Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхантай ярилцлаа.

-Коронавирусийн цар тахлын дараа дэлхий яаж өөрчлөгдөх вэ гэсэн яриа хөөрөө, таамаг дүгнэлт ид хөвөрч байна. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Коронавирусийн дараа дэлхий өөрчлөгдөнө гэж яриад байгаа. Гэхдээ ертөнц бүтнээрээ эргэчихнэ гэж байхгүй. Гиперглобалчлал гэж ярьдаг даа. Биесээсээ хэт хамааралтай эдийн засгуудыг байгуулахаас зайлсхийх хандлагыг ингэж тодотгодог. Тийм хандлага гарч магадгүй. Арьсны үзэл, үндсэрхэг үзэл гарч болно. Улс орнууд хил хязгаараа хаагаад протекционизмийн дүр зураг анзаарагдаж мэднэ. Гэхдээ глобалчлал бодит процесс учраас дэлхий бие биетэйгээ худалдаа наймаа хийхгүйгээр аж төрж чадахгүй ертөнц хэвээр үлдэнэ.

-Популизм гэх мэт хэт туйлширсан хандлагууд идэвхижих эрсдэл бий юу?

-Энэ цаг үед чоно борооноор гэгчээр буруу үзлүүд сэрж магадгүй. Барууныхан хүртэл дайны өмнөх байдал гэж хэлээд байгаа нь бас шалтгаантай. 1929-1933 онд депресс болсон юм. Дэлхийн эдийн засаг хямарсан.

Тэр үед гол хөрөнгө оруулагчид байсан америкууд Европ, Германаас хөрөнгө оруулалтаа татсан түүхтэй. Хөрөнгө оруулалтаа татангуут Европ, Германы байдал муудаж таарна. Эдийн засаг муудсан тэр орчинд популизм хүчтэй босч ирсэн юм, дайны өмнө. Зүгээр нэг популизм төдийгөөр өнгөрөөгүй. Дараа нь фашизм болж хувираад дэлхийн дайн дэгдсэн. Дэлхийн дайны тэр гашуун туршлага эдийн засгийн хувьд хэрхэн өрнөсөн процессийг барууныхан ойлгож байгаа. Тийм учраас бүгд хаалгаа хаагаад суухгүй. Эдийн засгаа идэвхжүүлэх чиглэлд асар их мөнгө цутгах хөтөлбөр хэрэгжүүлээд эхэлсэн. Товчхондоо популизм, фашизмд орон зай байхгүй.

-Ерөнхийлөгч саявтар сонгуулийг хойшлуулах, удирдлагыг нэг гарт төвлөрүүлэх гэсэн агуулгатай уриалга гаргалаа. Засаглалд нөлөөлөх оролдлого, хэцүү цагт гаардаг популизмын илрэл гэх мэтээр шүүмжилж байна. Таны хувьд ямар байр суурьтай яваа бол?

-Ерөнхийлөгчийн уриалгыг сайн талаас нь харвал пандемик гэж айхавтар юм болж байна шүү гэж анхаарууллаа. Муу талаас нь харвал эрүүл мэнд, эдийн засгийн асуудал дээр дахиад улс төрийн асуудал нэмж толгой эргүүлээд байх хэрэггүй л дээ. Засаглал өөрчлөх, эрх мэдэл төвлөрүүлэх гэдэг дээр эрт дүгнэлт хийх хэцүү. Гэхдээ энэ бүх асуудлыг ардчилсан тогтолцоо л шийдэж чадна.

-Коронавирусийн эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөлөл рүү оръё. Дайны байдал, эдийн засгийн хямрал гээд янз бүрээр л тодотгож байна…?

-Коронавирус дэлхийн хувьд эдийн засгийн бодит хямрал болж хувирна гэдэг дээр ихэнх эдийн засагч санал нийлчихлээ. Дайны байдал гэж тодотгоод яваа нь ч учиртай. Үзүүлж буй нөлөөллийн хувьд эрэлт болон нийлүүлэлт аль аль талдаа сөргөөр нөлөөлж байгаа. Байгалийн гамшиг шиг тодорхой орон нутаг, улс, бүсэд биш дэлхий нийтийг хамарлаа л даа. Байгалийн гамшиг тохиосон улсад тал бүрээс нь очиж туслаад асуудлыг шийдчихдэг. Гэтэл энэ тахлаас үүдсэн хямрал бүх улсыг хамарч байгаа учраас маш их хүндрэл үүсч байна. Үргэлжлэх хугацааны хувьд 18 сараас дээш гэсэн ойлголттойгоор бэлтгэл ажлуудаа хийж байна, улс орнууд.

-Коронавирусийн тархалт эхэлснээс хойш жил хагасын хугацаанд хямрал үргэлжилнэ гэсэн үг үү, эсвэл өнөөдрөөс тоолох ёстой хугацаа юу?

-Өнөөдрөөс гээд ойлгочих хэрэгтэй. Хятад эхнийхээ давлагааг даваад дуусч байна. Гэтэл одоо коронавирусийг буцаагаад импортлоод эхэллээ. Импортлохгүйн тулд хүний урсгалаа хааж байна. Хүний урсгал тасарчихаар эдийн засаг царцахаас аргагүй. Хүний урсгалаа хаагаад хэдий хүртэл тэсэх вэ гэдэг нь өөрөө том асуудал. Вирустэй дайтах дайн эхэлчихлээ. Дайны цагт бүгд хариу довтолж давшдаг. Дайн учраас дандаа ялах боломжгүй. Хямрал таван үе шаттай. Эхэлдэг, хариу арга хэмжээ авдаг, үер мэт хүчинд автдаг, фронт жигдэрдэг, эцэст нь эдийн засаг өсч эхэлдэг. Хямралын үеэр шийдвэр гаргагчдын төсөөлөөгүй ч байж болох үер шиг хүчтэй хүндрэл бэрхшээл орж ирдэг. Бүр үер гэсэн нэршил хүртэл бий. Жишээ нь, халдвар нийт олны дунд тараад эхэлбэл эрүүл мэндийн хүчин мөхөсдөнө. Эдийн засгийн чадал ч хэцүүднэ. Ийм хэцүү бүхний өөдөөс асар их хохиролтойгоор фронт болж жигдэрдэг. Эрх баригч, ард түмэн нэг бодлого дээр нэгдэж тэмцэх шаардлагатайгаа ойлгодог. Үүний дараа тэмцэлдэж байж хямралыг давдаг жамтай. Товчхондоо хямрал явдаг шат дарааллыг ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, долоон арга хэмжээнд санаа амарч болохгүй.

-Та бид хоёрын яриа Засгийн газрын гаргасан шийдэл, арга хэмжээ рүү орчихлоо. Ерөнхий сайдын мэдэгдэлд дурдсан ажлууд цагаа мэдэрсэн шийдлүүд мөн үү?

-Манай Засгийн газар, холбогдох хүмүүс арга хэмжээ авч байна. Авч буй арга хэмжээнүүдийг нь сайшаан магтмаар байна. Тус бүрдээ чаддаг зүйлсээ хийх нь вирустэй хийж буй чухал тэмцэл. Гэхдээ хийж буй бүр арга хэмжээгээ хоёр цонхоор харах учиртай. Нэгдүгээрт, авч буй арга хэмжээнүүд цөмөөрөө хууль ёсных байна уу гэдэгт анхаарах ёстой. Жишээ нь, Ерөнхий сайд саявтар олон сайхан арга хэмжээ авна гэж мэдэгдлээ. Заримыг нь Засгийн газар дангаараа биш УИХ-тай хамтран шийдэхээр харагдаж байна лээ. Тэгэхээр Ерөнхий сайд ярьж байгаа асуудлуудаа УИХ руу бариад орох байх. Хууль ёсны байж гэмээ нь гаргасан шийдвэрт нь хүн бүр итгэнэ. Хүн бүр тэр шийдвэрийн төлөө зүтгэнэ. Түүнээс биш хэн нэг даргын мэдэгдлээс итгэл үүсэхгүй. Тэр утгаараа эдийн засагт авах арга хэмжээ хүн бүрийн итгэлийг хүлээж байж ажил цааш өрнөнө. Хоёр дахь цонх нь бас их чухал. Засгийн шийдвэр хэдэн хүний амьдралыг сайжруулж, хэчнээн хүний аж ахуйг хамгаалж байна вэ гэдэг шалгуураар харах шаардлага бий.

-Засгийн дэмжлэг бага хүрээг хамрах нь гэсэн шүүмжлэл бас дуулдаад байна?

-Хэрвээ таны асуусанчлан хамрах хүрээ хумигдмал харагдсан бол цаашид өчнөөн арга хэмжээ авах шаардлага Засгийн газрын өмнө байгаа гэсэн үг. Жишээ нь, 300 тэрбумыг ноолуурын бизнест хийнэ гээд ярьж байна. Хэвийн нөхцөлд бол ноолуурын хойноос хөөцөлдөх худалдан авагчид дэлхийд өчнөөн бий байх. Гэтэл өнөөдөр бүгд хэмнэлтийн горимд орчихсон, эрэлт бий юу гэдгээ тооцох хэрэгтэй. Дэлхийн эдийн засаг хямарна гэж байхад үнэтэй ноолуурт мөнгөө зараад явах хүний тоо хэд байх бол? Ноолуурын бизнесээ бодсон уу, эсвэл ноолуур гаргадаг малчдаа дэмжиж байгаа юу, хүндээ яг яаж хүрэх вэ гэх мэт тов тодорхой шалгуурууд байхгүй бол шийдвэрийн агуулга буруугаар эргэх эрсдэлтэй.

-Төсөв тодотгохгүй гэдэг дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Дэлхийн эдийн засаг хямарч байхад шаардлагагүй хөрөнгө оруулалтаас аль болох татгалзах шаардлага бий. Тэгэхийн тулд төсвийн тодотгол хэрэгтэй.

-Дэлхийн улс орнууд ямар арга хэмжээ авч байна вэ, жишээ нь төсөв дээр ямар бодлого барьж байгаа бол?

-Улс орнууд янз бүрийн арга хэмжээ авч эхэлсэн. Өвчинд яаж, ямар байдлаар нэрвэгдэж буйгаасаа хамаараад арга хэмжээнүүдийнх нь түвшин янз бүр байна. Гэхдээ нэг зүйл тов тодорхой байгаа. Нэгэнт дайны байдал үүссэн учраас бүх улс төсөвтөө тодотгол хийж, хэрэггүй хөрөнгө оруулалтуудаа чадах хэрээрээ багасгаж, өвчинтэйгөө тэмцэх ажилд асар их мөнгө зарцуулж яваа. Дээр нь эдийн засгаа дэмжих чиглэлд эрэлт, нийлүүлэлт хоёулантай нь ажиллаж байгаа. Дэлхийн зураг ийм байна. Бид ч гэсэн дэлхийтэй хөл нийлүүлэх хэрэгтэй.

-Дэлхийн улс орнуудыг анзаарах нь ээ гаргасан шийдвэрүүдээ тухай бүрд нь нийцүүлэн өөрчилж, шинэ шийдлүүд гаргаж хурдтай ажиллаж байгаа харагдах юм. Бид ч тэгж ажиллах шаардлагатай юу, эсвэл жижиг эдийн засаг учраас өөр арга тактик хэрэглэх ёстой юу?

-Хурд маш чухал. Эдийн засагчдын зүгээс “Цаг битгий алдаач” гэж шаардаад байсны гол зорилго нь тэндээ байгаа юм. Манай Засгийн газраас гаргасан шийдлүүдийн хувьд нэг зүйл нэмж хэлмээр байна. Би команд өгсөн, тиймээс биелэх ёстой гэж авторитар дэглэмээр хандвал алдаа болно. Учир нь ардчилсан, хууль ёсны механизм бол нийтээрээ фронт болж, итгэлээ нэгтгэж тэмцэлдэх юм. Дайн гэдэг бол ухардаг, давшдаг, алдаагаа засдаг процесс болохоос биш зургаа, долоон юм хэлчихээд санаа амарч, бие биедээ баяр хүргэдэг эд биш.

-Вирусийг анх хэн дэгдээсэн бэ гэдэг дээр АНУ, Хятадын удирдлага зөрчилдсөн үгс унагаад яваа анзаарагдах юм. Эхлэл үүсгэл нь хаанаас бол гэдэг асуултад эцсийн хариу гэж бий юү?

-Үл үзэгдэх вирустэй дэлхийн дайн болж байна. Хуучин сэтгэгдлээрээ буруутныг бие биенээсээ хайх нь гарцаагүй. Хэзээ нэгэн цагт вирусийг ялсан ялалтын түүх бичигдэнэ. Товчхондоо түүхийг ялсан улс нь бичнэ. Тэгэхээр вирусийн түүх яаж бичигдэх нь хэн ялахаас хамаарна. Нэг зүйл нэмээд хэлэхэд өнөөдөр дэлхий даяар вирустэй хийж буй тэмцлийг харахаар тодорхой хэдэн улс маш амжилттай байлдаж байна. Өмнөд Солонгос, Сингапур, Хонконг, Тайвань, Япон амжилттай байлдаж байгаа. Эд бүгд ардчилсан улсууд. Итали хүнд байдалд орсон нь үнэн. Европын холбоо бүх хүчээ тийшээ дайчилж эхэлсэн. Италид яагаад халдвар газар авав гэдэг ч цаанаа шалтгаантай. Аль ч улсын хувьд халдвар авагчид нь залуус байна. Нэгдүгээрт, залуус нийгмийн харилцаанд идэвхтэй ордог онцлогтой. Хоёрдугаарт, эдийн засгийн хямралд хамгийн түрүүнд цохиулдаг. Залууст ажил хайгаад гүйхээс аргагүй нөхцөл үүссэн гэсэн үг. Залуус халдвар авч аав, ээждээ очиж халдаагаад байна л даа. Италичууд манайхан шиг гэр бүлсэг хүмүүс. Аав, ээжтэйгээ маш ойр харилцаатай. Ийм учраас хөгшчүүл нь хүүхдүүдээсээ халдвар авч олноороо амь эрсдээд байгаа юм.

-Италиас гадна Америк бас хэцүүдэж байна шүү дээ…?

-Популист Ерөнхийлөгчтэйгөө цаг алдсан байж магадгүй. Гэхдээ би америкчуудыг энэ өвчнийг цаг алдахгүй ялна гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-Хөл хорио хэдий хүртэл үргэлжлэх нь тодорхойгүй байна. Олон бизнес хаалгаа барьж байгаа. Байдлыг улам муутгахгүйн тулд ямар тактик баривал тахлын үеийн эдийн засгийг хохирол багатай давах бол?

– Хөл хорио тогтоож байгаа нь халдвар тархаахгүй гэдэг талаасаа сайн. Нөгөө талаас нь харвал эдийн засгийг царцааж байгаагаараа муу нөлөөтэй. Ийм зөрчилтэй, хүнд үед гадныхан өнөөдрийн хүрсэн түвшнээ эвдэж нураачихгүй, муутгачихгүйхэн шиг яаж хөргөгчинд хийгээд хадгалах вэ гэдэг бодлого хэрэгжүүлж байна. Эдийн засаг бол амьд организм. Тэр амьд организм өнөөхөндөө царцчихсан байгаа. Царцсан хэвээрээ удвал компаниуд нь сөхөрч таарна. Сөхөрсөн компаниуд нь зомби компани болж хувираад эргэж сэхэхээргүй унадаг. Тэгүүлэхгүйн тулд сайн цаг иртэл хадгалах бодлого явуулж байна л даа. Түүнийг би хөргөгчинд хийх гэж тодотгосон юм. Ажилчдыг нь тарааж бутраахгүйн тулд цалин орлогыг нь хамгаалахаас эхлээд тодорхой арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэхээс аргагүй.

-Ерөнхий сайдын эдийн засгаа дэмжих шийдлүүдэд таван их наяд төгрөг ойрын хугацаанд шаардагдах нь гэж ойлгосон. Төсвийн орлого хэцүүхэн байгаа. Мөнгө хаанаас босгох юм бол гэсэн асуултыг эдийн засагчид тавиад эхэлчихлээ…?

-Өөрсдөд нь тооцоо, төлөвлөгөө бий байх.

-Хямд өртөгтэй зээл олдох боломж бидэнд бий юү?

-Тийм хялбар зээл амар олдохгүй. Хямд зардалтай бэлэн зээл өгөх улс орон байхгүй. Гэхдээ коронавирустэй тэмцэхийн тулд улс орон тус бүрдээ хар чадлаараа зүтгээд асуудлыг шийдэх боломжгүй хүнд байдалд дэлхий нийтээрээ орчихсон. Хүчирхэг гүрнүүд ч улсынхаа асуудлыг дангаараа шийдэж хүчрэхгүй байдал үүссэн. Тийм учраас улс орнууд бие биедээ тусалъя гэцгээж байна. Харилцан биендээ туслахын тулд дэлхийн томоохон төв банкууд хамаг хөрөнгөө дайчилъя, улс орнуудын пандемик бондыг худалдаж авъя гэж байгаа. Пандемик бондыг худалдаж авах хөтөлбөрт маш хурдан залгагдах хэрэгтэй.

-Пандемик бондыг худалдаж авах хөтөлбөрт хамрагдахын тулд яах ёстой вэ?

-Тэгэхийн тулд бид дотроо төлөвлөгөөтэй, хөрөнгө мөнгөө зөв дайчилсан байх хэрэгтэй. Саарал жагсаалтад ортлоо замбараагүйтсэн санхүүгийн асуудлаа шийдэхгүйгээр бусдаас тусламж авна гэдэг хялбар биш. Тийм тусламж үхэл хагацалтай тулсан үед л ирж магадгүй.

-Тэгэхээр эхлээд санхүүгийн сахилга батаа сайжруулах шаардлагатай нүүр тулах нь ээ?

-Тэгнэ. Өөрийнхөө мөнгийг зөв зарцуулах талд анхаараагүй байж хүнээс мөнгө авна гээд очих хэцүү шүү дээ.

– СОНГУУЛИАР БҮРДЭХ ШИНЭ ЗАСАГТ ТАХЛЫН ДАРАА ТОГЛОХ ХӨЗӨР ҮЛДСЭН ҮҮ –

Геометр прогрессоор өсч буй “COVID-19” дэлхийн эдийн засгийг орвонгоор нь эргүүлж байна. Хүн төрөлхтөн “тахлын үеийн эдийн засгийн хямрал” дунд аж төрөөд хэдэн сар болчихлоо. Үйлдвэрлэгчид нь үйлдвэрээ хааж, хэрэглэгчид нь гэртээ нам бүгсэн өдрүүд хэдий болтол үргэлжлэхийг эрдэмтэн шинжээч, эмч судлаачид өнөөхөндөө янз бүрээр таамаглацгааж сууна. Цаг хугацааны энэ тодорхойгүй байдал төр засгийн толгойд буй эрх мэдэлтнүүдийн хувьд шийдвэр гаргахад нь хүндрэл учруулж байна. Дэлхийн эдийн засагт эрэлт, нийлүүлэлт аль аль нь зэрэг тасалдсан хямрал энэ зуунд лав тохиогоогүй. Монголын түүхий эд, герман технологи, англи мөнгө, америк менежмэнт нийлээд Хятадад бараа бүтээгдэхүүн болон үйлдвэрлэгдэж буцаад дэлхий даяар тардаг болчихсон глобальчлалын энэ эрин үе дэх цар тахлын нөлөөг бүрэн тооцоолж таамаглах нь маньд байтугай дэлхийн томчуудад ч хүндхэн сорилт болж байх шиг байна.

Ямартаа ч урьдчилсан сигналиудаас анзаарахад цар тахлаас болж дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 0 хувьд очих, ихэнх улсын ДНБ хасах руу уруудах нь нэг дээр нэгийг нэмэхэд хоёр гарна гэдэг шиг тодорхой болчихлоо. Бүр тодруулбал, вирусийн эсрэг вакцин, эм гартал халдварын тархалт буурахгүй, дэлхийн улс орнуудын эдийн засаг сууриараа сэргэхгүй. Цэнхэр гаригийн том үйлдвэрлэгч буюу гол нийлүүлэгч нь Хятад. Жилдээ зургаан хувийн өсөлт үзүүлнэ гэж тооцоолж суусан энэ аварга эдийн засгийн нэгдүгээр улирлынх нь үзүүлэлт хасах хоёр хувьтай гараад байна. Энэ бол шок.

Шинжээчдийн зарим нь Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг хоёр хувь гэж тооцсон бол халдварын эхний давлагааг барьж чадсан урд хөршийн эдийн засгаа сэргээх чиглэлд хийж буй алхмуудыг ажиглаж суугаа нөгөө хэсгээс таван хувь руу өгсөнө гэсэн өөдрөг таамаг ч дуулдаж эхэллээ.

Гэхдээ Хятадын эдийн засаг дажгүй өсч, үйлдвэрлээд эхэллээ гэхэд хэрэглэгчид нь худалдаж авах уу гэдэг асуултын хариу өнөөхөндөө бүрхэг бүүдгэр байгаа. Том худалдан авагчдын нэг болох АНУ гэхэд л өнөөдөр цар тахлын тархалтаараа дэлхийд тэргүүлж яваа. Хэдий хугацааны дараа тархалтыг хяналтдаа оруулж чадах нь тодорхойгүй байна. Хятад хичнээн үйлдвэрлэлээ ч худалдан авагч байхгүй бол глобаль эдийн засгийн эрэг шураг хоорондоо таарч, эрэлт нийлүүлэлтийн механизм дахин ажиллаж эхлэх боломж бүрдэхгүй. Тэгэхээр коронавирусийн дэлхийн эдийн засагт өгсөн цохилтын нөлөө тийм амархан арилахгүй нь.

Энэ үед бид яах вэ, хямралаас яаж зөөлөн газардах вэ? Ажилчдаа цомхотгосон компаниудын хувь хэмжээ ганцхан сарын дотор 30 хувийг давчихлаа. Ахиад сарын дараа хэд болж өсөхийг өнөөхөндөө таах аргагүй. Өндөр хөгжилтэй улсууд шиг компаниуддаа их мөнгө тарааж ажлын байраа хадгаллаа гэхэд л их удаж ирэх намар хүртэл тэсэх нөөц бий. За тэгээд өвлийн хүйтэн залгачихаар гал алдахгүйн тулд яах вэ, талх тариагаа бэлдэж хурааж амжих уу гэсэн асуултууд шил дарна. Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар, эдийн засагчид, хувийн хэвшлийнхэн, жирийн иргэд гээд нийгмээрээ энэ асуултад хариу, шийдэл хайцгааж явна. Учир нь коронавирусийн нөлөө өрх бүрд нөлөөлж, иргэдийн халаасыг аль хэдийнэ тэмтрээд эхэлчихсэн.

Дэлхий даяар Засгийн газрууд тахлын үеийн эдийн засгийн эхний шокыг сөргүүлж, тахлын дараах үр дагаврыг бууруулахад чиглэсэн багц арга хэмжээнүүдийг авч байна. Монголын Засгийн газар ч дэлхийн улсуудтай хөл нийлүүлж шийдэл, шийдвэрээ гаргаад эхэллээ. Монгол улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх өнгөрсөн долоо хоногт иргэд, компаниудаа элгээр нь хэвтүүлчихгүйгээр COVID-19-ийн эхний давлагааг өнгөрөөхөд чиглэсэн таван их наяд төгрөгийн дүн бүхий арга хэмжээ авахаа зарласан нь нийгэмд эерэг мэссэж болов. Юутай ч Ерөнхий сайдын мэдэгдэл олны санаа зовнилыг дарж, ойрын хэдэн сард амсхийх боломж олголоо. Цагаа мэдэрч шуурхай шийдэл гаргасанд нь Ерөнхий сайд таньд, таны ахалж буй багт баяр хүргэе. Цаашдаа ч цаг үеэ мэдэрсэн энэ мэт шуурхай шийдэл гаргаад явна гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Гэхдээ эргэлзэж болгоомжлохгүй орхиж боломгүй нэг асуулт байна. Эрүүл саруул эдийн засгийг ч эмнэлэгт хэвтүүлж, сэхээнд оруулчих дөхдөг сонгуулийн жил, COVID-19-ийн тархалт давхцах нь Монголд ямар нөлөө үзүүлэх, хэр хэмжээний эрсдэл авчрах бол?

ИРЭХ САРУУДАД ДОЛЛАРЫН ГАН БОЛОХ УУ?

Долларын ган болох нь тодорхой гэж эдийн засагчид ам нийлүүлж байна. Бидний олдог долларын 80-90 хувь нь уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс орж ирдэг. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ зараад олдог валютынхаа тэн хагасыг бид нүүрсээ борлуулж олдог. Харамсалтай нь оны эхний гурван сард нүүрсээ экспортолж чадсангүй. Саяхнаас нүүрсний экспорт эхэлсэн тухай гэгээтэй мэдээ цацагдсан ч энгийн цагт өдөртөө 1200 машин гардаг Гашуунсухайтаар эхний өдөр нь 70-хан, хоёр дахь өдөр нь 30 ч хүрэхгүй машин нүүрс гарсан дуулдсан.

Эскпортын нүүрсний бараг тал хувь нь гардаг Шивээхүрэн бүр таг, өнөөхөндөө ямар ч нүүрс гараагүй байна. Ариутгалын процесс энэ тэр гээд вирусээс үүдсэн асуудлууд нүүрсний экспортыг яст мэлхийн хурдаар мөлхөхөд хүргээд байгаа юм билээ. Вирусийн тархалтаа хянаж чадсан урд хөрш бусад улсуудаас халдвар импортлогдож эхэллээ гэсэн шалтгаанаар саяхан хилээ хаалаа. Тэд ч, бид ч болгоомжилж байна. Үхлийн аюултай цар тахлын үе учраас ингэхээс өөр арга байхгүй. Ингээд харахаар нүүрсээ зарж олдог долларын урсгал огцом буурах, байдал эвгүйдвэл тасарч ч мэдэх эрсдэл нүүр тулаад ирж.

Гаднаас авдаг долларынхаа үлдсэнийг бид зэсээ экспортолж олдог. Оюу толгой, Эрдэнэт ажиллаж, экспорт хийж яваа ч 6500 ам.доллар давж байсан зэсийн үнэ 4600 руу уруудчихлаа. Оюу толгой гэхэд сардаа 120 сая ам.долларын борлуулалт хийдэг. Ханш ингээд уначихаар сардаа 70-80 сая ам.доллар л олно гэсэн үг. Гаднаас орж ирэх доллар багаслаа гээд бид доллараар худалдаж авдаг шатахуун, хувцас, хүнс, ногоо, жимсний хэрэглээнээсээ татгалзаж чадахгүй.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт сүүлийн хоёр жилд бараг тэг болсон. Коронагийн үеэр долларын шинэ урсгал орж ирнэ гэж найдалтгүй. Ойрын хугацаанд баруунаас даацтай хөрөнгө оруулалт хийгдэх боломж хэтээсээ байхгүй. Ингээд харахаар ирэх саруудад Монгол улсад долларын ган нүүрлэх нь тодорхой болчихож.

Доллар хомстох зовлонгоос гадна өөр нэг том асуудал хаалга тогшиж байгаа. Сонгуулийн өмнө маш их төгрөг эдийн засагт нийлүүлэгдэнэ. Ганц энэ жил ч биш өмнөх сонгуулийн жилүүдэд ч уламжлал болсон энэ үзэгдэл цар тахал нүүрлэсэн өнөө жил ч өөрчлөгдөхгүй нь өнгөрсөн долоо хоногт баталгаажсан. Сангийн сайдын төдийгөөс өдий хүртэл хэлсээр ирсэн “Төсөвт тодотгол хийхгүй” гэсэн үгийг Ерөнхий сайд давтаад хэлчихлээ. Жижиг дундуудаа, ноолуурын салбараа дэмжинэ, төсөвт туссан татваруудыг хойшлуулна гэх мэт мэдэгдэл мөнгө их хэмжээгээр хэвлэх бас нэг том шалтгаан болох нь тодорхой. Тэтгэврийн зээлийн тэглэлтэд гурав, дөрвөн зуун тэрбум төгрөг зах зээлд аль хэдийнэ нийлүүлэгдснийг уншигчид санаж суугаа байх. Сая хэлсэн шийдлүүдэд энэ хэрийн мөнгө зарцуулагдах болов уу. Товчхондоо зургадугаар сар хүртэл өндөр тоотой мөнгөн дүн бүхий төгрөг хэвлэх нь тодорхой байна.

Төв банкны ерөнхийлөгчийн дараагийн ажил нь долларын ханш. Мань эр “Долларын ханшаа сонгууль хүртэл барь” гэсэн даалгаврыг намаасаа авчихсан суугаад эргэлзэх юм алга. Н.Баяртсайханы үед овоо хэмжээгээр цуглуулсан алтны нөөц бий. Энэ нөөцөө шавхан барин долдугаар сард хүртэл ноён ногооны ханшийг хазаарлаж дөнгөнө гэдгээ Монголбанкны өнөөгийн ерөнхийлөгч тооцоолчихсон яваа.

НОГООН ВАЛЮТЫН ХАНШ ХЭД ХҮРЧ “ГАЛЗУУРАХ” ВЭ?

За тэгээд сонгууль дууслаа, наадам дөхлөө, тэр үед долларын ханш хаа хүрч галзуурах вэ? 2700-гаас 2900 болж өснө гэж таамаглавал хэтэрхий гэнэн тооцоолол болно. Ханшийн шинжээчдийн хөшигний ард хэлж буй тооцоогоор бол 4000, 5000 гэсэн аварга тоо дуулдаж байгаа. Долларын ханш ингээд өсчихвөл жижиг дунд үйлдвэр, эгэл борчуудад маш хүнд тусна. Шуудхан хэлэхэд нийтээрээ ажилгүй, орлогогүй хэцүүдэх зураг харагдаж байна.

Тэгвэл одоо энэ таагүй эрсдэлтэй нүүр тулахгүй аж төрөх ямар боломж байна вэ гэсэн асуултад хариу хайя. Коронавирусын тархалтын улмаас дэлхийн эдийн засаг энэ хаваржин сэхээнд байх ч улс орнуудын авч буй эрчимтэй арга хэмжээний дүнд эхний тархалтыг нь хазаарлаж чадвал ирэх намраас сэргэлт авна гэх таамаг голлож буй. Өөрөөр хэлбэл их шуурганы дараа хэсэгхэн зуур тэнгэр цэлмэхтэй адил ирэх намраас дэлхийн эдийн засаг өндийж сэргэх явц эхэлж магадгүй нь. Өнөөдрийн хувьд улс орнууд эдийн засгаа аврахаар их хэмжээний мөнгө зарцуулсаар байна. Тэр нөлөөгөөр дэлхийн эдийн засаг түр эрчимжих цагийг шинжээчид ирэх намар гэцгээж байгаа юм. Өдгөө улайчихсан, хасах гучин хувьтай яваа дэлхийн хөрөнгийн том захуудын уналт ирэх намар юм уу өвлөөс 10 хувийн өсөлт үзүүлнэ гэсэн өөдрөг таамаг дуулдаж байна. Шинжээчид “Дараа жилийн нэгдүгээр сард дэлхийн хөрөнгийн зах зээл ногоорно” хэмээн ам нийлүүлээд эхэллээ. Шинээр бүрэлдэх Засгийн газрын ажил есдүгээр сараас жигдэрч таарна. Товчхондоо төгрөгийн ханшаа алдчихсан тэвдэж явах цагт дараагийн засгийн ажил эхэлнэ. Шинэ засгийн хувьд дэлхийн эдийн засаг түр сэргэх энэ таатай цагийг мэдэрч, ашиглаж чадвал тахлын эдийн засгийн хямралыг мэнд давж чадна.

СОНГУУЛИЙН ДАРААХ ШИНЭ ЗАСАГТ ДОЛЛАР ОРУУЛЖ ИРЭХ ЯМАР ХӨЗӨР БАЙНА ВЭ?

Төгрөгийнхөө ханшийг шал арчуулахгүй гэвэл гаднаас доллар оруулж ирэхээс аргагүй. Эхний гарц бол гаднаас хямд хүүтэй зээл авах. ОУВС-гийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр сонгуулийн өмнө дүгнэгдэнэ. Амжилттай эхэлсэн энэ хөтөлбөрийн нөхцлүүд 2020 оны төсөв дэх сонгуульд чиглэсэн амлалтуудаас болж бүрэн биелэх нь эргэлзээтэй байгаа. ОУВС Монголын Засгийн газрыг үүргээ биелүүлээгүй гэж дүгнээд гараад явчих тохиолдолд бидэнд итгэж мөнгө зээлэх хөрөнгө оруулагч олдохгүй. Саарал жагсаалт, зээлжих зэрэглэл гэсэн саад тээгүүд бас бий. Өнөөдөр В үнэлгээтэй яваа зээлжих зэрэглэл ирэх намар яаж уруудахыг таамаглах аргагүй. Зээлжих зэрэглэл өнөөдрийнхөөс дордвол ОУВС, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкнаас нэмж зээл авах боломж олдохгүй.

Хоёр дахь гарц нь улс хоорондын зээл байж болох ч Хятадаас өөр наашаа гэх улс олдохгүй гэсэн шалтгаан бий. Гурав дахь гарц нь хувийн хэвшлийнхэнд хамаарна. Худалдаа хөгжлийн банк, “МИК”, “Энержи ресурс” олон улсын зах зээл дээр бонд гаргаж мөнгө босгосон туршлагатай. Гэхдээ цар тахлын хямрал хувийн хэвшлийнхэнд өмнөх шиг том дүнтэй мөнгө босгох боломж өгөхгүй гэж шинжээчид онцолж байна. Хувийн хэвшлийнхэн бүү хэл төр засаг ч бонд гаргахад хэцүү нөхцөл үүсээд байгаа. Дөрөв дэх гарц нь стратегийн түншлэгчтэй гар барих. Оюу толгой дээр туршчихсан загвар. Түншлэгчтэйгээ арваад жилийн турш хэл амаа ололцож үг хэлээ нэгтгээгүй, өнөөг хүртэл хэлэлцээрийн ширээний араас босоогүй яваа болохоор ахиад бидэнд итгэх стратегийн түншлэгч олдоно гэдэг юу л бол. Улстөрийн зоримог шийдвэрээр том төслүүдээ хөдөлгөж доллар татах гарц байж болох ч тэгж зориглох улстөрч олдохгүй. Оюу толгой, Таван толгойг хөдөлгөсөн улстөрчид ташраараа эрүүгийн хэрэгт татагдсан болохоор улстөрчдөөс ямар нэг зоригтой шийдвэр хүлээгээд нэмэргүй нь илэрхий тодорхой асуудал.

Доллар босгох тав дахь гарц бол олон улсын нээлттэй хөрөнгийн зах зээл дээр аль нэг төслийнхөө хувьцааг арилжих. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээл ногоорсон үед хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татсан бизнес төсөл санал болгож чадвал бидэнд боломж бий. Тэгвэл тийм төсөл бидэнд байна уу? Оюу толгойн дараа хөрөнгө оруулагчдын нүдийг унагахаар төсөл өнөөхөндөө Тавантолгой л байна. Товчхондоо хэцүүдсэн үед гаргаж ирэх ганц хөзөр маань. Оны сүүлээр юм уу ирэх жилийн эхээр Таван толгойн IPO-г олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр хийж чадвал доллараар ангасан эдийн засгаа амилуулж сэргээх боломж бий. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар ажлаа авснаасаа хойш Таван толгойг IPO-д бэлтгэхэд онцгой анхаарч эхэлснээ хэвлэлээр удаа дараа мэдэгдсэн. Олон улсын хөрөнгийн бирж дээр гарах тийм амар ажил биш. Бүх бичиг баримт, санхүүгийн тайлан, дүрэм журмаа дэлхийн стандартын дагуу бэлдэх, тэр бүхэнд олон улсын зөвлөхүүдийн босго шалгуурыг давах гэж ирээд тоочвол урт хугацаа, нүсэр процесс шаарддаг. Олзуурхмаар нь IPO хийх том ажлын ихэнхийг нь нугалсан гэх гэгээтэй мэдээ дуулдаж байна.

ТАВАН ТОЛГОЙН IPO-ГООС ТАТГАЛЗАЖ БОЛОХГҮЙ ШАЛТГААНУУД

Ерөнхий сайд саяхан Таван толгойн IPO-г энэ засгийн бүрэн эрхийн хугацаанд хийхгүй гээд мэдэгдчихлээ. Цар тахлаа яая гэж байгаа дэлхийд IPO байтугай ажлууд зогсолтын байдалд орсон болохоор гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн ийм мэдэгдэл хийсэн байх. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сонгуулийн дараа тахлын эдийн засгийн хүндрэлийг давах ганц хөзөр гэгдэж буй IPO хийх бэлтгэл ажлыг бүрмөсөн зогсоохгүй нь тодорхой. “Эрдэнэс Таван толгой”-н охин компани “Эрдэнэс Таван толгой майнинг” олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн шалгуур босгыг давахын тулд багагүй мөнгө зарсан нүсэр ажлын ард бараг л гарсан дуулдаж байна. Нэгэнт зарцуулсан мөнгөө салхинд хийсгэхгүйгээр үр өгөөжийг нь гаргах бодол, зорилго Засгийн газарт байгаад эргэлзэх зүйл алга.

Засгийн газар олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгох мөнгөөр Таван толгойд төмөр зам, баяжуулах болон коксын үйлдвэр барих цогц бүтээн байгуулалт өрнүүлж, нүүрснээс олох өгөөжөө огцом өсгөх зорилго тавиад байгаа юм. Ийм өгөөжтэй хэлцлийг “Эрдэнэс Таван толгой”-н нийт хувьцааны 30 хувьд л хийхээр 2018 онд УИХ-аас чиглэл өгсөн ч Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар хаширлаж, охин компанийнх нь 30 хувь дээр “туршихаар” төлөвлөж буй. Ер нь төрийн өмчит компани олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр олноороо гарах тусмаа л сайн. Наанадаж л мэдээлэл нь ил тод болж даргын шахаас, улстөрчдийн халаасны хүмүүсээс салж, хөрөнгө оруулагчдын шахаасаар компанийн удирдлагууд зөвхөн ашгийн төлөө ажиллаж эхэлдэг. Энгийнээр хэлбэл компанийн ашиг улстөрчдийн халаасанд биш иргэдэд, компаниудад, эдийн засагт шууд утгаараа өгөөжөө өгөөд эхэлдэг юм. Чухам ийм л шалтгаанаар дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын төр, хувийн хэвшлийн том компаниуд олон улсын хөрөнгийн зах зээл рүү тэмүүлдэг.

Таван толгойн IPO-г дэлхийн хэмжээнд бэлдэж байна уу, IPO-г амжилттай хийж чадах уу гэсэн асуулт олон хүнд бий байх. Ер нь ямар ч IPO-д өндөр оролцоотой ажилладаг хэсэг бол хөрөнгө оруулалтын банкууд. Хөрөнгө оруулалтын сангуудаас мөнгө босгох ажлыг гардаж хийдэг гэдэг утгаараа тэдний үүргийг онцгойлохоос аргагүй. Мэдээж дэлхийн акул хөрөнгө оруулалтын банкуудын хувьд санал тавих төдийд за зүй гэхгүй нь тодорхой. Ажиллах гэж буй төсөлдөө өндөр шалгуур тавьж, үнэлгээ өгч, өчнөөн ажил өрнүүлсний эцэст “За энэ төсөлд хөрөнгө босгох ажлыг хариуцъя” гэж дуугардаг. Өмнөх хэлэлцээр бүтэлгүйтсэн гэх шалтгаанаар JP Morgan лав Таван толгойн IPO-гийн хэлцэлд орохоос татгалзсан гэж дуулдсан. Гэхдээ энэ удаагийн хэлцэлд ч Bank of America, Credit Su­isse гэх мэт томчуудын нэр сонсогдож байна. Өөрөөр хэлбэл Засгаас энэ удаагийн ажлыг зогсоовол дараа нь тэд JP Morgan шиг толгой сэгсрэх магадлал өндөр. Товчхондоо Таван толгойн хувьд олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгох боломж хумигдана гэсэн үг. Том төслийг IPO-д бэлдэхэд дор хаяж хоёр, гурван жил шаарддаг тухай өмнө цухас дурдсан. Давтаад хэлэхэд нэгэнт их мөнгө зарж амжуулсан ажлаа нураалгүй хүлээж байгаад дэлхийн эдийн засгийн түр сэргэлттэй золгочихвол олон улсын зах зээлээс мөнгө босгоход ямар ч асуудал алга.

Эсрэгээрээ нураачихвал эргээд босгох гэж хоёр, гурван жил зарцуулна. Ахиад л их мөнгө урсана. Сонгуулийн дараа буцаагаад эхлүүллээ гэхэд дараа жилийн сонгуулийн өмнө дахиад бүдрэх эрсдэл бий. Төдийгөөс өдий хүртэл засаг солигдох бүрд нэг нь нөгөөгийнхөө ажлыг унагасаар Оюутолгойгоос өөр гялайх төсөлгүй өнөөг хүрсэн нь гашуун ч гэлээ бодитой үнэн. Гэтэл өнөөдөр дэлхий коронавирусийн өмнөх ба дараах ертөнц гээд өөрчлөгдчихлөө. Эргэж буцсан энэ хандлагаа Таван толгой дээр үргэлжлүүлбэл шинэ ертөнц бидэнд найртай хариу барихгүй. Төгрөгийн ханш навс унаж, ам.доллар 4000-5000 төгрөг рүү цойлох нь бодит эрсдэл болчихоод байна. Сард 500 мянган төгрөг авдаг Батаагийн цалин өнөөдөр 180 ам.доллартай тэнцэж байгаа бол ирэх намар 100-125 ам.доллар болж буурна гэсэн үг. Ингээд харахаар долларын ханшийн дарамтыг хамгийн түрүүнд мэдрэх хүмүүс бол жирийн иргэд.

Эцэст нь онцлоход Хонгконгийн бирж дээр гарах Таван толгойн хувьцааны 30 хувийг худалдаж авах хөрөнгө оруулагчдад өндөр шалгуур тавьж байгаа юм билээ. Таван толгойн IPO руу орж ирэх хөрөнгө оруулагчдын хамгийн том гурвынх нь нийлбэр гэхэд л 12.5 хувиас хэтрэхгүй. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө оруулагчид ашиг, зардлыг нь хөндлөнгөөс хянаж оруулсан хувь хэмжээнийхээ хэрээр ногдол ашиг хүртээд явахаас өөр оролцоогүй гэсэн үг. Харин ч Таван толгойд гадны ганц хоёрхон компани эзэн суух нь гэсэн эрсдэл арилах сайн талтай. Ахиулаад харвал иргэдийн эзэмшдэг 1072 хувьцааны үр ашиг, үнэ цэнэ өсөх давуу тал ч энэ шийдлийн цаана бий.

За тэгээд сонгууль ч болоод өнгөрнө, тахал ч дэгдээд дуусна. Харин амьдрал өрнөдгөөрөө өрнөж, эдийн засаг зүй жамаараа уруудаж өгсөөд үргэлжилнэ. Тахлын үед ухаалаг нүүдэл хийж чадвал эдийн засаг тэлээд хөгжөөд явна. Эсрэгээрээ алдаж гишгэвэл улсаараа хэцүүхэн аж төрөх нь бас бултах аргагүй үнэн.

-ХУВИЙН ӨС ХОНЗОНГИЙН ҮҮДНЭЭС ХУУЛИЙГ ГУЙВУУЛЖ БОЛОХГҮЙ-

“Хүний эрх шударга ёс” төвийн захирал, хүний эрхийн хуульч Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа.

-Оюу толгой, Таван толгойтой холбоотой асуудлаар улс төрийн сөрөг хүчний хүмүүст хэрэг үүсгээд эхэллээ. заримд нь бүр хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулсан гэсэн урьд хожид дуулдаагүй ял тулгаж байна. Хүний эрхийн хуульчийн тань хувьд асууя. Та сүүлийн үед өрнөж байгаа энэ үйл явдлуудыг анзаарч байгаа юу?

-Мэргэжлийнхээ хувьд анхааралтай харж суугаа. Ганц өнөөдөр үүссэн асуудал биш л дээ. Н.Энхбаяр, З.Баянсэлэнгэ гээд яривал олон кейс бий. М.Энхсайханыг яллаж буй гэмт хэргийн зүйлчлэлийн хувьд би сошиалаар байр сууриа илэрхийлсэн юм. “Арай ч хэтэрч байна” гэж бичсэн л дээ.

-Та олон жил өмгөөлөл хийхдээ өндөр эрх мэдэлтэй цөөнгүй хүмүүсийг өмгөөлж явсан. Таны өмгөөлж явсан хүмүүсээс өнөөдөр гэхэд л төрийн өндөрлөгт бий. Сүүлд өрнөсөн асуудлуудын тухайд та ганцхан М.Энхсайханы хувьд л ийм байр суурьтай байгаа юу?

-Үйл явдал болгонд тус тусад нь эрх зүйн дүгнэлт өгөх ёстой. Бүгдийг нь хэлмэгдүүлж байна гэж шууд хэлэх аргагүй. Миний хувьд М.Энхсайханы ялын дүгнэлтийг авч үзэж судалсан юм. Бусдынхыг нь холбогдсон хэргийн байдлыг би уншиж, судлаагүй учраас хэлж мэдэхгүй байна. Таны асуултад хариулахын өмнө жижиг оршил хийх нь зөв байх. Та бид хоёрын хөндөж байгаа асуудал ганц нэг хүний тухай жишээ төдийгөөр хязгаарлагдахгүй л дээ. Илүү өргөн хүрээнд харах ёстой асуудал. Хүний эрх, шударга ёс төв Монгол Улсын хүний эрхийг хангах, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихгүй байх, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг, Үндсэн хуулийн заалтуудыг сахин мөрдөхөд дэмжлэг үзүүлэх зорилготой ажилладаг ашгийн бус байгууллага.

-Ингэхэд та яг хэзээнээс хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн юм бэ?

-Би 1983 онд хүний эрхийн сэдвээр оюутны дипломын ажлаа бичиж гадаадын оюутны конференст илтгэл тавьж байсан юм. 1990 онд Улсын прокурорт газрын дарга байхдаа 1937-1940 оны хэлмэгдлийн асуудал дээр ажиллаж байлаа. Тэр үед гучаад оны завхралын тухай нарийн мэдээлэл рүү ороод зүрх шимширсэн. Нэгийг нь нөгөөгөөр нь гэрчлүүлээд хэдэн мянгаар нь буудаж хороосон гашуун түүх шүү дээ. Амиа алдсан хүмүүсийн ихэнх нь ямар ч баримт нотолгоогүй, гүтгэгдсэн, хэлмэгдсэн. Хэлмэгдэгсэд, тэдний үр хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах чигийн ажлыг ч манай төв хийдэг.

-Та түрүүн ерээд оноос хойших дуулиант хэргүүдэд үнэлэлт дүгнэлт өгөх гээд үзээд байна гэсэн утгатай үг унагасан. Төвийнхөө хүрээнд хийж байгаа ажил уу?

-Тэгж хэлж болно.Үйл ажиллагааныхаа хүрээнд ерэн оноос хойших Монголын дуулиант хэргүүдэд дүгнэлт өгөх оролдлогуудыг хийж байгаа юм. Хорьдугаар тогтоол, алт дилерийн хэрэг, Зоригийн аллагаас эхлээд өнөөдрийн дуулиант хэргүүд ч хамрагдана. Өнөөдөр гэхэд л төрийн өндөр албан тушаалтнууд эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулсан, хэтрүүлсэн, улсын өмч завшсан, улс оронд хохирол учруулсан гэх мэт шалтгаантай олон хэрэг дуулдаж байна. Энэ хэргүүд дотор зохих хэмжээний хохирол учруулсан, хуулийн дагуу шалгах ёстой зүйл олон бий нь ойлгомжтой. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд хүний эрх зөрчиж хэлмэгдэл явуулж болохгүй.Тэр тусмаа улс төрийн зорилгоор сөрөг хүчнийхээ улстөрчдөд зохиомол хэрэг үүсгэж хэлмэгдүүлж хэрхэвч болохгүй. Эрх баригчид хэнийг ч хэлмэгдүүлж болохгүй, бас хийсэн хэргээс нь ялгүй авч үлдэж болохгүй. Наад захын жишээ нь ЖДҮ байна. Аж ахуй эрхлэгчдэд, иргэдэд очих ёстой төсвийн мөнгийг завшсан УИХ-ын гишүүд эрүүгийн хариуцлага хүлээх нь зүйн хэрэг. Хуулийг буруу хэрэглэх ёсгүй. Хувийн өс хонзонгийн үүднээс хуулийг гуйвуулж болохгүй.

-Иймэрхүү хэлмэгдүүлэлт яг хэзээнээс эхэлсэн гэж та хардаг вэ?

-Н.Энхбаяр гэж хүнийг 2012 онд хэлмэгдүүлснээр эхэлсэн. Н.Энхбаярын үйл ажиллагаа, үйлдэлд Монгол Улсын хууль, Эрүүгийн хууль зөрчсөн гэмт хэргийн шинж чанартай зүйл нэг ч байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч байхдаа албан тушаал, эрх мэдлээ урвуулан ашигласан нэг ч үйлдэл тогтоогдоогүй. Нэг ч гэрч, нэг ч бичгийн нотолгоо байдаггүй юм. Энэ бол улс төрийн хэлмэгдэл. Тийм үйл явдал өнөөдөр ч давтагдах хандлагатай байна. Тухайлбал, улс төрийн хувьд эрх барьж байгаа МАН-ын зүгээс ийм үйлдэл хийж байна. Нэг угшилтай, намынхаа буйрыг сахиад үлдсэн Н.Энхбаярыг өнөөдрийг хүртэл хэлмэгдүүлсээр яваа. З.Баянсэлэнгэ ч хэлмэгдүүлэлтийн жишээ. Би энэ хүнийг сайн, муу хүн гэж хэлээгүй, хэлмэгдүүлэлт гэдэг утгаар нь онцолж байгаа юм. 223 айлын орон сууцыг 15 тэрбум төгрөгөөр “Бэрэн” компаниас ав гэсэн Засгийн газрын тогтоол гарсан, түүнийг нь л хэрэгжүүлсэн хүн. Тэр тогтоолын хүрээнд мань хүнийг АТГ, прокурорын байгууллагаас гурван удаа яллаж шүүхэд шилжүүлсэн боловч шүүхээс гурав дахь удаагаа АТГ-т буцаж байна. Нэгэнт гаргачихсан тогтоолыг хэрэгжүүлснийг гэмт хэрэг гэж үзээд байвал өнөөгийн Засгийн газрын гаргаж байгаа хөрөнгө мөнгө зарцуулсан шийдвэрүүд нь эрүүгийн хэрэг үүсгэх жишиг практик болж үлдэх эрсдэлтэй.

-За одоо М.Энхсайханд холбогдох хэргийн зүйлчлэл үндэслэлгүй, хэрээс хэтэрсэн талаарх яриандаа эргээд орох уу?

-Оюу толгой, Таван толгой шүүмжлэлд орсон, нийгэм бүхэлдээ сэжиглэнгүй буруутган хандаж байгаа. Би ч энэ талд нь ойр байдаг. Учир нь Өмнөговь миний нутаг. Гэхдээ энэ асуудалд хэтэрхий туйлширч хандаж болохгүй. Нийгмийн сэтгэл зүй дээр дөрөөлж, тодорхой зорилгоор албаар харлуулсан мэдээлэл сошиалаар цацаж цацчихаад эцэст нь тодорхой хүнийг хэрэгт холбогдуулж болохгүй л дээ. Юуны өмнө нэг зүйлийг онцолъё. Би М.Энхсайхан гэж хүнтэй албаны, хувийн ямар ч харилцаагүй. Цэвэр мэргэжлийн хуульчийн үүднээс байр сууриа хэлж байгаа юм. Монгол Улсын эсрэг хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулсан гэж буруутгасан тухай мэдээлэл сонсоод ялын дүгнэлтийг нь авч уншсан юм. Үнэхээр Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн төрийн эсрэг онц ноцтой хүнд гэмт хэрэг болох 19.6-д заасан хорлон сүйтгэх ажиллагаа гэдгээр буруутгасан байна. Хорлон сүйтгэх ажиллагаа гэдгийн үйлдэл нь яг юу вэ гэдгийг хуулиас хараад үнэхээр тийм үйлдэл хийж үү гээд харахаар ялын дүгнэлтэд нь нэг ч үг, өгүүлбэр алга.

-Эрүүгийн хуульд хорлон сүйтгэх ажиллагааны үйлдлүүдэд яг ямар зүйлсийг багтаасан байдгийг хоёулаа уншигчдадаа эргэж сануулах уу?

-Эхлээд Эрүүгийн хуулийн талаар байр сууриа хэлье. Эрүүгийн хуулийг ер нь их шүүмжилдэг л дээ. Энэ Эрүүгийн хуулийг хийхэд би байлцсан. Байлцсан ч гэлээ би шүүмжлэлтэй ханддаг. Саяхан Ц.Нямдорж Эрүүгийн хуулийг Ц.Элбэгдоржийн залуус барууны хуулийг хуулах маягаар хийсэн гэж хэлнэ лээ. Зарим нэг дэвшил байгаа ч хуулийн хувьд мэргэжлийн бус, Монголын нөхцөлд тохиромж муутай байсан. Жишээ нь аж ахуйн нэгжийг 48 зүйл ангиар эрүүгийн хэргийн субьект болгосон. Аж ахуйн нэгж, хуулийн этгээдийг эрүүгийн хэрэгт татаад дарамтална гэсэн үг. Бизнесүүдийг ангуучилдаг гэдэг шиг. Тухайн үед хуульчид нэгдэж Хууль зүйн байнгын хороо, УИХ-ын чуулганыг эсэргүүцэж хэвлэлийн бага хурал хүртэл хийж байсан. Эсэргүүцлийг миний УИХ-ын гишүүний бланкан дээр бичиж өргөн барьсан юм. Тэгж эсэргүүцсэний дараа 20 гаруй зүйл болсон. 20 гаруй нь хасагдсан гэсэн үг. Энэ мэтээр яривал Эрүүгийн хууль муу хууль. Гэхдээ ямар ч хуулийг хэрэглэхдээ гуйвуулж завхруулж, өөрчлөн тайлбарлаж хэрэглэж болохгүй. Одоо хуулийн заалт руугаа оръё. Эрүүгийн хуулийн 19.6-д хорлон сүйтгэх ажиллагааг “Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, батлан хамгаалах, эдийн засгийн хүчин чадлыг сулруулах зорилгоор барилга байгууламж, зам, мэдээлэл, холбооны хэрэгсэл, үндэсний шинж чанартай мэдээллийн сан, архив, хүн амын амьдралыг хангах объектийг сүйтгэх, гэмтээх, үйл ажиллагааг нь доголдуулах, хүн амьтан ургамлын гоц халдварт өвчин тараасан бол…” гэж томьёолсон байна. Өөрөөр хэлбэл, сая хэлсэн дөрвөн төрлийн үйлдлийг хийсэн бол хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа болно. М.Энхсайхан гэж яамгүй сайдад тухайн үед Засгийн газар ямар эрх өгсөн, өгсөн эрхээ хэтрүүлсэн үү, урвуулсан уу гэдгийг тогтоогоогүй байж юун хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулсан гэж буруутгаж байгаа юм бэ. 1937 оны ангийн дайсан, хувьсгалын эсэргүү гэдэг шиг л сонсогдож байна. Дахиад хэлье, энэ бол мэргэжлийн хуульч, прокурор, мөрдөн байцаагчаар ажилласан хүний хувьд л байр сууриа илэрхийлж байна.

-Харь хамаагүй зүйлээр буруутгаж ял оноох гэж улайрч байгаа нь МАН-ын улс төрийн захиалгат үйл ажиллагаа гэж харж болох нь ээ?

-Ерөөсөө л тийм. Эрх баригчдын улс төрийн бохир үйл ажиллагаа гэж харж байна. Эрх баригч улс төрийн хүчнийхэнд тал зассан АТГ-ын үйл ажиллагаа гэж харагдаж байна. Гэхдээ харамсмаар нь юу гээч, Н.Энхбаярыг тэгж хэлмэгдэж байхад хэн ч юм хэлээгүй. Коммунистуудыг барилаа би коммунист биш учраас үлдлээ, үйлдвэрчнийхнийг барилаа би тэдний нэг биш болохоор үлдлээ, еврейчүүдийг барилаа би еврей биш учраас үлдлээ, сүүлдээ намайг барилаа, гэтэл хамгаалах хэн ч байсангүй гэсэн үг байдаг даа. Монгол яг л ийм юм болж байна. Нийгэм маань ийм бохир, гажуудсан зүйл рүү явж байна. Асуудлын гол гогцоо нь энд байгаа юм. Эмч, хуульч хоёр нарийн мэргэжлийн түвшинд өндөр ур чадвартайгаар зарчмаа баримталж ажиллах ёстой. Түүнээс биш бохир улс төрийг дагаж, гар хөл нь болж явах ёсгүй. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн гол шалтгаан нь энэ шүү дээ. Тэр хэлмэгдүүлэлтийг захиалсан хүмүүс төдийгүй гардан гүйцэтгэсэн хүмүүсийг ярихгүй дарсаар өнөөг хүрсэн. Сайндаа маахуур Дамба, мангас Дорж гээд хоёр гуравхан хүний нэр дуулддаг. Энэ нь өнөөгийн улс төрийн захиалгат хэлмэгдүүлэл, хуулийн завхарлын шалтгаан болж байна. Эзнийхээ даалгавраар хэлмэгдэл, завхарлыг хуулийн нэр барьж гардан гүйцэтгэж байгаа шүүгч, прокурор, мөрдөн байцаагчдын нэрсийг хэвлэл мэдээлийн хэрэгслээр цацаж, олон нийтэд зарлах ёстой. Ингэснээр тэд түүхийн өмнө, ирээдүй хойч үеийн өмнө, гэр бүл дотны хүмүүсийнхээ өмнө хариуцлага хүлээнэ гэдгээ ойлгож алдаа завхрал гаргахгүйгээр шударга ажиллана. Бас нэг харамсмаар зүйл нь сүүлийн жилүүдэд бохир улс төрийг дагаж хүн хэлмэгдүүлж ажилласан хууль шүүхийнхэн ажлаа хийсээр яваа. Мэргэжлийн зарчмаа дагаагүй, хүн хэлмэгдүүлж шийтгэснийхээ төлөө хууль, шүүхийн ажилтнууд хариуцлага хүлээдэггүй. Хариуцлага хүлээдэггүй тогтолцоо байсаар байгаа учраас хэлмэгдүүлэлт үргэлжлээд байна л даа.

-М.Энхсайхан гэж хүнийг өмгөөлж дуугарах болсон нь цэвэр хуульчийн мэргэжилтэй холбоотой, өөр шалтгаан байхгүй нь ээ?

-Би түрүүн хэлсэн шүү дээ, энэ бол цэвэр мэргэжлийн хандлага. Нэмж хэлэхэд, би М.Энхсайханыг нэг зүйл дээр үнэлж харсан удаатай. Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал Засгийн газрын нууц хуралдаанаар орж ирсэн юм. Гэнэтийн асуудал байсан. Оросын эзэмшлийн хувийг Монголд авч ирж байгаа нь маш чухал ажил. Би тэр өнцгөөс нь харж дэмжсэн. Ерөнхий сайд “Одоо энэ залуус явж гэрээ хийгээд ирнэ. Ирснийх нь дараа асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар оруулна” гэсэн. Яг тэгж хэлэхэд нь би хуульч хүний хувьд, ахмад хүний тухайд “Энэ бол УИХ-ын харьяалах асуудал шүү” гэж сануулж протоколд тэмдэглүүлсэн. М.Энхсайхан бас ийм байр суурь барьсан. Тухайн үед би М.Энхсайханыг ямар ч байсан хуулийг хүндэлдэг хүн юм байна гэж анзаарч байсан.

-Ч.Сайханбилэгийг олдохгүй байгаа гэх шалтгаанаар УИХ, Засгийн газраас гаргасан шийдвэрийг гүйцэтгэсэн төдий хүмүүсийг яллах гээд байна л даа. Таны түрүүн дурдсан З.Баянсэлэнгийн асуудалтай төстэй өнцөг. Энэ тохиолдолд АТГ, прокурор, шүүх буруу ажилласан гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Нэгдүгээрт, тэр хүмүүс надад хандаагүй. Хоёрдугаарт, би яллах дүгнэлтийг нь хараагүй. Тэгэхээр байр сууриа илэрхийлэх боломжгүй. Ер нь Оюу толгойн гэрээг би Монголд асар хохиролтой гэж үздэг. Дубайн гэрээ хохиролтой нь үнэн. Гэхдээ тэр гэрээг Ч.Сайханбилэг ганцаараа хийгээгүй. АН, МАН-ын Засгийн газрын үед хийсэн. Таван толгойн асуудал ч ялгаагүй. АН, МАН-ын хамтарсан Засгийн газрын үед яригдсан зүйл. Эцэст нь хэлэхэд би бүгдийг мэдэж, бүх зүйл дээр дүгнэлт хэлэх боломжгүй, үүрэг ч үгүй.

-Оюу толгойн гэрээг ашиггүй гэдэг байр суурь чинь улс төрийн өнцгөөс харсан дүгнэлт биш үү?

-Би эдийн засагчийнхаа тухайд ч, хуульчийнхаа хувьд ч ингэж хардаг. Монголын ард түмний хангалуун амьдрах боломжийг алдагдуулсан шийдвэр гэж боддог.

Сая цэргийн баяр болоод өнгөрлөө. Нэршил, түүхийг нь харвал цэргийн алба хаагчдын, зэвсэгт хүчнийхний баяр гэж ойлгогддог ч яг үнэндээ эрчүүдийн баяр л даа. Монголчууд ийм агуулгаар тэмдэглэсээр өнөөг хүрсэн, цаашид ч тэгэх биз. Хэдхэн хоногийн өмнө болоод өнгөрсөн эрчүүдийн баяраар цацагдсан нэг асуудал анхаарал татлаа л даа. Эрчүүд эмэгтэйчүүдээс арван насаар бага насалдаг гэсэн мэдээлэл. Монгол эрчүүдийн ихэнх нь яагаад тавь хүртэл наслахгүй байна вэ? Судалгаа энэ тэр гэсэн нарийн ширийн юм алга. Нүдэн дээр ил байгаа зүйлсийг эргэцүүлж бодсоноо л хэлье. Эр хүнийг хүмүүжүүлж байгаа бидний арга барилаас л бүх зүйл шалтгаалаад байх шиг. Түүнээс монгол эр хүн тийм ч хэврэг амьтан биш гэдэг нь хэтэрхий ойлгомжтой хэрэг. Биологийн утгаараа хүн хэдий наслах боломжтой тэр бүх боломж монгол эр хүнд бий.

Эрэгтэй хүүхэд төрөхөөр бид яаж хөөрдөг билээ. “Эх орноо манах цэрэг эр төрлөө” гэцгээдэг. Яг энэ ойлголт, хандлагаас аав, ээжүүдийн буруу хүмүүжил эхэлдэг. Цэрэг эр болох хүн хүчтэй чадалтай байх ёстой гэж сургахаас биш өрхийн тэргүүн болгох ухааныг чиглүүлж өгдөггүй. Хань ижил, үр хүүхэдтэй болно гэдгийг нь багаас нь ухааруулж, үрдээ нөмөр түшигтэй, ханьдаа халамж ивээлтэй аж төрөх ухаанд сургадаггүй. Цэрэг болно, хүчтэй байх ёстой л гэж сургасаар ирсэн.

Дайтах хүн ямар хүмүүжил авах нь дэндүү тодорхой. Хатуу хөтүү, өрөвдөх хайрлах сэтгэлгүй, хүний амь хөнөөх, бусдын өмнөөс мэс далайхаа юман чинээ бодохгүй сэтгэлгээтэй хүн болж төлөвшинө. Баатарлаг үйл явдалд дуртай, учир утгагүй тэмцэлдээн тулаанд дурласан нэгэн л болно. Наад зах нь л “Яагаад л эм хүн шиг усан нүдлээд байгаа юм. Эр хүн уйлж болдоггүй. Жинхэнэ эр хүн чинь зоригтой, дайчин байх ёстой” гэж ирээд загнаж зэмлэдэг аав, ээж өчнөөн. Эр хүн яагаад уйлж болохгүй гэж, ялгаагүй л хүн. Эр хүн уйлж болохгүй гэсэн хандлага бол хүн байх, хүнлэг орших, зөв ухаалаг аж төрөх ухааны эсрэг зүйл. “Эр хүн байж ийм жижигхэн хулганыг гишгэчихэж чадахгүй, эр хүн байж тэр муу жаахан хүүхдэд дийлдээд байхдаа яадаг юм” гэж загнаж зандчуулж өссөн хөвгүүд ямар эр хүн болж төлөвших вэ? Хэнийг ч хайрладаггүй нэгэн болж төлөвшинө. Зүй нь бусдыг хайрлаж байж л бусдаар хайрлуулж амьдрах нь хүний орчлонгийн жам. Бүр цаашлуулж ухвал бусдыг хайрлах ухаан өөрийгөө хайрлахаас эхэлнэ ч гэдэг. Хөгжилтэй орнуудын бага насны хүүхдүүддээ зааж сургадаг зүйлсийг анзаарах нь ээ эхлээд өөрийгөө хайрлах ухаанд сургадаг юм билээ. Өөрийгөө хайрлаж, өөрийгөө үнэлж, өөрийнхөө гэмийг ухаарч ойлгож сурсан хүүхэд бусдад мөн л тийм сэтгэлээр ханддаг хүн болж төлөвшдгийн захын жишээ нь Япон.

Хөвгүүддээ “Болно оо болно, энүүхэн төдийд эмзэглээд байхдаа яахав дээ. Болоогүй юмны хойноос битгий гоншигноод бай” гэж хэлж яваа хүмүүс өчнөөн. Аав, ээжүүдийн ийм хандлага юуг ч төлөвлөж мэддэггүй эрчүүдийг бий болгодог.

За тэгээд хөвгүүддээ үлгэр дуурайл болгох гэж ярьж жишээлдэг хүмүүсийн жагсаалтыг бөхчүүд тэргүүлнэ гэчихэд хэтрүүлсэн болохгүй. Ер нь л бид хөвгүүддээ хүчтэй чадалтай, булчинтай шөрмөстэй хүмүүсийг бахдах шагших сэтгэлгээг багаас нь суулгачихдаг. Мэдээж ямар ч эцэг эх хөвгүүдээ ухаалаг мундаг, цаг үетэйгээ хөл нийлүүлсэн өндөр боловсролтой хүн болгохыг хүсдэг. Гэхдээ хөвгүүддээ ханддаг бидний энэ мэт хандлага яг үнэндээ өөр хүмүүсийг бий болгоод байна. Хүч чадал гэдгийг булчин шөрмөс гэж ойлгосон, булчин шөрмөстэй хүн харахаараа хүчтэй удирдагч гэж төсөөлсөн, асуудлыг шийдэх гарцыг хүч хэрэглэх гээд ухаарчихсан олонх аав, ээжүүдийн хөвгүүдээ хүмүүжүүлэх арга барилаас төрөөд байна.

Хатуухан хэлэхэд, бид хөвгүүдээ хар багаас нь ажил хөдөлмөрт дурлуулж, эрийн цээнд хүрэхээрээ өрх гэр, улс орноо удирдаж, авч явах ёстой гэсэн ухаанд сургаж чадахгүй байна. Их удаж л “Миний хүү том дарга, том захирал болно. Өчнөөн хүнийг араасаа дагуулсан мундаг хүн болно” гэх маягтай үг хэлж хөөргөхөөс хэтэрдэггүй. Бараг л арван таван толгойтой атгаалжин хар мангасыг дарах их баатар болгох ухааны юм ярина. Орчин цагийн нийгэмтэй огт зохироогүй ийм арга барил, үзэл хандлагаасаа татгалзаж байж л жинхэнэ эр хүнийг өсгөж хүмүүжүүлэх асуудал яригдана гэдгийг юмны наана цааныг гадарладаг захын хэн ч хэлнэ.

Цааш нь яривал хөвгүүдээ буруу хүмүүжүүлж байгааг нотолсон хандлага, сэтгэлгээний олон жишээ дурдаж болно. Эцэст нь хэлц шахуу болсон, хөвгүүдийн багаасаа сонсож өссөн нэг үгийг онцлоод жишээгээ дуусгая. “Хундага тавилгүй архи ууж, хутга тавилгүй мах идэх” гэсэн үгийг сонсоогүй өссөн хүн үгүй байх. Багаас сонсож өссөн үлгэрт хүртэл гардаг санагдана. Баатарлаг эрчүүд тойрч суугаад нэг иймэрхүү байвал л сүртэй хүчтэй харагдана гэсэн ойлголт, төсөөллийг үлгэр энэ тэрээр дамжуулаад хөвгүүддээ хар багаас нь суулгаж, өнөөдүүл нь өсч томрохоороо нэг тиймэрхүү болхидуу төсөөлөл баримжаатай болчихсон яваа тал анзаарагддаг.

Хөвгүүдээ ингээд өсгөчихөөр ямар эрчүүд бий болдог вэ гэсэн асуулт тавигдаж таарна. Түрүүн хэлсэнчлэн хүнийг хайрлах сэтгэлгүй, төлөвлөлт төлөвлөгөөгүй, өрхийн тэргүүн ямар байх ёстой талаарх ухаан чиггүй эрчүүд бий болоод байна. Онцолж хэлэх бас нэг зүйл байна. Товчхондоо бид хөвгүүдээ нэг удаагийн л сэтгэлийн хатад тэсч үлдэхээр хүмүүс болгочихож. Нэг удаагийн үйл явдалд хачин баатарлаг сүр хүч үзүүлдэг эрчүүд олон байдаг нь цаанаа ийм учиртай байж магадгүй.

Гэтэл хүний амьдрал гэдэг хэдэн арванаар үргэлжилдэг, нэг саадаас нөгөө саадыг давж байж тэнцвэрээ хадгалдаг адармаатай оршихуй. Саадыг давж чадахгүй бүдэрсэн л бол сэхэл аваад өндийхөд их хүч шаарддаг хэцүү орчил. Учирсан саад бүрийг даваад гарах ухаантай хүн л үр хүүхэд хань ижилтэйгээ жаргал дүүрэн сэтгэл тэнүүн аж төрдөг жамтай. Нэг удаагийн сэтгэлийн хаттай өсч хүмүүжсэн эрчүүд амьдралын урт хугацаанд тасралтгүй үргэлжлэх сорилтуудаад буугаад өгчихдөг жишээ захаас аваад замаар нэг байна. Бууж өгч бултаж зугтахаараа бор дарсанд дурладаг, сэхээтэй зарим нь амьдралаа үргэлжлүүлж, сэхээгүй нь хатуу идээнд живээд төгссөн түүх өчнөөн бий. Архи уусан хүн урт насалдаггүй гэдгийг бид мэдвэл мэдэхээр олон жил архидацгаалаа. Эрчүүлийн богино насалж байгаа ганц юм энэ архидалт. Үүнээс л бүх өвчин зовлон, хавдар, аваар осол эхтэй. Тэгэхлээр бид эрчүүдээ ердөө 50 хүрэхтэй үгүй наслахаар л хүмүүжүүлж байгаа юм биш үү.

Эрчүүдийн нас богинохон байна гэсэн эмзэглэлийг бодит ахуйтай уяад ажихаар ийм л учиртай байх гэсэн багцаа таамаг төсөөлөл төрж байна. Сэтгэл зүйчид илүү гүнзгий тайлбар, тодорхой шалтгаанууд хэлэх байх.

Хүмүүс үхэхээс жигтэйхэн их айдаг. Энэ их айдсыг нь ашиглаад ямар ч дэг журмыг тогтоож болж байна. Товчхондоо тахлын үеийн эдийн засгийг тоглож, ойлгож, ер яаж ч хөрвүүлж болдгийг энэ мэтхэнээс харчихаж болно. Эрх баригчид үүнийг хий дэмий хоосон улс төрдөө ашиглаад өнгөрвөл ямар ч хэрэггүй, түүний оронд улс оронд хэрэгтэй зүйл ялангуяа эдийн засгаа өөд татах, мөн шинэ ёс заншил бий болгох зүйлд ашиглавал боломж их гарах бололтой байна. Уул уурхайн бүтээн байгуулалтын төслүүдийг эхлүүлэх, олны төлөө гэсэн том төслүүдэд боломжтой бүхнийг шигтгэх гэж ирээд яривал их л олон төслийг амжилттай гүйцэтгэх боломж гарна. Эдийн засгаа өөд татах тухай Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим дээр хувийн хэвшлийн төлөөний байгууллагууд, хувийн эрх ашгаа хамгаалах төрийн бус байгууллагууд цуглаж, эдийн засагт үүсээд байгаа нөхцөл байдалтай холбоотой асуудлаар өчигдөр санал солилцсон юм.

Коронавирус өнөөдрийн байдлаар 150 гаруй оронд тархсантай холбоотой улс орнууд яаралтай эдийн засгийн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Тухайн зөв цаг үед нь арга хэмжээг авч ажлын байрыг хадгалах, эдийн засгаа хамгаалах, эрсдэлээс сэргийлэх арга хэмжээг авахгүй бол үүнээс үүсэх хор хохирол асар их байдаг аж. Тиймээс улс орнуудын төв банк болоод Засгийн газрууд арга хэмжээг түргэн шуурхай авч, үүнийгээ нийтэд ил тод зарлаж байгаа аж. Өнөөдөр Монголын эдийн засаг хүндрэлтэй байдалд ороод байгаа билээ. Танхим нийтдээ 1100 гаруй бизнес эрхлэгчдээс судалгаа авсан гэж танхимын ерөнхийлөгч О.Амартүвшин онцолсон юм. Энэ судалгаанаас үзэхэд нийт бизнес эрхлэгчдийн 88 орчим хувьд нь “Covid-19” вирусээс үүдэлтэй томоохон хохирол хүндрэл учраад байна гэсэн дүр зураг ажиглагджээ.

Монголын Банкны холбооны Гүйцэтгэх захирал “Иргэдийн болон бизнес эрхлэгчдийн зүгээс хүлээлт өндөр байна. Санал асуулгаас үзвэл банкны зээл бол бизнес эрхлэгчдэд үзүүлж байгаа дарамтын 60-аад хувийг эзэлж байгаа нь харагдсан. Банкуудын холбоо энэ тал дээр идэвхтэй ажиллаж байгаа. Төр засгийн удирдлагуудтай уулзаж байна. Монголбанктай хоёр, гурван удаа уулзаж эхний байдлаар Монголбанкны зүгээс нааштай арга хэмжээнүүд авлаа. Банкны өөрсдийн хийж чадах зүйлийн хүрээнд одоо хийгдэж байгаа энэ зүйлүүд бол үнэхээр хүндрэл учирчихсан. ААН-үүд зээлийн эргэн төлөлтөө гүйцэд хийж чадахгүй байгаа тохиолдолд тухайн банкиндаа хандаад энэ асуудлаа шийдүүлж болно. Дүрэм журмынхаа хүрээнд ийм бүтцийн өөрчлөлтийг нь хийгээд хугацаааг нь өөрчлөх гэх мэт асуудлыг шийдэж болдог юм. Тэгэхээр тэр нь бол хийгдэж байгаа. Хүндрэлтэй юм нь гэвэл хэрвээ тэр зээлийнх нь бүтцийг өөрчлөөд ирэхээр Монголбанк, Сангийн яамны хамтарсан тодорхой шаардлагуудыг тавьдаг. Тэр шаардлагуудын хүрээнд сангуудыг нь байгуулахаар зардал нь нэмэгдэнэ. Зээлдэгчдийг бол бүтэц өөрчлөгдсөн зээл гээд Монголбанкны мэдээллийн санд мэдээлнэ гэх мэтчилэн хүндрэлтэй байдлууд үүсдэг. Ийм нөхцөл байдалд Сангийн яам, Монголбанкинд хүсэлт тавьчихаад байгаа. Журмынхаа тодорхой заалтуудыг тодорхой хугацаанд түдгэлзүүлэх, эсвэл хойшлуулж өгөөч гээд төр засагтаа тавьчихсан байгаа. Энэ хэрвээ нааштай шийдэгдчих юм бол банкуудын зүгээс бас нааштай алхмуудыг хийх боломжтой гэж харж байгаа. Нийт банкны салбарт 55 хууль, 69 журмын хүрээнд хязгаарлалтууд тавигдчихсан байдаг. Тэгэхээр маш их дүрэм журмын хүрээнд арилжааны банкууд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Энэ журмуудыг тодорхой хэмжээнд зөөллөөд өгөх юм бол бусад арга хэмжээг нааштайгаар шийдэх боломжийг бүрдүүлж өгөх байх.

Олон улсын байдлыг харахад Засгийн газрын болон төв банкных нь зүгээс маш хөнгөлөлттэй зээлийг дамжуулан зээлжүүлэх, Засгийн газраараа дамжуулж цалин орлогогүй болсон компаниудын ажиллагсдын цалинг олгох, тэр ажилчдынх нь ажлын байрыг хадгалахын тулд тухайн хүмүүст зориулж дамжуулан зээлжүүлэх гэх мэт Засгийн газрынх нь зүгээс тодорхой арга хэмжээнүүд авч байгаа учраас энэ тал дээр засаг төрийн зүгээс одоо ажиллахгүй бол эдийн засгийн нөхцөл байдал таагүй байна шүү, цаашид ч нэлээд хүндрэхээр байна гэдгийг хэлэхээс аргагүй. Сангийн сайдын яриад байгаа шиг унаад сэргэчих эдийн засаг биш болчихлоо шүү. Олон улсад U ship гэж ярьж байгаа ч гэсэн одоо бол L ship болчихлоо. Тэгэхээр энэ тал дээр анхаарч ажиллах нь зүйтэй гэдэг дээр МҮХАҮТ-тай нэг саналтай байгаа учраас үүн дээр дэмжиж оролцож байна” хэмээн ярьсан юм.

Энэ бол манай албан ёсны модон хэлээр эдийн засгаа яах тухай хэлэлцсэн байдал. Тэгвэл яг амьдрал дээр хүмүүс тахлаас айх айдас их байгаа талаар эхэнд дурьдсан. Энэ айдсаар дамжуулаад эдийн засгийг улс оронд ашигтай байдлаар өөрчилж болж байна. Тухайлбал, хүмүүсийн эсэргүүцээд хөдлөгдөггүй уул уурхайн том төслийг явуулж эхлэх. Шинэ эдийн засгийн эрс өөр концесс эхлүүлэх гэх мэт. Мөн хүмүүст энэ онцгой байдлын үед шинэ ёс заншил дадал сургаж хэвшүүлбэл болно гэж дээр дурдсан. Тэгвэл яг юу хийвэл болох вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ.

Хүмүүст ямар ч эерэг ач холбогдолгүй баар цэнгээний газар, караоке зэргийг хаалттай байлгах. Сүүлийн гучин жил монголчууд баар караокегаар амьдарлаа. Хэрэв бид ингэж амьдраагүй бол бидэн шиг эрүүл чийрэг хүн дэлхий дээр байхгүй байх байсан болов уу. Тэгвэл бид одоо ямар байгаа билээ, архины хамааралтай, хүнтэй халамцуу ярилцахгүй л бол хоорондоо нээлттэй харилцаж чадахаа байсан, тавь хүрэхгүй хорт хавдрын үүр болоод үхэцгээж байна.

Ямар ч хэрэггүй бие биендээ гайхуулах эгондоо хөтлөгдөн гадаад дотоодод дэмий сэлгүүцдэгийг нь хориглох. Гадаадад амьдрах нь цаашдаа мухарддаг гэдгийг шинэ үеийн монголчууд одоо ойлгодог болсон. Зүгээр л хүний нутагт цагаачлан амьдарсан нийгмийн даатгалын ямар ч хамгаалалтгүй илүүдэл иргэн болж үлддэг. Бид гадаадад цагаачлаад тэнд ажиллаж амьдраад баяждаг бол баяжих болсон, хөгждөг бол хөгжих болсон. Бид дотоодоо муулсан гадаадын хэдэн цагаачтай болсноос өөр ямар ч нэмэр болсонгүй, ядахдаа тэд нь тэндээ нийгмийн хамгийн доод давхаргад амьдардаг болохоор яах ч билээ.

Элдвийн олныг хамарсан тоглолт цэнгүүнийг хориглож хаасан хэвээр нь байлгаж, импорт нэрээр элдвийн ууж идэх юманд доллар зарцуулдаггүй болох. Ядахдаа тэр импортын хүнс гээд байгаа юм нь сахарын өндөр агууламжтай, таранс тостой Е тэмдэглээстэй зүйл байхыг нь яана. Зүгээр хор авч ирээд бие биенээ шулаад байдгийг нь болиулах.

Архи согтууруулах ундааг бүрмөсөн хориглох, найр наадам, баяр цэнгэл нэрээр цуглаж архиддагийг нь бүрмөсөн зогсоох гэх мэт арга хэмжээг үргэлжлүүлэн авах хэрэгтэй байна. Бидний баяр бол үндэстний эсрэг зориуд бодож олсон юм шиг хорлонтойгоор их хэмжээгээр архидах, тос өөхтэй хурц хоол унд хэт их идэх зэргийг энэ үхлээс айх айдсаар нь дамжуулж болиулах хэрэгтэй юм. Бас бидний нэг буруу тийшээ яваад байгаа зүйл бол энэ баяр цэнгэлийг нүсэр тэмдэглэх явдал. Захын “дурак” нь ургийн баяр хийнэ гээд хамаатан саднаа цуглуулаад архин далайд ах дүүгээ шумбуулдаг болсон. Хэн их гүн архинд шумбуулна, тэр хамгийн сайн нэртэй байхыг нь яана гээч. Иймэрхүү хүн төрөлхтнөөс гажсан буруу зан заншлыг энэ тахлаар дамжуулан болиулах хэрэгтэй байна. Маркесын “Тахлын үеийн дурлал” гэгчээр тахлын үеийн эдийн засаг гэж иймэрхүү юм байх хэрэгтэй болов уу.

Коронавирусийн тархалт цаашид хэрхэх нь тодорхойгүй гэсэн мэдээлэл дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хөвөрч эхэллээ. Цэнхэр гаригийн улс орнуудын хувьд “COVID-19” илэрсэн улсууд нь халдварын тархалтыг бууруулахад анхаарч яваа бол халдвар илрээгүй улс орнууд хөл хориогоо улам чангатгасаар байна. “COVID-19” дэлхийн бүх улс орны эдийн засагт эрсдэл үүсгэсэн нь нэгэнт тодорхой болсон. Цаашид ямар эрсдэл гарахыг таамаглаж хэлэхэд хэцүүхэн зураг харагдаж буй. Хөрөнгийн зах зээл гэхэд л бүхэлдээ шокийн байдалд байгаа. Сингапурын бирж л арай дажгүй өнгөтэй яваа. Манай улсын хувьд хямрал аль хэдийнэ мэдрэгдээд эхэлчихсэн. Нүүрсний экспорт зогсоод сар орчим болсон, одоо сэргээх гээд үзээд л байна. Монголын засаг талаас бүх талын шийд гарчихсан. Хорио цээрийн үед нүүрсний экспорт хийх бэлтгэл ажлаа хангаад эхэлчихсэн. Шадар сайд, Уул уурхай хүнд үйлдвэр, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд нүүрс, газрын тос гардаг боомт гарцууд дээр ажиллаж байна. Зарим нь ч томилолтоо дуусгаад ирчихсэн байх. Хятадын талтай энэ сарын 15 гэхэд хилээ нээх тохироо хийчихвэл энэ сарын дундаас нүүрс, газрын тосны экспорт хэвийн явагдаж эхэлнэ. Гэлээ гээд тайвшрах цаг болоогүй. Шинэ коронавирусийн халдвараас болж дэлхийн бүх улсад үүссэн эдийн засгийн хямралаас хохирол багатай гарахын тулд хийх хэдэн зүйл бий.

Бодлогын хүүг бууруулах, төсөвт тодотгол хийх, хүнсний үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлээ дэмжих, хувийн хэвшлийнхнийг зээлийн хүүгээс чөлөөлөх, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн түрээсийн төлбөрийг хөнгөлөх гэх мэт олон алхмыг эдийн засагчид санал болгож байгаа. Эдийн засагч Б.Лхагважав бодлогын хүүг 5 хувь хүртэл огцом бууруулбал эерэг үр дүн гарч ирнэ гэсэн гарц санал болгож буй. Бодлогын хүү буувал эдийн засаг тэлнэ идэвхжинэ гэсэн тайлбар дуулддаг. Энгийнээр хэлбэл, бодлогын хүү гэдэг бол арилжааны банкууд өөрт байгаа сул мөнгөө Төв банкинд зээлүүлдэг хүү. Өнөөдөр бодлогын хүү 11 хувь байгаа. Монголбанк арилжааны банкнаас байгаа мөнгийг нь 10 хоногийн хугацаатай зээлээд эргүүлж өгөхдөө 11 хувийн хүү бодож өгнө гэсэн үг. Төв банкнаас бодлогын хүүгээ өсгөвөл арилжааны банкууд иргэн аж ахуйн нэгжүүдэд зээл өгөх шаардлагагүй болно. Энэ нөхцөлд иргэд аж ахуйн нэгжүүд арилжааны банкинд өндөр хүү төлөхөөс гадна банкууд зээл гаргахаа багасгадаг. Бодлогын хүүг өсгөснөөр банкууд Төв банкиндаа мөнгөө зээлүүлж, иргэн аж ахуйн нэгжид олгох зээлээ хумьдаг. Хар үгээр хэлбэл, арилжааны банкуудын хувьд эрсдэл өндөртэй иргэд, компаниудад мөнгө зээлснээс эргүүлж өгөх баталгаатайгаар нь Төв банкинд мөнгөө зээлээд эхэлдэг гээд ойлгочихож болно. Бодлогын хүү буувал эдийн засаг тэлнэ гээд байгаа нь ийм учиртай.

Харин эдийн засагч Н.Энхбаяр эмчийн жор шиг олон арга замыг зөв хослуулах ёстой гэж зөвлөж байна. Тэрээр “Зөвхөн бодлогын хүүгээр асуудал шийдэгдэхгүй. Гадны банкууд байгаа арга хэрэгслээ зөв ашиглах тухай ярьж байна. Монголбанк бодлогын хүүгээ 2013 онд хоёр удаа огцом буулгасан. Гэтэл 2014 онд зээлийн өрийн үлдэгдэл хурдацтай өссөн эрсдэл гарсан. Цаашлаад 2015 онд хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл бас хурдтай нэмэгдсэн туршлага, түүх бидэнд бий. 2015 онд хугацаа хэтэрсэн зээл 398 тэрбумаас 853 тэрбумд хүрч 2.1 дахин өссөн” гэж байр сууриа хуваалцлаа. Бодлогын хүүгээ буулгахын тулд төсвийн тодотголыг зайлшгүй хийх хэрэгтэй гэж эдийн засагчид онцолж буй. Төсвийн зардлыг хоёр их наядаар давуулж баталсан. Давуулж баталсан энэ хэмжээгээ буцааж хасах хэрэгтэй, эдийн засаг таамаглашгүй байдалд орсон ийм цагт сумын улаан булангийн шав тавихад төсвийн мөнгийг үрэх хэрэггүй гэсэн зөвлөгөө шинжээчдийн дунд голлож байна.

Сангийн сайдын хувьд төсвийн тодотгол хийхгүй гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Сангийн сайд энэ талаар ганц удаа ч хэлээд байгаа юм биш. Бүр өөрөө тоолж байгаад дөрвийн дөрвөн удаа ингэж мэдэгдсэн.

Сонгууль болоход хэдхэн сар дутуу учраас төсөвт тодотгол хийхгүй нь бараг үнэн байх. Сонгуулийн дараа нам ялаач уу үгүй юу, сэнтэглэж улсаа боддог шударга хүмүүс болж төсвийн тодотгол хийж гайхуулж байж уначихвал яах юм гэсэн айдас болгоомжлол энэ засгийн газрыг хүлчихээд хөдөлгөхгүй байна. Тэгж баларч байснаас ёстой нөгөө “сүх далайтал үхэр амар” гэгчээр энэ чигээрээ зүтгэсээр байгаад, ард түмэндээ соёлын төв барьж өгдөг өгөөмөр сэтгэлтэн байсаар байгаад эцсийг нь үзэхээр зүтгэх биз.

Ингээд харахаар наадмын дараа бүрдэх Засгийн газарт асуудлын хүнд нь буух болов уу. Төсөвт тодотгол хийхгүй нь бараг л тодорхой учраас бодлогын хүүг бууруулах орон зай байхгүй гэсэн үг. Харин сонгуулийн дараа өөрсдөө засаг барьчихвал юу гэж хамаагүй худал ярьсаар байгаад төсөвт тодотгол хийнэ гэж бодож байгаа биз.

Энэ хооронд эдийн засаг муудвал хохирох хүмүүс нь энэ Засгийн газарт ажиллаж байгаа сайдууд биш, жирийн ард түмэн л хохирч дуусна. Тэд татвараа ч төлж дийлэхээ болиод дампуурах биз. Одооноос ч тийм байдал мэр сэр үүсчихээд байна. Гэвч энэ талаар санаа зовж байгаа ганц ч сайд байхгүй. Сангийн сайд бол бүр ч тоохгүй байгаа гэдгийг төсөв тодотгохгүй гэж ганц биш дөрвөн удаа мэдэгдэж байгаагаас харагдаж байна. Тэгвэл дэлхийн эдийн засаг ямар алхам хийж байгаа вэ. Тэд аль болох эдийн засгаа тэлэх бодлого баримтлах төлөвтөй байна. Америк л гэхэд бодлогын хүүгээ бууруулна гэж байгаа дуулдсан.

Уг нь эдийн засагт гэгээ авчрах ганц таатай мэдээ нь Таван толгойн IPO байсан ч коронавирусээс үүдэлтэй хөрөнгийн зах зээлүүдийн бужигнаан, дотоодын улстөржилт саад учруулах нь бараг л тодорхой болчихлоо. Тэгэхээр одоо ганц л гарц байна. Алтны салбараа дэмжиж, алт олборлолтоо өсгөх.

Алт олборолтоо өсгөнө гээд ярьчихаар л өсчихдөг юм биш л дээ. Ингэхийн тулд алтны татвараа буулгаж хуучин хэвэнд нь аваачих, алт тушаалтыг либерал болгох гэх мэтийн ажлууд маш их бий. Алтны татварыг өсгөх үед уул уурхайн сайд ийм байдалд хүрнэ гэж олонтаа хэлж байсан ч түүнийг тоосон хүн байгаагүй.

Алт тушаалт буурах юм бол хууль цаазаар арга хэмжээ авна гэж том том юм яриад байсан боловч хэн ч одоо тэрнийг санахыг хүсэхгүй байна. Алт тушаалт буурдагаараа буураад, олборлосон алт гадагшаа урсдагаараа урссан хэвээрээ байгаа.