөц нь 191 сая тонн. Хайгуул хийвэл ирээдүйд нөөц нь өсөх боломжтой.

-Олборлолт явуулаагүй, экологид ямар нэг сөрөг нөлөөгүй талбайн лицензийг цуцалсан гэсэн байр суурьтай байгаа юм байна. Танай компанийн зүгээс ямар алхам хийгээд байна. Хүсэлт, өргөдөл гаргасан уу?

-Компанийн хувьд лиценз цуцлалтыг үндэслэлгүй гэж үзээд дээд шатных нь байгууллагад хандсан.

-Танай гомдлыг хүлээж авахгүй бол яах вэ?

-Бидний гомдлыг хүлээж авахгүй бол шүүхэд хандана. Олборлолт явуулаагүй лицензийн талбайнхаа тайланг бид АМГТГ-т өгдөг. Ашиглалт явуулаагүй шүү гэсэн агуулгатай тайлан өгдөг юм. Энэ тайлан дээр үндэслэж Уул уурхайн яам тайлан нэхдэг. Байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлсэн эсэх асуудлаар орон нутгийн эрх бүхий албан тушаалтнуудаас тодорхойлолт авдаг. Гурав, дөрвөн сарын өмнө орон нутгийн байцаагч, засаг дарга нар бүгд тодорхойлолтоо өгчихсөн.

-Ямар агуулгатай тодорхойлолт өгсөн юм бол?

-Лицензийн талбайд үйл ажиллагаа явуулаагүй, байгаль орчинтой холбоотой дүрэм журмын биелэлт хангагдаж ажилласан гэсэн утгатай тодорхойлолт. Ийм байтал гурав, дөрвөн сарын дараа нь орон нутгаас санал ирсэн гээд цуцлах шийдвэр гарсанд гайхахаас аргагүй байна л даа.

-Танай компани өмнө нь байгаль орчны тал дээр асуудал гаргаж байсан уу?

-Байгаль орчин, орон нутгийн харилцаа хариуцаж ажилладаг хүний хувьд нэг зүйлийг онцолж хэлье. “Саусгоби сэндс” компани байгаль орчинд хариуцлагатай ханддаг уу гэдэг асуултыг орон нутгийн иргэдээс асуугаад үзээрэй. Аймгийн байгаль орчин аялал жуулчлалын газраас ч асуу. Манай компани олборлолт явуулж байгаа талбайдаа өндөр хариуцлагатай ажилладаг. Байгаль орчны тухайд дүйцүүлэн хамгаалах гэж чухал ажил бий. Тэр жишгийг түүчээлж нэвтрүүлсэн компани бол “Саусгоби сэндс”. Тост, Тосон бумбын нуруунд дүйцүүлэн хамгаалах ажлыг олон улсын стандартаар явуулдаг ганц уурхай нь манайх. Биднийг дуурайгаад бусад уурхай дүйцүүлэн хамгаалах ажил руу орж байна. Манай уурхай Тост, Тосонбумбын нуруунд дүйцүүлэн хамгаалах ажлыгдөрвөн жилийн турш амжилттай хийж байгаа. 2014 онд гэхэд л тэнд нарны энергиэр ажилладаг зэрлэг амьтанд зориулсан уст цэг гаргасан. Дараа жил нь Тост, Тосон бумбын нуруунд тусгай хамгаалалтай газрын хил заагийг тэмдэглэгээ 22 ширхэгийг хийж байрлуулсан. Хилийн цэсийн тэмдэглэлжүүлэлтийг хийсэн гэсэн үг. Өнгөрсөн жил Тост, Тосон бумбын нурууны хамгаалалтын захиргаанд пургон автомашин, GPS, байгаль хамгаалагчийн стандартын хувцаснууд өгсөн. Энэ жил ч тодорхой ажлууд хийхээр төлөвлөсөн. Уул уурхайн том компаниуд “Хариуцлагаар нэгд” гэсэн санаачлага гаргасан даа. Тэр санаачилгад манай компани нэгдсэн байгаа. Ер нь уул уурхайг хариуцлагатай, хариуцлагагүйгээр нь ялгаж салгах цаг болсон. Хариуцлагагүй уул уурхайд төр төмөр нүүрээ харуулах нь зүйн хэрэг. Хариуцлагатай уул уурхайг ялгаж салгаж харах хэрэгтэй.

“Терра энержи”. Олборлолт эхлээгүй талбай

–Ерөнхий сайдыг МҮХАҮТ дээр бизнесийнхэнтэй уулзахад лицензээ хураалгасан нэг компани бас ийм агуулгатай зүйл хэлж, асуудлыг нь эргэж нягтлахыг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнээс хүсч байсан. Тэр үеэр ерөнхий сайд цуцалсан лицензүүд дотор мэр сэр ийм асуудал байхыг үгүйсгэхгүй, судалж үзье гэсэн тал ч бий шүү?

-Наад үйл явдлын талаарх сурвалжлагыг харсан. Ерөнхий сайд тэр уулзалтын үеэр ганц нэг аж ахуйн нэгж хэлмэгдсэн байхыг үгүйсгэхгүй гэсэн утгатай үг хэлснийг олзуурхаж сонссон. Цуцлагдсан лицензүүдийн шалтгаан дүгнэлтийг нарийн харж хянах нь гэсэн итгэл төрсөн. Манай компанийн хувьд байгаль орчинд хохирол учруулсан зүйл байхгүй. Цуцлагдсан лицензийн талбайг ирж харсан удаа байхгүй.

“Саусгоби сэндс” компанийн цуцлагдсан лицензийн талбай олборлолт явуулж буй талбайгаас арав гаруй км зайд байна. Талбайн тэмдэглэгээ болгож босгосон цементэн шонг эс тооцвол хүний гар хүрээгүй атар тал угтав.

УРД ХӨРШ НҮҮРСНИЙ ЧАНАРТ ӨНДӨР БОСГО ТАВЬЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Дараагийн очсон компани маань МАК. Нарийнсухайтын уурхайд олборлолт явуулдаг тус компани таван лиценз эзэмшдэг юм байна. Ордын хэмжээнд 300 метрийн гүнд 560 сая тонн нүүрсний нөөц тогтоожээ. Таамаг нөөцөөр тооцвол 680 сая тонн болж байгаа аж. Хамгийн гүндээ 120 метрт олборлолт явуулж байгаа аж. Жилдээ 12 сая тонныг олборлох хүчин чадалтай гэнэ. Баяжуулах үйлдвэр босгосон, боомтыг өндөр хурдны шилэн кабельтай болгосон, бусад компаниудтайгаа хамтарч Шивээхүрэнгийн боомтын найман урсгалтай хаалгыг ашиглалтад оруулсан гэж ирээд тоочвол нүүрс экспортын дэд бүтцэд багагүй хөрөнгө заржээ. Нойтон баяжуулах үйлдвэрээс гадна хуурай баяжуулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт эхлээд байгаа юм байна. Хятадын тал нүүрсний чанарт өндөр босго тавих болсон учраас нүүрс экспортлогчид бүтээгдэхүүнээ нэмүү өртөг шингээж боловсруулах талд анхаараад эхэлчихэж. Нарийн сухайтын уурхайн дарга Д.Баярсайхан “Энэ жилээс урд хөрш нүүрсний чанарт өндөр шаардлага тавьж эхэлсэн. Манай компани ийм шалтгаанаар ахиад хоёр сая тоннын нойтон баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна. Нэмээд 1.5 сая тонны хүчин чадалтай хуурай баяжуулах үйлдвэр угсарч байна. Ажлын гүйцэтгэл 60 хувьтай яваа. Хятадын зах зээлд нүүрсний таван үзүүлэлтийг хардаг байсан бол одоо фтор, хар тугалга, фосфор гэх мэт химийн таван хүнд элементийг давхар үздэг болсон. Энэ шаардлагыг хангахын тулд үйлдвэр барьж байна” гэсэн юм. Худалдан авагч талын шаардсанаар нүүрсэнд агуулагдах хүхрийг бууруулсан гэж уурхайн дарга сонирхуулав. Нойтон баяжуулах үйлдвэр нь ашигласан усныхаа 90 гаруй хувийг дахин ашигладаг гэнэ. Урд хөршийнхөн энэ жилээс эрчим хүчний импортын нүүрсэн дээрээ фтор бага байх шаардлага тавьж эхэлжээ. Хятад талын энэ мэт стандартыг хангаж ажиллаж эхэлсэн нь нүүрсний экспорт буурахад тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байгаа гэнэ. МАК энэ жил 7-9 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөснөөс гурван сая тонныг экспортолжээ. Энэ дашрамд онцлоход урд хөршийн импортлогчид түүхий нүүрс авахаас зайлсхийж эхэлсэн нь түрүүчээсээ тод мэдрэгдээд эхэлчихэж. МАК-ийн хувьд лицензийн асуудал байхгүй аж.

АШИГЛАЛТ ЯВУУЛААГҮЙ ТАЛБАЙН ЛИЦЕНЗИЙГ ЦУЦЛАХ САНАЛ ХҮРГҮҮЛСЭН ҮҮ?

Лицензийн асуудалтай дараагийн нүүрс экспортлогч нь “Терра энержи” компани. Эднийх “Саусгоби сэндс” шиг лицензээ хураалгаагүй. Лицензийн тухайд цуцлах хүсэлт хүргүүлсэн жагсаалтад багтсан гэсэн асуудалтай байгаа юм. Алаг тэвш, Цагаан өвөлжөө, Энх Тунх Орчлон гэсэн гурван охин компанийн нэр дээр нийт таван олборлолтын лицензтэй бөгөөд Цагаан өвөлжөөгийн Баруун ноён уул буюу 17162 лицензтэй талбай дээр төвлөрч ажилладаг юм байна. Тус компанийн бүх лицензийг байгаль орчинд хохирол учруулсан гэх үндэслэлээр цуцлах санал хүргүүлсэн тухай мэдээ хэвлэлээр цацагдаж байгаа. Экологид сөрөг нөлөөтэй гэж үзэж байгаа талбайг нь сонирхлоо. “Саусгоби сэндс”-ийн лиценз нь цуцлагдсан талбай шиг хүний гар хүрээгүй, тал хөндий байна. Олборлолт явуулж буй уурхайгаас нэлээд зайтай энэ газарт намаржиж буй айл ч харагдав.

Тус компанийн зөвшөөрөл хариуцсан ахлах ажилтан Э.Соёмбоос “Засгийн газраас уул уурхайн ашиглалт болон хайгуулын лицензийг цуцлах асуудал хүчтэй яригдаж байна. Тэр хүрээнд танай компанийн охин компани болох нийт гурван компанийн таван лицензийг цуцална гэсэн асуудал яригдсан гэсэн мэдээ байна. Ингэж үзээд лиценз цуцалбал хэр үндэслэлтэй шийдвэр болох вэ” гэж тодруулахад “Одоогоор бидэнд мэдэгдсэн зүйл алга. Энэ талаарх тодорхой мэдээлэл ирээгүй учраас шууд цуцлагдах нь гэж ярьж болохгүй байх. Хэрвээ таны асуугаад байгаа үндэслэлтэй мэдээлэл бол бидний хувьд ор үндлэслэлгүй шалтгаан гэж харж байна. Миний зогсож байгаа 20803 тоот энэ талбай дээр төлөвлөлт хийгээд явж байгаа. Уурхайн олборлолт хийгдээгүй. Олборлолт хийгдээгүй талбайд байгаль орчны асуудал яригдах боломжгүй л дээ” гэсэн хариу өглөө.

“ЖАВХЛАНТОРД”-ЫН УУРХАЙГ ТҮР ЗОГСООХ ШИЙДВЭР ГАРГАСАН ГЭВ

Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрс экспортолдог жижиг компаниудын төлөөлөл болгож “Жавхлант орд” компанийн талбайд очлоо. Тогтвортой үйл ажиллагаа явуулаад хоёр жил болж байгаа гэнэ. Олборлолт, уулын ажил нь эхлээд 20 хүрэхгүй хувь дээрээ явж байх үед нь шалгалт ирж, энэ уурхайг түр зогсоох шийдвэр гаргажээ. Биднийг очиход уурхайн ажилчид гэртээ харьцгаасан, цөөн хэдэн ажилтан л байв. Техникийн шинжтэй зөрчлүүд гаргасан гэх шалтгаанаар уурхайг хаасан бололтой. 28.6 сая тоннын нөөцтэй, нөөцийн хувьд цаашид өсөх боломжтой, 200 гаруй ажилтантай, зам гэх мэт дэд бүтцэд 64.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийчихсэн, цаашид 166 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт нэмж хийх тооцоотой яваа энэ компани ашиглалт эхлүүлснээсээ хойш улсын төсөвт 5.2 тэрбум төгрөгийн татвар төлжээ. Ашиглалтынхаа хугацаанд нийтдээ 146.2 тэрбум төгрөгийн татвар, хураамжийг төсөвт төвлөрүүлнэ гэсэн тооцоо гаргаснаа сонирхуулав. Олборлолт эхлээд удаагүй учраас байгаль орчинд ямар нэгэн сөрөг нөлөө үзүүлээгүй гэсэн тайлбарыг тус компанийн мэргэжилтэн хэлж байв.

Сурвалжлагын төгсгөлд онцлоход Шивээхүрэнгийн боомтоор 8.9 сая тонн нүүрс экспортлоод байгаа аж. Боомтын хувьд анх 2003 онд “Чинхуа МАК” нүүрсний экспорт эхлүүлж байж. Харин 2018 онд үндэсний хөрөнгө оруулалттай МАК уурхай байгуулж ажилласнаар энэ боомтоор нэвтрэх нүүрсний хэмжээ огцом өсчээ.

“Танайд өнжье” булангийн энэ удаагийн зочноор хоол зүйч М.Пүрэвжавыг урилаа. ШУТИС-д багшилдаг энэ эмэгтэйг хүүхдийн хооллолт ярьдагаар нь олон хүн анддаггүй юм билээ. М.Пүрэвжавынх Төв цэнгэлдэхийн ойролцоох “Хурд” хорооллын хоёр өрөө сууцанд амьдардаг юм байна. Биднийг ороход эзэгтэй хоол унд зэхчихсэн угтлаа. Гэрийн эзэн ажлаасаа хараахан ирээгүй байв. Эзэгтэй улаан будаатай, байцаа, мөөгөөр хачирласан хуурга, элдэв амтлагчгүй гурилтай шөл зэхжээ. “Улаан будааг дэлхий нийтээр их хэрэглэх болсон. Манай улсад одоогоор худалдаалагдахгүй байгаа. Би саяхан Индонез яваад ирсэн. Бали арлаас энэ будааг авчирсан юм. Манай хүн хаа холбоос чемодандаа будаа хийж ирдэг хүн байхгүй дээ гэж шоглонгуй хэлсэн шүү” гээд хөгжилтэй инээв. Чанартай будаагаараа алдартай Балигаас хар будаа авчирснаа бас сонирхуулав.

Хоолны дараа гэрийн эзэгтэй ширээнээ Ховдын жимс, улаан лооль таваглаж тавиад яриагаа үргэлжлүүллээ. Эзэгтэй бидэнд арвайтай цай аяглангаа “Би нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Энэ жилийн тавдугаар сарын сүүлээр сургуулийн хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээний хууль батлагдсан юм. Сургуулийн хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээ гэдэг нь мэргэжлийн хэллэг л дээ. Энгийнээр хэлбэл үдийн цай хөтөлбөрийг хоол хөтөлбөр рүү шилжүүлэх тухай хууль. Нэгээс тавдугаар ангийнхан хоол идэж байгаа. Монгол Улс 12 дугаар анги төгсөх бүх хүүхдээ хооллох ёстой. Үе шаттайгаар хоол хөтөлбөр рүү шилжүүлье гэж төлөвлөсөн” гэж ярилаа.

“Үдийн цай хөтөлбөр бөөн асуудал дагуулаад байхад үдийн хоол хэрэгжихэд хэцүү биш үү” хэмээн лавлахад “Би өнгөрсөн хичээлийн жилийн төгсгөлд хоёр сургуулийн хүүхдүүдээс асуумж авсан юм. Өглөөний цай уусан хүүхдүүд байна уу гэхэд тал хувь нь гараа өргөсөн. Өглөөний цайндаа халуун хоол идсэн нь хэд вэ гэхэд ердөө таван хүүхэд гараа өргөх жишээний. Өдөр хичээллэдэг хүүхдүүдээс өдрийн хоолоо идээд ирсэн нь хэд вэ гэхэд тал хувь нь гараа өргөж байна шүү дээ. Та нар бодоод үз дээ. Хүүхдүүд өглөө цайгаа уухгүй шахуу сургуульдаа явдаг. Сургуульдаа очоод иддэг хүнс нь хиамтай талх, муу тосонд шарсан пирошки, хийжүүлсэн ундаа, амттанууд байдаг. Өмнө нь хүүхдүүд хажуугийн сургуульдаа яваад тарангуутаа гэртээ очоод цайгаа уучихдаг байсан. Гэтэл өнөөдөр хүүхдүүдийн олонх нь ихэнх цагаа сургууль дээрээ өнгөрөөх болсон. Хүүхдийн хооллолттой холбоотой энэ асуудлыг дэлхийн улсууд туулаад ирсэн. Хотжилттой холбоотой маш том асуудлын нэг. Дэлхийн улсууд өдрийн хоол хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг нь ийм учиртай” гэсэн хариу өгөв.

Хооллолттой холбоотой үүссэн бас нэг асуудал нь хүүхдийн таргалалт гэнэ. Манай улс хүүхдийн таргалалтын хувиар Ази, Номхон далайн бүс, дэлхийн дунджаас ч өндөр гарчээ. ДЭМБ-ын хоёр жилийн өмнөх статистикаар манай улсын бага насны хүүхдийн таргалалт 10.5 хувьтай гарсан байна. М.Пүрэвжав багшаас бас нэг сонин мэдээ сонслоо. Хүүхдийн амьдралын эхний 1000 хоног насан туршийнх нь эрүүл мэндийг тодорхойлдог юм байна. Эхийн хэвлийд бүрэлдсэнээс хоёр нас хүртэлх хугацаанд нь хүүхдээ эрүүл, шим тэжээлтэй хооллож чадвал эрүүл саруул хүн болж өсөх том суурь тавигддаг аж. Тэгэхээр ээжийн хоол хүнснээс хүүхдээ эрүүл торниулах эсэх нь шалтгаалдаг байна. Хүүхдийг амаараа хооллох дадал өнөө ч аав, ээж, эмээ, өвөө нарт бий. Энэ дадал хүүхдийн эрүүл мэндэд яаж нөлөөлдгийг сонирхоход М.Пүрэвжав багш “Миний санааг хамгийн их зовоож байгаа асуудал. Би уг нь амаараа хоолодог дадал арилсан гэж бодож явсан юм. Гэтэл нэг удаа эмнэлгээр явахдаа ихэнх ээжүүд яг тэр дадалтайгаа байгааг олж харсан. Насанд хүрэгчид өвчний үүр болсон. Өвдөөгүй байлаа ч тухайн хүний биед байгаа янз бүрийн паразит, бактери, нян шууд хүүхдэд дамжих эрсдэлтэй. Хүнд шимэгчийн тоо маш өндөр байдаг. Янз бүрийн бактери бий. Хүний тэсвэрлэх чадамж гэж байна. Насанд хүрэгчид нян бактериа тэсвэрлээд өвдөхгүй яваад байж болно. Хүүхдэд амаар дамжиж орсон бактери шууд өвчлөл үүсгэнэ” гэсэн хариу хэллээ.

Гэрийн эзэгтэй амтлаг хүнсийг шим тэжээл бараг байхгүй, хий хоосон илчлэг гэж тодотгоно лээ. “Архи шиг гээд л ойлгочих” гэсэн зүйрлэлээс нь элдэв амттан хүүхдийн эрүүл мэндэд ямар хортойг багцаалдчихаж болохоор санагдав. Сонирхуулж хэлэхэд уламжлалт анагаах ухаанд хүүхдийн эрүүл мэндийг сүйтгэгч нь амтлаг бүтээгдэхүүн гэж үзээд эхэлчихэж. Амтлаг юм их идэх хэрээр дэлүүний үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдгийг тогтоожээ. Дэлүүний үйл ажиллагаа сулрахаар дархлаа сулардаг гэнэ. Гэрийн эзнийг ирэхээс өмнөх яриа хөөрөө ерөөсөө л хүүхдийн хооллолт руу чиглэсэн юм. Нэг цэцэрлэгийн тогтооч эрүүл шим тэжээллэг хоолны мэдлэгээ ахиулж, цэцэрлэгийнхээ хүүхдүүдэд хүнсний элдэв нэмэлтгүй, химийн бодисын орцгүй, сахар, давс, муу тосноос татгалзсан орц жортой хоол бэлдэж өгдөг болж л дээ. Оргил ханиадны цагаар цэцэрлэгийн жаалуудын 30-40 хувь нь чөлөө авч, эмнэлэгт хэвтдэг бол тэр жилийн өвлийг өнөө цэцэрлэгийн хүүхдүүд өвчлөл багатай давжээ. Аль болох байгалийн гаралтай олон төрлийн хүнс хэрэглэж байж хүүхэд шим тэжээлээ бүрэн авч, өсгөлүүн эрүүл байна гэсэн зөвлөгөөг гэрийн эзэгтэй аав, ээжүүдэд өгсөн юм. М.Пүрэвжав “Би сая баруун дөрвөн аймгаар хоолны сургалт хийгээд ирлээ. Ээж, аавуудаас хүүхдэдээ ямар хүнс өгч байгааг сонирхоход ундаа, чипс, зайрмаг, олон төрлийн жигнэмэг гэсэн хариу өгсөн нь олон байсан шүү. Шим тэжээлийн бодисын агууламж нэн хомс, химийн нэмэлт ихтэй ийм хүнс идэж өссөн хүүхдийн өсөлт саармагжина, дархлаа суларна” гэв.

Биднийг ийн яриа өрнүүлэх зуур гэрийн эзэн орж ирлээ. Гэрийн эзэн Н.Чимэдрэгзэн гэж өөрийгөө танилцуулав.Хотод төрж өссөн ч, өвөө эмээгийн нутаг ус гэвэл Төв аймгийнх гэнэ. Мөн л ШУТИС-д багшилдаг аж. Өвөө, эмээ нь төмөр замчид байж. Ээж нь насаараа жолоо мушгижээ. Гэрийн эзэгтэйн аав нь Ховдын Дарвийн хүн юм байна. Холбооны яамны авто баазад насаараа тээврийн тэрэг барьжээ. Ээж нь нярав хийж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Сонирхуулж хэлэхэд гэрийн эзэгтэйн аавын нэр Монголд ганц л байдаг гэнэ. Мэжээнов гэсэн ховор содон нэрийг аавынх нь аав Гомбожав өгчээ.

Гэрийн эзэгтэй байсхийгээд л эмээгээ дурсах юм. Аав нь тээврийн тэрэг бариад хэдэн сараар явчихдаг, ээж нь ажил гээд гэрийн бараа оройдоо л хардаг байсан учраас хөгшин ээжтэйгээ их ойр өссөн юм байна. Эзэгтэй нөхөртөө хоол халаах зуураа “Хөгшин ээжийн минь үлгэрлэл өнөө хүртэл үнэ цэнэтэй санагддаг. Эрүүл хооллох дадлыг хүртэл зааж сургасан буянтай хүн дээ. Хөгшин ээжийг бурхан болоход би анх удаа оршуулгын газарт очиж байлаа. Тэр үед ээж минь надад, хөгшин ээж чинь чамд бүгдийг заасан. Хамгийн сүүлд ийм газрыг үзүүлээд ертөнцөөс явлаа. Амьдралын бүх л юмыг үзүүллээ дээ гэж билээ. Нээрээ л тийм. Жам ёсоор амьдрах гэж юу болохыг, амьдралыг учир ухааныг таниулсан ганц хүн бол миний хөгшин ээж. Хүн амьдралынхаа туршид олон хүнээс үлгэр авдаг. Хөгшин ээж, аав, ээжийн минь дараа миний амьдралд нөлөөлсөн хүмүүс бол багш нар маань. Би хэлц үгэнд их дуртай. Амьдралын минь бас л том багш. Хүн ер нь ухаарч гүйцдэггүй амьтан шиг байгаа юм. Хэлц үгийн утга их гүн. Насаараа сонссон хэр нь одоо л утгыг нь бүрэн ухах үг олон шүү. Жишээ нь, Холын зорилго үгүй бол ойрын зовлон оршдог гэсэн үгийн утгыг саяхнаас л бүрэн ухаж байна. Үнэндээ тийм л дээ. Зорилгогүй бол ажил нь зовлон болчихдог. Ажлаа зовж биш, жаргаж хийх чиг зүг луужин нь өмнөө тавьсан алсын зорилго. Би энэ хэлц үгийг оюутнууддаа байнга хэлнэ шүү дээ” гээд инээвхийлэв.

Эднийх ганц охинтой юм байна. Орос сургуульд сурдаг охин нь биднийг тэднийд өнжих үеэр сургуулиасаа ирж амжаагүй юм. Хичээлийн гадуурх сургалт ихтэй байдаг гэнэ. Охин нь бүр багадаа ээжээсээ “Та намайг чихэр идэж болохгүй гэдэг. Гэтэл манай ангийн нэг хүүхдийн ээж тэгдэггүй. Бүр цүнх дүүрэн чихэр өгөөд явуулдаг. Аль нь сайн ээж юм бэ?” гэж асууж байж. М.Пүрэвжав “Хүүхдэд бол учир нь олдохгүй зүйл л дээ. Амттанд дургүй хүүхэд гэж байхгүй. Нэг ээж нь өгөөд нөгөө нь хориод байхаар гайхаж таарна. Мэдээж тунг нь тааруулаад амттай зүйл өгч болно л доо. Гэхдээ чихрийг хүнс шиг хэрэглүүлж огт болохгүй. Дархлаа унагадаг ган зүйл бол чихэрлэг хүнс. Байгалиас дархлаа сайжруулдаг үндсэн хоёр зүйл бий. Нэг нь нойр, нөгөө нь хоол. 9-10 цагийн хооронд хүүхдээ унтуулах ёстой. Унтдаггүй, буруу хооллолттой явах тусам хүүхдийн дархлаа мууддаг, өвчилдөг, өвдөхдөө хүндрэл өгдөг. Хоолыг нь сайжруулчихад л хүүхэд өвдөхгүй” гэж байна. Байсхийгээд л эрүүл шим тэжээлтэй хоолны тухай хэрэгтэй яриа өрнүүлэх гэрийн эзэгтэй цонхоороо харах дуртай гэнэ.

Анх байрандаа нүүж ирэхэд хавь ойрд нь байшин баригдаагүй байж. Зам хэр түгжрэлтэйг цонхоороо харж багцаалдаад л ажилдаа яардаг байсан бол одоо тэгэх боломжгүй болтол орон сууцнууд баригдаж эхэлжээ. М.Пүрэвжав “Хүн гэж сонин амьтан шүү. Баахан барилга баригдахаар нь төвөгшөөх янзтай хэдэн үг унагасан чинь манай хүн, чи бид хоёр энэ байранд орно гэж хүсээд нүүж ирсэн. Одоо энд баригдаж байгаа байрнуудад яг чи бид хоёр шиг тохитой сууцанд амьдрах хүсэлтэй хүмүүс нүүж ирэх гээд хүлээж суугаа. Дараагийн хүмүүсээ адалж болох уу даа гэж хэлж билээ” гээд хөгжилтэй инээв.

Эдний цонхоор хөлбөмбөгийн талбай алган дээр тавьсан юм шиг ил сайхан харагдах юм. Биднийг очдог өдөр салхитай, жиндүү өдөр байсан ч хөлбөмбөгийн талбайд тамирчид бэлтгэлээ хийж байв. Гэрийн эзэн “Хөлбөмбөгчид ямар мундаг хатуужил, тэсвэртэй уйгагүй хүмүүс вэ гэдгийг байрандаа орсноос хойш мэдэрсэн шүү. Дөрөвдүгээр сар гаргаад л энэ талбай хөлбөмбөгчдийн хөлд дарагдчихдаг. Өглөөний зургаан цагаас харуй бүрий болтол бөмбөг өшиглөнө. Хамгийн гайхмаар нь арваннэгдүгээр сар гарчихаад байхад тоглосоор байна шүү дээ. Бороо, цасанд ажрахгүй. Тоглосоор байдаг. Саяхан Никитон тоглосон. Тоглолтыг нь шууд цонхоороо үзсэн” гээд хөгжилтэй инээв. Наадмын бэлтгэлийн үеэр дуу чимээ нүсэр байж. Эднийх наадмын өмнөх өдрүүдийг “Одоо тийм номер тоглоно, дараа нь ийм номерыг давтах байх” гэж ойр зуураа ярьсан шигээ өнгөрүүлжээ. Гэрийн эзэн ер нь их дуугүй талдаа хүн юм. Эзэгтэйтэй яриа үүсгэх бүрд л яаж ийгээд эрүүл хоол, шим тэжээлтэй хүнсний сэдэв рүү орчихоод байв. Сурвалжлагынхаа төгсгөлд “Монголчуудын дунд өмнө нь иддэгээ идээд болоод л ирсэн, заавал шим тэжээл ярих ямар хэрэг байна аа гэсэн шүүмжлэл сонсогддог. Энэ ер нь хэр ортой шүүмжлэл вэ” гэж сонирхоход “Маш буруу ойлголт. Өнгөрсөн зууны далаад оноос дэлхийд хоол хүнсний даяаршил явагдсан. Тэр даяаршил манай улсын хувьд 1990-ээд оноос ажиглагдаж эхэлсэн. Солонгосоос Монгол руу хүнсний бүтээгдэхүүн экспортлохын тулд хадгалах хугацааг нь уртасгах гэж химийн бодис гэх мэт элдэв нэмэлт хийдэг. Хүнсний бүтээгдэхүүнд орох химийн нэмэлт жил ирэх бүр ихэсч байгаа. Жишээ нь, 1970 оны мөхөөлдсийг өнөөдрийнхтэй харьцуулашгүй. E кодтой хүнсний нэмэлт нь замбараагаа алдсан. Хоол хүнс ингэж өөрчлөгдөж байхад монголчуудын толгой дахь бодол огт өөрчлөгдөөгүй. Өндөр хөгжилтэй орнууд ийм зүйл хэрэглэхээ больж эхэлж байна. Хүүхдэд хэрэглүүлэхийг бүр тас хорьсон. Хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаалах гэж тэр шүү дээ. Манайд ийм хяналтгүй учраас хүүхдийн өвчлөл ихэслээ. Хүүхдүүдийн дунд чихрийн шижин, хорт хавдрын өвчлөл эрс нэмэгдэж байна. Хорьтой залуугийн даралт ихэсч байна гээд бод доо. Шалтгаан нь ерөөсөө л хүнс” хэмээв.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН