Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

“Голомт” банкны гүйцэтгэх захирал асан, эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Монголын компаниуд менежмэнтийн ухааныг зөв хэрэгжүүлж чадвал Америк, Европ, Хятадын том компаниудтай олон улсын тавцанд өрсөлдөх боломжтойг Чингис хаан, түүний баатруудын түүх харуулсаар байна гэсэн өөдрөг өгүүлбэр таны сая гаргасан “Менежмэнтийн психологи” номд байна лээ. Өнгөц сонссон хүнд бол өнөө л улиг болсон өнгөрснөө ярьж цээжээ дэлдэх нь үү гэсэн егөө төрж мэдэх л юм, тийм ээ?

-Магадгүй. Гэхдээ би“Нууц товчоо”, Чингис хаан гэж цээжээ дэлддэг төрлийн хүн биш гэж өөртөө найдаж байна (инээв).Хоосон түүхээр бахархаад хэрэггүй. Тэр түүх хэрхэн бүтсэн бэ гэдэг асуултыг өөртөө тавьж, тухайн түүхийг нөхцөлдүүлсэн хүчин зүйлийг нь судлах ёстой. Түүнээс биш дэлхийг Чингис, Жамуха хэн эзэлсэн нь сонин биш.Гол нь тэр амжилтад хүргэсэн хүчин зүйл л бүгдээс.Тэр нь менежмэнтийн ухаан, стратегийн ухаан.Хүн өөрөө психологийн ухаан.Би номондоо энэ гурвыг “уулзуулсан”.Чингис хаанд зэвсэг, цэрэг хэрэгтэй байгаагүй. Менежмэнтийн ухаан, стратегийн ухаан хэрэгтэй байсан.Өнгөрсөн түүхийн энэ үнэнийг эргэж санагалзахын хажуугаар дэлхийн орчин үеийн псхилогийн ололтыг шинжлэх ухааны үндэстэй шингээхийг зорьсон юм.

-Ингэхэд санхүүч хүн яагаад сэтгэл зүй сонирхох болсон юм бэ?

-Худалдаа хөгжлийн банкинд диллерээр ажиллаж эхэлснээс үүдэлтэй.Одоогоос бараг хорин жилийн өмнө.Бүр тодруулж хэлбэл, 2002 оноос.Диллерээр ажиллах явцад алтны ханш хэд болох, еврогийн ханш өсөх буурах эсэх, ам.долларын ханш цаашид яах вэ гэх мэт маш олон талтай зүйлийг судлах хэрэгтэй болдог.Ханшийг зөв таамаглаж чадвал ашиг хийх боломжтой.Ханшийг яаж зөв таамаглах вэ гэхээр мэдээж судалгаа хийж таарна. Онолууд баримтална. Би тухайн үед ажлаа яг таг нарийн тооцоо, судалгаа байхад л болчихдог, сэтгэл хөдлөлгүй машин мэтээр төсөөлсөн ч үгүй байсан л даа. Алтны ханш өсөх тусам эрэлт нь ихэсч байдаг.Гэтэл эдийн засгийн сонгодог онолоор бол аливаа юмны ханш нь өсөхөөр эрэлт нь буурдаг. Тэнд ажиллаж байхдаа ханш диллерүүдийн сэтгэл зүйгээс хамаардгийг ойлгосон. Хувьцааны ханш гэдэг бол санхүүгийн тайлангийн анализ гэхээс илүүтэй хөрөнгө оруулагчдын хүлээлт буюу сэтгэл зүйгээс хамаардгийг олж харсан.Ингээд сэтгэл зүйн ухааныг судалж эхэлсэн.Сэтгэл зүйн ухааныг гүнзгийрүүлж судлаад арав гаруй жил болчихож.

-Диллерээс менежмэнт рүү орж, ном бичих хүртлээ дурлаж судалсан нь мөн л сэтгэл зүйг сонирхох болсонтой чинь холбоотой юу?

-Худалдаа хөгжлийн банкинд ажиллах үетэй бас холбогдоно. 2003 онд Худалдаа хөгжлийн банкийг Америкийн компани хувьчилж авсан юм. Худалдаа хөгжлийн банкны менежмэнт дээр INGбанк орж ирж ажилласан. ING банкны тухайд банкны анхны менежмэнтийн өөрчлөлтийг хийсэн газар.Теллер суурьтай систем рүү анх шилжүүлж байлаа.Тэр үед анхны эрсдэлийн удирдлагын газар гэдгийг банкны салбарт байгуулахад би бүтэц өөрчлөх ажлын хэсгийн нарийн бичгээр ажилласан юм.ING банкны Худалдаа хөгжлийн банк руу нэвтрүүлсэн бүх өөрчлөлтийг орчуулах ажлыг давхар хийсэн.Диллер цаг наргүй ажилладаг стресстэй ажил учраас менежмэнт рүү орох ёстой юм байна гэсэн шийдвэрийг тэр үед гаргасан л даа.Ер нь сүүлийн арав гаруй жил менежмэнт, психологи гэсэн хоёр ухааныг уулзуулъя гэж бодоод явсан юм.Энэ хоёр ухааныг уулзуулж байж захирлууд байгууллагаа амжилттай авч явна, Ерөнхий сайд улсаа амжилттай удирдана.Би эдийн засаг санхүүгийн хүн учраас нэг сумаар хоёр биш хорь ч юм уу, болж өгвөл 2000 туулай буудах гэж оролддог.Тэр утгаараа энэ ном зөвхөн захирлуудад зориулагдаагүй. 21 настай залуу авч уншаад яаж гүйцэтгэх захирал болохоо хараасай гэж хүссэн. Хүүхэд хүмүүжүүлэх боловсролын агуулга ч бий.Ингээд харахаар хувь хүний хөгжлийн ном гэж хэлж болно.Бас философи ч байгаа.

-Менежмэнт, стратеги гэсэн сэдэв рүү гүнзгий орохоос өмнө асуух нэг асуулт байна. Чингисийн байлдан дагууллын гол хүч нь ерөөсөө л менежмэнт, стратегидаа байсан гэсэн үг үү?

-Шуудхан хэлэхэд тийм. Монгол үндэстэн дэлхийн геополитикийг 500 жил тодорхойлсон. Тэр утгаараа монгол үндэстэн бол малчин үндэстэн биш.Монгол хүн малчин хүн биш.Өв соёлоо судалж яваа түүхчид “Монгол хүн хэн бэ” гэсэн асуултад малчин гэж хариулах гэж байгаа бол туйлын буруу.Бид 1200-1600 он хүртэл дэлхийн улс төр, эдийн засгийн бодлогыг тодорхойлсон ард түмэн.Өнөөгийн Энэтхэгийг монголчууд байгуулсан.Монголчууд Энэтхэгийг нэгтгэхээс өмнө Энэтхэг маш олон салангид улс байсан.Хэрвээ монголчууд нэгтгэж өгөөгүй бол Энэтхэг гэж байхгүй, тэнд долоон мянган өөр улс орших байсан.Хятад ч ялгаагүй.Орос ч адилхан.Ингээд харахаар бид дэлхийн геополитикийг тодорхойлж байсан ард түмэн болохоос малчин ард түмэн биш байгаа биз.

-Өв соёл гэхээр малчин, нүүдэлчин гэсэн үг л шууд санаанд бууж байна…?

-Малчин гэдэг бол бидний амьдралын ахуйн хэлбэр. Бид өнөөдөр ном уншдаг уншигч болоод дөрвөн ханатай тасалгаанд сууж л байна.Хөдөө гараад мал маллачихна.Америкт очоод банкинд ч юм уу компанид ажиллаад амьдарчихаж чадна.Амьдрах аргаа үндэсний нэрийн хуудас гэж ойлгоно гэдэг бол яавч болохгүй зүйл.Үндэсний хүсэл эрмэлзэл гэдэг зүйлийг салгаж ойлгох ёстой.Хүн төрөлхтний стратеги, менежмэнтийн ухааны өв соёлд хамгийн том хувь нэмэр оруулсан ард түмэн бол монголчууд гэдгээ олж харах цаг нь болсон.Дэлхийн түүхэнд харагдаагүй, бичигдээгүй стратегийг хэрэгжүүлсэн ард түмэн бол монголчууд.Тоогоор цөөн, зэвсэглэлээр дутмаг, дайсны газар нутагт, дэлхийн хамгийн хүчтэй улс орнуудтай байлдаад дандаа ялдаг байсан уг шалтгаан нь ерөсөө л сая хэлсэн стратеги, менежмэнт.Өнөөдөр монголчуудын стратеги, менежмэнтийн ухааны нууцыг Америкийн цэргийн академи, Оросын цэргийн академи сонирхож байна.

-Монголчуудын найман зууны өмнөх стратеги, менежмэнтийн ухааныг жишээ нь Оросын цэргийн академи хэзээнээс сургалтын хөтөлбөртөө оруулсан байдаг вэ?

-Оросын цэргийн академи 1850 оноос хойш албан ёсны сургалтын хөтөлбөртөө оруулсан байдаг юм.

-Манай цэргийн чигийн сургуулийн хөтөлбөрт эртний монголчуудын менежмэнт, стратегийн ухаан багтсан байдаг уу?

-Харамсалтай нь байхгүй. Бид менежмент стратегийн ухааныг хүн төрөлхтөнд таниулсан ард түмний нэг мөртлөө өнөөдөр хамгийн менежмэнтгүй, туйлын стратегигүй ард түмэн болчихсон.Маш эмгэнэлтэй дүр зураг.Миний хувьд энэ номоо Монгол Улсын дахин сэргэн мандалтын түлээний мод болоосой гэж бодож, зорьж бичсэн. Түүнээс биш алдар нэр олох, гайхуулах зорилго хэтээсээ байгаагүй. Мөнгө олох хэрэгсэл бол бүр биш.

-Менежмэнт стратеги гэхээр маньд хамаагүй юм шиг хол сонсогдоод байдаг л даа. Яагаад компани, улс, гэр бүл, хувь хүн гээд бүгдэд хэрэгтэй вэ гэдэг асуултад энгийн, амьдралд нь ойрхон хариу сонсох сонирхолтой хүн олон байгаа байх?

-Яам, сургууль, эмнэлэг, төрийн байгууллага, холбоо, улс орон, дэлхий, хүн төрөлхтөн, ер нь бүх зүйлд менежмэнт хэрэгтэй. Одоогоос 60 мянган жилийн өмнө агуйд амьдарч байсан зэрлэг хүмүүсийг төсөөлье, хоёулаа. Хооллох хэрэгцээтэй үед нь арслан заан явж байвал яах вэ.Ганц нэгээрээ чулуугаар нүдээд тэр аварга амьтныг дийлэхгүй.Яаж тэр арслан зааныг агнах вэ гэдгээс менежмэнт гэдэг ухаан төрж байгаа юм.Арслан зааныг хэрхэн агнах вэ гэдгээс стратегийн ухаан гарч ирж байгаа юм.Ингээд харахаар менежмент, стратеги бол хүн төрөлхтний салшгүй, суурь ойлголт.Тэгэхээр менежмент, стратеги гэдэг компанийн захирал ч юм уу менежмэнтийн профессорын хийдэг ажил огт биш.Хүн байгаа цагт менежмэнт байна, менежмэнт байгаа цагт сайн стратеги гарч ирж байх ёстой.Хамгийн дотны ойлголт боловч өнөөдөр хамгийн хол ойлголт болчихсон нь үнэн л дээ. Сүүлийн 30 жилд Монгол улсын, монгол үндэстний зорилго юу юм бэ гэдгийг бид сонссонгүй. Зорилго бол менежмэнтийн ухагдахуун.Зорилгодоо яаж хүрэх вэ гэдэг нь стратеги.Стратеги маань ямар байхыг ч бид мэдэхгүй суугаа.Өөрөөр хэлбэл, улс орноороо зорилго чиглэлгүй болчихоод байна.Энэ маань эргээд компани, эмнэлэг, сургууль, төрийн байгууллага гээд бүгдэд нөлөөлж байна. Айл өрх, хувь хүнд ч нөлөөлж байна. Хувь хүн зорилготой байх ёстой.Тэр зорилгодоо хүрэх арга зам буюу, стратегитай байх хэрэгтэй.Компани, байгууллага, улс орон ч ижилхэн.Бидний барьдаг гар утас, өмсдөг хувцас, ярьдаг микрофон, суудаг сандал гээд бүгдийг хүн төрөлхтөн өгдөг, монгол үндэстэн хүн төрөлхтөнд ямар ч хувь нэмэр оруулдаггүй зөвхөн хэрэглэдэг байж болох уу гэдэг асуултыг өөрсдөдөө тавих ёстой.Энэ номыг бичих суурь хариуцлага эндээс ургасан.

-Хүн төрөлхтөн лидер хэрхэн бэлдэх вэ гэж ярьдаг хэрнээ дагагчдыг ярьдаггүй гэсэн өнцөг чинь сонирхолтой санагдсан…?

-“Дагагч ба лидер” бол номондоо хөндсөн дөрвөн сэдвийн нэг л дээ. Беркелейн их сургуулийн эрдэмтэдтэй ном хаялцсаны эцэст боломжийн сэдэв гэж бодоод сонгосон юм. Орчин үеийн баруун төвтэй соёлын хувьд хүн бүрийг лидер болгоё гэж байна.Харвардад лидерийн таван курс бий.Миний сурсан дэлхийд дөрөвт ордог том сургууль болох Калифорнийн Беркелей лидерийн дөрвөн курстэй.Дагагчийн нэг ч курс байхгүй.Дагагч байхгүй бол лидер хэн юм бэ гэсэн асуудал тавигдаж байна л даа.Дараагийн нэг чухал сэдэв бол сэтгэл зүйн шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн ололтуудыг багтаасан “Төсөөлөл ба бодит байдал” гэсэн хэсэг.Толгойд орж ирсэн бодол болгоноо бид үнэн гэж боддог.Эндээс тэнэглэл эхэлдэг.Бидний толгойд орж ирсэн бодол бол зөвхөн бодит байдлын төсөөлөл тусгал.Товчхондоо лидер, дагагч, аав, ээж, ер хэн ч бай төсөөлөл нь буруу бол ямар ч олимпиадын аварга, Харвардын докторын зэрэг байгаад сүйрлээр дуусна гэдгийг орчин үеийн шинжлэх ухааны гол ололтууд дээр тулгуурлаж харуулахыг хичээлээ.

М.МӨНХСАЙХАН

Хэдхэн өдрийн өмнө болсон УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар эдийн засгийг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөө, Засгийн газрын дөрвөн жилийн мөрийн хөтөлбөрийг батлаатхав. Энэ засгийн өнгөнд Монгол гэдэг улсын урагшилж хөгжих замын зураг гэдэг утгаараа сая хэлэлцэж баталсан хоёр асуудал амин чухал уу гэвэл чухал. Гэхдээ мөрийн хөтөлбөр, таван жилийн төлөвлөгөөг анзаарч ажих нь ээ хэд хэдэн асуудал байна аа. Гишүүн бүрийн тойрогтоо оноо авах гэж зохиосон мөрөөдлийн жагсаалтыг эгнүүлж өрөөд баталчих шиг боллоо. Аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлнэ, ноолуурын салбарыг дэлхийд гаргана энэ тэр гээд гучин жил ярьсан лоозонгуудаа өөдрөг гоё тоогоор хачирлаад шигтгэчихсэн ч байх шиг. Эдийн засгийг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөө ямар ч юм болоод, холион бантан болчихов, бүү мэд. Хэлэлцүүлгээс нь анзаарахад тэр гээд өлгөөд авахаар аятай санаа лав харагдсангүй. ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Алсын хараа 2050”-ийг хачин сайхан боллоо гэж мэдээлж, ярьсныг санаж байна. Тогтож уншаад үзэхээр “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030”-аас ялгаагүй байх жишээний. Шуудхан хэлэхэд юунд фокуслаж, яаж хөгжих чиг замгүй хөгжлийн бодлогууд л шил дараалан батлагдаж байна. Хөтөлбөрүүд доторх заалтууд жигтэйхэн өөдрөг. Тэр уурхайг тэгж хөдөлгөнө, энэ салбарыг ингэж өөд нь татна, ийм тийм үйлдвэр барина, мэдээллийн технологийг дэлхийн түвшинд хөгжүүлнэ… Хүслийн жагсаалт энэ мэтээр цааш үргэлжилнэ. Ингэж хөгжих зам чиг нь, технологи мөнгө нь, хөрөнгө оруулалт нь хаана байна вэ гээд хайхаар барих баримжаа, хариулах эзэн олдохгүйд л хамаг учир нь байна.

Боловсрол, эрүүл мэнд, банк санхүү гээд хэд хэдэн салбарт реформын шинжтэй өөрчлөлт хийж байж мэдээллийн технологийн хөгжлөөрөө дэлхийтэй зэрэгцэнэ, хүсээд, мөрөөдөөд яваа үйлдвэрлэлээ дажгүй хөгжүүлнэ. Ганц энэ удаагийн засаг ч биш үе үеийн Засгийн газар, УИХ-ын алдаа л даа, хөгжлөө буруу төлөвлөдөг хэнэггүй хандлага. 1990 онд бидэнтэй ижил түвшинд, нэг гараанаас эхэлсэн Зүүн Европын улсууд өнөөдөр хол тасархай хөгжчихсөн. Болгар гэхэд л цойлчихлоо, Албани хүртэл гялалзаж байна. Шалтгааныг нь олох гэж хөмсгөө атируулах шаардлагагүй. Хөгжлийн зөв бодлогоор явж байгаа учраас тэд биднээс хол тасархай хөгжсөн хэрэг. Манайхны гол алдаа юу гээч. Засаг солигдох бүрд өмнөхөө үгүйсгэдэг, гэсэн хэрнээ үгүйсгэж гарч ирсэн нь реформ хийдэггүй. Ийм цикл яг л чөтгөрийн тойрог шиг эргэлдэж байгаа нь хэнд ч ил үнэн л дээ. Дахиад хэлэхэд, энэ удаагийн эдийн засгийг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөнд ч өмнөх төлөвлөгөөнүүдээсээ ялгараад байх юм анзаарагдсангүй. Хөгжих зам нь тодорхой биш, галзуу хүний өдрийн тэмдэгдэл шиг зүйл л УИХ-ын хэлэлцүүлэгт ороод явж байна.

Хатуухан хэлэхэд ямар ч судалгаа, төлөвлөгөө алга. Хуучин нийгмийн үед улсаа хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөө гэж гаргадаг байлаа. Манай эрх баригчид тэр жишгээр ажиллах гэж байгаа бололтой юмдагуу даа. Гэхдээ нэг зүйлийг анзаарахгүй байх шиг. Тэр үед Улсын төлөвлөгөөний комисс гэж аварга бүтэц байсныг. 200, 300 шижигнэсэн эрдэмтэнтэй, таван жилийн төлөвлөгөө гаргах гэж дөрөв, таван жил судалж, тооцож, цаг наргүй ажилладаг яамнаас ч том газар байсныг хуучцуул андахгүй. Хэдэн арван жилийн судалгааны архивтай, олон жилийн судалгаандаа анализ хийгээд мэргэшчихсэн судлаач, эрдэмтэдтэй төлөвлөгөөний комисс шиг бүтцийг Монгол Улс лав л өнөөдрийг хүртэл байгуулаагүй аж төрж яваа. УИХ-ын 76 гишүүн нь хоёрхон долоо хоногийн дотор ярьж байгаад хөгжлийн таван жилийн төлөвлөгөө хийчихээр ямар юм гарах нь тодорхой л доо. Галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл шиг юм гарахаас яахав.

Манай гишүүдийн хийрхлийн оргил нь шинэ нийслэл байгуулах солиорол боллоо. УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэн Өвөрхангайн Хархоринд шинэ нийслэлийг байгуулна гэж хачин тод дуугарав. Өнгөц харж, шууд дүгнэх нэгэнд бол мань эр бүлгийн даргынхаа нэр хүндийг ашиглаж сонгогдсон тойрогтоо шинэ нийслэл байгуулах гээд байна уу гэж хардаж сэрдэхээр улайрч суух юм. Чуулганы танхимд Улаанбаатарыг нийслэл байлгахаа больё, Хархорин руу л нийслэлээ нүүлгэе гэсэн халуухан яриа, хэлэлцүүлэг өрнөөд авна лээ. ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “2050-д тийм заалт байхгүй” гэж тайлбарлаад хүчрэхгүй байгаа бололтой харагдсан. Л.Оюун-Эрдэнэ сайдын “Таван жилийн дотор хот байтугай сум барьж ч амжихгүй” гэсэн утгатай тайлбар харин чуулганы танхимд өрнөсөн утга учраар маруухан солиорол дунд сүрхий эрүүл сонсогдсон шүү. УИХ-ын гишүүд нь ийм байхад улс орон яаж хөгжих вэ дээ гэсэн бодолтойгоор л чуулганы хуралдааныг харж суулаа. Ямар ч төлөвлөгөө, судалгаа, тооцоо, балансгүй шууд л нийслэлээ нүүлгэнэ гэж ярьж манаргана гэж юу байхав дээ. Эрүүл хандлагатай дуугарсан гишүүдийн нэг нь хотын дарга байсан С.Амарсайхан. С.Амарсайхан гишүүн “Наадах чинь ноцтой асуудал шүү. Энд ярьж болохгүй. Орхоны хөндий чинь ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэгдсэн газар. Тэгээд ч усны нөөц муутай” гэж байр сууриа илэрхийлнэ лээ. Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын статусыг устгаад, хамаг гол үйлчилгээ, бизнесийг нь хаагаад Орхоны хөндий рүү нүүлгэчихвэл Д.Тогтохсүрэн гишүүнд л оноо болж мэдэх юм. Жаахан егөөдөөд хэлэхэд тойргийнхон нь “Манай гишүүн сүрхий юм аа, тойрогтоо улсын нийслэлийг нүүлгээд ирлээ шүү дээ” гэж бахдаад мань эрийг насан туршид нь УИХ-ын гишүүнээр сонгож л магадгүй. Чуулганы тэр хэлэлцүүлгийг сонирхож суухдаа ганц хүнийг гишүүн болгохын тулд нийслэлээ сүйтгүүлж, улсаараа дампуурах уу гэж асуумаар санагдсанаа УИХ-ын гишүүдэд дайя. Гэнэн, гоомой гэхэд хэтэрсэн ийм элдэв санаа гаргаж, тааз ширтэж суугаад бодож олсон болхи санаагаа УИХ-ын чуулганы танхимд нотлох гэж улайрч, бүхэл бүтэн улсын хөгжлийн төлөвлөгөөнд наалдуулах гэж зүтгэмээргүй байна, гишүүд ээ. Эрхэм гишүүний улайрал нь ажил болж Хархоринд нийслэлээ байгууллаа гэж гөрдөж төсөөлье. Юуны түрүүнд манай УИХ Үндсэн хуулиа зөрчих асуудалтай нүүр тулна. Улаанбаатар бол улсын нийслэл гэсэн тов тодорхой өгүүлбэр Үндсэн хуульд дурайж байгаа. УИХ-ын гишүүд нь ядах нь ээ л Үндсэн хууль илт зөрчсөн зүйл яриад суумгүй байна. Монгол тусгаар улс хэвээр оршиж буй цагт Улаанбаатар улсын нийслэл хэвээр байна. Улаанбаатарыг нүүлгэнэ, шилжүүлнэ гэсэн санаа ганц энэ УИХ-ын үед сөхөгдөж байгаа юм биш л дээ. Өмнө нь хэд хэдэн улстөрч сөхөж байсан хуучин сэдэв. Ингэж ярьж, дуугарсан нь их улс төрөөс сураггүй арчигдсан байдаг нь бас л бодитой баримттай үнэн л дээ.

Ингэж асуумаар үйл явдал сүүлийн үед шил дарах боллоо. Монголбанк зээлийн хүү бууруулах стратеги батлах УИХ-ын тогтоолын төслийг парламентад өргөн барьж, УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр “Хугацаагүй хадгаламжийг хүүгүй болгоно” гэж тэс хөндлөнтөв. Эрхэм гишүүн, бид өнгөрсөн хугацаанд зээлийн хүүг төчнөөнөөр буулгасан, 2023 он гэхэд сарын нэг хувь болгоно энэ тэр гээд сүрхий сүржин мэдэгдэл хийж харагдсан. Б.Баттөмөр гэдэг гишүүнийг “Буулга” гэнгүүт буучихдаг эд биш л дээ, зээлийн хүү. Хэн нэг гишүүн, ямар нэг сайд, аль нэг УИХ, Засгийн газар дур мэдээд буулгачихдаг гэж бодвол хэтэрхий гэнэн хэрэг болно. Зах зээлийнхээ жам, жаягаар буурсаар өдий хүрсэн зүйл.

Түүх сөхье. Ерээд онд зээлийн сарын хүү 10 хувь, жилийнх нь 120 хувь байсан гэвэл олон хүн гайхах байх. Гэхдээ бодит амьдралд тийм л байсан. Банкууд зах зээлийнхээ жамаар буулгаж явсаар энэ аварга тоо 1998 онд сарын гурван хувь болж, жилээр нь тооцвол 45.8 хувь руу уруудаж байв. Цаг хугацааг бүр хойшлуулаад өнгөрсөн оны эхний улирлын тоо сөхье. Төгрөгийн зээлийн хүү жилийн 17.1 хувь гэсэн тоо дурайж байна. Сарын 1.4 хувь гэсэн үг. Зээлийн хүү буурсаар өнөөг хүрсэн, цаашдаа ч буурна. Гэхдээ улстөрчид хэлж ярьж, захирч тушаагаад буулгасан удаа нэг ч үгүй. Арилжааны банкууд зам, жамаараа зээлийн хүүгээ буулгасаар өнөөдрийг хүрсэн юм. Цаашид ч зээлийн хүү жамаараа бууна.Буулгах хүмүүс нь улстөрчид биш, банкныхан.

Энэ УИХ төв банкны өргөн барьсан тогтоолын төсөлд яг ямар заалтууд тусгаж эцэслэн батлахыг өнөөхөндөө хэлж таамаглахад хэцүү. Шууд төчнөөн хувиар буулгана гээд алх тогшчихож мэдэх улс. Тэрбайтугайг чихдүүлж байгаад баталчихдаг жишиг УИХ-д нэгэнт тогтчихсон болохоор ингэж хардаад сууна л даа. Зээлийн хүүг буулгах яриа хөөрөө хэдэн парламент дамжин өрнөж байгаа. Товчхондоо популист улстөрчдийг эртнээс тэжээсэн сэдэв. Зээлийн хүүг бууруулна гэж ярих нь зөв, хүүг бууруулахын төлөө бодлого хэрэгжүүлэх ёстой. Гэхдээ яаж бууруулах вэ гэдэг өөр асуудал. Эдийн засагтаа доргио үүсгэхгүй бодитой гарц гаргалгаа шийдэл яривал нэгдүгээрт манай улстөрчид илүү ухаалаг харагдана, хоёрдугаарт, гаргасан шийдвэр нь байндаа тусч, маньд өгөөжөө өгнө.

Банк хэний мөнгийг зээлдэг вэ гэсэн асуулт тавиад харъя. Аль ч банк хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг хүү амлаж татдаг. Ингэж татсан мөнгөө иргэд, компаниудад зээдэг. Тэгж зээлэхдээ хүүгийн бага сага зөрүү хардаг, хүүгийн зөрүүнээс олсон ашгаараа оршин тогтнодог. Бүдүүн баргаар төсөөлбөл банк бол нэг иймэрхүү л бизнес. Зээлийн хүүг хүчээр, огцом буулгах хууль баталбал хадгаламжийн хүү огцом буурна, хадгаламжийн хүү буурвал мөнгөө банкинд дэмий хадгалуулахыг хэн ч хүсэхгүй. Эсрэгээрээ хадгаламжаа банкнаас татаж хувиараа зээлдэгч болж, тав гурван төгрөгийн ашиг харсан шигээ аж төрөхийг илүүд үзнэ. Шуудхан хэлэхэд тэмцэнэ гээд байгаа өдрийн зээл нь жинхэнэ утгаараа цэцэглэнэ.

УИХ зээлийн хүүг хүчээр буулгавал нэг хэсэг иргэдээ харж үзсэн шийдэл байж болох нь нөгөө хэсэг иргэдээ хохироох эрсдэл бий. Тодруулж хэлбэл, энэ шийдвэр хэрэгжвэл золиос нь хадгаламж эзэмшигчид болно. Нийтлэлээ мөнгө хуримтлуулах нь гэмт хэрэг үү гэж гарчигласан нь цаанаа ийм утгатай.

Эндээс бас нэг логик ургаж гарч ирнэ. Хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө ихээр татаад эхэлбэл зээлийн эх үүсвэр хомсдоно, зээлийн эх үүсвэр хомсдож банкууд зээлээ огцом хумивал жирийн иргэд хар захаас зээл авч эхэлнэ. Зээлийн хүүг хуулийн хүчээр буулгаж авна гэж хөөрцөглөж яваа улстөрчид “Банкны зээл буурчих юм чинь хэн ч өндөр хүүтэй зээл авахгүй” гэж бодож сууж мэдэх юм. Үүн шиг гэнэн төөрөгдөл байхгүй. Тахлын хөл хорионоос болж хаалгаа барьсан, барихад хүрсэн аж ахуйн нэгж өчнөөнөөрөө, ажлаа алдсан, алдах дөхсөн иргэд үйл олноороо засаг төр рүүгээ аврал эрсэн харцаар харж суугаа. Хадгаламжаа алдаж, зээлээ хумьсан банк тэдний өндийж босох бизнест нь зориулж зээлд өгч чадах уу? Итгэлтэй цөөн түнштэйгээ л харилцаад явахыг аль ч банк илүүд үзнэ. Коронагаас болж хэцүүдсэн аж ахуйн нэгж, компани, иргэд хар захаас өндөр хүүтэй зээл авахаас аргагүйд хүрэх нь хэтэрхий тодорхой асуудал. Одоо ч тэгж амьдарч яваа компанийн захирал өчнөөн бий. Өнөөдөр л гэхэд 9911-тэй дугаараа барьцаалж зээл аваад ажилчдынхаа цалинг тавьж яваа компанийн захирлууд цөөнгүй байгаа.

Зээлийн хүү бууруулна гэж чанга дуугардаг улстөрчдийн хэлдэг бас нэг шалтгаан нь хөрөнгө, даатгалын зах зээл. “Санхүүгийн систем бол банк, хөрөнгийн зах зээл, даатгал гэсэн гурван тулгуур баганатай. Банкны монопол хэтрээд байна. Даатгалаа, хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэхгүй бол горьгүй нь” гэж төв царайлдаг ч манай эрх мэдэлтнүүд хөрөнгийн зах зээлийг яг жинхэнэдээ нийт олонхид хүртээлтэй хөгжүүлэх хүсэл зориг огтоос гаргалгүй өнөөг хүрсэн нь хачирхмаар шүү. Хөрөнгийн зах дээр ногдол ашгаа хуваарилж, иргэдэд ч өөртөө ч ашигтай ажиллаж яваа цөөн компани бий, гэхдээ эргэлддэг мөнгө нь багахан. Том компаниудын хувьд нэгэнт гаршчихсан башир аргатай. Сонгодог жишээ нь Улсын их дэлгүүр. Улаанбаатарын төвд байрладаг, зөвхөн талбайн түрээсээсээ гэхэд өчнөөн мөнгө олдог Улсын их дэлгүүрийн хувьцааг худалдаж авсан иргэд өнөөг хүртэл таван төгрөгийн өгөөж хүртэж чадаагүй яваа. Дэргэдээ охин компани байгуулчихаад олсон ашиг өгөөжөө зээл гэх мэт элдэв шалтгаанаар дамжуулж бултуулаад явдаг муу арга Хөрөнгийн биржийн томчуудад нийтлэг анзаарагддаг.

Ер нь тэгээд бизнесийн шинэ төслүүд хэрэгжихэд таатай хөрстэй, чөлөөт өрсөлдөөн жинхэнэ утгаараа буцалж байдаг зах зээлд хөрөнгийн бирж нь хүчтэй оршдог бичигдээгүй хууль бий. Гэтэл манайд ямар байгаа билээ. Төр нь компани байгуулж бизнесүүдтэйгээ өрсөлддөг байдал газар авсан, хувийн хэвшлийнхнийг адалсан уур амьсгал хүч нөлөөгөө авчихсан, муусайн баячууд гэсэн сэтгэлгээ УИХ-ын гишүүн, сайдаас эхлээд жирийн олонхид бат суучихсан, мега төслүүд хөдлөх ямар ч орон зайгүй, мега төслүүдийг хөдөлгөхөөр зүтгэсэн, оролдсоноо шоронд хорьчихдог… Өөрсдийгөө гаднаас нь ажиглаад харвал иймэрхүү өнгө зураг л харагдаж байна. Ийм зах зээлд бизнесийн төслүүдийн амьд өрсөлдөөн буцлахгүй. Бизнес төслүүд шил дараалан хэрэгжихгүй гацчихсан учраас иргэдийн хорхойг асааж, хөрөнгийн зах зээлийг жинхэнэ утгаар нь хөдөлгөөнд оруулах IPO-нууд уралдан гарахгүй. IPO-гоор өлссөн хөрөнгийн зах зээл амилж, иргэн Батад ашиг өгтлөө өдий. Даатгалын тухайд ч төгс утгаараа хөгжчихсөн юм өнөөхөндөө алга. Дэлхийн жишигт хүрсэн нь арилжааны банкууд л байна.

Банкинд мөнгөө хадгалуулж, ирээдүйнхээ төлөө хуримтлал үүсгэж суугаа хүмүүс хураасан мөнгөөрөө бизнес хийх хувилбар, гарц уг нь бий. Харамсалтай нь тэр боломжийг нь төр хаасаар өнөөг хүрсэн учраас иргэд олсон хэдээ банкинд хадгалуулсаар ирсэн юм. Түрүүн хэлсэнчлэн шинэ бизнес төслүүд цэцэглэх орчин хумигдаж, төрийн гэх нэн шинэ бизнесүүдэд орон зайгаа алдаад байгаа учраас хурааж хумьснаараа бизнес хийх боломж хадгаламж эзэмшигчдэд олдоггүй. Товчхондоо олсноо үрэх биш, үржүүлэх хүсэлтэй хүмүүсийн багахан ашиг олдог газар нь банк л байгаа юм, өнөөхөндөө.

Сүүлийн үед шил дараалсан шүүх хурлуудад Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан гурван ч хүн ял сонслоо. Энэ гурван эрхмийн хувьд эдийн засаг нийгмийн реформын шинжтэй өөрчлөлтийг хийсэн Ерөнхий сайдууд гэдгээрээ түүхэнд үлдсэн хүмүүс юм. С.Баярын толгойлсон хамтарсан Засгийн газрын үед Монголын төр барууны хөрөнгө оруулалттай анхны том төслийг хөдөлгөх түүхэн шийдвэр гаргаж байв.Атрын гуравдугаар аяныг хэрэгжүүлсэн өдрүүд ч С.Баярыг Ерөнхий сайдаар ажилласан он жилүүдэд өрнөсөн. Атрын аян хэрэгжсэнээс хойш талх тариа, гурил буудайныхаа хэрэгцээг дотоодоосоо хангадаг болж, Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг баталснаас хойш эдийн засаг хэд дахин томорч байлаа.Таван толгойн гэх хэрэгт буруутгагдаж хоригдож буй М.Энхсайханы хувьд Ерөнхий сайдаар ажиллах үедээ богино хугацаанд реформын шинжтэй олон чухал асуудлыг шийдсэнээрээ бусад Ерөнхий сайдаас тод ялгардаг.Үнэ чөлөөлөх, төрийн өмчийн хувьчлалаас эхлээд долоо хоногийн амралтын өдрийг нэг биш хоёр болгосон шийдвэрийг ч түүний толгойлсон Засгийн газар гаргаж байлаа.Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар нийгмийн халамжийн чиглэлээр сүүлийн хориод жил хийгдээгүй том ажлуудыг хийсэн юм.“Цалинтай ээж” хөтөлбөр, малчдын тэтгэврийн насанд анхаарсан шийдэл гэх мэт нийгэм рүү хандсан олон шийдвэрийг Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар гаргаж байв. Эчнээ яллагдсан бас нэг Ерөнхий сайд бий. Тэр нь Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөг батлах шийдвэр гаргасан Ч.Сайханбилэг.Далд уурхайн санхүүжилтийг Дубайд баталснаар хоёр жил таг гацсан Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалт үргэлжилж, Монголд жилд тэрбум ам.доллар хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр орж ирэх боломж бүрдэж байлаа. Биеэ эмчлүүлэх зорилгоор гадаадад байгаа Ч.Сайханбилэг Дубайн төлөвлөгөө гэх тодотгол дор буруутгагдсан Да.Ганболд, Б.Бямбасайхан, Ариунсан, Бадрал нарыг Монголын шүүхээс яллах шийдвэр гаргасны дараа Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад хаягласан ил захидлыг сошиалаар цацсан юм. Түүний захидлыг манай сонин бүрэн эхээр нь хэвлэж байсныг энэ дашрамд онцолъё.

Ингээд Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Баяр, М.Энхсайхан, Ж.Эрдэнэбат нарын шүүхийн танхимд хэлсэн үгийг товчлон хүргэе.

С.Баяр: ОЮУ ТОЛГОЙГ ХӨДӨЛГӨСНӨӨРӨӨ БАХАРХДАГ, БАХАРХАЛДАА бузар хүргэхгүй амьдрах энгийн ухамсар надад бий

“Оюу толгой”, “Петровис” компанийн хооронд байгуулсан гэрээг Ерөнхий сайд байсан надтай нотлох ямар нэгэн баримтгүйгээр холбоод, бүр цаашлаад “Монгол Улсад хүнд хор уршиг учруулсан” гэж өнөөдөр намайг яллан буруутгаж байна.Монгол Улсын Ерөнхий сайд байхдаа Монгол Улсдаа “хүнд хор уршиг” үнэхээр учруулсан бол тухайн үеийн өндөр албан тушаалын эрх мэдэлтэй дүйх хатуу хариуцлага хүлээхэд би өнөөдөр бэлэн байна. Гэтэл С.Баяр намайг Монгол Улсдаа чухам ямар хор уршиг, яаж учруулсан гэж үзэж байгаа нь тодорхой бус. Миний учруулсан гэх тэр хор уршгийн хэлбэр нь юу юм, хэмжээ нь яг хэд гэдэг нь ч тодорхойгүй.

Яллах дүгнэлтийн хавсралтын ард нь байгаа “Эрүүгийн … 0085 хэргийн хохирлын болон гэмт хэрэг үйлдэж олсон орлогын тооцоо” гэх баримтад С.Баяр гэх нэрийн эсрэг “хүнд хор уршиг” гэсэн хэрнээ “мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэх боломжгүй” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Хэмжиж болдоггүй, мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэх боломжгүй “хүнд хор уршиг” гэж юу байх юм гэх асуултад хариу авч чадалгүй өнөөг хүрлээ.

“Оюу толгой ххК-ийн алдагдал маш өндөр байна” гэж “мишээл Од аудит” компанийн шинжээчдийн дүгнэлтэд бичсэн байсан. Хэрэв тийм бол хохирогч нь Оюу толгой компани юм байна гэж шинжээчид маань үзэж байгаа юм болов уу? Эсвэл Ерөнхий сайд асан миний “нөлөөгөөр байгуулагдсан” гэх 2009 оны гэрээг 2008 оныхтой харьцуулбал хамаагүй дордуулсан нөхцөлөөр шатахуунаа нийлүүлэх болсон Петровис компани хохирогч этгээд болж таарч байна уу?

Монгол Улс бол парламентын Бүгд Найрамдах Улс юм.Ерөнхий сайд гэдэг бол төрд зүтгэж байгаа, улс төрд өөрийгөө сорьж яваа хувь хүний хүрч болох нэгэн дээд оргил. Энэ оргилоос татгалзана, эхэлсэн ажлаа дуусгалгүй явах бол амаргүй. Гэвч Засгийн газрын ажлыг эмнэлгийн орон дээрээс, эсвэл гадаадаас удаан удирдах боломжгүйг би өөрийн биеэр мэдсэн, мэдэрсэн хүн.Оюу толгойн гэрээг 2009 оны аравдугаар сарын 6-нд албан ёсоор үзэглэсний дараа би төр засгийн бусад удирдлагатай зөвлөлдөөд, Ерөнхий сайдын ажлаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн. Ажлаасаа чөлөөлөгдөөд би БНСУ-д эрчимт эмчилгээнд хүргэгдсэн. Тэндээсээ Ю-Даб эмнэлгийн шийдвэр, зөвшөөрөл гарсны дараа АНУ-ын Сиэтл хот руу явсан.АНУ явах болсон бодит учир шалтгааны хувьд ийм юм.Тэрнээс Яллах дүгнэлтэд бичсэнчлэн, миний бие “олсон хууль бус орлогоо нуун далдлах гэж, мөнгө угаах гэж найз Ч.Даваанямтай бүлэглэн” АНУ яваагүй.

Хэрэв Давааням гэдэг хүн Ерөнхий сайд байсан С.Баяр гэх хүний дотны найз байгаагүй бол түүний насаараа эрхэлж ирсэн нефть импортын ажил, тэндээс олсон ашгаараа АНУ-д эхлүүлсэн үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес олны анхаарал татаж, эцэстээ эрүүгийн хэргийн хэмжээнд хүрэх байсан уу? Үгүй. Улстөрч С.Баяр надтай тэр ойр дотно учраас л намайг дагасан улс төрийн “бохир шавар” Ч.Даваанямыг маань ч тойрсонгүй. Одоо тэрээр надтай хамт шүүгдэгчийн сандалд хамт сууж байна. Хий хоосон улстөржилтийн хар гай унаган залуугаасаа үерхсэн хоёр найз дээр яаж тусдагийг бид одоо амсаж явна.

Давааням бид хоёр бага залуугаасаа үерхсэн анд найзууд. Би Даваанямын, Давааням манай хүүхдүүдийг багаас нь мэднэ. Миний эхний эхнэр Гэрэлтуяа ч гэсэн Даваанямтай, түүний гэр бүлтэй нь ойр дотно харилцаатай. 2000-2005 онд Гэрэлтуяа Петровис ХХК-д гадаад харилцаа эрхэлсэн дэд захирлаар ажиллаж байсан.

Миний охин Нандин бол банкны хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтэй. Тухайн үед АНУ-ын Нью-Йорк хотод ажиллаж байсан. Даваанямын санаачилсан энэ бизнесийн менежмэнтийг нь хариуцаад, ашгийн 15 хувийг авахаар тохирсон гэж надад хэлсэн. Давааням, Нандинтай хамтран хийж байсан энэ бизнест нь манай дунд охин Бадамханд ч оролцон тусалж байсан. Гадаад хэд хэдэн хэлтэй учраас Даваанямын гадаадын банкны данс, тооцоо төлбөрийн асуудалд орчуулагч, хэлмэрчээр тусалж байсан гэсэн.Давааням, Нандин хоёр АНУ-д хийх бизнесээ миний хамаарал, оролцоогүй эхэлсэн.…Давааням, Нандин хоёр АНУ-ын Нью-Йорк, Сиэтл хотуудад нийтдээ есөн үл хөдлөх хөрөнгө авсан байна. Худалдаж авсан эдгээр есөн байрны эхний тав нь засч тохижуулан түрээсэлж байх тэр үед Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ зурагдах бүү хэл, би Ерөнхий сайд болоогүй, ОХУ-аас буцаж ирээд намын сонгуульт ажил хийж байв.

Ерөнхий сайд асан С.Баяр намайг анхандаа Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахдаа хөрөнгө оруулагч гадаадын талд давуу байдал үүсгэсэн, “зохион байгуулалттай гэмт бүлэг” байгуулан онц ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн хэмээн яллаж байв. Прокурорын энэ тогтоол хүчингүй болсон. Надад одоо оноож буй ялын зүйл анги арай хөнгөрсөн хэдий ч, миний бие аанай л нөгөө Оюу толгой төсөлтэй холбоотой чигээрээ, хэн нэгэн этгээдэд “давуу байдал олгосон” гэх хэрэгт хардагдсан хэвээр л явна. Намайг заавал Оюу толгой төсөлтэй холбох, чингэхдээ заавал “буруу гараар, бусармаг аргаар” холбоотой гэж нотлох гээд байгаа нь манай Монголын өнөөгийн бохир улс төртэй шууд холбоотой.Оюу толгой төсөл Ерөнхий сайд асан С.Баяр надтай холбоотой нь үнэн. Бүр салшгүй холбоотой. Энэ том мега-төсөл Монголын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдрал, гадаад харилцаа, үндэсний аюулгүй байдалд эерэг ямар нөлөө үзүүлсэн гээд яривал зөндөө юм ярьж болно.Гэхдээ тэгэх цаг надад алга. Ийм сэдвээр ярьдаг газар нь ч шүүхийн танхим биш юм.Миний, бидний Засгийн газрын нэртэй салшгүй холбоотой Оюу толгой төслийг өнөөдөр элдвээр шүүмжилж гоочилдог. Шүүмжлэх зүйл ч энэ төсөлд бий. Ялангуяа Монгол Улсад тээг саад болсоор ирсэн “хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны 34 хувь” нь. Энэ гайтай “34 хувийг” цуцалж, АМНАТ-ын хэмжээгээ нэмэгдүүлэх талаар одоогийн Засгийн газар ажиллаж байгаа гэсэн сайн мэдээ бий. …Ийм том төсөлд биечлэн хамаатай, ийм том төслийг Хамтарсан Засгийн газрын багаараа зүтгэн байж хөдөлгөсөн гэдгээрээ би бахархдаг. Бахархдаг үнэт зүйлдээ бузар хүргэхгүй байх, тэндээсээ хумслахгүй байх энгийн ухамсар надад бий. Монголын төрийн хар хүний зарчим, монгол эр хүний жудаг ч бас надад бий.

Эцэст нь хэлэхэд, Оюу толгой төслөөс улбаатай энэ хэргийг битгий улс төржүүлээсэй билээ, Тулга тусгаар Монгол Улсын хуулийн дагуу шударгаар шийдээсэй гэж чин сэтгэлээсээ хүсч байна.

М.Энхсайхан: МОНГОЛД АВТОРИТАР ДЭГЛЭМИЙН ҮР ХӨВРӨЛ ҮАБЗ ГЭСЭН НЭРИЙН ДОР БОЙЖИЖ ЭХЭЛСНИЙГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ БАЙНА

Намайг ийм хэрэг буруутгахын тулд прокурор, АТГ хоёр жил ажилласан. Эхэндээ АТГ намайг гэрчийн мэдүүлэг авъя гэж дууддаг байсан. Мега төслийн асуудал хэцүү ярвигтай учраас уг учрыг нь ойлгохын тулд ингэж байна гэж бодож байлаа, эхэн үедээ.

Гэтэл нэг л өдөр яллагдагчаар татаж 461 дүгээр хорих анги руу ачсан. Тэр цагаас хойш намайг шоронд хийх сонирхолтой, зохион байгуулалттай зүйл өрнөөд байгааг мэдэрсэн. Тийм учраас цагтай уралдах ёстойгоо ойлгосон юм. Монголын нийгэм ямархуу хүнд нөхцөлөөс, ямархуу социализмаас шилжилт хийснийг ном болгож бичсэн минь ийм учиртай. Болж байгаа бүхнийг том зургаар нь харуулах гэж номоо тун яаруу бичсэн.

Тэр номд би 2007 онд бичсэн нийтлэлээ оруулсан. “Олигархи Баттулгад бичсэн ил захидал” гэсэн нэртэй нийтлэлээ. 2007 онд шүү дээ. Тухайн үед Х.Баттулга Таван толгой гэдэг маш чухал стратегийн ордтой холбосон гүтгэлгээ эхэлсэн юм. Би тэр захидлаараа Монголын нийгэм буруу тийшээ явах гээд байна шүү гэж анхааруулахыг хичээсэн. Тэр захидлаас хойш Таван толгой гэдэг ордыг тойрсон асуудал хувь хүн Энхсайхантай холбоотой асуудал болж хувирсан. …УИХ , Засгийн газар Таван толгойг хөдөлгөх тал дээр 2008-2011 оны хооронд маш олон шийдвэр гаргасан ч амжилтанд хүрч чадаагүй. Монголын төр 2011-2014 оны хооронд Таван толгой төслийг мега төсөл болгох оролдлогоо орхисон байсан. 2014 онд Таван толгой дээр олон улсын тендер зарлалаа. Энэ ажлыг Н.Алтанхуягийн Засгийн газар хийсэн. Ийм тендер зарласантай холбогдуулж “Оросын Төмөр зам”-ындарга В.И.якунины захидал манай Ерөнхий сайдад ирсэн юм. Олон улсын гэж зарласан нь Оросын төмөр зам, түүний түншлэгч Оросын нүүрсний компанийн эрх ашигт нийцэхгүй байна гэдгийг шууд хэлчихсэн байсан л даа. Олон улсын стандтарын буюу нарийн царигтай төмөр замыг Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлд барьж болохгүй гэж шууд хэлсэн байсан. Хэрвээ монголчууд төмөр зам тавья гэж байгаа бол Таван толгойгоос зүүн чиглэлд төмөр замаа барьцгаа гэсэн мэссэж өгсөн. Ер нь бол манай дотоод хэрэгт шууд оролцсон агуулгатай захидал байсан. Харамсалтай нь тухайн үед якунины тавьж байсан шаардлага өнөөдөр Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн бодлого болчихоод явж байна.

…Манай төслийн компани хэрвээ энэ төсөл батлагдвал төмөр зам барих нэрээр овоолсон шорооныхоо мөнгийг манайд төл л гэж хэлсэн. Миний хувьд тухайн үед шорооны асуудал юм чинь аудит хийлгээд Хөгжлийн банкны нэгэнт зарцуулсан их мөнгийг буцаагаад авчихаж болно гэж итгэж байсан. Өнөөдөр тэр шороо төмөр зам ч болоогүй, юу ч болсонгүй…

Таван толгой бол Монгол улсын гурав дахь мега төсөл. Энэ төсөл дээр улстөржилт явагдаад зогссонгүй, бүр шүүхийг татан оролцуулсан улстөрийн ажиллагаа явагдаж байна. Би үүний эсрэг байгаа. Хоёр хоног шүүхийн танхимд суухдаа нэг зүйлийг тод мэдэрлээ. Прокурорууд үндэсний аюулгүй байдлыг зөрчсөн гэж олон удаа хэлж байна. Гэхдээ хууль огт ярьсангүй.

…Сүүлийн үед Монголд болж байгаа үзэгдэл их аюултай. ҮАБЗ нэрээр шүүхийн бие даасан хараат бус байдлыг эвдэж эхэлсэн. Энэ бол байж бол болзошгүй үзэгдэл. …АТГ-ыг анх байгуулахад авлигатай тэмцэх нь үү, улстөрчдийн гарт орсон хэрэгсэл болчих нь уу гэсэн хоёрдмол бодол надад, ганц надад ч биш учир гадарлах олон хүнд байсан. Одоо бүхэлд нь, бүх ажлыг нь буруутгаад яахав.Ямар ч байсан яг одоо бол улс төрчдийн хэрэгсэл болдог ажиллагаа нь явагдаад байна. Авлигатай тэмцэх консепц, санаа яаж буруу ажиллаад байгааг би номондоо бичсэн.Прокурор хяналтынхаа үүргийг биелүүлдэггүй юм байна гэдэг нь миний тохиолдлоор нотлогдож байна.

Гэрчүүд дотор Таван толгой төслийг хэрэгжүүлэхэд санаа зовж ажилллаж байсан нэг ч гэрч харагдсангүй. Миний танихгүй улс харагдаж байна. Гэтэл би ажил хариуцаж байсан ажлын хэсгийн дарга байсан. Тийм атал миний таньдаг улс алга. Гайхаж байна.

Прокурорын цуглуулсан гэрчүүдийг бол цэвэр улс төр гэж харж байна. Угаасаа ч ажиллагаа тэгж явагдаж байгаа.

…Прокурор сүүлдээ УИХ-ын ажлын хэсгийн дүгнэлтийг үндэслэж ялласан. Ингээд харахаар энэ хэргийг улс төрийн гэж дүгнэхээс өөр арга алга. УИХ, Засгийн газрын тогтоолын дагуу ажилласан, ажилласан төслөө Засгийн газарт өгөөд, Засгийн газар нь УИХ-д өргөн барьсан. Ийм процесс өрнөсөн. Гэтэл ийм жишиг тогтоож байгаа нь Монгол Улсын эрх ашигт нийцэхгүй. Шуудхан хэлэхэд энэ бол якунин болон Оросын төмөр замын, түүний түншлэгч нүүрсний компанийн эрх ашигт нийцэж байгаа.

Ер нь шүүхийг оролцуулж ийм хэмжээний ажил зохион байгуулж байгаа нь олон хор уршигтай. Монголын төр цаашид мега төсөл хөдөлгөх, хөгжих эрмэлзэлгүй болж байна. Төрийн олон сайхан залуу халааг дараагийн төслүүдийг хийх зориггүй болгож байна. Оюун бодол, сэтгэл санааны дарамтыг юм хийе гэсэн залууст нэгэнт бий болгочихлоо. Энэ бол байж болшгүй зүйл. Гэрээ бодит болж гарын үсэг зураагүй. Гэтэл энэ үйлдлээр прокурор намайг яллаж, ялангуяа хорлон сүйтгэх гэдэг хүнд зүйл ангиар шийтгэх гэж байгааг би зөвшөөрөхгүй байна.

…Прокурор 130 сая төгрөгийн хохирол, их хэмжээний хохирол учруулсан гэж улайрч байна. Энэ бол эрүүл биш улайралт. 130 сая төгрөгөөр хэрэгцээтэй машиныг Таван толгой төслийн нэгжид авчихаад байхад 130 сая төгрөгийн хохирол учруулсан гэдэг нь угаасаа ямар ч утгагүй зүйл. Энэ бол та бүгдийн улс төржиж улайрч байгааг нотлох том жишээ.

…Би буруугүй. Би Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчөөгүй. Би өөрийгөө өмгөөлөхөөс гадна Таван толгойн асуудлаар Монголын эрх ашгийг хамгаалж үгээ хэлж байна. Би Монгол Улсад авторитар дэглэмийн үр хөврөл ҮАБЗ гэсэн нэрийн дор бий бойжиж эхэлснийг эсэргүүцэж байна. Би ҮАБЗ гэдэг нэрийн дор төрийн Үндсэн хууль, шүүхийн харилцан шударга, тэнцвэртэй байх тогтолцоог алдагдуулахын эсрэг байгаа. Өөрөөр хэлбэл энэ бүх алхам Ардчиллын эсрэг хийгдэж байгаагийн эсрэг байна. Ардчиллыг булшлахын эсрэг зогсч байна. Монголд хүн бүхэн шударгаар шүүлгэх эрхтэй, Монголд шударга шүүх байгаа гэдэгт би итгэж байна.

Ж.Эрдэнэбат: ДАРГЫН ТААЛАЛ ХУУЛИАС ДАВСАН ИЙМ ҮЕД ШҮҮЛГЭЖ БАЙГААДАА ХАРАМСАЖ СУУНА

Ардчиллын амин сүнс нь “Шүүх засаглал”, түүнд оролцогч байгууллагуудын “бие даасан, хараат бус” байдал бөгөөд “Хууль дээдлэх” зарчим нь түүнийтулгуур зарчим байх учиртайг та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа.Эрхэм хүндэт шүүгч та, “…хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдах…” тухайМонгол Улсын Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан бусад хууль заасан зарчимаа баримтлан үнэн зөв, шударга шийдвэр гаргах байх гэдэгт миний бие эцсийн мөч хүртэл найдсан хэвээр байна.Надтай холбогдуулан шалгасан хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад мөрдөх, хяналт тавих, шүүн таслах ажиллагааны явцад Монгол Улсын хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буйолон олон хуулийн заалтыг ноцтойзөрчигдсөнд харамсаж байгаагаа хэлмээр байна. Тухайлбал: 1. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.6 дугаар зүйлийн 1, 1.7 дугаар зүйлийн 1, 2, 1.8 дугаар зүйлийн 1, 1.14 дүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсэг, 1.15 дугаар зүйлийн 1, 2 дахь хэсгүүд, мөн хуулийн 14.6 дугаар зүйлийн 4, 14,8 дугаар зүйлийн 1, 14.9 дүгээр зүйлийн 1.4, 15 дугаар зүйлийн 1, 16 дугаар зүйлийн 1.1, 1.3, 16.15 дугаар зүйлийн 1, 2, 3 дахь хэсэг зэргийг ноцтой зөрчиж хуулийг буруу хэрэглэсэн. 2. МУ-ын Их Хурлын Сонгуулын тухайхуулийн 35 дугаар зүйлийн 35.2, Монгол Улсын Их Хурлын Тухайхуулийн 34 дүгээр зүйлийн 34.7 дахь заалтуудыг тус тус ноцтой зөрсөн байдлаас харж болох юм.

Даргын таалал хуулиас давж байгаа өнөө үед би шүүхээр гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай эсэхээ дэнслүүлэх болж байгаа нь харамсалтай санагдаж байна.Авлигатай тэмцэх газар, прокурор, шүүхийг нэг байгууллага мэтээр уялдаа холбоотой ажиллаж мах бэлтгэх үйлдвэрийн 1, 2, 3 гэсэн шат дамжлага мэтээр ажиллаж улмаар над мэтийн улс төрийн золиос болсон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгааг миний бие анхааралтайгаар харж, ажиглаж, ойлгож мэдлээ.Ийм хүнд хилс хэрэгт яллагдаж байгаа нь өнөөдөр хувь хүн талдаа харамсалтайхэдийч улстөрч хүний хувьд нүдийг минь нээсэн бас нэгэн том сорилт гэж харж байна. Мянга сонсохоор нэг үз гэдэг энэ болж байх шиг. Хууль, хяналтын байгууллагуудад улс төрөөс, улстөрчдөөс хамааралтайтомилгоо байсаар байгаа цагт эдгээр байгууллага хуулиар хичнээн ч хараат бус, бие даасан байдлаа томьёолж зарчимаа мундаг мундаг үг үсгээр гоёлоо гээд нэмэр үгүй болсныг, түүнчлэн хууль гэдэг хэрэглэж байгаа албан тушаалтнуудынхаа дур зоргод ашигтайбол ил цагаан мушгин гуйвуулж зөрчиж болдог цагаан цаас болсон юм байна гэдгийг ч сайн ойлгож мэдлээ. Харамсалтай байна… Шударга, үнэний баталгаа байх ёстой шүүх өнөөдөр Монгол Улсын Үндсэн хууль, манай улсын нэгдэн орсон Олон улсын гэрээ, конвеци, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухайхуулийн 1.14 дүгээр зүйлд заасан хүний үндсэн эрх болох өмгөөлүүлэх, хууль зүйн мэргэжлийн туслалцаа авах эрхийг минь хууль бусаар хязгаарлаж, намайг өмгөөлөгчгүйгээр шүүж байгаа нь 1992 оноос хойш Монгол Улсын шүүхийн түүхэнд гарч байгаагүй нэн харамсалтай үйл явдал болж байна. Магадгүй энэ нь ирээдүйд Монгол Улсыг Олон улсын хүнийэрхийн байгууллагын өмнө толгойбөхийлгөх хэрэг болохыг үгүйсгэхгүйбайна.

Хэргийг бүрэн гүйцэд шалгаагүй, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг хуульд нийцүүлэн явуулаагүй гэх олон үндэслэл шалтгааныг минийөмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан өмгөөлөгч шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлэгт гаргаж байсан.Шүүх үүнийг нь шүүх хуралдаанаар хэлэлцэж байж шийдвэрлэнэ гээд бидний хэргийг шүүхээр шийдвэрлүүлэхээр болсон.Эрхэм шүүгч та, хоёр өдрийн хуралдаанд өмгөөлөгч оролцуулаагүй боловч урьдчилсан хуралдаанд гаргасан хүсэлт, гомдлынх нь хүрээнд хэргийг прокурорт буцааж, хэргийн бодит байдлыг тогтоолгох шаардлагатай гэж үзэж байна.Нөгөө талаар шүүгч та энэ хэргийг шийдвэрлэх явцдаа гаргасан хууль бус шийдвэрүүдээ өөрөө залруулах хууль зүйн боломж танд байгаа.Иймд хэргийг прокурорт буцаан шийдвэрлэхдээ УИХ-ын гишүүн миний халдашгүй байдлыг хангаж, надад авагдсан цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг өөрчилж өгөхийг шаардаж байна.

Чингис хааны мэндэлсэн нутгийг аялал жуулчлалын бүс болгоно, “Андлалын өргөө”, “Их хуралдай” гэх мэт хэд хэдэн цогцолбор барина гээд улсын төсөвт хэдэн тэрбумаар нь суулгаж байлаа, түрүүчийн УИХ, Засгийн газар. Андлалын өргөө, Их хуралдай цогцолборт гэхэд л тус бүрд нь хоёр тэрбум төгрөг төсвөөс зарцуулсан мэдээлэл бий. Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилт ч орсон гэж дуулдсан. Урлагийн гэх үнэлэмжид багтахаар хийц загвартай, үнэ цэнээ хадгалсан чансаатай аятайхан өргөө босгочихвол яриад байх юм алга. Түүхэн үйл явдал өрнөсөн уул ус, гэрэлт хөшөөнөөс өөр Чингисийн, Их Монголын гэхээр хөшөө дурсгалаар маруухан Хэнтийд нүд баясгаж, сэтгэл сэргээхээр хэдэн сайхан цогцолбор барьчихад болохгүй юмгүй. Гэтэл өнөө цогцолборынх нь зураг сошиал орчинд шуугиан дэгдээгээтэхлээ, хэд хоногийн өмнө. Хэдэн тэрбумыг зарцуулж барьсан гэхэд итгэмээргүй ядруухан өнгө төрхтэй тэр байгууламжуудыг харсан хэн ч шүүмжилж бухимдахаар. Ур хийц тааруу, сүр бараа, өнгө донж муутай, анх танилцуулсан загвар зургаасаа тэс өөр дүр төрхтэй байгууламжийг та харж байна.

Уран бүтээлчид ч хоёр тэрбумын өртгөөр боссон өнөө байгууламжийг шүүмжлээд эхэлчихэж. Зураач С.Цогтбаяр саявтар нүүр номондоо өнөө зургийг нь өөр олон хөшөө дурсгалын зурагтай эгнүүлж тавьж байгаад шүүмжилсэн харагдсан. Мань эр “Уг санаа зорилго нь эхэндээ зөв байж болох ч төсөл хэрэгжүүлэх явцдаа загвар дизайнаа, туслан гүйцэтгэгчээ зөв сонгохгүй, эцсийн гүйцэтгэлд хяналт тавьж чадамжгүй, төсөвлөсөн мөнгөнд завсар дундын цавчаа их орж, мэргэжлийн бус сайн дурынхан зориулалтын бус материалаар халтуурдсан зэрэг алдаануудын үр дүнд шавар цементэн овоолго нэмэгдсээр. Бид шоолж шүүмжлээд өнгөрөхөөсөө илүүтэй энэ алдаа эндэгдлийг яаж засаж үр дүнтэй байлгах тал дээр хэлэлцүүлэг өрнүүлмээр байна. Монголд юу л байна зураач барималчид, гарын уртай авьяастнууд л байна. Ямар сайндаа л Өвөрмонголд өрнөж буй том бүтээн байгуулалтуудад ихэнхид нь манай бүтээлчдийн ур ухаан шингэж байхав. Эндээ харин эсрэгээрээ байх юм. Хэтрүүлбэл бараг 100 айлын би чадначуудад хариуцуулаад байгаа юм биш үү” гэж ирээд нэлээд ширүүхэн дуугарсан байна лээ.

Төсвийн мөнгөөр баригдах ямар ч ажлын шат болгонд авлига цэцэглэсэн нь нуугаад байх юмгүй ил үнэн. Ноёд, түшмэдгүй улсын мөнгийг ашиг цавчаа болгож хувааж идсээр өнөөг хүрсэн нь ч булзах аргагүй бодитой үзэгдэл. Уран бүтээлч нэрээр халтуур хийдэг хэсэг хүмүүсийн тухайд үлдсэн багахан мөнгөнд нь тааруулж хийдэг учраас иймэрхүү шавар цутгахаас аргагүйд хүрдэг байх. Түрүү жил шиг санагдаж байна, “Андлалын өргөө”-ний гоё зурагтай тайлбар дотор “Энэ төсөл хэрэгжсэнээр ирэх жуулчдын тоо 280 мянга болж, шинээр 180 орчим ажлын байр бий болно” гэсэн өгүүлбэр харагдсан. Санаанд хачин тод үлдсэн энэ өгүүлбэр лав ажил болохгүй. Ийм хэцүү, ядруу байгууламжийг харах гэж жуулчид ирнэ гэдэг үлгэр, жуулчдын урсгалыг дагаж өчнөөн хүн доллартай болж амьдралаа цэцэглүүлнэ гэдэг мөрөөдөл. Шавар амбаар төдийг харахаар өчнөөн мөнгө төлж Монголыг зорих гэнэн жуулчин гэж хаана байхав.

Хоёр тэрбумын цогцолборын мөнгө төгрөг, хөрөнгө мөнгө шийдэгдэхийн өмнөхөн ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ нэлээд ширүүхэн мэдэгдэл хийж байсан юм. Эдийн засаг сайнгүй байна, юун хөшөө дурсгал вэ, аминд тулсан асуудал л биш бол төсвийн мөнгийг хамаагүй цацах боломж алга гэсэн утгатай яриа хөөрөө эдийн засагчдын дунд ид өрнөж байсан цаг л даа. Өнөө мөнгийг нь аялал жуулчлалд заръя, гэхдээ арай боломжтой газар нь бодитой ажил хийе гэсэн яриа өрнөсөн шиг байгаа юм. Ийм шалтгаанаар ЗГХЭГ-ын дарга бухимдаж сүйд болсон түүх өнгөрсөнд бий. Л.Оюун-Эрдэнэ сайд хөмсгөө атируулж суугаад их л ширүүн дуугаар “Түүхэндээ хөрөнгө оруулалт хийчихье гэхээр заавал яагаад ийм, болохгүй талаас нь яриад байгаа юм бэ. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдал, Монголын тусгаар тогтнолтой холбоотой асуудал. Болгох талаас нь хамтарч ажиллах ёстой болохоос болохгүй талаас нь шалтаглаад сууж болохгүй. Тэр Батсансар гэж хүн хаана байна? Энэ нэг гурван үсэгтэй хэдэн компанийн утсан хүүхэлдэй болсон хүмүүс та нар аятайхан байна шүү. Монголд төр гэж байгаа шүү. Компани төрийн дээр гарч байсан түүх гэж байхгүй. Тэгээд урагшилсан нэг ч улс байхгүй. Хатуу тэмцэх болно шүү. Энийг бас сануулчихъя. Хариуцлага тооцох санал гаргана. Тэр Батсансар гэж хүнийг зайлуулах хэрэгтэй. Батсансар гэдэг хүнд хэн чиглэл өгсөн бэ гэдгийг би мэдэж байгаа. Цаашид энэ төсөл дээр ямар нэг байдлаар Монгол Улсын түүхийн эсрэг ажиллавал улс төрийн хатуу тэмцэл хийнэ шүү” гэж мэдэгдсэн удаатай. Өнөө бичлэг нь сошиалын гол сэдэв болчихсон яваа учраас уншигч та ч олоод харчихсан байх.

Энэ бичлэгийг сөхөж, эрхэм сайдын мэдэгдлээс эшилсэн нь цаанаа учиртай. ЗГХЭГ-ын даргаар өнөө ч ажиллаж яваа Л.Оюун-Эрдэнэд үг дайх гээд байгаа юм. Их хааныг алдаршуулах төслийг хэрэгжүүлэхэд садаа болсон хэнийг ч төрийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзнэ, хариуцлага тооцно, хална, хөөж явуулна гэж өндөр дуугарсан шигээ их хааны нөхөрлөл, сүр хүчийг алдаршуулах хөшөө дурсгал цогцолборыг шавар овоохой шиг, сум, аймгийн угтах хэсэгт харагддаг самбар шиг хийчихсэн нөхдөд хариуцлага тооцмоор байна. Шавар овоолчихсон юм шиг нунж дорой харагдах Андлалын өргөө, Их хуралдай цогцолборт төсөвлөсөн мөнгөнөөс хувь хүртсэн шат шатны ноёд, түшмэдүүдэд хариуцлага тооцмоор байна. Энэ төслийн зарцуулалтад аудит хийлгэж, энэ төсөлд хамаатай албан тушаалтнуудыг ажлаа яг таг, зөв шударга хийсэн эсэхэд шалгалт оруулж, шаардлагатай бол АТГ-т хандмаар байна, сайд аа. Түүхэн дурсгал барих мөнгөнөөс хувьдаа завшиж, бүтээл биш, шавар болгосон явдал ч бас тусгаар тогтнол, түүхийн эсрэг гэмт хэрэг гэдэгтэй та санал нийлэх байх.

Төсвийн мөнгө гэдэг бол төрийн мөнгө биш. Төр угаас баялаг бүтээдэг субьект биш. Баялгийг, бүр тодруулж хэлбэл төсөвт цуглардаг мөнгийг эрхэм сайдын гурван үсэгтэй гэж илүү үзэж, төр дээр нь байх ёстой гэж адладаг компаниуд, ажлаа хийгээд цалингаа авч яваа татвар төлөгч жирийн иргэд бүрдүүлдэг юм. Компани, иргэдээс татвар хураамж хэлбэрээр татаж цуглуулсан төсвийн мөнгөнөөс Л.Оюун-Эрдэнэ сайд бас цалинжиж, сайдын ямба хангамж эдэлдэг суугаа. Ийм учраас жирийн иргэдэд төсвийн мөнгөнд хяналт тавих эрх бий. Өөрийнхөө өгсөн мөнгөний зарцуулалт нь ямархуу явааг хянах, шүүмжлэх эрх Монгол Улсын бүх иргэнд байгаа. Тийм болохоор л иргэд сошиалд “Төсвийн хоёр тэрбум дэмий зарлага болчихлоо” гэж халаглаж, шүүмжлээд байгаа юм.

Эдийн засгийн алуурчид гэж ирээд цоллуулдаг цөөн хэдэн хүн бий, Монголд. Бүр нэр ус нь олны чихнээ аль хэдийнэ танил дасал болчихсон. Өнөө айхавтар “алуурчид”-ыг нь хэн бэ гээд харахаар ихэнх нь улстөрчид юм уу, том компанийн захирлууд байдаг юм. Тэднийг ингэж шүүмжлэгсдийн ихэнх нь яг яаж яагаад эдийн засгаа “алчихсан”-ыг нь ухаж бодохыг хүсдэггүй. Шүүмжлэхийн тулд шүүмжилж, адлахын тулд адалдаг гэдэг дээ, яг тийм сэдлээр үзэн ядацгаасаар өнөөг хүрсэн санагддаг. Бас л хачирхмаар үзэгдэл шүү. Ийм хандлага хаанаас эхлэлтэй, яагаад өнөөг хүртэл амь бөхтэй оршсоор байгаа энэ тэр гээд яривал бичих сэдэв, харах өнцөг мундахгүй л дээ. Гэхдээ ингэж ярьж, бичлээ гээд эцсийн үр дүн, эерэг нөлөө нь бага. Эдийн засгаа алаад байгаа нь яг жинхэнэдээ хэн бэ гэсэн асуулт тавиад бодитой үндэслэлтэй хариу хайх нь л хэргээ өгсөн зөв шийдэл. Ийм асуудт тавиад эргэцүүлж ухахаар ярих өнцөг өчнөөн бий л дээ. Гэхдээ юун түрүүнд онцолж хэлэхээр нэг том өнцөг бол Монголын шүүх. Эдийн засагтай хамаатай, холбоотой өчнөөн хэргийн хэлэлцүүлэг шүүхийн танхимд өрнөдөг.

Сүүлийн жишээ гэхэд л Монголын шүүх Дубайн төлөвлөгөө гэсэн тодотгол дор дөрвөн ч хүнийг шүүгээд торны цаана суулгачихлаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалт тасарсан, дэлхий даяараа коронагаас болж хямарсан, нүүрсний экспорт өмнөхөөсөө тавин хувиар буурсан энэ үед Монголд дажгүй хэмжээний доллар олж ирж байгаа ганц төсөл нь Оюу толгой. Дубайд Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөг батлаагүй бол Оюу толгой таг зогссон хэвээр энэ цагтай золгох байсан, Монголын эдийн засаг тэгж ингэж хэцүүдэх байсан энэ тэр гээд яривал өчнөөн тоо, тооцоо, баримт сэлт дурдаж болно. Эдийн засагчид энэ тухай хангалттай тайлбарлаж, ярьсан учраас элдэв тайлбараа алгасъя. Товчхондоо Монголд хэрэгжиж буй цорын ганц мега төсөл бол Оюу толгой. Оюу толгой төсөл амжилттай хэрэгжиж яваа учраас долларын ханш 5000 хүрчихгүй өдий зэрэгтэй байгаа гэдэг нь бодитой үнэн.

Бүр цаашлуулж яривал Монголын эдийн засаг, улсын төсөв уул уурхайн салбар дээр тогтож байгаа. Их мөнгө эргэлддэг учраас улстөржилтийн халуурал уул уурхайн салбарт жинхэнэ утгаараа дэвэрдэг. Уул уурхайн голдуу хэрэг шүүхийн танхимд халуун хэлэлцүүлэг өрнүүлж, олны анхаарал татдагийн цаана ийм шалтгаан нуугддаг нь хэтэрхий тодорхой үнэн. Уул уурхайн гэх тодотголтой хэргүүд дээр Монголын шүүх хэт улстөржсөн шийдвэр гаргадаг нь ч нэгэнт ил болсон үнэн. “Уул уурхай бол эдийн засаг” гээд харвал маш эмзэг сэдэв. Эдийн засгийн яах ийхийг тодорхойлдог салбартай хамаатай хэргүүдийг улс төрийн өнгө аясаар, хэн нэг эрх мэдэлтний дохиур зангаагаар шийдэх нь эргээд бидний халаасанд, улсын хэтийн хөгжилд нөлөөлөх учраас эмзэг сэдэв гэж тодотгоод байна л даа.

Уул уурхайтай хамаатай хэргийг шүүхэд Монголын шүүх яаж улстөрждөгийг нотолсон кейс ганц, хоёроор тогтохгүй. Наад захын жишээ гэхэд л 108 лицензийг хоморголж хүчингүй болгосон, “Хан ресурс”-ын лицензийг хураагаад сүүлд нь олон улсын арбитрын шүүх дээр ялагдал хүлээж улсын төсвөөс 70 сая ам.доллар төлж байж салсан кейс байна. Монголын гурван шатны шүүхээс “Хан ресурс” компанийн эсрэг шийдвэр гаргаж байв. Монголын шүүхээр явж ялагдсаныхаа дараа Канадын “Хан ресурс” гэж компани олон улсын арбитрын шүүхэд хандаж байлаа. Арбитрын шүүх Монголын шүүхийг алдаатай шийдвэр гаргасан гэж үзээд Канадын компанийн талд алх тогшсон нь тийм холын жишээ биш. Шүүхийн алдаатай, улстөржсөн шийдвэрээс болж Засгийн газар иргэдээсээ хурааж авсан татвараасаа 70 сая ам.доллар төлж, Монгол Улс одоогийн ханшаар бол бараг 200 цэцэрлэг барих мөнгөө салхинд хийсгэсэн юм.

Улсын хувь заяатай хамаатай эдийн засгийн энэ мэт хэргүүд дээр Шүүхийн танхимд ямар алдаа анзаарагддагийг одоо хэлье. Шүүгч, прокурорууд эдийн засгийн нарийн мэдлэгтэй, эдийн засаг чигт мэргэшсэн байх албагүй. Тухайн чиглэлийнхээ хуулийн нарийн мэдлэгтэй байхад л болчихно. Харин шинжээчид нь эдийн засгийн нарийн мэргэшсэн хүмүүс байх учиртай. Хараат бус, хөндлөнгийн, нарийн мэргэшсэн байх гэсэн гурван том шаардлагыг хангасан хүмүүс шинжээчээр ажиллах ёстой. Бүр тодруулж хэлбэл, эдийн засагтай хамаатай хэрэг дээр ажиллах шинжээчид тухайн чиглэлээрээ нарийн мэргэшсэн байж гэмээ нь Шүүхийн шийдвэр зөв гарах суурь болно. Харамсалтай нь Монголын шүүгчид мэргэшсэн шинжээчийн дүгнэлтийг сонсохгүйгээр алхаа тогшчихдог. Мэргэшсэн шинжээчийн дүгнэлтийг сонсохгүйгээр гэж шууд хэлж болохгүй юм байна. Томилсон шинжээчид нь мэргэжлийн биш, хараат, улс төрийн нөлөөтэй албан тушаалтан байдаг гэвэл илүү оносон тайлбар болох юм байна. Ийм шалтгаанаар эдийн засагт хор хөнөөлтэй, алдаатай шийдвэрүүдийг Монголын шүүх гаргасаар байна.

Өнгөрсөн сард анхан шатны шүүх хурал нь болоод дууссан Дубайн гэх тодотголтой хэрэгт шинжээчээр оролцсон хүн гэхэд л татварын байцаагч байх жишээний. Гэтэл энэ хэргийн хохирогч нь Засгийн газар. Шинжээч нь Засгийн газрын шууд нөлөөнд ажилладаг Татварын газрын байцаагч байхаар яахав. Жинхэнэ утгаараа хараат шинжээч болж таарна аа даа. Ийм шинжээч зөв, эрүүл, мэргэжлийн дүгнэлт гаргахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Зүй нь энэ шүүх хуралд олон улсын гэрээний эрх зүйгээр мэргэшсэн, хөндлөнгийн, хараат бус хүн шинжээчээр ажиллах учиртай. Ашигт малтмалын 108 лицензийг хомроголон хүчингүй болгосон шүүх хурал дээр ч ийм зураг харагддаг. Тухайн шүүх хуралд хохирогчоор ҮАБЗ, АМГ оролцож, шинжээчээр нь тэдний хараа нөлөөнд ажилладаг төрийн албан хаагч оролцож байв.

Шүүгчдэд хамаатай нэг өнцгийг төгсгөлд нь онцолъё. Уул уурхай эдийн засгийн гол салбар гэж өмнө дурдсан. Ийм онцлогтой салбар учраас хуулийн сургуулиудад Эрүүгийн эрх зүй гэдэг шиг Ашигт малтмалын эрх зүй гэсэн хичээлийг тусгайлан заах ёстой гэж уул уурхайн учир мэдэх улс ярьдаг. Бодож үзэж, шийдэл ажил болгомоор л асуудал.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Н.Алгаатай ярилцлаа.

-Уул уурхайн лиценз хураана гэсэн мэдэгдлийг эрх мэдэлтнүүд давтамжтай хийх боллоо. Уул уурхайн лиценз олголт, ер нь энэ салбарын суурь нь анхнаасаа буруу хэлбэрээр тавигдчихав уу, эсвэл өөр шалтгаан байна уу?

-Монголчууд ижил гараанаас эхэлсэн шүү дээ, ерэн онд.

Социализмын үеийн үйлдвэрүүдийг яарч хувьчлах шаардлагагүй байсан гэх мэтээр ярьдаг л даа. Гэхдээ социализмын үеийн үйлдвэрүүд зах зээлийн нөхцөлд тохирч, хувирч ажиллаж чадахгүй байсан. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг нь хэн авах вэ гэдгээс эхлээд асуудал нь үүсэх байсныг учир мэдэх хүмүүс гадарлана.

Тэр үед хувьчлагдаад өнөөдрийг хүртэл ажиллаж яваа үйлдвэрүүдийн хувьд эзэд нь хоёрдогч зах зээлээс цэнхэр тасалбар цуглуулж байж авсан. Үүний дараа томрох бололцоотой ганц салбар гарч ирсэн нь геологи, уул уурхайн салбар. Хөрөнгөтэй мөнгөтэй хүмүүс илүү томрохын тулд уул уурхай руу орсон. Өөр төрлийн үйлдвэрлэл явуулъя гэхэд Монголын зах зээл жижиг.

Экспортод гаргая гэхээр ноолуур, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс өөр сонголтгүй. Ноолуур гэхэд л өнөөдрийг хүртэл сүрхий хүчирхэгжээгүй байгаа. Зоригтой, зүрхтэй нь уул уурхай руу орсны дараа, энэ салбарт их мөнгө эргэлдээд ирэнгүүт ийм яриа хөөрөө, хандлага байр сууриуд маш тод ажиглагдаж эхэлсэн л дээ.

Уул уурхай руу зориглож орж байх тэр үеийн дараахан уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн уналтын цикл таарсан. Уул уурхай эдийн засагт өнөөдрийнх шиг нөлөөтэй байгаагүй учраас монголчууд сөрөг талыг нь мэдрээгүй.

Алтны салбарынхан ч мэдрээгүй. Үнэ нь өсөөд эхлэнгүүт уул уурхай маш том баялаг болж харагдсан хэрэг.

-Их мөнгө олж болох салбар гэдгийг нь мэдэрчихсэн учраас улстөрч, иргэний нийгмийнхэн уул уурхай руу дайрч эхэлсэн гэж үү?

-Миний хувьд шалтгааныг нь тэгж л хардаг. Гэтэл ерээд онд гадаадын бүх шинжээч Монголыг “Далайд гарцгүй учраас баялаг ихтэй ч зах зээлд өрсөлдөхөд төвөгтэй” гэж дүгнэсэн байдаг юм. Гэвч Хятадын эдийн засгийн хөгжил нь урд хөршийг далай болгочихсон.

Нэг талд ийм том зах зээл, нөгөө талд байгалийн нөөц их гэсэн давуу тал уул уурхайн салбар тойрсон улстөржилтийн гол шалтгаан болчихлоо л доо.Улс төрийн тэмцэл, бүлэглэлүүдийн өрсөлдөөн, хөрш орнуудын нөлөө уул уурхай руу хандсан нь цаанаа ийм учиртай.

-Үүнээс үүдсэн сөрөг талыг та яаж харж байна вэ?

-Монголчууд өөрсдөө тэгш шударга өрсөлдөж чадахгүй байдалд хүрч байна. Үүнээс гадна төр нь маш хүчтэй өрсөлдөгч болчихсон. “Эрдэнэс Монгол”-ыг одоо муу хэлэлтэй биш.

Гэхдээ үүнээс өмнө “Монгол Эрдэнэ” гэж байсан шүү дээ, 1996 онд.З.Энхболд төрийн өмчийн хорооны дарга байхдаа татан буулгасан түүхтэй юм. Дараа нь Засгийн газар 2007 онд ахиад “Эрдэнэс Монгол” гэж байгуулсан.

Тэгж байгуулсан компани нь өнөөдөр Монголд хамгийн том хөрөнгөтэй нь болчихсон. Хамгийн том төрийн өмчит компани уул уурхайн салбарт хувийнхантай өрсөлдөж байгаа.

-Сая таны хэлсэн өрсөлдөөнд сүүлийн хоёр гурван жилд төр илт давуу ялагч болчихлоо.Танд тэгж санагддаг уу?

-Тэглээ. Эрдэнэс гэсэн тодотголтой маш олон компани байгуулагдчихлаа.

-Төр гадны болон үндэсний хөрөнгө оруулагчидтай өрсөлдөж уул уурхайн салбарт бизнес эрхэлж өрсөлдөөд ирэхийн наад захын эрсдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Илт шударга бус өрсөлдөөн болох нь тодорхой шүү дээ.

Төрд бүх эрх нь байгаа учраас лицензийг нь хурааж болно. Шахаж хавчиж, айлгаж сүрдүүлж болж байна. Татвар, мэргэжлийн хяналт юугаар бол юугаар дарамталж болж байна. Лиценз тусгай зөвшөөрлийг гуравхан үндэслэлээр цуцалж болдог байсан, 1997 оны хуулиар.2006 оны хуулиар таван үндэслэл болж нэмэгдсэн. Эхний гурав нь объектив хүчин зүйлс байсан юм.

Субъектив хүчин зүйл байгаагүй. 2006 онд нэмэгдсэн хоёр нь субьектив хүчин зүйл болчихсон. Төрийн захиргааны байгууллагуудын үнэлэлт дүгнэлтээр цуцалж болно гэчихсэн. Тэр нь 2018 он гэхэд 11 үндэслэл болж томорсон. Өөрөөр хэлбэл ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох, цуцлах үндэслэл олон болсон гэсэн үг.

-Лицензийг ямар ч шалтгаан дүгнэлт гаргаж ирээд цуцлах боломжтой ийм нөхцөлд гадны хөрөнгө оруулагчид эргэлзэж болгоомжлохоор л юм байна даа…?

-Хамгийн гол эрсдэл нь тэр. Оруулсан хөрөнгө нь үнэгүйдэх эрсдэл ихэсчихээр хэн дуртай байх вэ, болгоомжилж, эргэлзэх нь ойлгомжтой.

-Өнгөрсөн сард гэхэд л хөрөнгө оруулагчдын барометр гэгддэг Оюу толгой төсөлтэй хамаатай шийдвэр гаргахад оролцсон хүмүүсээ Монголын шүүх яллаад хорьчихлоо. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд том сөрөг дохио мөн үү?

-Мөн байлгүй яах вэ. Оюу толгойн гэрээ гэхэд л барууны хамгийн том хөрөнгө оруулалт. Дэлхийн хамгийн том банк санхүүгийн байгууллагууд “Монгол улс зөвшөөрлийг нь цуцлахгүй, дээрэмдэхгүй юм байна” гэж итгээд санхүүжилт хийчихсэн.

Дубайд гарын үсэг зурсан далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөнөөс өмнө Оюу толгой дээр маргаан гарсан юм. ТЭЗҮ-д туссанаас илүү хөрөнгө оруулсан гэх маргаан. Тухайн ТЭЗҮ дээр далд уурхай, ил уурхайн төслийн санхүүжилт нь сайн ялгагдаагүй.

Ер нь татвар, ТЭЗҮ дээрх саяын асуудал, менежментийн хувьтай холбоотой маргаан дэгдэж, тэр нь хурцадсаар байгаад далд уурхайн санхүүжилт зогссон.Таг зогсоод гурван жил болсон.Тэрнээс өмнө Оюу толгойн төслийн өгөөж нүдэнд харагдаж гарт баригдаж байсныг та ч мэднэ. Хотын төвийн ресторанууд цайны цагаар битүү хүнтэй, ханган нийлүүлэлт, барилга, ложистикийн компаниуд ажилтай, орлоготой байсан юм.

Далд уурхайн санхүүжилт зогссон гурван жилийн хугацаанд бүх зүйл зогссон. Хямрал ч давхцаж таарсан. Ийм шалтгаан байсан учраас далд уурхайн санхүүжилтийг хөдөлгөхгүй бол улсаараа хэцүүдэх нь гэсэн үндэслэлээр УИХ хоёр ч удаа тогтоол гаргаж, Засгийн газар дөрвөн ч удаа шийдвэр гаргаж байж Дубайд гарын ycjr зурах ажил хийгдсэн шүү дээ.

-Оюу толгойн татварын маргаан гэхэд л татварын систем маань дэлхийн төвшний биш, хуучнаараа байгаатай холбоотой байсан. Шуудхан хэлэхэд биднээс өөрсдөөс шалтгаалсан асуудал гэж харагддаг…?

-Ер нь тийм. Социализмын үеийн татварын тогтолцоотой хэвээр байгаа шүүдээ, манай улс. Олон улсын стандарт манай стандартад нийцэхгүй гэж ярьдаг нь ийм учиртай.Энэ том зөрүүнээс болж татварын маргаан үүссэн.

-Эрх зүйчийн тань хувьд асууя. УИХ-ын тогтоол, Ерөнхий сайдын захирамжаар ажлаа хийсэн хүмүүсийг буруутгаад яллах нь хэр хортой жишиг вэ?

-Maш хортой жишиг. Хууль зүйн талаасаа муу арга хэрэглэсэн л дээ.

Ерөнхий сайдын захирамжийг хүчингүй болгочихож байгаа юм. Манайх Үндсэн хууль зөрчсөн, УИХ-д танилцуулах ёстой юмыг танилцуулаагүй гэх мэт ямар нэг шалтгаан зохиогоод, тухайн үед хуулийн дагуу хийсэн ажлыг хууль болгох эхлэл тавигдчихлаа. Ирээдүйд ингэхгүй гэх арга байхгүй.

УИХ, Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг биелүүлэх нь эрсдэлтэй гэсэн ойлголт суух нь маш буруу. Эдийн засгийн хөгжлийг хойш чангаах их том шалтгаан. Оюу толгойг дэмжсэн дэмжээгүй гэсэн жагсаалтыг харахаар тухайн үед дэмжсэн хүмүүс нь өнөөдөр том дуугаар эсэргүүцэж байна. Дэмжээгүй хүмүүс нь дуугарахгүй байна.

-Дэмжээгүй нь яагаад дуугарахгүй байна гэж?

-34 хувийг төр эзэмшихийг дэмий гэж бодсон хүмүүс тухайн үед Оюу толгойн гэрээг дэмжээгүй болов уу. Өөрөөр хэлбэл төр бизнест оролцдог нь буруу гэсэн чигийн хүмүүс дэмжээгүй гэж хэлэх гээд байна л даа.

-Салхит дээр тусгай хүчин аваачиж байгаад булаагаад авчихсан. Ийм маягаар лицензүүд хураагаад явчих юм биш байгаа гэсэн болгоомжлол бий. Та энэ тал дээр ямар дүгнэлттэй яваа бэ?

-Ерөнхий сайд Цагаан суваргыг төрд буцааж авна гэсэн мэдэгдлийг хэд хэдэн удаа хийсэн. Хэрвээ энэ янзаараа ийм жишиг тогтчихвол хувийн хэвшилд байгаа бүх тусгай зөвшөөрлийг төр авахад бэлэн болчихож гэж хардахаас аргагүй.

Ард түмний сэтгэхгүй, нийгмийн сэтгэл зүйг бэлдэж байна л гэж харагдах юм.

Хамгийн сонирхолтой нь хувийн өмчийг төрд хурааж авна гэхээр маш олон хүн алга ташаад байгаа биз. Монголын улстөрчид, зарим нэг популистууд хөрөнгөтэй болохыг эсэргүүцээд байх шиг.

Товчхондоо социализмыг хүсэж, капитализмыг үгүйсгээд яваа гэж харагдаад байна л даа. Бүх лицензийг хууль бусаар олгосон эсэхийг шалгая гэсэн яриа гарсныг чи сонссон уу?

-Сонссон юм байна. Гэхдээ шалгаад тийм ийм зөрчил илэрлээ гэсэн мэдээ дуулдаагүй юм байна.

-Одоогоор дуулдсан юм алга л даа. Лав бүтэн жил шалгасан. Хоёрдугаарт бүх хувьчлалыг эргэж нэг харъя гэж дуугарсан шүү.

-Хэзээ?

-Өнгөрсөн Засгийн газрын үед.

-Хуулийн дагуу өрнөсөн зүйлийг хууль бус болгож болдгийг Дубай гэх мэт өчнөөн жишээгээр баталчихсан. Тэгэхээр баялгийн дахин хуваарилалт хийх гээд улайрч эхэллээ гэсэн хардлага үнэн болж таарах нь ээ?

-Магадгүй. Гадаадад хэрэгжсэн бүх сайн зүйл Монголд огт өөрөөр хэрэгжээд байна л даа.Тендер бол сайн арга, шалгарсан шийдэл.

Хувийн өмчийг бусдад шилжүүлэх, эсвэл төр ямар нэг ажил үйлчилгээ авахад тендер, дуудлага худалдаа, менежментийн хувьчлал гэсэн гурван арга хэрэглэдэг. Монгол улс 1996-2000 онд гурвууланг нь туршсан. Гурвууланд нь асуудал гарсан.

Гэхдээ тухайн үеийн хууль тогтоомжийн дагуу мал, орон сууцыг хувьчилсан.“Алтан тариа”, “Талх чихэр” гэх мэт үйлдвэрүүдийг бүгдийг нь хувьчилсан.Үүнтэй адил Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл дээр ч асуудлууд байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л хуулийн дагуу өрнөсөн процесс

Таксинд, автобусанд, кофе шопод, ер хаана ч уншаад суух боломжтой авсаархан хэмжээтэй цуврал номнуудыг “Монсудар” хэвлэлийн газраас “Нухацтай сэдэв” гэсэн тодотгол дор цувралаар хэвлэж буйг номонд дурлагчид андахгүй байх. Тэр цувралын эхнийх нь Дэвид Гребэрийн “Өр гэж юу вэ”. Эдийн засагч биш анпропологич хүн “өр”-ийн тухай юу бичиж, өр, мөнгө, худалдаа, зах зээл гэдгийг яаж харсан бол гэж сониучирхаж байвал зориод уншаарай гэж зөвлөе. Өдгөө “Амазон”-оор худалдаалж буй Дэвид Гребэрийн өрийн түүхийн тухай “Өр: Анхны 5000 жил” ном хэвлэгдсэн даруйдаа шуугиан тарьж байж. Танд сонирхуулж буй энэ жижигхэн номд түүний нэг эссээ, нэг ярилцлагыг онцолжээ.

Дэвид Гребэрийн эссээнээс “Зоосыг анх худалдаа наймаа хийх зорилгоор бий болгоогүй. Харин цэргүүдэд цалин хөлсийг нь төлөхийн тулд бүтээсэн бололтой бөгөөд магадгүй Бага Азийн Лидиягийн хаад грек хөлсний цэргүүддээ төлбөрийг нь төлөхөд анх ашигласан болов уу”, “Ойрхи Дорнодын зээлийн тогтолцоо зах зээлийн өрсөлдөөнөөс болж нураагүй, харин өдөрт хагас тонн мөнгөн гулдмайн цалин хөлс шаарддаг Александрын армийн хөлд устжээ”, “Зоосны хэрэглээ Грек, Энэтхэг, Хятадад бараг л нэгэн зэрэг бий болсон, … хамгийн хачирхалтай нь эртний зоос тархсан яг тэр газруудад, яг тэр цаг үед орчин үеийн дэлхийн томоохон шашнуудын эх үүсвэр зэрэг тавигдсан болохыг харж болно”, “Анхны ломбард нь ядуу тариачдад нутгийн мөнгө хүүлэгчдээс өөр сонголт бий болгох зорилгоор буддын сүмүүдэд үүссэн… Мөнгө эргэлдүүлэгчдийг сүмд эргүүлэн авчирч тэднийг хянах боломжтой болон, үр дүнд нь өндөр түвшний итгэлцэл дээр суурилсан нийгмийн институцууд цэцэглэв” гэх мэтээр сонирхолтой эшлэлүүд түүе гэвэл цаг, цаас хүрэлцэхгүй учраас ингэсгээд зогсъё. Товчхондоо өнөөгийн бидний мөнгө гээч зүйл, худалдаа, зах зээл гэж тодотгодог харилцааны бүр анхны үүсэл нь өр байсныг Дэвид Гребэр ухаалаг гаргалгаа, толгой дохим баримтуудтайгаар гаргаад тавьчихаж.

Дайн л татвар, мөнгө хоёрыг бий болгосон гэж харсан эдийн засгийн антропологич Дэвид Гребэр Ирландад амьдардаг сэтгүүлч Филип Пилкингтонд өгсөн ярилцлагадаа кредит картны өрөөс эхлээд ипотек гээд асар их өр хуримтлуулсан өнөөгийн хүн төрөлхтний талаар “Түүхийн өнцгөөс харвал энэ бол санаа зовмоор асуудал. Үнэндээ зарим нь энэ асуудалд Клинтоны өмнөх үеийг ч хамруулж болох агаад бидний одоогийн харж байгаа хямрал үнэндээ 1970-аад онд үүссэн хямралтай нэг гэдгийг харуулах баримтууд олж болно. Бид зүгээр л энэ хямралыг 30-35 жилийн туршид элдэв нарийн зээлийн зохицуулалтаар аргалаад ирсэн. Нийгмийг бүхэлд нь нураан унагаах хамгийн муу үр дагавартай явдал бол өрийн хямрал гэдгийг эртнээс бүгд л мэдэрдэг байсан… Өнөө үед зээлдэгчийг хамгаалах институци үүсгэхийн оронд зээлдүүлэгчийг хамгаалсэн дэлхийн хэмжээний ОУВС, эсвэл Стандарт энд Пүүр зэрэг асар том институцийг үүсгэчихсэн байна шүү дээ. Тэд ямар ч зээлдэгч төлбөрийн чадваргүй болох ёсгүй гээд тунхаглачихсан. Үр дүн нь сүйрэл гэдгийг хэлээд ч хэрэггүй биз. Эртний хүмүүсийн маш их айдаг байсан, хүн амын зээлдэгч хэсэг сүйрлийн ирмэг рүү гулсан орж буй яг тэр үзэгдлийг бид туулж байна уу даа гэж надад бодогддог” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн байна лээ.

“Оюу толгой” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан, эдийн засагч А.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Оюу толгой тойрсон улстөржилт ид яваа энэ үед тантай ярилцах гол сэдэв мэдээж Оюу толгой төсөл. УИХ болгонд Оюу толгойг шүүмжилж эх оронч дүр эсгэдэг, тэгснийхээ хүчинд дахиад сонгогддог цөөн гишүүн бий. Энэ УИХ-д С.Ганбаатар гишүүн ороод ирлээ, Ц.Даваасүрэн гэх мэт Оюу толгойг байнга шүүмжилдэг улстөрчид бас бий, тэд дахиад л Оюу толгойг ярьж бужигнуулах байх даа…?

-Юуны өмнө 2020-2024 онд Монголын эдийн засаг олон бэрхшээлтэй нүүр тулна гэдгийг хэлмээр байна. Хямралыг давж гарах нэг л бодитой гарц бий. Тэр нь улс төрийн тогтвортой байдал. Улстөрч бүрт барьж гүйх, тойрч ярих нэг сэдэв хэрэгтэй байдаг. Ц.Даваасүрэн, Х.Болорчулуун гэх мэт нөхөд Оюу толгойг тойрч ярьсаар хэлд орж түүгээр тогтохгүй сайд хүртэл болж амжсан. Гэхдээ сайд болсон атлаа яриад байсан зүйлээ ажил болгож чадаагүй. Яг л Фортуна Н.Батбаяр, “Бридж”-ийн Д.Ганхуяг, Ц.Сэдванчиг нар өмнө яриад байсан зүйлээ 2012-2016 онд Уул уурхайн сайд, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд болоод ч хийж чадаагүйтэй агаар нэг зүйл. Таны хэлдэг үнэн л дээ. Одоо С.Ганбаатар ч бас Оюу толгойн талаар ярьж их үймүүлэх байх. Сая болсон сонгуулиас авах юм нь энэ удаагийн УИХ-д өндөр боловсролтой, дэвшилт үзэлтэй гэхээр хүмүүс сонгогдлоо.

-Та нэрлэ дээ.

-Х.Булгантуяа, Х.Ганхуяг, Г.Амартүвшин, Г.Дамдинням гэх мэт залуус сонгогдсон. Тэдний хувьд ард түмэн, сонгогчид өндөр хүлээлттэй суугаа байх. Бас өөрсдийгөө өндөр боловсролтой, мэдлэгтэй хэмээн үзэж шинийг хийх амбицаа зарлаад байгаа залуучуудын төлөөлөл болж Т.Доржханд нар орж ирсэн. Ядуурлыг бууруулах, төвлөрлийг бууруулж орон нутгийг хөгжүүлэх ажлыг уг нь тэр залууст даалгаад үзвэл шинэлэг, нааштай үр дүн гарч магадгүй л юм. Ялангуяа Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг зөвхөн Эрдэнэттэй харьцуулж биш, олон улсын хэмжээнд харьцуулсан судалгаа хийж өрсөлдөх чадварыг нь тодорхойлох ажлыг даалгаад үзвэл арай бодитой дүгнэлт гаргаж ирээдүйд өөрсдөө ч тодрох ажил болж магадгүй гэж бодож байна.

-Сая таны хэлсэн шиг бодлогын, макро түвшний асуудал дээр Засгийн газар, Сангийн яам нухацтай суугаад, ирээдүйгээ аль хэдийнэ харчихсан, төлөвлөчихсөн сууж байх ёстой л доо. Засаг, Сангийн яаманд тийм чадамж алга уу, эсвэл чадамж байлаа ч улс төр нь хөдөлгөхгүй байна уу?

-Сангийн яамнаас эдийн засгийн хөгжлийн төсөөлөл, ирээдүйг гаргаад зураад өг гэвэл төсвийн орлого, зардлынхаа хэмжээнд л сэтгэж гаргаж ирнэ. Монгол Улсын эдийн засаг 12 тэрбум доллар. Гэтэл улсын төсөв 5-6 тэрбум доллар. Сангийн дэд сайдаар ажиллаж байгаад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон Х.Булгантуяагийн УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсоныхоо дараа өгсөн нэг ярилцлагыг саявтар сонирхож харлаа. Хайрцаглагдаад төсвийн хэмжээнд л ярьсан байна билээ. Гэтэл зах зээлийн эдийн засаг гэдэг илүү өргөн ойлголт. Хувийн хэвшил нь тэргүүлэх, бүр манлайлах үүрэгтэй байж эдийн засгийн хөгжил түргэсдэг. Үүнийг л улс даяараа ойлгомоор байна.

Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эрин үе эхэлснээс хойш гарын арван хуруунд багтахгүй олон Ерөнхий сайдтай байж үзлээ. Хийсэн бүтээснээр нь авч үзвэл гуравхан Ерөнхий сайд л түүхэнд дурдагдахуйц ажил хийсэн гэж би хувьдаа үздэг. Мянганы замыг эхлүүлсэн, ЗХУ-ын үеийн их өрийг барагдуулсан гавьяагаараа Н.Энхбаяр, 2007-2008 оны хямралыг даван туулж Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийж дэвшингүй хөгжлийн хаалгыг нээсэн С.Баяр, утааг дарж, шударга ёсны тэмцлийг эхлүүлсэн У.Хүрэлсүх нар л одоогоор жин дарж байгаа. У.Хүрэлсүхийн хувьд эхэлсэн ажлаа үргэлжлүүлэх эрх мандатаа авчихсан. Одоо урсгалаараа явалгүй бодлого гаргаж зорилгоо тодорхойлох хэрэгтэй. Бодлогын хувьд зөв бодлогууд өмнө нь гарч байсан. 1996 онд М.Энхсайханы тариф тэглэх, С.Баярын төгөлдөршил, Ч.Сайханбилэгийн Мэдээлэл харилцаа холбооны дарга байхдаа хийсэн хаягжуулалт гэх мэт зөв бодлогуудыг тууштай хэрэгжүүлсэн бол Монгол Улс үсрэнгүй хөгжих боломжтой л байсан байх гэж би хувьдаа харамсдаг.

-Хоёулаа төр засгийн бодлого шийдлийн тухай ярина аа, ярилцлагынхаа төгсгөлд. Оюу толгой ярьсных сонирхохгүй өнгөрч боломгүй нэг асуулт байна. Оюу толгойг луйврын төсөл гэж итгүүлэх улстөржилт, хувийн өмчийг хураа гэх хандлага хүчээ авч байгаагийн сөрөг нөлөө нь яаж илрэх бол?

-Хамгийн гол нь эрх зүйт төрийг л жинхэнэ ёсоор төлөвшүүлж хуулийг дээдлэх тогтолцоог бэхжүүлж шүүх, хууль хяналтын байгууллагыг авлигаас ангижруулах хэрэгтэй байна. Бусдын хөрөнгийг экспроприац хийхэд боловсролгүй, бас үгээгүй ард түмэнд таалагдаад байгаа юм. Гэтэл due pro­cess- гүй хийхээр буцаад коммунизм рүү л явж байгаа харагдаж байна. С.Баярцогт, Да.Ганболд Б.Бямбасайхан нарыг Оюу толгой ХХК-тай холбоод ял оноочихлоо. Сөрөг нөлөө нь ойлгомжтой шүү дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхээргүй болж байна.

-Гэхдээ нөгөө талд “Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт Оюу толгойгоос болж зогсоно гэж байхгүй” гэсэн үзэлтэй хүмүүс цөөнгүй бий…?

-Монголын түүхэнд байгаагүй хамгийн том бүтээн байгуулалтын төслүүдийг эхлүүлсэн болон хэрэгжих замыг нээсэн Засгийн газрын тэргүүнүүдээ шоронд хийчихсэн,эсвэл хорихоор бэлдчихсэн ийм улсад ямар гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулагч тоож ирэх вэ дээ. Би хувьдаа дараагийн сонгуульд ялахын тулд улс орны ирээдүйг харанхуй ангал руу оруулж байгааг шийдвэр гаргагчид нь ухаарч ойлгохгүй байна уу даа гэж харж, дүгнэж сууна.

-Оюу толгой тойрсон улстөржилт эдийн засгийн бодлогын хувьд том алдаа гэж үзэх хүн олон байна. Ингэхэд эдийн засгийн бодлогын хувьд бид өмнө нь ингэж тэгж алдаж байсан гэх барим тавим жишээ байна уу?

-Эдийн засгийн бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд манай улс цөөнгүй алдаа гаргаж байсан. Хорьдугаар тогтоол гэж байлаа. Девальваци хийх гэсэн утгатай юм билээ. Гэтэл үнийг л хөөрөгдсөн болохоос уг нь доллартай харьцуулаад хийсэн бол үр дүнтэй болох байсан. Гэтэл зүгээр инфляци хөөрөгдөөд үгүйрүүлсэн байдаг. 2009 онд би С.Баярцогтыг Сангийн сайдаар очсоны дараа Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээ эхлэхээс өмнө уулзаж байсан юм. Тэгэхэд С.Баярцогт “Бүхэл бутэн улс орон дампуурна гэж байдаггүй юм” гэж маргаж байсан. Гэтэл тун удалгүй Грек,Исланд дампуураад С.Баярцогт алдаагаа хүлээж байж билээ. 2012 онд АНУ-ын “Патриот коал” гэдэг нүүрсний компани дампуурснаар хямрал эхэлсэн байдаг. Тэгэхэд манай улс Оюу толгой ашиглалтад орсноор босгосон Чингис бонд гэж гараад бараг 2-3 төсөвтэй болчихсон, Фортуна Н.Батбаяр нар дураараа дургиж байхад Н.Алтанхуяг нь унахаасаа айгаад дуугарч чаддаггүй байсан. Нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Өнөөгийн их бухимдлын гол учир нь баян, хоосны ялгаа нэмэгдээд байгаатай холбоотой. Баян хоосны ялгаа ихэссэн нь ард түмний ирээдүйдээ итгэх итгэлийг бууруулж популизмыг гааруулаад байна. Эндээс дундаж давхаргыг бий болгох, дэмжих бодлого хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага үүсээд байна л даа. Оффшорчид, ЖДҮ-чид, Оюу толгойг эсэргүүцэгчид гээд эдийн засгийг элгээр хэвтүүлэх гэсэн популистуудад 15 минутын алдар нэрээр улс төрд орох сэдэв хэрэгтэй. Саяхан гэхэд нэг нөхөр 2009 онд байгуулсан Оюу толгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг барьчихсан нээлт хийсэн юм шиг лайв хийгээд явж байна лээ.

-Оюу толгой тойрсон улстөржилт, үл ойлголцол, сөрөг байр сууриудын нэг шалтгаан нь та бид хоёрын яриад суугаа популизм гэдэг нь ойлгомжтой л доо. Гэхдээ хөрөнгө оруулагч талд ч алдаа, гэм байх шиг, тодруулж хэлбэл “Рио Тинто”-д?

-“Рио Тинто”-гийн хувьд 2007 оноос хойш газар дээр нь үйл ажиллагаа явуулчихаад 2020 онд алдаа хийжээ гээд сууж байдаг бол маш хариуцлагагүй зүйл. Анх Кийт Маршал гэж уурхайн инженер хүн Оюу толгой ХХК-ийн захирлаар ирээд уурхайн зургаа зураад сууж байдаг байсан. Гэтэл дараа нь ирсэн Камерон Макрей гээд Австрали нөхөр цаг нь болоогүй байхад Оюу толгойг дэлхийн хэмжээний уурхай болгоно гээд орлого олж эхлээгүй компанийн зардлыг нэмэгдүүлсэн. Нийгмийн лицензээ ч авч чаддаггүй, хөлсний этгээдүүдийг л ажиллуулдаг компани болсон. Англи,Австралийн компани мөртлөө одоо удирдлагаа Француудад алдчихсан. Да.Ганболд гэхэд л “Рио Тинто”-гийн Гүйцэтгэх захирлыг Наполеоны комплекстой нөхөр гэж тодорхойлж байна лээ.

-Шүүхээс Оюу толгойтой холбоотой гэх буруутгалаар хэд хэдэн хүнийг хэрэгт татаж, эцэст нь хорих шийдвэр гаргачихлаа. Мэдээж шүүхийн шийдвэрийг хэн ч хүндэтгэнэ. Гэхдээ илт улстөржсөн шийдвэр боллоо гэж шүүмжлэх бодитой шалтгаан хэтэрхий олон байна. Ингээд харахаар хамгийн том, суурь асуудал нь засаглалдаа байгаа юм биш үү?

-Сая Үндсэн хуулинд хийсэн өөрчлөлтийн хүрээнд засаглалын асуудлыг бүрэн шийдэж чадсангүй гэж би хувьдаа харж байгаа. Ирэх жил гэхэд, Ерөнхийлөгчийн сонгууль гээд одоо оршин тогтнож байгаа энх тайвнаар зэрэгцэн орших байдал буюу Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр хоорондоо учраа ололцох байдал үгүй болно. 2021-2023 онд л эртнээс бэлдэж байгаад эдийн засгийн шинэчлэл хийж улс төрийн хамаарлыг бууруулах хэрэгтэй байгаа юм. Казино гэхэд л зөвхөн гадныханд зориулсан байдлаар хийж болно. Хятадууд дургүйцнэ гэж улстөрчид ярьдаг. Ганц хятад биш орос, солонгос, япончуудад зориулж хийх хэрэгтэй. Юуны төлөө ийм үнэтэй нисэх онгоцны буудал барьсан билээ. Аж ахуйн асуудалд түлхүү оръё гэсэн бодолтой Ерөнхийлөгчтэй байгаа дээрээ тэр асуудлыг шийдвэрлээд явах нь зөв. Харин тэр хүн хувийн ашиг сонирхлын асуудал гаргахгүй биз гэж найдъя. Аялал жуулчлалыг хөгжүүлье гэж байгаа бол Марриот, Хилтон гэх мэт зочид буудлуудын сүлжээг орж ирэх нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Зочдын тоогоор нь сүлжээний шимтгэлд төлсөн хэмжээнд нь урамшуулал нэг хэсэгтээ олгох арга хэмжээ авбал өөрөө л хэрэгжээд явчихна. Бүтээмж нэмэгдүүлэх гэдэг үг үндсэндээ монгол хэлний үгийн сангаас хасагдсан. Технологийн дэвшил тууштай хэрэгжүүлэхгүйгээр хажууд байгаа, дэлхийн аж үйлдвэрийн төв болсон Хятадтай яаж өрсөлдөх вэ дээ. Даяаршлын эрин үед хагас дутуу орно гэж байдаггүй. Гадаадынханд юмаа экспортолдог байж импортыг хаана, тариф нэмэгдүүлнэ гэсэн асуудал байхгүй. Тунгаа л тааруулах хэрэгтэй.

-Мега төслүүд дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Мега төслүүдийг хөдөлгөх хэрэгтэй. Тэгэхдээ олон улсын зах зээл дээр бонд гаргах, IPO гаргах талаар өмнө хийсэн ажлуудаа тууштай үргэлжлүүлээд явах нь зөв. Таван толгой, Оюу толгойд төр хувь эзэмшлээс татгалзахгүй гэвэл барьцаалаад IPO гаргах гэх мэт ажлыг хийх боломж байгаа гэдгийг судлах хэрэгтэй. Нэгэнт шинэ Засгийн газар Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байгуулахгүй бол Үндэсний хөгжлийн газар гэж байгаа үгүй нь мэдэгдэхгүй агентлаг байлгах уу, эсвэл чадваржуулах, статусыг нэмэгдүүлэх үү гэх мэт асуудлыг судлах шаардлагатай. Үгүй бол орон тоо төсвийг нь ЗГХЭГ-т өгөөд идэвхжүүлэх нь зөв. Тэгж байж уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хүнд хөнгөн үйлдвэр, барилга, дэд бүтэц гээд олон салбарын хөгжлийн замыг нээж нөхцөлийг тодорхойлох, том зургаар нь харах боломжтой болно.

-Уул уурхай хүссэн хүсээгүй эдийн засгийг чирч явах нь тодорхой салбар. Уул уурхайн дараа өндийлгөчих ёстой, тэгэхээс ч аргагүй салбар гэвэл хүнс хөдөө аж ахуй. Гэтэл нэг л явж өгөхгүй юм. Шалтгаан нь юундаа байна гэж та хардаг вэ?

-Оршил болгоод хэлэхэд, Монгол Улс 60-70 сая малтай гээд байдаг, ард иргэд нь маш үнэтэй мах идэж байна. Сүү, цагаан идээ гэхэд нийслэлийн иргэд бараг л Оросоос импортолсон хүнс хэрэглэж байгаа шүү дээ. Гол асуудал бол хангамжийн сүлжээний асуудлыг л шийдвэрлэх явдал. Мал аж ахуй, газар тариаланг эрчимтэй болгож бүтээмж гарцыг сайжруулах бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Монгол малын мах органик боловч маш хатуу, хар өнгөтэй байдаг. Гэтэл олон улсад зөөлөн, мах өөх нь алагласан булчин багатай мах илүү үнэд хүрдэг. Тусгай аргаар борддог, тэжээдэг, гурав хүртэл жил тэжээсэн мах л үнэ хүрдэг. Гурван жилээс удаан хугацаагаар тэжээвэл мах нь хатуурдаг гэж үздэг юм билээ. Хот суурингийн оршин суугчид хэдхэн ченжээр л ханган нийлүүлэлтийн асуудлыг шийдүүлж байна.Тийм учраас махны үнэ хэтэрхий өндөр хэвээр байгаа юм. Худалдааны яам байгуулах хэрэгтэй хэмээн хуучны хэдэн ахмад яриад байдаг. Энэ бол нэг талдаа зөв яриа, зөв хандлага. Гэхдээ заавал яам байгуулахгүйгээр төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд шийдвэрлэж болно. Үнийн тогтолцоог зах зээлд зөвхөн найдаад орхихоор ченж давхиж ороод мах, хүнсний үнэ өндөр хөгжилтэй орныхоос өндөр гараад явчихсан. Үүнийг засах арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй. Дахиад хэлэхэд хангамжийн тогтолцоо бүтэц нь байхгүй болсон учраас энэ асуудал шийдэгдэхгүй яваа юм. Төр өөрөө оролцоод замыг нь засаад өгвөл тун амархан шийдэж болно. Утааны асуудлыг бол бараг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн ахлах зөвлөх Б.Энх-Амгалан ганцаараа зургийг нь гаргаад бусад зөвлөхүүдтэйгээ хамт гарцыг олоод шийдчих шиг болсон. Схем зургийг нь гаргаад сайн гүйцэтгэгч томилчиход л болдог зүйл.

-Дэд бүтцээ анхаарахгүйгээр эдийн засгийн хөгжил яриад нэмэргүй шиг санагддаг. Жишээ нь зам байна. Замаа барьж сураагүй энэ тэр гээд зовлон байна шүү …?

-Дэд бүтцийг хөгжүүлэх замаар эдийн засгийг идэвхжүүлдэг арга байдаг.Зам барина гэхэд л бараг сум бүр лүү зам тавихаар бодоод байх юм. 330 сумаас ганц нийслэлд хангамж нийлүүлнэ гэж байхгүй, тиймээс сум бүрийг бус аймгийн төвүүдийг хотын статустай болгоод малчдын хүүхэд Улаанбаатар хот руу биш, аймгийн төв рүү нүүж суурьшдаг хэмжээнд дэд бүтцийг нь шийдэж өгөх хэрэгтэй байна. Хаана ямар ачааг хаашаа хэрэглэгчид нь хүргэж өгөх шаардлага,хэрэгцээгээ эхэлж гаргаад замын чиглэлээ гаргадаг болмоор байна. Сум бүрийг хөгжүүлнэ гээд хөрөнгө мөнгөө тарамдаад байх юм. Эхлээд аймгуудын төвийг хөгжүүлж хотын түвшинд хүргэмээр байна. Тэгж байж төв рүү, нийслэл рүү тэмүүлэх хөдөлгөөний эрчийг сааруулна.Төмөр замыг ч бас тэгж тооцолгүй тавьж байна. УИХ шийдвэр гаргасан гэдэг үгээр л халхавч хийдэг. Гэтэл тэр шийдвэрийг 2010 онд буруу мэдээлэл, үндэслэл гаргаж тайлбарлаад улс төрийн буруу шийдвэр гаргуулсан. 10 жил өнгөрчихөөд байхад засахгүй л яваад байдаг.

-Ингээд хөгжлийн гарц шийдэл ярихаар гадаадын хөрөнгө оруулалт руу орохоос аргагүй болчихдог л доо. Түрүүчийн Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалтад халтай хандсан гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засгийн хөгжлийг хурдасгахгүй гэдгийг би хоёр жилийн өмнө хальт тааралдахдаа Ерөнхий сайдад хэлсэн, уулзана гээд зав нь гарахгүй байгаа бололтой. Эсвэл тэргүүн эгнээнд авч үзэх асуудал нь биш байх л даа. Харин ч УИХ-ын даргатайгаа нийлээд гадны хөрөнгө оруулалттай компаниудын хөрөнгийг хурааж авах үйлдэл хийсэн. Бодлогын хэмжээнд авч буй арга хэмжээ биш байгаасай л гэж найдаж байна. Сонгуульд ялахын тулд, хар масст таалагдахын тулд шоу маягаар хийсэн алхам л байх. Төсвийн хөрөнгөөр нээсэн ордуудад л тэгж хандаж болох байх. Харин хувийн хэвшил, ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулалтаар хийсэн хайгуулын ажлын үр дүнд нээсэн ордуудад тэгж хандаж болохгүй.

-Уул уурхай хайгуулгүйгээр хөгжихгүй. Гэтэл нөгөө талд төр засгаас лицензийг нь хураагаад байхаар эдийн засгийг авч явна гэж найдаад яваа уул уурхайн салбар хөгжих суурь бүрдэх үү?

-Хайгуулын бизнес гэдэг бол амар ажил биш. Их эрсдэлтэй, өндөр өртөгтэй ажил. Гэтэл арай гэж нээсэн ордыг ард түмний хөрөнгө юм аа, стратегийн ач холбогдолтой юм гээд хураагаад авчихдаг бол хэн ч мөнгөө гаргаж хайгуул хийхгүй. Хөдөө аж ахуйн сайд байхад нь би Р.Бурмаатай таарсан юм. Аймгуудын Засаг дарга нарт хайгуулын лиценз бүү олго гэсэн чиглэл өгсөн гэхээр нь би дуугүй байгаагүй. Эдийн засагт уул уурхай жин дардаг байхад тэгж хандаж байгаа тухайд нь хэдэн үг хэлсэн. Эцэст нь бодож санаж явдаг нэг зүйлээ хэлмээр байна. Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд Convergence буюу түвшин жигдрэх гэсэн онол байдаг юм. Даяаршлын өнөө үед Монголын хөгжил хөрш орнуудынхаа эдийн засагтай уялдаа холбоотойгоор социализмын үеийнхээр бол СЭВ-ийн Интеграцийн бодлоготой адил чиг шугам баривал илүү үр дүнд хүрнэ. Энэ ч үүднээс ШХАБ, Хятадын Бөгж,бүсийн санаачилгуудад идэвхтэй оролцоод явах нь зүйтэй. Сая 2020 онд Хятадын тухайд давхар нүүдэл хийсэн, маш сайн нүүдэл хийсэн Гадаад харилцааны сайд асан Д.Цогтбаатарт, бас Ерөнхийлөгчид баяр хүргэмээр байгаа юм.