Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Эдийн засагч Б.Хаш-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Орос, Хятадыг холбосон хийн хоолой, хурдны зам гэх мэт ложистикийн том шийдлүүдийг Монголоор дайруулах тухай асуудал олон жилийн өмнөөс яригдсан ч хоёр хөрш маань биднийг тойрсоор өнөөг хүрсэн. Сая гэхэд л манайхыг тойруулж хийн хоолой тавьснаа нээлээ. Монголоор дайруулахгүй байгаа нь цаанаа ямар шалтгаантай гэж та харж байна вэ?

-Хоёр хөрш манайхаар дамжуулж хийн хоолой тавибал мэдээж бидэнд асар их ашигтай. Хийн хоолой бол ложистикийн нэг том зам. Хийн хоолойноос гадна Замын-Үүд Алтанбулагийг холбосон олон улсын шинж чанартай хурдны зам барина гэж олон жил ярьсан. Хэрвээ энэ замыг баривал мөн л ложистикийн том шугам болно. Хийн хоолойн хувьд манайхыг тойруулж тавиад байна л даа. Нэг талаас нь харвал бид өөрсдөө идэвхтэй ажиллаагүй байх магадлал бий. Гэхдээ манай зүгээс аль болох хөнгөлөлттэй нөхцөл санал болгож, урамшуулал үзүүлээд нутаг дэвсгэртээ тавиулах сонирхол өндөр яваа нь хэтэрхий тодорхой асуудал. Учир нь хийн хоолойгоор дамжих хийг дундаас нь авч ашиглах боломж нээгдэнэ. Тэр хийгээр байгальд ээлтэй эрчим хүчний эх үүсвэртэй болох гарц ч бий. Манай улсын дундуур яагаад хийн хоолой тавихгүй байна вэ гэсэн асуулт тавиад харахаар нэг зүйл тун тодорхой харагддаг. Улс төрийн шинж чанартай шийдвэрүүд л голчилж нөлөөлдөг байх.

-Улс төрийн шинж чанартай шийдвэрүүд гэдгээ тодруулаач?

-Хэрвээ Монголын нутаг дэвсгэр дээгүүр хийн хоолой тавигдчих юм бол монголчуудын эрх мэдэл нэмэгдэж таарна аа даа. Манай эрх мэдэл нэмэгдвэл хамгийн түрүүнд юунд нөлөөлөх вэ гэж ухаж харъя. Орос, Хятадтай хийх хэлэлцээрт нөлөөлнө. Эрх мэдэл, нөлөө хүч нь нэмэгдсэн улс ямар нэгэн хэлэлцээрт арай өөр түвшнээс хандаж оролцох нь тодорхой. Тийм учраас бидний эрх мэдлийг нэмэх сонирхол хоёр талд байхгүй болов уу. Ийм шалтгаанаар манайхыг тойруулаад яваа байх.

-Эдийн засгийн чигийн асуудал ч байгаа юм биш үү, жишээ нь бид шатахуунаа бараг 100 хувь хойт хөршөөс худалдаж авдаг…?

-Тийм тал ч бий. Хийн хоолой тавигдвал манай улсын хувьд маш өндөр орлогын эх үүсвэр бий болно. Таны сая хэлсэнчлэн бид оросуудаас шатахуунаа худалдаж авдаг. Шатахууны хэрэглээгээрээ бараг 100 хувь хойт хөршөөс хамааралтай. Хэрвээ хийн хоолой тавьчихвал бид тэднээс хий дамжуулсны төлбөр гэж их хэмжээний мөнгө авах болно.

-Хятад, ОХУ биднийг давж гар бариад яваа нь урд хөршийн том банкны салбарыг оруулж ирэхгүй хааж боож суугаагаас боллоо гэх мэт шалтгаанууд дуулддаг. Жишээ нь, урд хөрш нүүрсний импортоо түр зогсоосныг хоёр улсын харилцаатай холбож харах хүн цөөнгүй байна. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Тодорхой зарим бодлогын хүрээнд үзүүлсэн реакци гэх мэт асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ том зургаар нь харвал хятадуудын бодлого бидний эсрэг чиглэсэн зүйл байхгүй. Жишээ нь, Хятадын тал өмнө нь хэзээ ч “Бид импортыг дэмжинэ” гэж ярьдаггүй байсан. Гэтэл саяхан, жил хүрэхгүй хугацааны өмнө Хятадын дарга “БНХАУ импортыг дэмжих болно” гээд зарлачихсан. Бидний хувьд маш том боломж нээгдэж байна гэсэн үг. Шуудхан хэлэхэд бид өөр хоорондоо хэрэлдээд боломжоо ашиглаж чадахгүй суугаа. Түүнээс биш хятадууд бидний эсрэг явсан зүйл байхгүй, Монголын ард түмэн ч хятадуудын эсрэг зогсоогүй. Товчхондоо дотооддоо ойлголцоод урагшлах л том асуудал болоод байна. Хятадын даргын мэдэгдэлд би хувьдаа их олзуурхсан. Америкууд хүртэл Хятад гэж аварга зах зээлийг сонирхож байна шүү дээ. Маш том хэрэглээний зах зээл учраас дэлхийн улс бүр Хятад руу гарахыг хүсдэг. Хятадад бараа бүтээгдэхүүнээ зарахаар тэмүүлдэг. Тэр том зах зээл рүү орох боломж өндөртэй улс бол яах аргагүй бид. Хажуу бөөрөнд нь байгаа учраас Хятад гэж аварга зах зээл рүү орох асуудал биш. Хамгийн гол нь яаж, ямар бодлоготойгоор орох вэ гэдгээ л тодорхойлох учиртай.

-Сүүлийн үед Америк, Хятадын хооронд өрнөж буй үйл явдлыг анзаарахаар худалдааны дайн мөддөө намжихгүй нь гэсэн гаргалгааг төвөггүй хийчихэж болохоор байна. Таныхаар урд хөрш, Америкийн зөрчил хэр хугацаанд үргэлжлэх зураг харагдаж байна?

-Америк, Хятадын худалдааны зөрчил бараг хоёр жил орчим үргэлжилж байна. Энэ хугацаанд арав гаруй удаа уулзаж, хэлэлцээ хийж, зарим нэг үр дүнд хүрээд явж байгаа ч яг эцсийн тохиролцоонд хүрсэн зүйл алга. Юуны өмнө энэ зөрчилдөөн яагаад үүсэв гэдэг шалтгааныг нь ухаж харах хэрэгтэй. Тэгж байж худалдааны дайн хэр удах, хэдий хугацаагаар үргэлжлэх, яг хэзээ зогсох тухай асуудал яригдах байх. Америк, Хятадын зөрчлийг харахаар нэг нь дэлхийн эдийн засгийн тогтолцоонд эзэлж буй байр сууриа хадгалах гэж оролдож байна. Нөгөө нь өнөөхийнхөө байр суурийг эзэлж авахыг хүсч эрчтэй үйл ажиллагаа явуулаад эхэлчихсэн. Хоёр талын ийм зөрчилдөөн дэлхийн худалдааны дайн гэх ойлголтыг бий болгосон юм. Гол шалтгаан нь энэ гээд харахаар хоёр улсын зөрчил цаашид ч үргэлжилнэ. Америк дэлхийн эдийн засагт эзэлж яваа байр сууриа тавьж өгөхийг хүсэхгүй. Дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн хэвээр оршихыг хүснэ. Хятадын тухайд төрөл бүрийн санхүүгийн зах зээлд эзэлж буй байр суурь нь асар хүчирхэгжсэн. Дэлхийн хэмжээнд эргэлддэг мөнгө, зээлд эзэлж буй орон зай нь мэдрэгдэхүйцээр томорсон. Ингээд харахаар Хятад улс сүүлийн хориод жилд яалт ч үгүй цойлсон. Тэр утгаараа дэлхийн маш том эдийн засаг болчихсон. Хятад улс тэргүүлэх байр суурь эзлэхийн төлөө шийдэл гаргаж, бодлого хэрэгжүүлж яваагийн наад захын жишээ гэхэд л юанийг дэлхийн хэмжээнд зөвшөөрөөд байгаа. Хятад улс юаниа ОУВС-гийн нөөц валют болгоод авлаа. Ингээд ч зогсоогүй. Ази, Африкийн маш олон оронд асар их мөнгөн дүнгээр яригдах зээл өгч улс төр, эдийн засгийнхаа байр суурийг нэмэгдүүлж яваа. Хятадын байр суурь ингэж тэлээд ирэхээр АНУ эсрэг арга хэмжээ авахаас аргагүйд хүрсний нэг илрэл нь худалдааны дайн. Цаана нь ийм шалтгаанууд бий учраас худалдааны дайн хурдан намжихгүй болов уу.

-Эдийн засагчид худалдааны дайныг нэг талаас эрсдэл ч нөгөө талаас зарим улс оронд боломж олгож эхэлсэн гэж онцолж байгаа. Жишээ нь, ямар улс Америк, Хятадын зөрчлөөс ашиг, боломж хүртэж байна вэ?

-Таны хөндсөн өнцөг зөв л дөө. Худалдааны дайн хэзээ намжих бол гэж хүлээж суухаас илүү энэ цаг үеийг яаж ашиглах вэ гэдэгт л анхаармаар байгаа юм. Худалдааны дайнаас хамгийн их ашиг хүртэж суугаа улсын нэг нь Вьетнам. Хятадад үйл ажиллагаагаа явуулж байсан том үйлдвэрүүдийн ихэнх нь Вьетнам руу шилжчихлээ. Ийм шилжилт явагдсаныг урд хөршийн эдийн засгийн сүүлийн үеийн тоон мэдээллүүдээс харчихаж болно. Вьетнамын тухайд ажиллах хүчин хангалттай, хөдөлмөрийн нөөц ихтэй орон. Хөдөлмөрийн зардал бага гэсэн давуу тал бий. Хятадтай ойролцоо нөхцөлтэй учраас үйлдвэрүүд тийш шилжээд байна.

-Манай улсын хувьд Вьетнамтай адил хөдөлмөрийн нөөц бага гэх мэт давуу талгүй. Тэгвэл бидэнд ямар боломж байна?

-Европ болон Америкийн хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй.

-Гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг үргээгээд яваа улсад тэд хөрөнгө оруулах уу?

-Хэд хэдэн том шалтгаан бий. АНУ-ын тухайд худалдааны дайн үүсэх нэг шалтгааныг оюуны өмчийн хулгай гэж онцолж байгаа. Хятадууд сүүлийн үед мэдээллийн технологи, хиймэл оюуны ухааны салбарт хүч түрж, хөгжлийн өндөр түвшинд хүрчихсэн. Дэлхийн эдийн засгийн дараагийн чиг хандлага бол үйлдвэрлэл биш. Оюуны хөгжил, мэдээллийн технологийн салбар л дэлхийн эдийн засгийг тодорхойлно. Ингээд харахаар хиймэл оюуны хөгжил, мэдээллийн технологийн салбараараа цойлсон улс л ирээдүйд хүчирхэг нөлөөтэй оршино. Хятадууд энэ байр суурийг эзлээд авчихаар бөөрөнд нь аж төрж яваа бидэнд ч боломж нээгдэж, давуу тал үүснэ. Бүр тодруулж хэлбэл, бид мэдээллийн технологи, хиймэл оюун ухаан ашиглаж хөгждөг салбарт Америкаас хөрөнгө оруулалт татах боломжтой. Учир нь манай бүс нутгийг бүхэлд нь Хятадын гарт өгөх сонирхол тэдэнд байхгүй.

-Яагаад?

-Хэрвээ тэд биднийг орхивол орос, хятадууд энэ бүс нутгийг бүхэлд нь хянах нөхцөл үүснэ. Хятад, Оросыг хянахын тулд бидэнд туслах, дэмжих, хөрөнгө оруулах хэрэгтэй гэдгийг тэд мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа.

-Бүсдээ ардчиллын баян бүрд гэсэн тодотгол маань тэдэнд чухал гэж үү?

-Яг тийм. Ардчилсан засаглалтай Монгол гэдэг улс Орос, Хятадын дунд дажгүй оршиж, аж төрөх нь АНУ-д ашигтай.

-Таны хэлсэн шалтгаан бодитой сонсогдож байна. Нөгөө талаас нь харвал хүн ам цөөн, ажиллах хүч багатай манай улсад хиймэл оюун ухаан, мэдээллийн технологийн салбар хөгжих боломж илүү өндөр байх, эдийн засаг талаасаа…?

-Санал нэг байна. Манай улс хүн ам цөөнтэй учраас хөдөлмөрийн оролцоо ихтэй үйлдвэрлэлийг хэзээ ч хөгжүүлж чадахгүй. Энэ талаараа Хятадтай өрсөлдөж хүчрэхгүй. Харин оюуны потенциал сайтай гэсэн давуу талаа ашиглаад урагшилбал илүү үр дүнд хүрнэ. Ер нь Монголын хувьд хиймэл оюун ухаан, мэдээллийн технологи хөгжих давуу тал ихтэй. Манай бүс нутаг мэдээллийн технологийн хувьд Хятад, Орос гэдэг улсын бүрэн мэдэлд орчих гээд байгаа. Энэ хоёр улсад мэдээллийн технологиор цуглуулагдаж байгаа маш их дата мэдээлэл бий. Гэтэл нөгөө талд энэ хоёр улсыг мэдээллийн технологиор хянах сонирхол Америкт байна. Манай улс цаг агаарын хувьд сэрүүн уур амьсгалтай. Дата мэдээллүүдийн баазыг цуглуулж хадгалах цаг уурын, нөхцөл байдлын, газар зүйн хувьд тохиромжтой газарт оршдог. Тэгэхээр бид дата мэдээллүүдийг цуглуулдаг, хадгалдаг HUB болж хөгжих боломжтой. Энэ зүгт гаднын хөрөнгө оруулалтыг татах боломжтой гээд байгаа нь цаанаа ийм шалтгаантай юм.

-Америкт ийм сонирхол үнэхээр бий эсэхийг баталсан бодитой жишээ юу байна?

-Америкийн конгрессоор Монголын ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх асуудал хуулийн төслийн хэмжээнд яригдаж яваа нь тохиолдлын хэрэг биш гэж би хувьдаа харж байгаа. Манайд хөрөнгө оруулах, бидэнтэй ажиллах сонирхол америкчуудад байгаагийн нэг илрэл болов уу. Тэгэхээр улс төр, эдийн засагт үүсээд буй нөхцөл байдлыг ашиглаж аль болох их хэмжээний хөрөнгө оруулалт татах тал дээр ажиллах хэрэгтэй. Давтаад хэлэхэд гаднаас хөрөнгө оруулалт татах замаар хиймэл оюун ухаан, мэдээллийн технологи гэх мэт уламжлалт бус салбарын үйлдвэрлэлүүдийг хөгжүүлэх боломж бидэнд байна. Америк, Хятадын худалдааны дайны зөрчлийн үр дагавар нь тун тодорхой. Худалдааны дайн сунжрах хэрээр энэ хоёр улсын эдийн засгийн өсөлт саарна. Эдийн засгийн өсөлт нь саараад ирэхээр хятадуудын биднээс авдаг түүхий эд, материалын худалдан авах хэмжээ багасна. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн бүтээгдэхүүн худалдан авах хэмжээ багасна гэсэн үг.

-Ийм эрсдэлийг хохирол багатай туулах бэлтгэлээ бид хийж эхэлсэн үү?

-Одоогоор хийж эхэлсэн зүйл алга. Уг нь яг өдийд бид “Хятад улс уул уурхайн бүтээгдэхүүн авахаа багасаад эхэлбэл өөр юугаар худалдаа хийж орлого олох боломжтой вэ” гэсэн асуултын хариуг олчихсон байх учиртай. Эрсдэлийг урьдчилж хараад бэлдчихсэн байх учиртай. Жишээ нь, бид хувийн хэвшлээ дэмжиж, бэлдэж, чиглүүлээд явж байх ёстой. Харамсалтай нь тэгэхгүй байна л даа. Наад зах нь ЖДҮ-ийнхээ санхүүжилтийг яг хэрэгцээтэй гэсэн салбар руу чиглүүлсэн зүйл харагдахгүй байх жишээний. Иймэрхүү байдлаар урьдчилж бэлдэж байж дэлхийд өрнөж буй энэ тоглоомд тэсч үлдэх байх.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан, “ДАТ консалтинг” компанийн гүйцэтгэх захирал Н.Алгаатай ярилцлаа.

-УИХ Засгийн газарт Оюу толгойтой хэлэлцээр хийх эрхийг нь өгөөд удаагүй байна. Хоёр талын хийсэн гэрээг сайжруул, чадахгүй бол цуцал гэсэн утгатай чиглэл өгчихлөө. Гэрээ цуцлах асуудал яригдлаа гэхэд ямар нөхцөл байдал үүсэх вэ. Наад зах нь хөрөнгө оруулагч тал арбитрт хандаж таарна…?

-Наад захын энгийн жишээ гэхэд л энэ төсөл зогсвол бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг Монголын 600 компани бизнесээ алдана. Монголын компаниуд дотор жижиг дунд компаниудаас гадна далд уурхайн нэвтрэлт, бүтээн байгуулалтад оролцож яваа компани ч бий. далд уурхайн нэвтрэлт дээр гадны компанитай хамтарч ажиллаж байгаа хэсгийн хувьд төсөл зогслоо гэхэд гадагшаа гараад ажиллах хэмжээний чадвар суучихсан. оюу толгойн монголчуудад өгч байгаа маш том давуу тал гэвэл энэ. Англи хэлээр, олон улсын стандартаар ажлаа явуулдаг учраас далд уурхайн бүтээн байгуулалтад оролцож яваа монголчууд дэлхийн хаана ч очоод ажиллаж чадна. Харин Монголын эдийн засагт юу ч үлдэхгүй гэсэн том эрсдэл бий. Гэрээ хэлцлийг цуцаллаа гэхэд хамгийн түрүүнд зарга эхэлнэ. Монголын Засгийн газрын тухайд Арбитрын шүүх дээр очоод унах нь тодорхой.

Арбитрын шүүхээс эцсийн шийд гарахад хугацаа орно. Тэр хооронд манай эдийн засаг элгээрээ хэвтэх нь бодитой үнэн. Заргалдаад явчихвал “Рио тинто” эргэж ирэхгүй нь ойлгомжтой. За тэгээд “Рио тинто” Монголын Засгийн газраас мөнгөө нэхэмжлээд заргаа авлаа гэж бодъё. Гэрээ нь цуцлагдлаа гэхэд лиценз нь цуцлагдахгүй. Гэрээ цуцлагдвал Оюу толгой оруулсан хөрөнгөө Арбитрын шүүхэд хандаж нэхэмжлээд авна. Тэгээд лицензтэйгээ үлдэнэ. Лиценз цуцлах асуудал яриагүй учраас лицензээ худалдаж таарна аа даа. Би танаас нэг зүйл асууя. Тэд лицензээ хэнд худалдах вэ?

-Хятад л хамгийн боломжит хувилбар байх даа.

-Харин тийм. Өрнөдийнхнөөс хэн ч авахгүй. Донр орнууд ямар үйл ажиллагаа явуулах юм бүү мэд. Бүгд нүүр буруулах байх. Тэгэхээр Орос, Хятад хоёр тунаж үлдэж таарна. Оюу толгойн зэсийн баяжмалын гол зах зээл нь Хятад. Тэгэхээр оросууд худалдаж авна гэдэг юу л бол. Оросууд авлаа гэхэд Хятадад зарах байлгүй дээ. Оросууд өөрсдөө хэрэгжүүллээ гэхэд баахан орос орж ирж ажиллах байх.

Эрдэнэт үйлдвэр ашиглалтад орох үед 90 хувь нь орос байсан юм. Арван жилийн дараа 70 хувь нь орос хэвээрээ л байсан. 2010-аад онд гучин хувь нь оросууд ажиллаж явсан санагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл 30 жилийн дараа л сая нэг монголчууд дийлэнх боллоо. Гэтэл өнөөдөр Оюу толгойн нийт ажилчдын 95 хувь нь монголчууд. Орос, Хятад энэ төсөлд ороод ирвэл монголчуудыг ингэж их хувиар ажилд авахгүй. “Рио тинто”-гийн хувьд лицензээ Орост зарахгүй нь ойлгомжтой.

-Яагаад?

-Орос барууны хоригт байгаа шүү дээ. “Рио тинто”-гийн нэгтгэлд Австрали, Англи, Америк, Канад бий. Тэд зөвшөөрөхгүй. Тэгэхээр Хятадад зарах магадлал илүү өндөр.

-Хятадад лицензээ зарлаа гэхэд Оюу толгой төслийн хэрэгжилт цаашид яаж үргэлжлэх бол?

-Оюу толгойн лицензийг Хятадууд авлаа гэхэд менежмэнтийг нь “Рио тинто” хийх магадлал хамгийн бодитой хувилбар гэж бодож байна. Энэ тохиолдолд байдал өнөөдрийнхөөс нэг их өөрчлөгдөхгүй. Гэхдээ асуудал иймдээ тултлаа маш их хугацаа орно. Эцсийн шийд гарах хүртэл дөрөв, таван жил зарцуулбал Монголын эдийн засаг яах вэ гэдэг хамгийн том асуулт. Оюу толгойгүй дөрөв, таван жил болвол эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ.

-Таван толгойн IPO-г он гараад хийнэ гэж ярьж байгаа. Оюу толгойн асуудал он гарсаны дараа шийдлээ олохгүй удвал юун IPO болох байх, тийм үү?

-Оюу толгой гол индикатор болох нь ойлгомжтой. Таван толгойн IPO-гийн хувьд Хонконг хамгийн бололцоотой хувилбар. Хонконгт гарахын тулд хийх ёстой хэдэн алхам бий. Нягтлан бодох бүртгэл тунгалаг байх ёстой. Компанийн засаглал сайжрах учиртай. Улс төрөөс хараат бус, мерит зарчим дээр үндэслэсэн уул уурхайн менежмэнт явагдах ёстой болчихож байгаа юм. Хонконгийн зах зээл дээр очлоо гэхэд хувьцааны үнэ гэж чухал зүйл байна. Дэлхийн улсуудад мөрддөг стандарт жишгээр Таван толгойн хувьцааг үнэлбэл маш бага тоо гарна. Бүх эрсдэлийг тооцсоны эцэст гарсан үнийн дүн нь хувьцааны ханш болно. Засгийн газрын тогтоосон 50 цент тэг зууны, тэг мянганы төчнөөн цент гэж буурч үнэлэгдэх өндөр эрсдэлтэй.

-Таван толгойн хувьцаа олон улсын зах зээл дээр дэлхийн жишгээр үнэлэгдвэл тун бага ханшаар арилжаалагдана гэж та сая ярилаа. Ашигт малтмалыг үл хөдлөх хөрөнгө шиг яг таг үнэлдэг жишиг лав л Австралид байдаг гэж сонссон. Дэлхий даяар хэрэглэдэг жишиг үү, эсвэл ганц Австралид хэрэгжиж байна уу?

-Үнэлгээний хувьд гэж яривал бизнесийг үнэлдэг, үл хөдлөх хөрөнгийг үнэлдэг. Ашигт малтмалын нөөц, ордыг яг хөрөнгө шиг үнэлдэг стандарт манайд өнөөхөндөө хэвшээгүй. Уул уурхай эрчимтэй хөгжиж байгаа газарт лиценз шилжүүлэхээс эхлээд татвар төлөх хүртэл маш олон харилцаа өрнөдөг. Ашигт малтмалын лиценз, ордын тухайд худалдаж авах ч юм уу үнэлүүлэх гэж байгаа, хэрэг маргааны шатанд яваа гэх мэт асуудал гардаг. Энэ тохиолдолд чөлөөт зах зээлийн бодит үнэд дөхүүлж үнэлдэг стандарт дэлхийд бий. Тэр нь таны асуусанчлан Австралид хэрэгждэг. Канад, Өмнөд Африкийн бүгд найрамдах улсад ч хэрэгждэг. Сүүлд Америк бас ийм үнэлгээ хийж байгаа. Яг үүнтэй төстэй стандарт маягийн зүйл бусад улсад мөн бий.

-Манайд лиценз шилжүүлэлт их байдаг. Лиценз шилжихтэй холбоотойгоор татвараа бага төллөө гэх мэт маргаан бараг хэвшил болчихсон. Таны яриад байгаа үнэлгээг нэвтрүүлчихвэл энэ асуудал шийдэгдэх нь ээ?

-Тэгнэ. Лиценз шилжүүлсэн тохиолдолд татварынхан татвар авахын тулд хэдээр худалдсан бэ гэж мөрддөг л дөө. Өндөр үнээр худалдчихаад татвараа бага төлж байна гэх мэт асуудал үүсдэг. Үүнийг нь үнэлдэг арга, кодексийг дэлхийн улс орнууд бий болгочихсон гэсэн үг. Энэ кодексийг нэвтрүүлэх эрэлт манайд их бий. Наад зах нь хөрөнгийн бирж дээр геологи уул уурхайн компаниуд хувьцаат компани болж гарахад зайлшгүй хэрэгтэй. Нийтэд зориулж худалдах хувьцааны үнэ та бид хоёрын ярьж суугаа энэ үнэлгээгээр тогтоогдох юм. Урт нэртэй хууль гарсаны дараахь процесс байна. Нөхөн олговор олгож чадахгүй асуудал үүссэн. Компаниуд гаргасан зардлаа гээд баахан тоо бичээд өгчихсөн. Засгийн газар хариуд нь хэлэлцээрт орох ямар ч боломжгүй нөхцөлд орсон л доо.

-Компаниудын нэхсэн мөнгөний хэмжээг бодитоор үнэлж чадахгүй байсан болохоор уу?

-Яг тийм. Компаниудын нэхсэн мөнгөний хэмжээ хэр үнэн болох, бодит өртөг зардал нь яг хэд гэдгийг үнэлж мэдэхгүй байсан учраас асуудал үүссэн. “Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцааны үнэлгээ ч бодитой биш. Засгийн газар 1072 хувьцааг 900 гаруй төгрөгөөр үнэлээд компанийн балансад биччихсэн. Худлаа үнэ шүү дээ. Түүнийг нь үнэлдэг арга сая миний онцолж хэлсэн стандарт байх жишээний. Уул уурхайн салбарт 2000-2011 он хүртэл лицензийн шилжилт их хийгдсэн. Ялангуяа хайгуулын лиценз. Энэ тохиолдолд мэдээллээ худалдсан үнээс татвар авна гэдэг. Тэгэхээр мэдээлэл нь ямар үнэтэй вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Гаргасан зардал, хүрсэн мэдээллээр нь хэмжиж таарна. Зардлыг нь тодорхой, бодитой гаргаж ирэх боломж мөн л сая ярьсан үнэлгээнд бий.

-Таны ярихыг сонсох нь ээ, манайд маш хэрэгтэй арга санагдлаа. Дэлхийд жишиг болсон энэ үнэлгээг манай улс хэр сонирхож байгаа юм бол?

-СЗХ, Монголын компаниуд 2012 оноос нэлээд судалсан юм билээ. Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын холбоотой хамтраад дэлхийд жишиг болсон гурван стандартын дагуу кодекс бий болгох гэж оролдож байгаа. Гадны олон төслийн дэмжлэг ч орж ирэх байх.

-Хайгуулын анхан шатанд яваа ордыг үнэлж болох уу?

-Болно. Үйлдвэр ажиллах явцад, үйлдвэрлэл эхлэхээс өмнө ч үнэлэх боломжтой.

-Лицензийн маргаан гараад үнэлгээ хийлгэлээ гэж бодъё. Тооцож гаргаад ирсэн үнэ нь зохиомол байх эрсдэл бий юү?

-Тийм зүйл байхгүй. Жинхэнэ чөлөөт зах зээлийн үнээр үнэлгээг нь хийнэ. Нэг жишээ хэлье. “Сентерра” Монголоос гарахдаа Гацууртын ордыг Бороотой нь хамт бараг 35 сая ам.доллараар худалдчих шиг боллоо. 60 гаруй тонн алттай орд шүү дээ. 35 сая гэдэг нь зах зээлийн үнэ. Худалдаж авсан нөхөр “Бороо гоулд” шиг асуудал бэрхшээлийг туулна. Ашиглахад бэлэн болсон хэрнээ яг ашиглах хүртлээ зургаа, долоон жилийг алдах эрсдэл байна. Нэгдүгээрт гадаадын хөрөнгө оруулалттай, стратегийн ач холбогдолтой орд учраас Засгийн газарт хувиа тохирох хүндрэлтэй байсан болов уу. Хоёрдугаарт нь Ноён уул тойрсон иргэний хөдөлгөөний эсэргүүцэл байна. Өөрөөр хэлбэл энэ ордын хувьд зах зээлийн үнэ нь хөрсөн доорх алт биш. Тэр ордод хөрөнгө оруулаад борлуулахад хэр хэмжээний эрсдэл туулж, ямар цаг хугацаа зарж ашиглах чадахгүй удах вэ гэдэг л үнэлгээ буурах гол шалтгаан болдог.

-Тэгэхээр улс төрийн эрсдэл үнэлгээний том шалгуур болдог байх нь…?

-Тэгж ойлгож болно. Ер нь бүх нөхцөл байдлыг харгалзаж байж үнэлдэг. Таны хэлсэн улс төрийн нөхцөлөөс гадна уул геологийн нөхцөл, татварын орчин гэх мэт бүгдийг тооцож үздэг. Ашиглахад тээг болж мэдэх бүх нөхцөлийг судалж, тооцдог гэсэн үг. Тэр бүгдийг нь үнэлдэг стандарт л даа. Монгол 2011 оноос хойш хайгуулын лиценз бараг л олгохгүй, ер нь их удаан олгож байна.

Монголд хөрөнгө оруулалтыг хайгуулын салбар л татаж байсныг өнгөрсөн түүхээс харж болно. 100 хувь эрсдэлтэй мөнгийг гаднаас хайгуулын салбар босгосоор ирсэн нь бодитой үнэн. Австрали, Торонтогийн гэх мэт хөрөнгийн биржээс гадны хөрөнгө оруулагчдаас босгосон мөнгө Монголд зарцуулагдсан. Хайгуул хийх хэрээр мэдээлэл нь илүү тодорхой болж, нөөцийн боломж нь ихэсч, тэр хэрээр босгох мөнгө нь томорч байсан. Хайгуул ер нь ийм зарчмаар явдаг. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаас бусад том мөнгө дан хайгуулаар дамжиж орж ирсэн. Хайгуулыг дагаад шатахуун нийлүүлэлт, хоолны үйлчилгээ гэх мэт олон салбарын бизнес цэцэглэдэг онцлогтой.

Монголд хайгуул идэвхжих үед эдийн засаг энэ мэтээр тэлж, тэтгэгдэж байсан. Харин одоо тийм зүйл байхгүй. Хөрөнгө оруулах боломжтой уул уурхайн төсөл гэвэл Таван толгой л байна. Таван толгойгоос өөр хөрөнгө татах төсөл өнөөхөндөө алга. Хайгуул байхгүй учраас тэр л дээ. Хайгуул хөгжиж байж л уул уурхайн дараагийн том төслүүд хэрэгжих үүд нээгдэнэ. Одоо хэрэгжиж яваа том төсөл гэвэл Оюу толгой л байна. Асгат гэж том төсөл бий гэж ярьж байна. Асгатын хувьд олборлох нөхцөл хүнд. Ордын эрсийн бүтэц нь маш нийлмэл. Алт, мөнгө, зэсийн алиных нь орд болох, яг юу ялгаж авах нь тодорхой бус.

-Асгат “Эрдэнэс Монгол”-д очсон. Ашиглана, том төсөл болгож хөдөлгөнө, ойрын хугацаанд эдийн засгийн эргэлтэд оруулна гээд байгаа шүү дээ. Тийм боломж байхгүй хэрэг үү?

-Ямар ч боломж байхгүй. Хэн хөрөнгө оруулах юм бэ. Асгатын мөнгөний ордыг саяын үнэлгээний стандартаар үнэлбэл өчүүхэн тоо гарна. Бүх эрсдэлийг тооцоод үзвэл маш багаар үнэлэгдэнэ.

-Лиценз олголт ямархуу янзтай байна вэ?

-Энэ парламент бүрдсэн эхний жил буюу 2016 оны өвөл төсөв хэлэлцэж байхад өргөдлөөр өгдөг байсныг болиулчихсан. Одоо зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа. Сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа гэдэг ч лиценз олголт хэвийн үргэлжилж яваа гэхэд хэцүү. Жилд нэг хоёр удаа олгох гэж оролдож байна. Шалгаруулалт зарлана, зарлахаар нь орон нутгийн удирдлага нь татгалзана. Орон нутгаас санал авах гэхээр уул уурхайгүй аймаг болно гэх мэтээр гэдийчихдэг.

Энэ тохиолдолд лиценз олгогдох боломжгүй. Товчхондоо манайх холбооны улс шиг болчихоод байна л даа. Гэтэл засгийн зарласан лицензийн талбай хуулиараа орон нутгийн иргэдийн өмч биш. Нийтийн өмч. Монголын нийт ард түмний өмч. Зүй нь нийтийн өмчийн нэг хэсгийг төр мэдэх ёстой. Холбооны улс биш учраас төр л мэдэж шийдвэр гаргах учиртай. Хоёрдугаарт сонгон шалгаруулалтаар олгодог журам нь мөнгөн дээр суурилсан байна. Аль өндөр үнэ өгсөн нь авч байна. Нэг үгээр хэлбэл лиценз олголт зогсоогүй ч маш удааширсан.

-Энэ янзаараа явбал хайгуулын лиценз гэсэн ойлголт байхгүй болж мэдэх нь ээ?

-Санал нэг байна. 2010-аад онд дөрөв, таван мянган хайгуулын лиценз, мянга гаруй ашиглалтын лиценз байсан юм. Гэтэл өнөөдөр 1200 хайгуулын лиценз, 1600 ашиглалтын лиценз байна. Дөрөв дахин их байсан хайгуулын лицензийн тоо ашиглалтын лицензээсээ доогуур орчихсон гэсэн үг. 1600 ашиглалтын лицензийн тухайд бүгдэд нь үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэж хэлэхэд хэцүү. Нүүрс, хайрга, дайрга, жонш гэх мэт бүх ашигт малтмалаа оруулаад тооцвол 400 хүрэхтэй үгүйтэй үйлдвэр байж магадгүй. Бодит байдал ийм л байна. 2006 оны хуульд 2014 онд орсон өөрчлөлтөөр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох хугацаа 12 жил болсон. Дахиж сонгогдохгүйгээр дуусгавар болно гэсэн үг. Ингээд тооцохоор 2004 оны лиценз хуулийн дагуу дуусгавар болчихсон. 2004 оноос хойших гээд харахаар гурав, дөрвөн жилийн дараа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тал хувь нь алга болохоор байна.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Д.Энхболдтой ярилцлаа.

-Яг одоогоор манай улсад хэчнээн лиценз хүчин төгөлдөр байгаа вэ?

-Одоогоор 2800-гаад лиценз хүчин төгөлдөр байгаа. Түүхэндээ анх удаа ашиглалтын лиценз нь хайгуулын лицензээсээ олон болчихоод байна.

-Манайхан лицензээ жигдэлж байна гээд шинээр олгохоо больсон, үнэхээр тийм шаардлага байсан уу?

-Таны асуусан зүйл хоёр талтай л даа. Олгохгүй байж байгаад шинээр эхлэхэд үр дагавар нь маш хүнд. Гэхдээ цэгцлээд шинээр эхлэх шаардлага байсан уу гэвэл байсан.Гэхдээ процесс нь удаан байна. 2011 оноос хойш найман жилийн хугацаанд тавин хувиар багасна гэдэг бол анхаарахаар тоо. Дахиад найман жил хүлээх хэрэгтэй болоод байна л даа.

-Энэ янзаараа явбал хоёр жилийн дараа хайгуулын лиценз байхгүй болно гэсэн таамаг тооцоо Дисковер Монголиа-гийн үеэр сонсогдож байсан. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Хайгуулын лицензийг дээд талдаа 12 жил хадгалдаг. 2010 оноос лиценз олголт ерөнхийдөө тасарчихсан. Ингээд тооцохоор таны сонссон тооцоолол үнэнд ойрхон л доо.

-Ашигт малтмалын газраас 100 гаруй лиценз цуцалсан тохиолдол, урт нэртэй хуулийн дараахь лиценз цуцлалт, одоогийн ерөнхий сайдын цуцалсан 28 лиценз гээд лиценз хоморголон цуцалсан гурван тохиолдол сүүлийн жилүүдэд гарсан. Лицензээ хураалгасан компаниудын тухайд төр нөхөн төлбөрийг нь буцааж төлж чадахгүй гэсэн шалтгаанаар хэдэн жилийн дараа лицензээ буцааж авахаас аргагүйд хүрдэг гэсэн яриа дуулддаг. Лиценз хураалтын эцсийн үр дүн нэг иймэрхүү байна уу, эсвэл өөр шалтгаан бий юү?

-Таны яриад байгаа асуудал 106 лиценз цуцлалтын дараа хурц мэдрэгдсэн. Мэдээж буруутай, хууль зөрчсөн компаниудын хувьд асуудал иймдээ тулаагүй нь тодорхой. Хуулиа дагаж ажилласан компаниудын тухайд ийм асуудал үүссэн юм. Энэ тохиолдолд компани талдаа ихээхэн хохиролтой. Дараагийн нэг том хохирол нь гадаад ертөнцөд очиж байгаа сөрөг дохио.

-Яг одоо лиценз олголтын байдал ямаршуу байна вэ?

-Сонгон шалгаруулалтаа зарлаад явж л байгаа.

-Шинэ хөрөнгө оруулагчид хэр сонирхож байгаа бол?

-Сонирхож байгаа хүн бараг байхгүй гэж хэлж болно.

-Манайд хайгуулын аятайхан төсөл хэд хэд бий байх аа?

-Нэгэнт хамаг хөрөнгөө хийчихсэн хэдэн компани бий.

-Гаръя гээд гарч чадахгүй яваа гэж үү?

-Тэгж хэлж болно. “Кинкорра”, “Занаду”, “Эрдэнэ ресурс”, “Элексир” гээд цөөн компани бий.

-Лиценз олголт дээр цаашдаа ямархуу бодлого баривал илүү үр дүнтэй гэж та харж байна вэ?

-Юуны түрүүнд уул уурхайн бүсчлэлийг илүү тодорхой болгох шаардлагатай. Тэгж байж лиценз олголтыг ярих ёстой гэж бодож байна. Орон нутагт гээд лавшруулаад ярихад тусгай хэрэгцээ, тусгай хамгаалалтын газраа ялгаад “Яг энэ талбайд л лиценз олгоно” гэж зарлаад ил тод шийдчих хэрэгтэй. Ингэж шийдээд өргөдлөө аваад эхэлбэл дараа нь ямар нэг асуудал гарахгүй. Өнөөдрийн тухайд хамгийн эмзэг нэг асуудал бий. Уул уурхайн салбараас эдийн засаг хамаарч байгаа. Ийм онцлогтой эдийн засагтай улс гэдгээ мартмааргүй санагддаг. Эдийн засаг нь уул уурхай, геологийн салбараас бүрэн хамааралтай шахуу байхад тэр онцлогоо мэдрэхгүй яваа хандлага хайгуулын салбарт тод харагддаг.

-Хайгуулын салбар хөгжихгүй гацчихвал уул уурхай томорно гэсэн ойлголт алга болно биз дээ?

-Тэгнэ. Өнөөдөр хэрэгжиж байгаа цөөхөн төслөөс хэтрэхгүй гэсэн үг. Уул уурхайг хөгжүүлнэ, энэ салбараасаа их доллар олж байж бусад салбараа өндийлгөнө гэж бодож л яваа бол хайгуулын салбартаа анхаарах хэрэгтэй.

-Манай улсын хувьд хайгуулаа дэмжээд өгвөл эрдэс баялгийн өндөр нөөцтэй бүсэд багтана гэсэн таамаг тооцоолол дуулддаг. Геологичид энэ тал дээр ямар таамагтай явдаг бол?

-Газрын ховор элемент, зэс, алт зэрэг эрдэс, металлын хувьд эрчимтэй хайгуул хийвэл дажгүй нөөцтэй илэрцүүд бий гэсэн таамгийг геологчид хэлдэг. Геологийн тогтоц талаас нь харахад тийм боломж бий. Газрын ховор элементийн нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг орон бол Хятад улс. Урд хөршийн хувьд гэхэд л манайтай залгаа Өмнөд Монголын нутагт газрын ховор элементийн өндөр нөөцтэй орд бий. Тэр ордын залгаа газар нутаг нь манай улсад хамаарна. Ингээд харахаар аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалын үед моодонд орох газрын ховор элементийн нөөц ихтэй ордууд манай улсаас илрэх магадлал маш өндөр байгаа. Газрын ховор элементийн хайгуулыг идэвхжүүлбэл энэ салбарт гялалзах боломж бидэнд бий. Тэгэхийн тулд хайгуулын салбартаа бодлогын реформ хийхээс аргагүй. Ингэх эрэлт шаардлага нэгэнт үүсчихсэн.

Саарал жагсаалтад багтсанаас хойш багагүй хугацаа өнгөрсөн ч шийдвэр гаргагчдын зүгээс өнөөг хүртэл бодитой хийсэн зүйл, гарц гаргалгаа харагдахгүй байна. Өнөөхөндөө “Хууль зүй дотоодын хэргийн яам, Сангийн яамны ажиллагаа муу байлаа”, “Гадаад бодлого нөлөөллөө” гэх мэт олон шалтгаан таамаг хөвөрч буй. Тодорхой зүйл гэвэл ФАТФ ирэх оны хоёрдугаар сард хийх хурлаараа бидний хийсэн ажлыг шалгаж хэлэлцэнэ. Ахиц дэвшил гарсан гэж үзвэл дараагийнх нь хурлаар саарлаас гарах боломжтой. Хангалттай зүйл хийгээгүй гэж үзвэл саарал жагсаалтаас мөддөө гарахгүй байх эсрдэл бий. Сааралд орох болсон цаад шалтгаанууд, энэ жагсаалтаас гарахын тулд яах ёстойг тоймлоё.

ГАДААД БОДЛОГЫН АЛДАА БА ГУРАВДАГЧ ХӨРШҮҮДИЙН ШАХАА

Саарал жагсаалтад орсон явдлыг гадаад бодлогын том алдаа гэж харах эдийн засагч цөөнгүй байна. ФАТФ-ын хурал дээр манай улсыг саарал жагсаалтад оруулах талд Франц, Канад, Английн төлөөлөл идэвхтэйгээр санал оруулсан гэсэн мэдээлэл дуулдаад буй. Хурлыг даргалагч тал болох Хятад улс Ираныг цээжээрээ хамгаалсан хэрнээ манай улсын талаар ганц олигтой үг дуугараагүй тухай шуугиад өнгөрсөн. Ураны салбарт хөрөнгө оруулсан Францын “Арева”-гийн ажил гацалтын байдалд бий. “Арева” манай улсад охин компани “Коже говь”-иороо дамжуулж олон жил геологийн ажил явуулсаар ирсэн түүхтэй. Тэр хугацаандаа хоёр том орд илрүүлсний нэг нь Зөөвч-Овоо. Зөвхөн энэ орд гэхэд л дэлхийн 20 жилийн ураны нөөцийг хангахаар хэмжээний аварга нөөцтэй. Засгийн газрынх нь оролцоотой, өгөөж ашгийн хэмжээгээрээ ийм том төсөл Монголын засгаас болж хөдлөхгүй гацсаар байгаад францчууд таатай хандахгүй нь тодорхой. Канадад ч Монголыг сааралд багтаах талд гар өргөх шалтгаан бий. Наад захын жишээ нь “Хан ресурс”. Канадын хөрөнгө оруулалттай “Хан ресурс”-ийг өчнөөн долларын хөрөнгө оруулсан байхад нь Монголын Засгийн газар хөөгөөд гаргасан явдал өнгөрсөн түүхэнд бий. Ер нь Канад, Англи тэргүүтэй барууны хөрөнгө оруулалттай төслүүд ямар дэмжлэгтэй яасхийж явсан гэж ирээд түүх сөхвөл гэгээлэг өнгө харагдахгүй. Хятадын тухайд ч ялгаагүй Таван толгойд хамтаръя гэхэд нь толгой сэгсэрсэн. Bank of China-гийн салбарыг нээе гэхэд нь татгалзсаар суугаа. Уул уурхай дээр Хятадын хөрөнгө оруулалттай компаниудад яаж хандсаныг яривал таагүй түүх өчнөөн бий.

Нөгөө талд өөр нэг тайлбар бий. ОХУ, Хятад гэсэн хоёр том гүрний дундах ардчилсан тогтолцоотой жижигхэн улсыг ойлгож харах шалтаг, шалтгаан ОУВС, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг олон улсын санхүүгийн том нэгдлүүдэд байх учиртай, тэгж харах чин сэтгэл дутагдаж байна гэсэн шүүмжлэлттэй өнцгийг учир мэдэх улс унагаад эхэлчихсэн. Энэ жил Берлиний хана нурсны 30 жилийн ой тохиож буй. Хоёр Герман нэгдэж аж төрсөн энэ урт хугацаанд хуучин социалист системээр явж ирсэн зүүн Герман нь өнөө хэр хөл дээрээ бүрэн зогсч чадаагүй, баруун нь өнөөдүүлтэйгээ дорд маягаар харилцсан хэвээр яваа. Том эдийн засгуудын нэгд багтдаг Германд бодит нөхцөл ийм байхад Азийн жижиг Монгол харин ч ахицтай урагшилж яваа гэсэн дүгнэлт, гаргалгааг учир мэдэх улс хийдэг. Бодит байдал ийм атал ардчилал, зах зээлийн замаар 200, 300, 400 жил алхсан улсуудын босго, жишгээр Монголыг үнэлж цэгнээд буланд шахах нь зохистой хандлага биш гэсэн шүүмжлэл ОУВС, АХБ зэрэг том санхүүгийн нэгдлүүдэд хаяглагдаж байна. Дэглэм, засаглал нь ондоо хоёр том хөршийн дунд ардчиллаа алдчихгүй гэж хичээж яваа Монгол гуравдагч хөршүүдийнхээ зүг итгэл найдвар тээсэн харцаар ширтэж суугаа. Бодит дүр төрх ийм байхад гуравдагч орнууд биднээс зайгаа барьж, буланд шахсан хэвээр цаашилбал бүсдээ ардчиллын баянбүрд гэгддэг Монгол Улс БНХАУ, ОХУ-ын хавсарга улс болох эрсдэлтэй гэж хэлэх шинжээч ч байна. Тэд “Монголчуудыг шууд шахаанд оруулахгүйгээр асуудлыг эерэгээр шийдэх өчнөөн гарц бий” гэцгээж байна. Гуравдагч орнууд зайгаа барьсан энэ өдрүүдэд хоёр хөрш тоглолтоо аль хэдийнэ хийгээд эхэлчихсэн. Наад захын жишээ гэхэд баригдаад хэдэн зуугаараа вагонд ачигдаж буцсан хятадууд байна. Манайхан ч сайндаа бариагүй, Хятадын талаас “Танайд нэг тийм хүмүүс байна, анхаарна уу” гэж мэдээлснээс үүдэж баривчилгаа хийж нутаг буцаасан юм билээ л дээ. Монголын эдийн засаг, улс төр өнөөхөндөө ийм л чадамжтай байна, энэ бүхнийг харж тооцож байж бодлогоо томьёолох цаг ирсэн гэдэг үгийг шийдвэр гаргагчдад дайя.

Дашрамд бас нэг зүйл онцлоход 1996-2000 онд Ардчилсан холбоо эвсэл засаг барих үед Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг донрууд элдэв шахалт үзүүлж байсан гэдэг. Тэр үеийн засаг баригчид “Та нар Африкийн улсуудтайгаа л ингэж харьцаарай. Бид өөр улс шүү” гэх мэтээр сөргөж, тэрүүхэндээ халуун яриа хөөрөө, ширүүн хэлэлцээ өрнүүлж байж ойлголцдог байсан гэх яриаг тухайн үеийн улстөрчид өөр зуураа ярилцдаг. Хоёр талаас ингэж харилцсан бол байдал иймдээ тулахгүй байсан гэх дүгнэлт ч дуулдаж байна. Тухайн үед манай засаг талаас ч, олон улсын донор байгууллагын зүгээс ч Монгол Улсыг хөгжүүлэх чин хүсэлтэйгээр харилцдаг байж. “Ийм хандлага хоёр талд байгаа эсэхийг анзаарах хэрэгтэй” гэсэн үгийг тухайн үед засагт ажиллаж байсан нэг эрхэм унагасан юм.

ТӨСВИЙН ХУЛГАЙГЗОГСООЖ БАЙЖ Л СААРЛААС ГАРНА

Саарал жагсаалтад орсон шалтгааныг ФАТФ-ын дүгнэлт тайлбараас уншихад тодорхой хэдэн ажил байна. ФАТФ-ын шаардлагыг ухаж ядах юмгүй. Орон сууцны наймаа эрхлэгчид, алтны дилерүүд, валютын ченжүүд, ганц хүнтэй компаниуд, нотариатууд, ер нь л 15 мянган ам.доллараас их гүйлгээтэй бизнес хийж байгаа хүн бүрийнхээ гүйлгээг тус тусад нь хяна, хянаад асуудал гаргаад ирвэл шүү, шүүвэл шийтгэ, энэ тухайгаа бүгдээрээ хоорондоо яриач л гэж байгаа. Үнэнийг хэлэхэд бид нотиариат яаж худлаа тамга дарж суугааг хянадаггүй, нэг хүнтэй компаниудыг нягталдаггүй. Найман шарга дээр эргэлдэж буй долларын урсгалыг шалгадаггүй. “Жи класс”-ын гүйлгээ хянадаггүй нь бас үнэн. Бидний саарал жагсаалтад орсон шалтгаан энэ. Хоёр хөршид дарга нар нь солигдсон, барууны хоригт орсон гэх мэт шалтгаанаар маш их хөрөнгө хөдөлж эхэлсэн. Тэнд үзүүр, сэжүүрээс нь атгаж аваад алдчихдаг мөнгө энд их хэмжээгээр тоологддог гэсэн мэдээлэл байсхийгээд цацагддаг. Тэр мөнгө Монгол руу орж ирж байгаа гэсэн хардлага бий. Ингэж хардах хангалттай үндэслэл ч дуулддаг. Наад захын жишээ гэхэд л ганц төгрөгийн зээл авахгүйгээр боссон офиссын том барилга, тансаг зэрэглэлийн хотхонууд байна. Оффисын барилга барилаа, зарлаа, оруулсан хөрөнгөө нөхлөө. Ингээд л цэвэрхэн мөнгө болоод Монголоос гадагшилдаг. Мөнгө угаалтын нэг том аюул нь тухайн улсынхаа эдийн засагтаа үр өгөөж болж шингэдэггүй. Бохир мөнгөөр барьсан барилгыг монгол хүн мөнгөө өгч худалдаж авна. Эсвэл Монголд баялаг бүтээж олсон мөнгө өнөө барилгыг худалдаж авахад зарцуулагддаг. Оффисын барилгад зарцуулсан бохир мөнгө Монголд хэзээ ч үлдэхгүй огцом гадагшилдаг гэсэн үг. Их хэмжээний мөнгө эдийн засаг руу орох тусам аюултай. Огцом их мөнгө орж ирэнгүүт эдийн засаг тэлсэн мэт харагдана, тэр хэрээрээ огцом гадагшилбал эдийн засаг элгээрээ хэвтэх эрсдэлтэй. Сүүлийн 15-20 жилийн дотор дэлхийн санхүүгийн тогтолцоонд дижитал технологи нэвтэрч, бүх гүйлгээг шууд хянах чадвар бий болсон. Энэ чадамжийг ашиглаж өөр, хоорондынхоо уялдаа холбоог сайжруулаад өмнө хэлсэн нөхдийн гүйлгээг хяначихад асуудалгүй л дээ, уг нь.

2015 онд батлагдсан Ил тодын хуулийн дараахан 40 их наяд төгрөгийн хөрөнгө ил болсныг сааралтай уяж харах шалтгаан бий гэж зарим эдийн засагч үзэж буй. Банкны актив 20 их наяд, мөнгөний нийлүүлэлт 10 их наядаар хэмжигдэх үед 40 их наяд төгрөг гэнэт гараад ирэхээр хэн ч нүдээ томруулж, чихээ дэлдийлгэнэ. “Ийм их хөрөнгө бий болдог тогтолцоо Монголд байна” гэсэн эргэлзээ гайхширал тэр үед ФАТФ-д төрсөн байхыг үгүйсгэхгүй.

Ингэж нуугдсан гол мөнгө улсын төсвийн зардлаас хулгайлагддаг гэсэн хардлага бий. Улсын төсвийн зардлын тодорхой хувь нь авлига болж хувирдаг, тэр нь нуугдсан мөнгөний урсгалыг бүрдүүлдэг нь хэнд ч ил үнэн л дээ. Жишээ нь, 14 их наядын 10-20 хувь нь энэ замаар алга болдог гэсэн үг. Ямар ч татвар төлөлгүйгээр алга болдог мөнгө гэж ойлгож болно. Эндээс жил жилийн төсвийн зардал нэмэгдсээр ирсэн, тэр бүхний 10-20 хувь хулгайлагддаг, ингэж хуримтлагдаж явсаар ил тодын хуулиар хэдэн арван их наядаараа ил болсон гэсэн гаргалгааг хийчихэж болж байна.

Энэ удаа өнжсөн айлын маань эзэгтэй хүүхдийн чих хамар хоолойн эмч, нөхөр нь хөлбөмбөгийн спортод хориод жил зүтгэсэн эрхэм. Б.Дэлгэрмаа эмчийг чих хамар хоолойн гэдгээр нь эрүүл мэндийн салбарынхан анддаггүй юм билээ. Харин Д.Ганбатыг Монголын хөл бөмбөгийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга, гүйцэтгэх захирлын албыг олон жил хашсан гэхээр спортод дурлагчид мэдэх байх. Эдний том охин нь бас олны танил. Дэлхийн мисст Монголоо төлөөлж анх удаа оролцож байсан Хонгорзул. Гэрийн эзэгтэйн утас руу залгатал уриалгахан нь аргагүй “Хүрээд ир ээ” л гэж байна. Товлосон цагтаа Зайсангийн “Оргил” супермаркетийн цаахна байрлах есөн давхар байранд нь яваад очлоо. Эзэгтэй хаалгаа тайлж өгөх зуураа “Цай даргилж байхад орж ирлээ шүү” гэж инээмсэглэн хэлээд ширээнээ урив. Буйдан дээрээ ном уншиж суусан гэрийн эзэн “Манай зээ хүү ирчихсэн бужигнуулж байна. Бид хоёрын амь даа” гээд зээгийнхээ толгойг илэв. Хонгорзулын том хүү юм байна. Зургаан настай Тайшир хүү хөлбөмбөгт жигтэйхэн дуртай гэнэ. Өвөөгийнхөө хөл бөмбөгийг өрөө дамжин хөөж гүйгээд гүйцэгдэх янзгүй жирийлгэнэ. Эзэгтэй “Миний зээ чинь өвөөгийнхөө хөлбөмбөг тоглож явсан он цагийг үргэлжлүүлэх хүү дээ” гэж хэлээд өхөөрдөн харав. Өвөө, эмээгийн амины зээ амралтын өдрөө ирдэг аж. Гал тогооны шүүгээний дээд талын хананд жирийтэл өлгөсөн дэлхийн улс, нийслэлийн нэртэй дурсгалын тавагнууд эднийд ирсэн хэний ч харааг татахаар содон юм. Дэлгэрмаа эмч “Бид хоёр их азтай. Манай нөхөр Монголын хөлбөмбөгийн холбоонд ажиллаж явсан учраас ажлынхаа шугамаар олон улсад очиж байсан. Би ч гэсэн эмнэлгийнхээ шугамаар өчнөөн оронд очсон. Европын бүх улсад очсон байх шүү. Очсон газар бүрээсээ ийм таваг авдаг юм. Би ЭХЭМҮТ-дөө их өртэй хүн. Тэр сайхан газарт хүүхдээ төрүүлсэн, хань минь тэнд намайг анх олж харсан гээд яривал олон сайхан дурсамж бий” гэж байна.

Гэрийн эзэн ярианд оролцож “Манай хүн иймэрхүү зүйл яриад хоёр дахин өндөр цалин амлаад байхад өөр газарт очдоггүй хүн дээ” хэмээн жуумалзав.

Бууз жигнэх зуур эзэгтэйтэй хууч хөөрөлдөв. Эзэгтэйн өвөг дээдэс үе дамжин Баянхонгорт аж төрж байж. Аав, ээж нь хоёулаа эмч гэнэ. Дэлгэрмаа эмч бидэнд цай аягалангаа “Миний аавыг Батаахүү гэдэг юм. Баянхонгорынхон андахгүй. Ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн. Ээжийн минь алдар Цэрмаа. Энх тунх үр ачаа тойруулаад жаргаж суугаа сайхан буурал бий” хэмээв. Аавынх нь талд эмч нар олон гэж сонирхуулав. Ээжийнх нь уг удмын түүх тун сонирхолтой юм. Богд хаанаас төрийн дууч цол хүртэж байсан хошуу ноёны туслагч Дандардорж эмээгийнх нь аав гэнэ. Эзэгтэйн эмээ өдгөө 104 настай буурай хажуугийнх нь байранд амьдардаг юм байна. Саявтар аавынхаа хэлмэгдсэний мөнгөн тэтгэмжийг авчээ. Эмээгийнх нь аав Дандардорж Богд хаанаас төрийн дууч цол хүртэж байжээ. Гурван өдөр тасралтгүй дуулахдаа нэг ч дууг давтан дуулаагүй гэсэн хууч яриаг эдний удмынхан өөр зуураа бахархан ярьцгаадаг юм байна. 1939 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеэр баривчлагдаж яваад эргэж ирээгүй гэнэ.

Эзэгтэйн өвөө Халх голд байлдаж явжээ. Цусан гавьяаны улаан тугийн одон авч явсан хүн аж. Гэрийн эзэн эхнэрийнхээ эмээгийн удам судрын талаар ном бичиж эхэлжээ. Удам судрын тухай хөөрөлдөх үеэр Д.Ганбат ярианд оролцлоо. Гэрийн эзэн “Миний ханийн удам судар үүх түүх ихтэй. Цагаан сараас өмнө номоо дуусгачих санаатай үзээд л байна. Дандардорж гэж мундаг хүн хэлмэгдүүлэлтийн үеэр баривчлагдахдаа тавь дөхөж байсан юм билээ. Хошуу засаглаж явсан тэр хүний оюунлаг, сэхээлгийг, авьяасыг нь бахдаж барамгүй юм аа. Наад зах нь гэхэд л Богд хаанаас төрийн дууч цол авч байсан талаар манай хүн сая ярилаа. Бичгийн эрдэм соёл нь бүр гайхмаар. Манж, төвд, орос, хятад хэлтэй, оточ маарамбын ухаанд суралцсан хүн байж. Тухайн үеийн эрдэмтэй хүмүүс ямар мундаг боловсорсон байсныг харуулсан тод жишээ шүү. 11 хүүхэдтэй хүн байсан юм билээ. Баригдаад явахад нь 1921 оноос өмнө төрсөн долоон хүүхдийг нь шунахай феодалын хүүхэд гээд сургуульд сургаагүй хяхаж хавчсан эмгэнэлтэй түүх байна. Үр удмаар нь хэлмэгдүүлнэ гэдэг асар эмгэнэлтэй. Гэсэн ч сайн хүний үрс мөн чанараа гээдэггүйн үлгэр манай хүний удмаас харагддаг юм” хэмээн хууч хөөрөв.

Гэрийн эзэн нийслэлд төрсөн ч уг гарлаараа Өвөрхангайн Төгрөг сумынх гэнэ. Аав нь жолооч, ээж нь оёдолчин байж. Эдийн засагч мэргэжилтэй энэ эрхэм амьдралынхаа хорь гаруй жилийг хөлбөмбөгт зориулсан тухай сурвалжлагын эхэнд онцолсон. Багаасаа л хөлбөмбөг хөөж гүйдэг хүү байж. Их сургуулийнхаа шигшээд тоглож, хөл бөмбөгийн спортоор хичээллэж байсан залуу сургуулиа төгсөөд Дарханд ажиллахдаа ч Хөлбөмбөгийн холбооны Дархан дахь салбар зөвлөлийн даргын албыг давхар хашиж явжээ. Нийслэлд ирсэн хойноо ч холбоондоо идэвхтэй явсаар сүүлдээ холбооныхоо ерөнхий нарийн бичгийн дарга, гүйцэтгэх захирлынх нь албыг хашсан гэнэ. “Хөлбөмбөгөөр дэлхийд амжилт гаргахын тулд бид яах ёстой вэ. Тийм цаг хэзээ ирэх бол” гэж сонирхоход “Хөлбөмбөг тоглох дургүй хүн гэж үгүй. Хүүхэд байхаас нь спортын дөр суулгах ёстой юм билээ л дээ. Ер нь хөдөлгөөний эвсэл эзэмшүүлчихвэл хүүхдийн бие бялдар ямар ч спорт руу ороход бэлэн болдог. Үүнийг нь биеийн тамирын хичээлийнх нь агуулгад суулгаад өгчих хэрэгтэй. Энэ спортод дуртай хүмүүс нь байхад заах чиглүүлэх арга хэмжээг систем, дэс дараатай зохион байгуулахад хөгжихгүй юм гэж үгүй. Бид ингэж явсаар өнөөдөр дэлхийн аваргын урьдчилсан шатны тоглолтод орж, дараагийн шат руугаа дэвшээд орох шинэ амжилт гаргаад эхэлчихсэн. Энэ бол олон жилийн хөдөлмөрийн шим. Өмнө нь бид хөлбөмбөгийн спортоо хөгжилтэй орнуудтай харьцуулж дор хаяж 100 жилээр хоцорч яваа гэдэг байсан. Сүүлдээ араас нь хөөгөөд гүйцэхгүйгээ мэдэрч, алгасч хөгжих төлөвлөгөө боловсруулах ёстой гэсэн шийдэлд хүрсэн л дээ. Тэгээд хөгжилтэй орнуудын туршлагыг судалж байгаад стратеги төлөвлөгөө боловсруулсан. Эцэст нь Азийн 48 орон дотроо стратеги төлөвлөгөө боловсруулах ажлаараа ялгарч чадсан шүү. Хоцронгуй хөгжиж байсан улсуудаасаа түрүүлээд хийчихсэн юм. Ийм шалтгаанаар Азийн хөлбөмбөгийн холбоо дээд шагнал болох Алтан од-оо надад өгч байсан түүхтэй” гэж ярилаа. Гэрийн эзэн Катарт очиж хүлээж авсан “Алтан од” шагналаа зочны өрөөндөө хүндэтгэлтэй байрлуулжээ. “Япончууд 2050 онд дэлхийн аварга болно гэсэн төлөвлөгөө гаргасан ч хамаагүй өмнө буюу 2010 он гараад л эмэгтэйчүүд нь дэлхийн аварга болсон” гэж ярих гэрийн эзэн хөлбөмбөгийн спортын ирээдүйд огтхон ч эргэлздэггүй гэнэ.

Гэрийн эзэн одоо зээ хүүтэйгээ гэртээ хөлбөмбөг “тоглож”, ном орчуулаад завгүй суудаг болжээ. Эзэгтэйн зав чөлөөтэй үеэр ууланд алхах, машинаараа хаа нэг тийш цэвэр агаарт гарангаа аялах, волейбол тоглох гээд идэвхтэй амрахыг илүүд үздэг аж. Эдний том охин нь тусдаа гарсан бол хоёр хүү нь Австралид сурдаг юм байна. Харүмофүжигийн “Шинэ Монгол” сургуулийн аравдугаар ангид сурдаг бага охин Индра нь бидэнд төгөлдөр хуур тоглож сонирхуулав.

Ганбат “Дэлхийн мисс”-т эх орноо төлөөлж оролцсон охиныхоо тухай “Эцсийн шалгаруулалт нь Соёлын төв өргөөнд болоход нь л очиж байлаа шүү дээ. Охиноороо гуйлган байж очсон юм. Үзээд сууж байтал эхний гурав руу орох шинжтэй болчихлоо шүү. Дэд байр баараггүй нь дээ гэж бодоод сууж байтал түрүүлчихдэг байгаа. Маш сонин, гайхалтай мэдрэмжид эзлүүлж хэсэг сууснаа мартдаггүй юм” гэж дурссан бол эзэгтэй “Охинтойгоо тэр том арга хэмжээнд очоод Ази тивийнхээ охидоор бахархсан шүү. Ази тивдээ манай улсын охид бие хаагаараа онцгой. Монгол охид дэлхийн мисс болоход ойрхон гэж боддог” хэмээлээ.

Эзэгтэй яриа үүсгэх бүрдээ мэргэжлээрээ бахархсан үг унагах юм. Багаасаа хүссэн мэргэжил учраас эмчийнхээ мэргэжилд хайртай гэнэ. Онц сурдаг сурагч охин хамгийн сайн байсан химийн шалгалтдаа бүдэрч, конкурсдээ азгүйтэн Анагаахын дундын хуваарь авсан, аавынхаа ятгалгаар сувилагчийн мэргэжлээр суралцах болсон, сувилагчаар сурсан жилүүддээ шөнийн 22 цаг хүртэл номын санд сууж Анагаахын дээдэд урилгаар элссэн, төгсөөд гуравхан хоногийн дараа Улсын хоёрдугаар төв эмнэлэгт сэхээний эмчээр ажилласан гэж ирээд өчнөөн яриа хөврөв. Гэрийн эзэгтэй сэхээний эмч хийж байгаад Эх нялхсын төвд Чих хамар хоолойн тасагт эмчээр ажилд орсноосоо хойш өнөөг хүртэл ЭХЭМҮТ-д ажиллаж яваа гэнэ. Дэлгэрмаа эмч насаараа ажилласан төвийнхөө Хүүхдийн чих, хамар, хоолойн тасгийн эрхлэгчээр ажилладаг аж.

Хүүхдүүд чих хамар хоолойн өвчлөлд илүү өртөмхий байдаг гэнэ. Дэлгэрмаа эмч ногоон салат таваглах зуураа Манай зөвлөх поликлиникийн статистикийг харахад хамгийн их өвчлөлтэй нь чих хамар хоолой, мэдрэл, уушгины тасаг байдаг юм. Сүүлийн үед ээж, аавуудад нэг алдаа анзаарагдаж байна. Хүүхдийнх нь хоолой өвдөнгүүт дур мэдээд антибиотик өгчихдөг. Эдгээд дахиад өвдөхөд нь дахиад антибиотик өгдөг. Саяхан Улсын клиникийн хоёрдугаар эмнэлгийн захирал Баясгалан эмч анхаарахаар сэдэв хөндсөн харагдсан. Антибиотикийн эмх замбараагүй хэрэглээний нөлөө хэдэн жилийн дараа антибиотикт дарагдахгүй өвчин болж гарч ирнэ гэсэн утгатай үг хэлсэн байна лээ. Үнэхээр үнэн үг” гэж байна.

Хаана ч явсан чихэвч зүүж яваа хүүхэд залууст хамаатай яриа ч бидний дунд өрнөв. Хүний сонсох босго хэмжээ 20-30 децибел байх ёстой гэнэ. ДЭМБ өндөр децибелтэй хөгжим сонсохыг хориглодог юм байна. 40 децибелийг сонслоо гэхэд хагас цагаас хэтрүүлж болохгүй гэсэн зөвлөмж хүртэл гаргачихаж. Удаан хугацаанд чанга дуу сонсоод байвал чихний мэдрэлийн эсийг сөнөрөлд хүргэдэг аж. Өнөөдөр чихэвчээр чанга дуу сонсч яваа хүүхэд, залуус хэдэн жилийн дараа сонсголын эмгэгтэй болох магадлал маш өндөр гэж Дэлгэрмаа эмч ярилаа. Дэлгэрмаа эмчийг 1990-ээд онд Солонгост очиход нэг доктор гудамжинд чихэвч сонсон яваа өсвөр насны хүүг заагаад “Ирээдүйн өвчтөн маань энд явж байна” гэж хэлж байж. Тэр доктор хожим 2013-2018 онд Дэлхийн чих хамар хоолойн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгчөөр ажилласан гэнэ.

“Шүдний өвчлөл хоолойн өвчлөлд нөлөөлдөг гэж сонссон. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ” гэж сонирхоход Дэлгэрмаа эмч “Гүйлсэн булчирхайн үрэвслийг үүсгэдэг стрептококк гэж бактери бий. Энэ бол шүдийг хорхойтуулдаг бактери. Шүд хорхойтой бол гүйлсэн булчирхайд заавал нөлөөлдөг. Гүйлсэн булчирхайг үрэвсүүлдэг, архаг үрэвсэлд хүргэдэг. Тэгэхээр амны хөндий эрүүл байж гүйлсэн булчирхайн үрэвсэл тусахгүй. Шүд хорхойтой бол чих хамар хоолойн үрэвслээс гадна хоол боловсруулах эрхтэнд сөргөөр нөлөөлдөг. Эрүүл шүд хөтөлбөр хэрэгжээд эхэлчихлээ, хоёр, гуравхан жилийн дараагаас үр дүн нь мэдрэгдээд л эхэлнэ. Манай улс чинь их гоё. Зөв зүйл эхлүүлчихвэл үр дүн нь тэр дороо гардаг” гэв.

Жар, далаад онд эмч нарыг сандаргаж байсан стафилоккокоор үүсгэгддэг буглаа сүүлийн нэг хоёр жилд мэдрэгдэхүйцээр өссөнийг гэрийн эзэгтэйтэй яриа дэлгэж суухдаа сонсов. ЭХЭМҮТ-ийн ерөнхий мэс заслын эмч нар өдөрт энд тэнд гарсан 20-30 буглаа нээж байгаа гэнэ. Дэлгэрмаа эмчийн “Чих хамар хоолойн тасагт ингэж ирэх хүүхдийн тоо сүүлийн нэг жилд ихэссэн. Хоолойг нь дутуу эмчилдэг, хорхойтой шүдтэй, антибиотикийн буруу хэрэглээнээс болж гүйлсэн булчирхайнуудад буглаа үүсдэг. Тэрнээс болж хүүхдүүд амаа ч ангайж чадахгүй, хордлогод ороод хүнд байдалтай ирж байна. Гүйлс орчмын буглаа үүсч эмнэлэгт ирэх хандлага сүүлийн жилд ихэсчихлээ. Долоо хоногт тогтмол таваас зургаан тохиолдол ажиглагдаж байна. Стафилоккок бол маш хоруу чанартай. Идээ буглаа үүсгэдэг. Ерээд оноос хойш бараг ажиглагдахаа байсан буглаа эрс нэмэгдэх болсон нь ерөөсөө л эрүүл мэндийн боловсролтой холбоотой” гэсэн үг аав, ээжүүдэд хүргэмээр өнцөг санагдав.

Хүүхдүүддээ нафазолин хэрэглэж, тэр нь наркоман буюу донтолт болж хувирч байна гэсэн мэдээлэл цацагддаг. Бидний ярианы нэг сэдэв энэ байсан юм. Нярай хүүхдэд физиологийн битүүрэл гэж байдгийг мэдэхгүйгээсээ болж олон ээж хүүхдийнхээ хамрыг ухаж, цэвэрлэж, элдэв дусаалга хэрэглэж үрэвсүүлж гэмтээдэг гэнэ. Дэлгэрмаа эмч ээжүүдэд “Эхийнхээ хэвлийд усанд бойжиж байгаад гарч ирсэн хүүхэд хуурай орчинд гарахаараа маш их хэмжээний салст ялгаруулж эхэлдэг. Аливаа эрхтэн дасан зохицох, хамгаалах чадвартай учраас ийм шинж ажиглагдаж байгаа юм. Тэр үед хамрыг нь цэвэрлэж, дусаалга дусааж цочроож болохгүй. Наад талыг нь арчиж цэвэрлэж, 50-60 хувийн чийгшилтэй орчинд байлгаж, 0.65 хувийн салин гэж уусмал дусаахад л болно” гэж зөвлөв. Нэг зүйл сонирхуулж хэлэхэд Европын чих хамар хоолойн нийгэмлэгийнхэн “Ээжүүдийн хэт анхаарах хам шинж”-үүдийг жагсаачихаж. Эхэнд жагссан хам шинж нь хүүхдийнхээ хамрыг битүү гээд ухсаар байгаад үрэвслүүлдэг ээжүүдтэй холбоотой юм байна. Бас нэг сонин мэдээллийг Дэлгэрмаа эмчээс сонслоо. Шилжилтийн насны хүүхдүүд, жирэмсэн бүсгүйчүүдэд гормоны гаралтай хамрын битүүрэл гэж байдаг гэнэ. Ийм онцлогийг мэдэхгүйгээс болж шилжилтийн насныхан хамрын дусаалга их хэрэглэж, сүүлдээ наркоман буюу донтолтын хэлбэрт ордог болжээ. Бэлгийн хоёрдогч шинж илрэхэд гормон ихэсч, тэр нь хамарт нөлөөлдөг юм байна. Дэлгэрмаа эмч “Хамрын гормонтой дусаалга гэж бий. Гэхдээ мэргэжлийн эмч нарын зөвлөмжөөр л хэрэглэх ёстой. Хамрын судас агшаах дусаалга гэж байгаа. Хамар битүүрэлтийг архаг, хурц, харшлын гаралтай үрэвсэл гэх мэтээр ангилдаг. Сүүлийн үед эмийн гаралтай хамрын битүүрэл ихэссэн. Эмийг долоо хоногоос илүү дусааж болохгүй” гэж яриагаа үргэлжлүүллээ.

Хүүхдийг дөнгөж төрөнгүүт хараа, сонсгол, түнх, бодисын солилцооных нь шинжилгээг хийж ямар нэг эмгэгтэй эсэхийг шууд тодорхойлох боломжтой болсон тухай гэрийн эзэгтэйгээс сонсов. Түнхний мултралыг дөнгөж төрөхөд нь оношилдог болсноос хойш энэ төрлийн эмгэгтэй хүүхдүүд гэмтлийн эмнэлэгт очихоо больж. Хараа, сонсголын хувьд ч гэсэн дөнгөж төрөхөд нь шинжлэхэд гайхмаар үр дүнтэй эмчилж болдог гэнэ. Сонсгол нь асуудалтай нярайг гурав, зургаан сартайд нь давтан үзлэгт оруулаад сонсголгүй нь тогтоогдвол дунгийн суулгацын мэс засал хийгээд сонсголтой болгоод эхэлчихэж. 2009 оноос хувийн эмнэлгүүдэд хийж эхэлсэн энэ хагалгааг улсын эмнэлэгт даатгалын мөнгөөр хийдэг болсон гэнэ. 30-40 саяар үнэлэгддэг дунгийн суулгацын аппаратны үнийн 25 хувийг нь аав, ээж, 75 хувийг төсвөөс гаргадаг юм байна. Дэлгэрмаа эмч “ Бид хоёр нас дөрвөн сартайд хүүхдэд дунгийн суулгацын хагалгаа хийж байсан. Хагалгаа хийснээс нэг сарын дараа аппаратыг нь асаахад хүүхэд цочино, гайхна. Ээжийнхээ дуунд хариу үйлдэл үзүүлнэ. Таг сонсголгүй хүүхдийнхээ сонсож байгааг харсан аав, ээжүүд ямар их баярладаг гэж санана. Уйлна, баярласнаа илэрхийлнэ, бүр баярласандаа хагалгаа хийсэн багийнханд мөргөж байсан ээж бий. Хүн урмын амьтан. Мэргэжилдээ дурлаж өдий хүртэл цаг завгүй ажиллаж яваа эмч нар яг энэ агшинд урам авч, юугаар ч илэрхийлэх аргагүй кайф мэдэрдэг. Гэнэт юм сонсч эхэлсэн тэр жаахан амьтны харц, инээд, ер үйлдэл бүхэн нь ямар их кайф мэдрүүлдэгийг зүйрлэж хэлэх үг олдохгүй байна. Чин сэтгэлээсээ баярлалаа гэж хэлж байгаа аав, ээжүүдээс маш том урам авдаг. Юу ч сонсдоггүй байсан хүүхэд сонсдог болж, гадаад орчинтойгоо харилцаж, ээждээ хөтлүүлээд инээгээд ороод ирэх агшныг харах хамгийн сайхан” гэж хэлээд инээмсэглэлээ. Чих нь төрөлхийн битүү төрсөн хүүхдүүдэд ч сонсгол бэлэглэх асуудалгүй болж. Долоон сартай бяцханы духанд чичиргээнд аппарат зүүж өгөнгүүт л сонсч эхэлсэн сэтгэл хөдлөм түүхийг эзэгтэйгээс сонсов. Алга ташихаар ийш тийш харж хариу үйлдэл үзүүлсэн хүүхдээ ээж нь хараад баярласандаа нулимсаа барьж дийлээгүй гэнэ. Энэ мэт олон сайхан түүх сонсч хэсэг суулаа. Битүү чихтэй хүүхдэд багад нь ийм аппарат зүүж, зургаа долоон настайд нь суваг хийж өгч, 15 хүрэхээс нь өмнө хавирганы мөгөөрснөөс нь аваад дэлбэн хийж өгөхөд л эв эрүүл болчих юм байна.

Сав л хийвэл эмнэлгээ, ажлаа ярих гэрийн эзэгтэй ярианыхаа төгсгөлд “Гадаадад эмч нарыг маш их үнэлдэг. Төлөвлөгөөт хагалгаа гээд хагалгаанд орох хугацааг нь хэлэхэд хүн бүр хүндэтгэн хүлээж авдаг. Гэтэл манайхан нэг өдөр ч хүлээх дургүй, элдэв шүүмжлэл хэлдэг. Би социализмын үед эмч хүний хүүхэд байсан. Тэр үед эмч нарыг гойд хүндэлдэг байсныг та ч мэдэх байх. Зориод ирж байгаа хүүхдүүдийн аав, ээж, ойр дотны хүмүүсийн хандлагыг анзаарах нь ээ талархах сэтгэл багасч дээ гэсэн гутранги бодол төрдөг шүү. Уг нь монголчууд найрсаг, налгар ард түмэн. Шилжилтийн үетэй л холбоотой үзэгдэл шиг байна” гэж хэлсэн юм.