Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

– МОНГОЛБАНК ТӨГРӨГИЙН ХАНШИЙГ ЧАНГАРУУЛАХ БОДЛОГО БАРИХ ЁСТОЙ, ТЭГЖ БАЙЖ ИРГЭД ТӨРДӨӨ ИТГЭДЭГ БОЛНО –

Эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Ерөнхий сайдад эдийн засагчдаа төлөөлж хандсан захиасыг чинь мэдээллийн сайтаас харсан. санхүү, боловсрол гээд олон салбарт реформ хэрэгтэй гэсэн агуулга анзаарагдана лээ. тийм олон салбарт реформ хийхээс аргагүйд хүрчихсэн хэрэг үү?

-Шууд хэлэхэд тийм. Мэдээж би бүх эдийн засагчийг төлөөлж чадахгүй. Гэхдээ нөлөө бүхий эдийн засагчдыг төлөөлж Ерөнхий сайдад захиас бичсэн. Бидний гол асуудал бол засаг төрийн тогтворгүй байдал. Засгийн тогтворгүй байдал иргэдийг чирэгдүүлээд зогсохгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээх гол хүчин зүйл болдог. Засаг төр нь, хүн нь солигдоод байхаар бодлого нь байнга өөрчлөгддөг гэмтэй. Есөн сарын хугацаатай бодлого гэж юу байхав. Есөн жилээр ч юм уу урт хугацаанд хэрэгждэг зүйлийг бодлого гэдэг. Ер нь манай улс төрийн намууд ямар ч бодлогогүй, албан тушаал авах гэж УИХ-ын сонгуульд оролцдог, ялалт байгуулдаг гэдэг нь харагдаад байна. Нэг нам засаг барих үед нэг салбарын яаманд гурван өөр сайд томилогдоход гурван өөр бодлого явагддаг нь хэнд ч ил үнэн. Эрүүл мэнд, боловсролын систем, санхүүгийн тогтолцоо баян хоосны ялгааг улам өөгшүүлж байгаа нь ч нууц биш. Ийм асуудлууд жил ирэх тусам ужгирсаар яваа нь эдийн засагчдын санааг зовоож байна. Уг нь бидний байгуулсан ардчилсан тэгш боломж олгодог нийгэм байх ёстой. Өмнө нь Хэнтий аймгийн Бэрх суманд Оюун-Эрдэнэ гэдэг хүүхэд төрөөд Ерөнхий сайдын суудалд хүрч болж байна. Ганзориг гэдэг залуу Батсүмбэр суманд хонь хариулж яваад Монголын хамгийн том даатгалын компани байгуулж болж байсан. Одоо бол тэгэх боломжгүй.

-Жирийн иргэний хүүхэд компанийн захирал, сайд дарга болох боломжгүй нийгмийг бүтээчихсэн гэдэгтэй эрх баригчид лав санал нийлэхгүй байх…?

-Ах нар тийм нийгмийг бүтээчихсэн шүү дээ. Шинэ Ерөнхий сайд маань ийм систем дээр засгаа удирдаад ажиллаж яваа. Үүнийг өөрчлөх эсэх нь манай үеийнхний сонголт. Би Ерөнхий сайдад өгсөн захиасдаа чухал асуудалдаа анхаарлаа хандуулъя л гэсэн. Гучин жилийн туршид ах нарын бий болгосон хэрцгий системийг, зэрлэг капитализмыг засах шанс нь бидний үед байна, засч чадахгүй бол Долоон буудалд, Хэнтий аймгийн Бэрх суманд, Төв аймгийн Батсүмбэрт өсч байгаа хүүхдэд ямар ч боломж байхгүй хэвээр аж төрнө гэдгийг л ойлгуулахыг хүссэн. Төрөхдөө л боол төрж байгаа юм шиг тийм аймшигтай нийгмийг бид бүтээчихсэн.

-Таны хэлж байгаа гашуун ч гэлээ үнэн л дээ. Өнгөрсөн 30 жилд бүтээчихсэн энэ гажуудлыг засахын тулд хамгийн түрүүнд яах ёстой гэж та харж байна?

-Юуны өмнө намаа шинэчлэх хэрэгтэй. АН-ын залуус намынхаа удирдлагыг авна гээд явж байгаа нь зөв. Нам бол ашиг сонирхлын байгууллага биш, итгэл үнэмшлийн байгууллага. МАН-ын удирдлага Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг залуу руу шилжиж байна. Үнэхээр шилжиж байгаа бол МАН-аа итгэл үнэмшлийн байгууллага болгож өөрчлөх хэрэгтэй. Монгол үндэстэн, Монголын төр 2000 жилийн түүхтэй бол МАН 100-хан, АН 30-хан жилийн түүхтэй. Монгол үндэстэн, монгол төр гэдэг юмыг 100-хан жилийн түүхтэй төрийн бус байгууллага дээр цугласан хэсэг хүний ашиг сонирхлоор нураавал яаж аймшигтайгаар сүйрүүлж болдгийг бид өнгөрсөн 30 жилд харлаа. МАН, АН-ын аль нь ч төр барьсан ялгаа алга.

-Төрийн бодлого огт алга гэх гээд байна аа даа…?

-Төрийн бодлого гэж алга, хүний бодол л гэж байна. Хүний бодол нь ашиг сонирхлын л бодол байна. Сайд хийгээд хувьдаа яаж хонжоо хайхаа л бодоод байна л даа. Энэ гажуудлыг МАН, АН-ын залуус өөрчлөх ёстой.

-Нийгмийн даатгалын системийг өөрчлөх ёстой гэсэн санаа Ерөнхий сайдад хаягласан эдийн засагчдын захиас дунд байсан. Ингэхэд төр нь иргэдийнхээ нийгмийн даатгалд тушаадаг мөнгийг хуу хамж аваад үрэн таран хийчихдэг манайх шиг тогтолцоотой улс хуучин соц орнууд дунд бий юү?

-Байхгүй. Манайх л цор ганцаараа социалист хэв маягийн нийгмийн даатгалын тогтолцоотойгоо яваа. Төр нь бүгдийг мэддэг гээд байгаа Орос аль хэдийнэ тэтгэврийн сангаа задалчихсан, диктатуртай, нэг удирдагчтай гэгдэг Казахстан 1997 онд шинэчлэл хийчихсэн. Бид Казахстан, Узбекистан, Оросыг бодвол ардчилсан улс, ардчиллын баянбүрд гэж өөрсдийгөө дөвийлгөдөг хэрнээ ганцаархнаа соц системийг аваад үлдчихсэн. Тэрэнд нь хэн ч халдаж, ойртож чадахгүй яваа нь бодитой үнэн. Ард түмний мөнгийг төр нь аваад арилжааны банкинд хийгээд дампууруулдаг гажуудлыг социалист хэв маягийн нийгмийн даатгалын тогтолцоо гээд байгаа юм. Товчхондоо төр нь иргэдийнхээ мөнгийг аваад устгаад сууж байна. Үүнийг социализм гэдэг. Капиталист нийгэмд бол иргэд нь мөнгөө өөрсдөө мэдэж зарцуулах ёстой. Энэ системийг 1990 он хүртэл бүх капиталист улсууд хийж байсан, одоо ч тэр замаараа яваа. Капиталист улсуудад иргэдийнх нь мөнгө хөрөнгийн зах дээр үржиж өсч байдаг. Гэтэл өнөөдөр НХХЯ-нд Нийгмийн даатгалын санд цугларч байгаа мөнгийг хөрөнгийн зах руу оруулж болохгүй гэж боддог хүмүүс сууж байна. Хар ухаанаар багцаалдвал 1987 оноос цаг хугацааны машинд суугаад 2021 онд ирчихсэн хүн тэнд дарга хийгээд сууж байна.

-Нийгмийн даатгалын системийг орвонгоор нь өөрчилчихөөр НДЕГ гэсэн аварга бүтэц алга болно, нийгмийн даатгалын байцаагчид ажилгүй болчихно гэсэн болгоомжлол дуулддаг…?

-Тийм зүйл болохгүй. Тэд ажил, амьдралтайгаа үлдэнэ. Гол нь иргэдийн нийгмийн даатгалын санд тушаасан мөнгийг төрийн сайд дарга нар үрдэг байдлыг болиулъя, иргэд өөрсдийнхөө мөнгийг мэддэг байя гээд байгаа юм. Сая Банкны тухай хууль батлагдчихлаа. Иргэд өөрсдийнхөө даатгалд төлсөн мөнгөөр банкуудын, MCS, Таван толгойн хувьцааг худалдаж авах боломжийн тухай л ярьж байгаа. Иргэд жилдээ 1.2 их наяд төгрөгийг зөвхөн тэтгэврийн даатгалд төлдөг. Монголын хэдэн том корпорацийн хувьцааг худалдаж авахад хангалттай их мөнгө.

-Манайд компаниудаа, мөнгөтэй хүнийг ад үзэх, муучлах сэтгэлгээ нийтлэг анзаарагддаг. Хувьцааг нь эзэмшээд ирвэл наад зах нь хандлагын том өөрчлөлт гарах байх шүү…?

-Дэлхийн капиталист улсууд иргэдийнхээ тэтгэврийн санд цугларсан мөнгөөр том компаниудаа нийгэмшүүлж авдаг. Америкийн топ 500 компанийн 10 нь л гэр бүлийн эзэмшлийнх. 490-ийг нь тэтгэврийн сангаар дамжуулаад Америкийн ард түмэн эзэмшдэг. Фэйсбүүк, Амазон, Кока кола, Голдман Сакс, Банк оф Америка гэсэн том нэрнүүдийн цаад эзэд нь Америкийн иргэд. Америкчууд баян гэр бүл гэж огт ярьдаггүй нь ийм учиртай. Ямар өндөр цалин авдаг CEO вэ л гэж ярьдаг. Америк яг ийм системээр 150 жил явчихсан. Гэтэл манайд баялаг компаниудад л байна. Ард түмэн ядуу хэвээр аж төрж яваа. Уг нь иргэдийн тэтгэврийн санд төлж байгаа мөнгөөр компаниудын хувьцааг худалдан авах замаар ард түмнийг компанийн эзэн болгож баялгийг хуваарилдаг. НХХЯ, Нийгмийн даатгалын ерөнхий газарт байгаа үеийнхээ залууст “Та хэд маань битгий саад тээг болооч, наад зах нь Казахстан, Оросын системийг судлаач, тав, зургаахан хүн гурван сая хүний амьдрал хөгжлийг 30 жилээр хойш нь татаж болохгүй” гэж хэлж уриалмаар байна. УИХ-ын гишүүдэд “Та нар бол Монгол гэж 2000 жилийн түүхтэй улсын Их хурлынх нь гишүүд. Гуравхан сая иргэний чинь баян хоосны ялгаа, өдрөөс өдөрт гүнзгийрч байна. Энэ асуудлыг шийдье гэвэл 1.2 их наядын тэтгэврийн даатгалынх нь мөнгийг хөрөнгийн зах руу оруулж үндэсний том корпорациудын хувьцааг авах боломжийг л хангаад өгчих” гэж танай сониноор дамжуулж хэлмээр байна.

-Эрх мэдэлтнүүд “Иргэдийн даатгалын мөнгийг хөрөнгийн зах зээл рүү оруулаад алдчихвал яах юм” гэсэн болгоомжилсон тайлбар хэлдэг л дээ. Ийм эрсдэл үнэхээр бий юү, эсвэл ердөө шалтаг төдий тайлбар уу?

-Мэдээж тухай корпорациуд руу орсон ард түмний мөнгийг хянах тогтолцоонд анхаарах хэрэгтэй. Хянах тогтолцооны хувьд СЗХ, Хөрөнгийн бирж, аудитын компаниудаар дамжиж хийгдэх учиртай. Мөнгөө алдана гэсэн ойлголт бол байхгүй. MCS-ын Оджаргал, Голомтын босс 30 жил бизнес хийлээ. Тэд мөнгөө алдсан уу? Улам баяжаад улам томроод яваа. Ийм амжилттай бизнес рүү ард түмний мөнгийг оруулж хувьцааных нь 30, 40 хувийг авчихъя л гэж байгаа юм. Өнгөрсөн 30 жилд бизнесийн талбарт Ж.Оджаргал, Ц.Баатарсайхан, П.Батсайхан гээд мундаг удирдагчид төрсөн байна. Гэтэл Монголын төрийг гучин жил ингэж мундаг удирдсан нэг ширхэг сайд, нэг ширхэг улстөрч өнөөхөндөө лав алга. Тэгэхээр 30 жилийн турш их мөнгө хийсээр ирсэн хүмүүст ард түмний мөнгийг даатгачих хэрэгтэй. Тэгж чадвал 30 жилийн дараа хэн нэг улстөрч биш ард түмэн л баяжина. Энэ цаг үеийн Монгол үндэстний менежмэнтийн авьяастай залуус ард түмэнд тэр их мөнгийг хийж өгнө гэсэн үг. 800 жилийн өмнөхөөр жишвэл эд чинь Сүбээдэй, Боорчи, Мухулайнууд. Цаг үе бүрд жанжид, баатрууд төрдөг. Тэр баатруудыг ард түмний тусын тулд ашиглах уу, амин хувиа борлуулаа гээд хараад сууж байх уу гэдэг асуудал л бий. 800 жилийн өмнөх залуусыг Чингис хаан нэгтгэсэн, мотивацижуулсан. Битгий хувиа борлуул, улсынхаа төлөө яв гэсэн. Тэгээд л явчихсан. Дахиад хэлэхэд, 1990 оноос хойш өнөөг хүртэл явж байгаа капиталист нийгмийн баатрууд төрчихсөн. MCS-ийн хувьцааг Кока кола, “Юнител”-ийн хувьцааг Америкийн хөрөнгө оруулалтын сан авлаа Америкчууд Ж.Оджаргалын ур чадварт итгээд хөрөнгөө хийж байхад НХХЯ дотор гурван залуу “Болохгүй ээ, иргэдийнхээ мөнгийг алдчихна” гэж яриад суух нь утгагүй л дээ.

-Ингэж болгоомжилдог хэрнээ иргэдийн даатгалын мөнгийг өөрсдөө болохоор байнга алдсаар ирсэн…?

-Харин тийм. Тэгэхээр даатгалын санд жил бүр орж ирдэг 1.2 их наядыг ямар ч эргэлзээгүйгээр эдийн засгийг бүрдүүлдэг топ компаниудын хувьцааг авах зорилгоор хөрөнгийн зах зээл рүү оруулах хэрэгтэй. Оруулж байгаа хэлбэр нь тэтгэврийн сан. Хувь, хувьсгалын аль нь байх нь сонин биш. Хувийн тэтгэврийн сангийн хууль гээд ярьсан чинь өчнөөн УИХ-ын гишүүн хувьдаа тэтгэврийн сан байгуулж мөнгө хийнэ гэчихсэн гүйж яваа сураг дуулдсан. Тэгэхээр энэ бүхнийг бас бодолцох хэрэгтэй.

-Та боловсролын реформ хийх ёстой гээд хөдөлгөөн байгуулж багагүй ажил амжуулчихсан яваа. Боловсролын салбарт хийх ёстой хамгийн том өөрчлөлт гэвэл юуг онцлох вэ?

-Монголын боловсролын систем наяад онд зорилго, чиглэл, стратеги, тактиктай байсан. Ер нь аливаа систем зорилго, чиглэл, стратеги, тактиктай байхаараа л агуу болдог. Манай систем 1990 оноос хойш зорилго, чиглэл, стратеги, тактикгүй болчихсон. Сайд болгон шинээр ном гаргадаг, сургалтын хөтөлбөр өөрчилдөг, сэглэдэг болсон. Монгол хүүхдийг монгол хүн болгоно ч гэх шиг. Монгол айлд төрөөд монгол аав ээжийн гар дээр зургаан нас хүртлээ монгол сэтгэлгээ, монгол ёс, монгол соёлоор хүмүүжсэн хүүхдийг зургаан настайд нь гэнэтхэн монгол хүн болгох тухай ярьж таарахгүй. Энэ мэтчилэнгээр томилогдсон сайд бүр нь амандаа орсноо ярьдаг. Шинжлэх ухааны ямар ч үндэсгүй, дэлхийн боловсролын чиг хандлагын тухай ойлголтгүй юм ярьдаг. Наяад онд шинжлэх ухаанч иргэн бэлдэх нь зөв байсан бол одоо дэлхийд өрсөлдөх монгол иргэн бэлдэх ёстой. Дэлхийд өрсөлдөх монгол иргэн стратегич байх ёстой. Стратегич хүн гэдэг чинь шинжлэх ухаан мэднэ, борлуулалт ч, бизнес ч ойлгоно. Наяад оны шинжлэх ухаанч иргэн бол тухайн үедээ зөв, мундаг. Наян онд борлуулалт, бизнесийн тухай мэдэх шаардлага байхгүй, хүмүүст өөрийгөө зөвөөр тайлбарлаж ойлгуулах ямар ч хэрэгцээ байгаагүй. Социалист эд эсүүд л байсан. Одоо бол монгол хүүхэд Нью-Иоркт очоод Нью-Иоркийн банкиртай хэлцлийн ширээнд сууна. Лондон, Бээжинд очоод англи, хятад бизнесмэнтэй мэтгэлцээд ялах ёстой. Тэгэхийн тулд зөвхөн шинжлэх ухаанаас гадна нийгмийн ухаан, харилцааны чадвар, сэтгэл зүйн төлөвшил, техникүүд хэрэгтэй. Бид ийм л юм ярьж байгаа.

-Боловсролын сайд танай хөдөлгөөнд хандаад хамтаръя гэвэл боловсролын реформыг хийлцэхэд бэлэн гэж ойлгож болох уу?

-Шаардлагатай бол Монгол Улсынхаа төлөө үнэ төлбөргүй ажиллахад бэлэн. Манай “Боловсролын реформ” хөдөлгөөнд олон мянган залуус бий. Олон жил асуудлаа судалсан, “шаналсан”, дэлхийн топ сургуулиудыг нь төгссөн залуус манай хөдөлгөөнд байгаа.

-Эдийн засагчдын Ерөнхий сайдад хаягласан захиасаас санхүүгийн систем барууны загварыг буруу хуулсан, тийм учраас реформ хэрэгтэй гэсэн утгатай өгүүлбэр анхаарал татсан. Бид санхүүгийн системээ анхнаасаа буруу хийчихсэн гэсэн үг үү?

-Манай санхүүгийн систем барууны загварыг буруу хуулсан. Монголбанк, Сангийн яам хоёр 1990-ээд онд Америк, Английн зөвлөхүүдийн зөвлөмжөөр байгуулагдсан институциүд. Англи гэдэг улсын төв банк 1692 онд байгуулагдсан. Америк 1800-гаад оноос Английн загвараар явчихсан. Хөрөнгийн зах нь 1700 онд байгуулагдсан. Английн Сангийн яамны түүх 1300 оноос эхлэлтэй. Америкийнх болохоор 1700, 1800 оноос үүдэлтэй. Америк, Английн эдийн засгийг төр нь биш компаниуд нь авч явдаг. Төр бол араас нь зохицуулах л үүрэг хүлээдэг. АНУ, Английн Сангийн яам, төв банкныхан нь “Компаниудаасаа хоцорчихгүйхэн шиг явахыг хичээдэг” гэж ярьцгаадаг.

200 жил хөгжчихсөн төв банк, Сангийн яам ингэж ажилладаг. Гэтэл бид ингэж хөгжсөн улсын загварыг юу ч бодолгүйгээр шууд хуулсан. Ерэн онд манайд ирсэн америк, англи зөвлөхүүд их л удаж 1950 онд төрсөн хүн байж таараа. 1950 он гэдэг чинь хөрөнгийн зах хөгжөөд супер болчихсон үе. Тийм үед төрсөн хүн чинь хөрөнгийн зах нь дөнгөж хөгжих гэж байгаа улсад яаж зөвлөгөө өгөх вэ дээ. Санхүүгийн системээ өөрчлөх хэрэгтэй гээд байгаа нь ийм учиртай. Төв банк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хорооны ажиллах арга барилыг бүхэлд нь өөрчлөх хэрэгтэй.

-Яаж?

-Яг хөгжих гэж байгаа оронд зориулсан бүтцийг гаргах хэрэгтэй. Сингапурын жишээ байж болно. 1960 онд Сингапурчууд яаж байсныг судлахад болохгүй юмгүй. Солонгосчууд 1970 онд яаж ажилласныг эргэж харахад гэмгүй. Японы жишээ байна.

-Аль нь манайд илүү ойрхон бол?

-Аль нь ч ойрхон биш. Бид өөрийн гэсэн жишээ л гаргах хэрэгтэй. Чингис хаан гэхэд л аль нэг улсын системийг хуулаагүй. Яг өөрийнхөө нөхцөл байдал, цаг хугацаандаа тохирсон системээр явсан.

-Өөрсдөө системээ зохиож бүтээнэ гэхээр санаанд буудаггүй ээ, ер нь бид чинь хуулсаар байгаад сурчихсан улс юм байна аа…?

-Өөрсдөө системээ зохиох боломж бүрэн бий. Зүгээр л харах өнцгөө өөрчлөх хэрэгтэй. Та бод доо, бид корпорациуд нь түрээд, бульдозердоод явж байхад хоцорчихгүйхэн шиг хараад явж байдаг системийг хуулчихсан. Гэтэл бульдозерын дайтай компани байгаа билүү, манайд. Брокерийн, даатгалын компаниуд, хөрөнгийн зах хаана байна вэ. Хэдэн банкууд нь л олон улсын стандартаар хөгжих гээд ядаж яваа. Гэтэл хамгийн өндөр хөгжсөн ганц системээ хэвлэл мэдээлэл, улстөрч, төв банктайгаа нийлээд балбаж, муу нэртэй луу данстай болгочихсон. Тэгэхээр түрүүн хэлсэн системүүдийг бүтээдэг төв банк хэрэгтэй байна. Төв банк өнөөдөр даатгалын салбарыг хөгжүүлэх үүрэгтэй байх ёстой. Сангийн яамны үүрэг дотор хөрөнгийн захыг хөгжүүлэх үүрэг орох ёстой. Жавхлан сайд өнөөдөр даатгал, хөрөнгийн захыг яаж хөгжүүлэх вэ гэж бодох ёстой. Шуудхан хэлэхэд, манай Сангийн яам зүгээр л төсвийн нягтлан бодохын яам болж хувирсан. Америкийн Сангийн яам ийм байж болно. Харин манай Сангийн яам хөгжүүлдэг, мөнгийг ургуулах модыг тарьдаг яам байхаас өөр ямар ч аргагүй. “Зах зээлд оролцохгүй, ажиглаад сууна, чөлөөт зах зээл өөрийнхөө жамаар явна” гээд суугаад байж болохгүй.

-Өнгөрсөн 30 жил даатгалын зах зээл, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлнэ гэж ярьсаар яваа ч тэгтлээ хөгжсөн юм алга. Гарцаа олохгүй явна уу, эсвэл бүр хөгжүүлэх сонирхолгүй байна уу?

-Энэ асуудал Монголбанк, Сангийн яаманд ямар ч хамаагүй байна л даа. Төрийн санхүүгийн энэ хоёр том бодлогын институцид хөрөнгө, даатгалын зах байна уу, байхгүй юу огт хамаагүй 31 дэх жилдээ явж байна. Уг нь хуульд өөрчлөлт оруулаад л шийдчих асуудал байгаа юм.

-Хоёулаа гарц ярья. Хөрөнгө, даатгалын зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд Сангийн яам, Монголбанк яг яаж ажиллавал бодитой эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэх бол?

-Жишээ нь, хөрөнгийн зах дээр Засгийн газрын бонд алга. Сангийн яам нь “Засгийн газрын бонд гаргаж яах юм” гээд сууж байна. Засгийн газрын бондоо гаргах хэрэгтэй. Хүүгийн өгөөжийн муруй гэж байдаг. Эдийн засгийн онолын анхны хуудсан дээр байдаг ойлголт. Өгөөжийн муруй алга. Өгөөжийн муруйгаа бий болгох шаардлагатай. Сангийн яам тэтгэврийн реформ хийх ёстой. Тэтгэврийн реформыг Нийгмийн хамгааллын яам биш, мөнгийг нь авч идчихээд байгаа газар л хийх хэрэгтэй. Монгол банкны хувьд төгрөгийн ханшаа чангаруулах шаардлагатай. Төгрөгийн ханш тасралтгүй сулрах нь зөв гэсэн утгатай ярилцлагыг Монголбанкнаас сүүлийн хориод жилийн турш өгсөөр ирсэн. Дэлхийд ийм жишиг хаана ч байхгүй. Төгрөг гэдэг валютдаа ард түмэн нь итгэхгүй бол төрдөө итгэх талаар ярихад хэцүү. Товчхондоо мөнгө санхүүгийн философийг ойлгомоор байна. Манайхан мөнгө санхүүг тоо гэж бодоод байна л даа. Тооноос илүү агуу юм бий. Тэр нь итгэлцэл. Итгэлцэл гэдэг чинь философийн асуудал. Иргэн төрдөө итгэх тухай асуудал, төрт ёсны философийн тухай ярих ёстой. Манай эдийн засгийн доктор, магиструуд философийн хичээл судалж, философи унших хэрэгтэй санагддаг. Иргэн төрдөө итгэж байгааг баталдаг суурь ойлголт мөнгөн тэмдэгт дээр харагддаг. Төрөөс гаргасан мөнгөн тэмдэгтдээ итгэхгүй, Америкийн төрөөс гаргасан долларт илүү итгэж яваа бол маш том асуудал байна гэсэн үг. Бүр тодруулж хэлбэл, үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээний асуудал гэж харах учиртай. Тэгэхээр төв банкны зүгээс төгрөгийн ханш сулраад доллар чангарах нь сайн шүү гэж ярьж болохгүй. Төгрөгийн ханш хүчтэй байх ёстой. Тэгж байж Монголын төр хүчтэй оршино.

-Төгрөгийн ханшаа хүчтэй байлгах гарц нь хаана байна вэ гэсэн асуултыг сөргүүлж тавих байх л даа…?

-Тэгэхийн тулд Монголбанк энэ бодлоо өөрчлөх хэрэгтэй. Бүх юм бодлоос эхэлнэ. Буруу өнцгөөс бодоод байна. Приус машин долоон сая төгрөг байлаа. Одоо 15 сая төгрөг болчихсон. Ард түмэн тэр хэрээр ядуурч, туйлдаж байна. Гэтэл 500 сая төгрөгөөр “Жи класс” торохгүй авдаг анги байна. Тендер, газрын наймаа, төрийн сайд хийгээд л хагас тэрбум төгрөгөөр машин авчихдаг. Тэр хүмүүст төгрөгийн ханш сулрах нь хамаагүй байна л даа. Гэтэл гудамжинд явж байгаа Батаа ганц саяхан төгрөгийн цалинтай. Доллараар бодоход 2010 онд сая төгрөгийн цалин 700 доллар байсан бол өнөөдөр 400-хан доллартай тэнцэнэ. Ийм байхад төгрөгийн ханш сулрах нь ашигтай гэж яриад сууж болохгүй. Би төрийн алба хаагч биш. Ард түмний төлөө ярих алба надад байхгүй. Гэтэл хувиараа бизнес эрхлээд явж байгаа би хүртэл санаа зовоод нүд халтираад байхад Монголбанк, Сангийн яамны удирдлагууд санаа зовохгүй суугаад байж таарахгүй л дээ.

-Таныг Монголбанкны ерөнхийлөгч болгочихвол хамгийн түрүүнд юу хийх вэ?

-Хамгийн түрүүнд УИХ-аар Монголбанкны чиг үүргийг өөрчилж батлуулна. Төгрөгийн ханшийг тогтвортой чанга барина гэдгээ олон улсад зарлана. Ерөнхий сайдтай экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлд хамтарч ажиллана. Экспорт хийдэг, экспорт хийх хүсэлтэй үндэсний бүтээн байгуулагчдаа хүүгүй шахуу зээлээр дэмжинэ.

Сангийн яамтай хамтарч тэтгэврийн реформыг хийхийн төлөө ажиллана. Даатгалын салбарыг хөгжүүлэх цогц бодлого гаргана. Зээлийн хүүг нэг оронтой тоонд оруулах ажлыг үе шаттай хийнэ. Бизнесийн байгууллага төлөвлөгөө гаргаад ажилладаг шиг, байшинг тоосго тоосгоор барьж дуусдаг шиг нямбай, шаргуу ажиллана. Түүнээс биш УИХ-ыг аргалах, биеэ суллаад зугатаах, юм хийсэн мэт харагдахыг хүсэхгүй. Бид 30 жил ингэж явсан, одоо хандлагаа өөрчлөх цаг болсон.

-Сүүлчийн асуултыг танд үлдээе.

-Нэг монгол нь улсынхаа хөгжлийн төлөө зүтгэсэн нөгөө монголоо шоронд хийж, монгол нь монголоо хэмлэж, монгол нь монголоо туйлдуулж, монгол нь монголоо сошиал талбарт доромжилж суугаа нь өнөөдрийн гашуун үнэн. Одоо үндэсний их талцал, үндэсний их хэрүүл маргаанаа дуусгаад үндэсний их эв нэгдэл рүү орж гуравхан сая хүнтэй улсаа маш хурдан хугацаанд хөгжүүлмээр байна л гэж хэлье дээ.

-ЗЭСИЙН ҮНЭ ЭНЭ ЖИЛ 7000-8000 АМ.ДОЛЛАР ОРЧИМД ХАДГАЛАГДАНА ГЭСЭН ХҮЛЭЭЛТ БИЙ-

“Голомт” банкны ахлах эдийн засагч Г.Батзоригтой зэсийн зах зээлийн талаар ярилцлаа.

-Зэсийн үнэ 8400 ам.доллар давчихлаа. Ханш өссөн шалтгааныг сонирхуулаач?

-Зэсийн үнийн өсөлтөд нөлөөлсөн гурван шалтгаан бий. эхний шалтгаан нь Хятадын эдийн засагтай холбоотой. Урд хөршийн эдийн засаг хурдтай сэргэж яваа. Энэ өсөлтийг дагаад гангийн үйлдвэрлэл нэлээд нэмэгдэж байна л даа. дараагийн шалтгаан нь нийлүүлэлттэй хамаатай. Зэсийн гол нийлүүлэгч Чилид цар тахал гарсан, цар тахлын тархалт нэлээд өндөр идэвхжилтэй байгаа. ийм шалтгаанаар нийлүүлэлт талдаа доголдол үүсчихлээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг талдаа эрэлт өсөөд, нөгөө талдаа нийлүүлэлт буурсан зураг харагдаж байна. Зэсийн үнэ өсөөд байгаа нь цаанаа ийм учиртай. үнэ өссөн гурав дахь шалтгаан нь вакцинтай холбоотой. хөгжингүй орнуудад вакцинжуулалт хийгдчихлээ. Вакцинжуулалт тойрсон энэ мэт эерэг мэдээ эдийн засагт эерэг хүлээлтийг хаа сайгүй бий болгож байна. Гадны томоохон банкуудын хүлээлт нэлээд өндөр байна.

-Зэсийн үнийн өсөлтөд Хятадын зах зээлийн сэргэлт, Чилийн нийлүүлэлтийн доголдол, ковидын вакцинжуулалт эерэгээр нөлөөлсөн юм байна. Ер нь зэсийн үнэ ханш өнөө жилийн хувьд хэр байх бол, ямархуу таамаг голлож байна вэ?

-Зэсийг эдийн засгийн доктор гэж тодотгодог. Эдийн засаг унавал зэсийн ханш урьдчилж унадаг, эдийн засаг сэргэх нөхцөл бүрдвэл урьдчилж өсдөг онцлогтой учраас ингэж тодотгодгийг та мэднэ. дэлхийн банк, Олон улсын валютын сан зэрэг байгууллагын таамгаар бол зэсийн үнэ тогтвортой байх зураг харагдаж байна. Бүр тодруулж хэлбэл, 7000-8000 ам.доллар орчимд хадгалагдчих болов уу гэсэн хүлээлттэй байгаа.

-Өнөө жил зэсийн ханш өндөр байна гэдэг манай эдийн засагт эерэг мэдээ л дээ. Төсөвт зэсийн ханшийг хамаагүй багаар төсөөлсөн байгаа. Тэгэхээр манай улс зэсийн баяжмалын экспортоосоо төсөөлснөөс их хэмжээний орлого олох нь ээ?

-Төсөвт зэсийн үнийг 6500 ам.доллараар тооцсон гэхээр манай улс зэсийн баяжмалын экспортоос төлөвлөснөөсөө их хэмжээний орлого олох нь тодорхой харагдаж байна.

-Цахилгаан машины үйлдвэрлэлийн огцом өсөлт гэх мэт цөөнгүй шалтгаан урт хугацаанд зэсийн хэрэглээг өсгөнө, тэр хэрээр ханш нь өснө гэсэн таамаг голлож байна л даа. Зэсийн эрэлт нь нийлүүлэлтээ давах тэр үед Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад орох багцаа бий. Ингээд харахаар зэс урт хугацаандаа Монголын эдийн засагт аврагч хэвээр байх нь ээ?

-Таны хэлж байгаачлан цахилгаан машин болон цахилгаан бүтээгдэхүүний хэрэглээ, үйлдвэрлэл огцом өснө, тэр хэрээр зэсийн эрэлт өндөр өсөлттэй байна гэсэн таамаглал бий. Үүнээс гадна өөр нэг том шалтгаан байгаа. АНУ-ын ерөнхийлөгч Ж.Байден Парисын хэлэлцээрт дахиж нэгдэхээ зарлаж, дулаарлын эсрэг том бодлогууд хэрэгжүүлэхээ мэдэгдсэн. Энэ бүх бодлого зэсийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх хандлага ажиглагдаж байгаа. Товчхондоо ойрын гурав, дөрвөн жил, цаашдаа арав, хорин жилийн хугацаанд зэсийн хэрэглээ өсөхөөр харагдаж байна. Оюу толгой төслийн тухайд өнөө жил зэсийн баяжмал дахь алтны агууламж хоёр дахин нэмэгдсэн. Тэгэхээр энэ жилийн орлого нь өндөр байх болов уу.

-Хятадын эдийн засгийн сэргэлт нүүрсний үнэд ч эерэгээр нөлөөлөх нь тодорхой болчихлоо. Гэхдээ нүүрсний хувьд цаг алдахгүй ашиглахгүй бол урд хөршийн, ер нь дэлхийн том гүрнүүдийн ногоон бодлого эрчимжих хэрээр үнэ цэнээ алдаж магадгүй гэсэн болгоомжлол сонсогддог…?

-Тийм л дээ. Дотоод эдийн засгийн хувьд зэс нүүрс хоёрыг сөргүүлж тавих нь зүйтэй болов уу. Нэг талд нүүрсээ даруйхан ашиглахгүй бол хэрэглээ нь хумигдах нь цаг хугацааны асуудал болчихсон. Гэтэл нөгөө талд зэсийн эрэлт урт хугацаандаа улам өсөх зураг харагдаж байгаа.

-Зэсийн зах зээл урт хугацаандаа улам гялалзана гэснээс Оюу толгойн хувьд томоохон гэрээ хэлцэл тойрсон хэлэлцээрүүд улс төрийн түвшинд ид өрнөж яваа. Мега төсөл тойрсон хэлэлцээртээ ухаалаг хандвал урт хугацаандаа эдийн засаг огцом тэлэх боломжтой гэж хэлэх эдийн засагч цөөнгүй байна…?

-Таны хэлсэнтэй санал нэг байна. Зэсийн зах зээлийн ирээдүйг шинжээчид өөдрөгөөр таамаглаж байгаа. Бидний хувьд ийм нөхцөлд өмнөө тулгарсан асуудлаа шийдээд явчихвал эдийн засаг тэлэх том боломж бий.

-Зэс, нүүрс энэ жил эдийн засгийн гол аврал байх нь гэж ойлгож болох уу?

-Тэгж ойлгож болно. Хямралын үед сөрөг хөдөлдөг бүтээгдэхүүнийг бүрдүүлчихсэн байна л даа, манай улс. Санаатай ч биш санаандгүйгээр. Зэс нүүрс хоёр нэг чиглэлд хөдөлдөг. Алт эсрэг чиглэлд хөдөлдөг. Түрүү жил буюу өнгөрсөн хугацаанд биднийг аварч гарсан зүйл бол алт. Хямралын үед алт аврал болдог. Харин одоо алтны ээлж дуусч зэс, нүүрсний аврах цаг эхэлж байна.

-Алтны ханш өнгөрсөн жил хэдэн зуун хувиар өссөн. Яг хэчнээн хувийн өсөлт үзүүлсэн бол?

-Алтны үнэ ханшийн хувьд түрүү жил нийт дүнгээрээ 324 хувиар өссөн . Харин зэсийнх хасах нэг хувь, нүүрснийх хасах 15-20 орчим хувийн бууралттай байсан. Дахиад хэлэхэд зэс, нүүрсний аврах цаг одооноос эхэлж байх шиг байна.

-Тэгэхээр алтны ханш унана гэсэн үг үү?

-Алтны ханш мөддөө унахгүй байх. Төв банкууд бодлогын хүүгээ бууруулчихсан учраас валютаас авч буй өгөөж бага байгаа. Ийм учраас хөрөнгө оруулагчид алтаа барьчихсан хэвээр байна л даа.

-У.ХҮРЭЛСҮХ, Ж.ЭРДЭНЭБАТ ХОЁР ДУБАЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ БАТЛУУЛАХ ЗОРИЛГООР ЗАСГИЙН ГАЗАРТ ОРЖ АЖИЛЛАЖ БАЙСАН-

“Оюу толгой” ХХК-ийн ТУЗ-ийн гишүүн асан, эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-Та “Дубайн гэрээг цуцлах ёстой юу” гэсэн сэдэвтэй хэлэлцүүлэгт УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатартай мэтгэлцсэн. Уг нь гэрээ биш санхүүжилтийн төлөвлөгөө. Д.Жаргалсайхан эдийн засагч олонд танигдсан нэршлийг зориуд сонгосон шиг санагдсан. Хэлэлцүүлгийг сонирхсон хүмүүст таны байр суурь хэтэрхий сул, С.Ганбаатар гишүүн асуудлаа мэддэг юм шиг сэтгэгдэл төрүүлчих шиг болсон…?

-Би тэр мэтгэлцээнд Дубайн төлөвлөгөөг танилцуулах гэж очсон. Харамсалтай нь С.Ганбаатар гишүүн улстөржүүлчихсэн л дээ. Сошиал дээр нэвтрүүлэг дуусахаас ч өмнө дайралтууд ороод ирчихсэн байсан. Тэгэхээр цаанаасаа зохион байгуулалттай, анхнаасаа бэлтгэлтэй байсан юм билээ. Миний хувьд юу ч ярьсан ялагдах нь тодорхой байж гэж харсан. Хоёрдугаарт, мэтгэлцээнийг цаг гучин минут үргэлжлэх болов уу гэж бодож байтал 55 минут л болсон. Гуравны хоёрт нь С.Ганбаатар гишүүн байр сууриа илэрхийлсэн. Ер нь их аархуу хүн байна лээ. Би уг нь таван минутын хугацаагаа бүтэн авсан бол оюу толгойг түүхээр нь ярья гэсэн төлөвлөгөөтэй очсон юм. Бидний яриад байгаа Дубайн гэрээ буюу Дубайд гарын үсэг зурсан гүний уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө 2011 оны гэрээнээс яагаад огт өөр вэ гэдгийг ярих гэж байсан. Макро эдийн засаг, гуравдагч хөрш, Дубайн өгөөжийг ярья гэж очсон.

-Цаг дууссан учраас ярьж амжаагүй юу, эсвэл ярих боломж огт олгосонгүй юу?

-Ярих боломж ч олдсонгүй, цаг ч дуусчихсан. Шуудхан хэлэхэд, өгөөжтэй нэвтрүүлэг болж чадсангүйд харамсаж байна.

С.Ганбаатар гишүүнийг нягтлан бодохын түвшинд санхүүгийн тайлан ярьсаар мэтгэлцээнийг дуусгана гэж бодоогүй. Илүү том түвшинд, макро эдийн засаг, геополитик, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт гэх мэт өргөн хүрээнд ярих болов уу гэж бодсон. Учир нь Дубайн төлөвлөгөө цуцлагдах юм бол макро эдийн засагт маш аюултай байдал үүснэ. Наад захын факт гэхэд л Дубайгаар 40 тэрбум ам.долларын нэмэлт өгөөж бий болсон юм. Дубайг хүчингүй болгочихвол энэ өгөөж алга болно. Үүнийг ойлгоосой гэж бодож очсон юм. Гэхдээ би нэг зүйлд баяртай байгаа. С.Ганбаатар гишүүн 34 хувиас татгалзаж, рояалтигаар сольё гэдгийг дэмжих хандлагатай байна гэж би хувьдаа ойлгосон. Энэ бол байж болох зөв, бүтээлч шийдэл.

-С.Баярын Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээрийг хийж байхдаа өнөөдрийн маргааны гол сэдэв болсон 34 хувийг эзэмшихгүйгээр татвар, хураамжаа тултал аваад явья гэсэн байр суурьтай байсан ч С.Ганбаатар тэргүүтэй улстөрчдийн шахалт, шаардлага Оюу толгойд Монголын засаг хувь эзэмших шалтгаан болсон шиг санагддаг…?

-Би яг наад өнцөг дээр чинь С.Ганбаатар гишүүнийг гайхаад байгаа юм. Байр суурь нь яагаад огцом өөрчлөгдчихөв өө гэж. С.Ганбаатар гишүүн Англид сурч ажиллаж байсан хүн. Англи, Монголын парламентын эмхэтгэлд намтраа бичсэн байна лээ. Англичуудаас маш ихийг сурсан, англичуудыг шүтэж явдаг гэж ирээд бичсэн байсан л даа. Англи бол парламентат ёс үүссэн газар. Парламентын гишүүн хүн парламентаас шийдвэр гарсан л бол үг дуугүй дагадаг жишиг дэлхийд үйлчилдэг. Дубайн төлөвлөгөө бол С.Ганбаатарыг гишүүн байх үед л УИХ-аас батлагдсан шийдэл. Товчхондоо УИХ-ын гишүүн хүн парламентын сонгодог зарчмаа дагах ёстой, монголоор хэлбэл жаахан ёс зүйтэй, хударгатай болмоор байгаа юм. Дахиад хэлэхэд, парламентын гишүүн байсан хүн парламентын шийдвэрийг дагаад явах ёстой. Монгол бол парламентат засаглалтай, төрт ёсны тогтолцоотой улс. Асуудлыг гудамжинд гарч шийддэг жишиг тогтчихсон дарангуйлалтай, дайн самуунтай улс биш. Монголоор дүүрэн асуудал байна. Тэр болгонд гишүүд нь талбай дээр гарч өлсөөд, Хууль зүйн сайд нь очиж аргадаад аж төрвөл УИХ, Засгийн газартай оршихын хэрэг байна уу.

-Мэтгэлцээний сэдэв Дубайд гарын үсэг зурсан гүний уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөг цуцлах уу үгүй юү гэдэгт чиглэсэн. С.Ганбаатар гишүүнийг Дубайн төлөвлөгөөтэй ямар ч холбоогүй нягтлангийн түвшний зүйл ярьсаар мэтгэлцээнийг дуусгасан гэж та сая хэллээ. Уг нь мэтгэлцээнийг хөтлөгч нь асуудлаа мэддэг, мэдэрдэг эдийн засагч хүн. Мань эрд онцолсон сэдэв рүүгээ хөтлөх боломж баймаар санагдах юм, тийм оролдлого хөтлөгчийн зүгээс анзаарагдсан уу?

-Би Германд төгссөн хүн учраас цаг тоологч аппликэйшнтэй очсон. Надад ногдох хугацаа буюу таван минутыг бүрэн гүйцэд өгөөгүй. С.Ганбаатар гишүүн найман минут ярьсан үе ч байсан, гэхдээ яахав би энэ хандлагыг нэг их сүртэй хүлээж аваагүй. УИХ-ын гишүүнд ярих юм илүү бий гэж бодсон байлгүй дээ.

-Мэтгэлцээнд орж байгаа тохиолдолд С.Ганбаатарын УИХ-ын гишүүн байх хэнд ч хамаагүй, оноосон сэдвийн хүрээнд мэтгэлцүүлэх тал руу чиглүүлэх нь хөтлөгчийн мэдлийн хэрэг л дээ…?

-Уг нь тийм. Дөрөвдөгч засаглалын эрх нөлөө гэж бий. УИХ-ын гишүүн чуулганы танхимд юу ч гэж ярьж болно. Хүн рүү яаж ч дайрч доромжилж, аархаж, дээрэлхэж болох байх. Дөрөвдөгч засаглалын хувьд эдийн засагт нөлөөтэй ийм чухал сэдэв дээр мэргэжлийн байх ёстой.

-С.Ганбаатар гишүүний яриаг Дубайн төлөвлөгөө рүү чиглүүлэх оролдлого хийсэн болов уу, тэр энэ гээд онцлоод хэлчих асуултаас нь сонирхуулаач?

-Яг Дубай руу чиглүүлж чадаагүй.

-Та ярианыхаа эхэнд Дубайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө, хувь нийлүүлэгчдийн болон хөрөнгө оруулалтын гэрээнүүд хоорондоо ялгаатай, тэс ондоо тусдаа асуудал гэдгийг ойлгуулах гэж мэтгэлцээнд оролцсон ч тийм боломж олдоогүй гэж хэллээ. Энэ хоёр шийдвэр яагаад өөр хоорондоо маш том ялгаатайг манай уншигчидтай хуваалцаач?

-Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг ярихаас өмнө нэг түүхийг зайлшгүй ярих хэрэгтэй болдог. Эрдэнэтийн 50 хувийг хэн, хэрхэн 51 хувь болгосон бэ гэдэг түүхийг. Яг үнэндээ Да.Ганболд 1991 онд Эрдэнэтийн хувийг 51 хувь болгосон юм. Гэтэл Н.Энхбаяр “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа Эрдэнэтийн 51 хувийг 2003 онд өөрийгөө авчирсан гэж ярина лээ. С.Ганбаатар гишүүн сая мэтгэлцээнд орохдоо ч иймэрхүү утгатай үг унагасан. 1990 онд ЗХУ өөрсдөө хүнд байдалд орж хамтарсан үйлдвэрүүдээ авч явж чадахгүй учраас хувь эзэмшлээ нөгөө улсууддаа өгч байсан юм билээ. Манайхыг Эрдэнэт, төмөр зам хоёрынхоо хувийг ав гэхэд тухайн үед төмөр замыг удирдаж байсан хүнээс болоод төмөр замаа 100 хувь мэдэлдээ авч чадаагүй түүх бий. Тэр бол маш том алдаа байсан. Хэрвээ тэр үед төмөр замаа авчихсан бол өдийд хос замтай, барууны хөрөнгө оруулалт оруулаад ирчихсэн, Европ Азийг холбосон транзит болчих байсан л даа. Тэгсэн бол юун Оюу толгой, өчнөөн долларыг зөвхөн транзит тээврээсээ аваад явах байсан юм. Да.Ганболд тухайн үед Тэргүүн Шадар сайд байхдаа Эрдэнэт дээр хэлэлцээр хийж 49 хувийг 51 хувь болгосон гавьяатай. Эдийн засагч, орос хэлтэй хүн учраас гэрээ хэлэлцээрт идэвхтэй оролцож тэр боломжийг маш овжноор ашиглаж чадсан байдаг юм.

-С.Ганбаатар гишүүн “Н.Энхбаяр Эрдэнэтийн хувь эзэмшлийг 51 болгож нэмэгдүүлж чадсан. Эрдэнэтийн жишгээр Оюу толгойн 51 хувийг авах ёстой” гэсэн утгатай үг хэлчихлүү?

-Харин тийм утгатай үг хэлнэ лээ. Энэ бол маш буруу ойлголт. Эрдэнэт, Оюу толгойн гэрээнүүдийн тухайд нэг нь БНМАУ-ын үед, нөгөө нь Монгол Улсын үед байгуулагдсан. Ашигт малтмалын хуульд маш тодорхой нэг заалт бий. Хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр хайгуул хийгээд орд болгож нөөцийг нь тогтоосон бол 34, төсвийн хөрөнгөөр хайгуулыг нь хийсэн тохиолдолд 50 хүртэлх хувийг нь төр эзэмшиж болно гэж байгаа. Оюу толгойн гүний уурхайн нөөцийг хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр тогтоосон учраас Оюу толгой дээр Монголын Засгийн газар 50 хүртэлх хувь эзэмших боломжгүй. Гэхдээ хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр яваандаа 50 хувь хүргэж болно гэсэн тохироо бий. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ их сонирхолтой. Уг нь хөрөнгө оруулагч компаниудын хоорондын харилцааг зохицуулах гээд байгаа юм шиг. Гэтэл энэ гэрээнд бидний яриад байдаг өр өсдөг асуудлыг 2009 онд тусгачихсан. 2011 онд Сү.Батболдын Засгийн газар үүнийг нь тодорхой хэмжээнд өөрчилсөн. Хүүг нь багасгасан. Гэхдээ хүүг нь багасгасан ч үлдэгдэл өр нь тодорхой хэмжээнд өсөөд яваа.

-Оюу толгойн ТУЗ-ийн гишүүн Э.Баясгалан хорь гаруй тэрбум ам.долларын өрийн тухай сошиалд хөндсөн байсан. Тэр постыг харсан уу, түүний хөндөөд байгаа энэ өр Дубайтай холбогдох уу?

-Харсан. 22 тэрбум ам.долларын өр гээд байгаа зүйл Дубайтай огт холбоогүй. Э.Баясгалангийн тухайд 34 хувиа хувь нийлүүлэгчдийн гэрээгээр авч байсан анхны өр хүүтэйгээ нийлээд 22 тэрбум болно гэдгийг тайлбарласан харагдсан. Гэхдээ үүн дээр нэг зүйлийг ойлгож харах хэрэгтэй. Гүний уурхай ашиглалтад орохгүй ч юм уу, орлого ашгаасаа ногдол ашгаа хуваарилахгүй тохиолдолд буюу хамгийн муугаар бодоход ийм байна гэсэн төсөөлөл, таамаг шүү дээ. Асуулттай холбоогүй ч гэсэн нэг юм хэлчих үү?

-Тэг тэг.

-ТУЗ-ийн гишүүн Э.Баясгалангийн хувьд үнэхээр туршлагагүйтсэн. Ингэж өрөөр, ногдол ашгаар айлгадаг тактик аль арван жилийн өмнөөс л явж байсан. Хэрвээ санаж байгаа бол 2015 онд УИХ дээр тусгай хуралдаан болсон. Тэр хурлын үеэр бүгд л энэ янзаараа бол ногдол ашиг хэзээ ч авахгүй нь гэж ярьж байсан. Бодит үнэн нь ийм байхад Э.Баясгалан гэж бүсгүй ногдол ашигтай холбоотой иймэрхүү мэдээллийг анх удаа сонссон мэт шоконд ороод, төрийн ажлыг фэйсбүүкээр хийгээд байх нь утгагүй л дээ. Төрийн ажлыг талбай дээр өлсгөлөн зарлаж хийх нь ч буруу жишиг. Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл гэж бий. Компанийн аливаа төслийн нөөц, ТЭЗҮ-ийг баталгаажуулаад хэрэв стратегийн орд бол Уул уурхайн сайдын тушаалаар бүртгэж авдаг. Тэгж бүртгэж авсны дараа л албан ёсоор ашиглах ёстой болдог юм. Улстөрч байна уу, төрийн өмчийн компанийн ТУЗ-ийн гишүүн байна уу, ер хэн ч байсан албан ёсны мэдээ баримтад тулгуурласан бодит тоог л гаргаж ирэх ёстой. Гэтэл 22 тэрбум ам.долларын асуудал гаргаж ирээд нийгмээр нь талцуулчихлаа л даа. Цар тахлын үед ийм илүү хийрхэл хэрэггүй. Тийм учраас Э.Баясгалан, С.Ганбаатар хоёрт нэг зүйл хэлмээр байна. “Монгол Улс хуультай, төртэй, тогтолцоотой орон. Энэ бүхнээр шүүгдээд гарч ирсэн тоог барьж яриач” гэж уриалмаар байна. Тэгэхгүйгээр үүргэвч үүрч, чөлөөт хувцас өмссөн зургаараа чимсэн хувийн сошиал хуудсаараа дамжуулаад ийм том төслийн талаар тийм мэдэгдэл хийнэ гэдэг хэтэрхий мэргэжлийн бус харагдаад байна. Ганц Э.Баясгалан ч биш төр төлөөлсөн бүх хүнд улсынхаа эдийн засгийн гол нуруу болсон том төслийн талаар хэлэлцээрт орж, мэдэгдэл, байр илэрхийлэхдээ илүү мэргэжлийн байгаач ээ л гэмээр байна.

-Дахиад өнөө мэтгэлцээн рүү оръё. Уул уурхайн эдийн засагч нэг эрхэм С.Ганбаатар гишүүнийг илүү тооцоотой байлаа гэж үнэлээд Ч.Отгочулуу яалт ч үгүй ялагдлаа гэсэн утгатай байр суурь илэрхийлсэн харагдсан…?

-Мэдээллийн тэгш байдал гэж бий. Би Оюу толгойгоос гараад таван жил болж байна. Одоо ямар ч харилцаа байхгүй. Оюу толгой төсөлтэй холбоотой мэдээллүүдийг хэвлэлээс л авч байгаа. Миний зорилго анхнаасаа С.Ганбаатарынхаас өөр байсан. Би макро эдийн засагч. Тэр утгаараа макро эдийн засагт Оюу толгой ямар нөлөөтэй вэ, геополитикийн түвшинд нөлөө нь ямар болох тухай л ярих гэж очсон юм. С.Ганбаатарын хувьд УИХ-ын гишүүнийхээ давуу эрхийг ашиглаад элдэв тоо гаргаад ирсэн байх шиг анзаарагдсан. Хэлсэн тоонууд нь үнэн худал эсэхийг мэдэхгүй.

-Өлсгөлөн зарлах үедээ огт ач холбогдолгүй, харь хамаагүй баахан цаас хэвлэж барьчихаад улстөржсөн шигээ асуудалд хандсан байж ч магадгүй гэж үү?

-Магадгүй. Яагаад гэвэл Засгийн газар няцаагаад байсан шүү дээ.

-Бодитой тооцоонууд ч байсан байж болох юм…?

-Хэлж мэдэхгүй байна. Тэгсэн байлаа гэхэд УИХ-ын гишүүн гээд байгууллагын нууцад хамаарах тоонуудыг гаргаж ирэх нь зохисгүй үйлдэл. Ингээд байвал цаашдаа хөрөнгө оруулагчид бидэнд яаж итгэх юм. Ил гаргах, гаргахгүй юм гэж байна. Хоёрдугаарт, С.Ганбаатар гишүүний яриад яваа тэр асуудлаар “Эрдэнэс Оюу толгой”-д нягтлан гээд нэг хүн ажиллаж байгаа. Сангийн яаманд мэргэжилтнүүд бий. Эхэлж тэднийгээ дуудаад, тэр түвшиндээ ойлголцох хэрэгтэй. Оюу толгойн ТУЗ-д төсвийг нь батлаад санхүүгийн тайланг нь ажиглаад сууж байгаа хүмүүс бий. Дубайн төлөвлөгөөн дээр хүртэл тодорхой заачихсан. Зардал төсөв дээр Монголын талын хүн ахална гээд. Тэр хүмүүстэйгээ эхлээд уулзах хэрэгтэй. Миний ойлгож харснаар яг тэр үүргийг нь Э.Баясгалан гүйцэтгэж яваа юм шиг байна лээ. С.Ганбаатар гишүүний пүү паа гээд байгаа тооны хувьд санхүүгийн тайланд нь шинжилгээ хийгээд албан ёсоор гаргаж тавих хүн нь Э.Баясгалан. Харамсалтай нь Э.Баясгалан сүүлийн хэдэн жил Монголд амьдраагүй, хоёр жилийн өмнө амралтаараа ирээд буцсан шиг байгаа юм. Тэгэхээр яаж хяналт тавьж, нарийн ширийн тооцоо гаргах вэ дээ. Төгсгөлд нь онцлоход, мэдээллийн тэгш бус байдал байсан ч миний хувьд байр сууриа илэрхийлсэн. Нэгдүгээрт, байхгүй мэдээлэл яриад байна шүү гэдгийг нь сануулсан. Хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүн ингэж яриад байдаг асуудал биш шүү гэж зөвлөсөн. Зүй нь УИХ-ын гишүүн хүн макро эдийн засаг ярьж, төрийн хүн шиг байх хэрэгтэй. “Эрдэнэс Оюу толгой”-н нягтлангийн хэмжээний асуудал яриад байж болохгүй.

-“Оюу толгой”-н ТУЗ-ийн гишүүнээр ажиллаж байсан хүний тань хувьд асууя. “Оюу толгой”-н хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнээс зайлшгүй эргэж харах ёстой заалт тохироо нь юу бэ, онцолж хэлэхээр сайн тохироонууд гэвэл юуг нь онцлох вэ?

-ТУЗ-д ажиллаж эхлээд хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг онцгойлж сонирхох үед шоконд оруулах зүйлүүд байсан. Жишээ нь, менежмэнтийн төлбөр гэхэд бүх зардлын зургаан хувь гэж байсныг сүүлд Дубайн төлөвлөгөөгөөр хоёр дахин бууруулж гурван хувь болгож байлаа. Улирал бүр хүү бодох дээр лайбор дээр нэмэх нь 6.5 хувь гэдэг бол өндөр тоо. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний тухайд засаглалын асуудлаа илүү хөндөх ёстой байтал үр өгөөжийн маш олон асуудлыг тусгасан байсан л даа. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг өөрчилье гэсэн агуулгатай тулган шаардах бичгийг тухайн үед өгч байсан.

-Та ТУЗ-ийн гишүүнийхээ хувьд өгч байсан гэж үү?

-ТУЗ-ийн гишүүн болоогүй үедээ өгч байсан юм. Тэгэхэд нөгөө талаас “Оюу толгой”-н хувь нийлүүлэгчдийн болон хөрөнгө оруулалтын гэрээ УИХ-ын тогтоолуудтай нийцсэн гэсэн бичиг гаргаж өгсөн л дөө. Миний хувьд хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд өөрчлөлт оруулах боломжтой гэж хардаг. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээтэй холбоогүй өөр нэг асуудал бий. Борлуулалтын орлогоос хоёр хувийг BHP авна гэж байсныг Дубайн төлөвлөгөөгөөр болиулсан.

-Дубайн төлөвлөгөөгөөр хувь нийлүүлэгчдийн гэрээн дэх асуудлуудаас нэлээдийг нь Монголын талд ашигтайгаар шийдүүлж чадсан гэж дүгнэж болох нь ээ?

-Тэгж дүгнэж болно. Дубайн төлөвлөгөөгөөр Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээтэй холбоотой асуудлуудыг цоожлох гэж үзсэн. Менежмэнтийн төлбөрийг тэглэнэ гэсэн саналыг нөгөө талд тавиад хүчтэй мэтгэлцээн өрнүүлж байж гурван хувь болгосон. Гэхдээ энэ бол маш том алхам. Үүнээс гадна Дубайн төлөвлөгөөнд бас нэг том тохиролцоонд хүрч чадсан. Монголын талын үр өгөөжийг 53 хувиас бууруулахгүй гэсэн тохироог хийсэн.

-Дубайн төлөвлөгөөг хийхээс аргагүйд хүргэсэн улс төрийн шалтгааныг учир мэдэх улс бол тоймлоод харчихдаг. Олон нийтэд энгийнээр тайлбарлаад өгөөч гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Дубайн төлөвлөгөөний хувьд удаан хугацаанд яригдсан зүйл. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үеэс л хэлэцэгдэж эхэлсэн асуудал. Дубайн төлөвлөгөөг батлах болсон нэг том шалтгаан нь Ч.Улаан юм. Энэ хүн гурван сайдын ажлын хэсэгт байсан. Ажилдаа маш хайнга хандсан. Хааяа уулзахаар яг энэ Э.Баясгалан шиг “Улстөржинө шүү, гадагшаа гарч элдэв юм ярина шүү” гэсэн утгатай үг хэлдэг байсан л даа. Хоёрдугаарт, маш хүнд сурталтай журам баталсан. Өнөө компани нь улирал бүр цахимаар тайлангаа явуулна. Үүнээс гадна цаасаар бас өгнө. Цахимаар, цаасаар явуулсныг нь тулган баталгаажуулна. Ийм журам баталчихсан. Үүнийг зургаан улирал дараалж хийгээгүй тохиолдолд тухайн компанийн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох хариуцлагатай. Өөрөөр хэлбэл, компанийг татан буулгана гэсэн үг. Ч.Улаан сайдын журмыг биелүүлэх ёстой хэлтсийн дарга нар нь Оюу толгойн санхүүгийн тайланг хүлээж авахгүй яваад байсан асуудал бий. Авахгүй байгаа шалтгаан нь хариултгүй. Төрийн нарийн бичгийн даргаасаа асуу гэж хэлнэ. Төрийн нарийн бичгийн даргаас нь асуухаар сайдаас асуу гээд, сайдаас нь асуухаар Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж шийднэ гэсэн хариу өгдөг байсан юм билээ. Тэгээд Засгийн газрын хуралдаанаар гурван удаа оруулж байж Оюу толгойн санхүүгийн тайланг хүлээж авч байсан түүхтэй. Үүнийг Дубай дээр протокол маягаар оруулсан л даа. Дубайн төлөвлөгөө хоёрхон үндсэн хэсэгтэй. Эхний хэсгийнх нь гол агуулгыг базвал “Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд ингэж маргацгаалаа, 30 гаруй асуудал гарч ирсэн шүү, энэ бүхнийг ингэж тэгж шийдвэрлэсэн” гэсэн протокол маягтай. Хоёр дахь хэсгийн хувьд ирэх долоон жил гүний уурхайг бүхэлд нь биш зөвхөн Хюго Дамметын нэгдүгээр үед ашиглагдахад шаардлагатай бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийг л яаж хийх вэ гэдгийг зохицуулсан төлөвлөгөө. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнээс ялгаатай нь үүн дээр ямар ч сайд суугаагүй. Зөвхөн тухайн компанийн хөрөнгө оруулагч талыг төлөөлсөн захирлууд л гарын үсэг зурсан. Хоёрт Монгол Улсын хууль, Хөрөнгө оруулалтын болон Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд нийцүүлнэ гэсэн тов тодорхой заалттай.

-Нөгөө талаас гүний уур-хайн санхүүжилтийн төлөв-лөгөөг яаралтай баталж гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэх удаа дараагийн шийдвэрийг УИХ, Засгийн газраас гаргасан, Б.Бямбасайхан, Да.Ганболд, Б.Ариунсан, Б.Бадрал нар УИХ, Засгийн газрын шийдвэр, шаардлагын дагуу үүрэг гүйцэтгэх маягаар ажилласан…?

-Тэгсэн. Тэр үед МАН-ынхан АН-ыг 17 хувийн өсөлттэй явсан эдийн засгийг хасах нэг рүү оруулчихлаа, Оюу толгой дээр хэт хатуурхлаа гэж баалж шахаж байсан түүх бий. Тухайн үед МАН-ын нэг эмэгтэй гишүүн Уул уурхайн сайдыг хүний амнаас гарахааргүй муухай үгээр доромжилж байсныг санаж байна. Тэгээд МАН-ынхан өөрсдөө гүний уурхайн бүтээн байгуулалтаа үргэлжлүүл гэсэн агуулгатай тогтоол гаргасан юм. Дараа нь дахиад нэг тогтоол гаргасан. Тэр тогтоолыг гаргаж гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг явуулахын тулд У.Хүрэлсүх, Ж.Эрдэнэбат хоёр Засгийн газарт орж ажилласан. Тэр хоёр цээжээрээ хамгаалаагүй бол Дубайн төлөвлөгөө хэзээ ч батлагдахгүй байсан. Засгийн газрын хуралдааны үеэр дэмжиж байснаа чуулганы хуралдаан дээр мэдэхгүй болоод явчихсан. Тэр үед үнэхээр гайхаж байсан. Дубайн төлөвлөгөөний тухайд УИХ-ын хоёр тогтоолтой учраас санаа зовох юу ч байхгүй. Тэр тогтоолуудыг сүүлд хүчингүй болгосон л доо. Гэхдээ тухайн үед хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан.

-“Оюу толгой” дээр шийдэл тохироонд хүрэх нь эдийн засаг талаасаа ч, тусгаар тогтнолын хувьд ч амин хэрэгтэй. Бидэнд яг одоо ямар шийдэл байна вэ?

-92 дугаар тогтоолын дагуу хэлэлцээрээ сайн хийх хэрэгтэй. Сүүлд хэлэлцээрийн мэдээг анзаарахад “Рио тинто”-г төлөөлж гурван монгол залуу хэлэлцээрт орж байгаа юм билээ. Монгол залуус дэлхийд гэж яригддаг том төслийн хэлэлцээрийн ширээний хоёр талд сууж байгаа нь дэвшил шүү дээ. Одоо манай улстөрчид Оюу толгойн асуудлаар хэлэлцээрт сууж байгаа залууст галын дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол Монголын төлөө ажиллаж байгаад Б.Бямбасайхан шиг шоронд орохыг үгүйсгэх аргагүй. Би Б.Бямбасайханыг хэлмэгдсэнд харамсаж байгаа. Учир нь би чадварлаг залуусаа гаднаас авчрах зорилготой “Зөгийн үүр” хөтөлбөрийг 2009 онд хэрэгжүүлж, санаачлахад оролцоод явж байсан юм. “Зөгийн үүр”-ээр маш олон залуу ирсний нэг нь Б.Бямбасайхан. Энэ өнцгөөс нь харахаар өөрийгөө буруутгаж, гэмших сэтгэл төрдөг. Б.Бямбасайхан шиг асар их туршлагатай, гал усны гашуун зовлон үзсэн хүмүүсээ хэлмэгдүүлмээргүй байна.

-“Оюу толгой”-н хувьд хэрүүлийн алим болсон гол асуудал нь Монголын засгийн 34 хувь. Энэ хувийг манай тал эзэмшихэд голлох үүрэгтэй оролцсон улстөрчдийг нэрлээч гэвэл та хэнийг онцлох вэ?

-Н.Энхбаяр, С.Ганбаатар хоёрыг онцгой үүрэгтэй оролцож нөлөөлсөн гэж хардаг. Яг үнэндээ мордохын хазгай болгосон хүн бол Намбарын Энхбаяр өөрөө шүү дээ. 2003 оны арванхоёрдугаар сард Оюу толгойн ашиглалтын лицензийг нөөц нь тодорхойгүй, ТЭЗҮ нь байхгүй үед өгчихсөн. “Их өр”-ийг дардаг ардын баатар болох гээд ийм зүйл хийснээ одоо ярихгүй юм. Хамгийн их гай болсон, мордохын хазгай болгоход хамгийн их нөлөөлсөн хүмүүс одоо болохоор хамгийн ихээр дайрч яваад санаа зовж байна. Н.Энхбаярыг Оюу толгойд ашиглалтын лиценз өгснөөс бүр хойно буюу 2009 онд Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын болон хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг байгуулсан. 2010 онл ТЭЗҮ-ийг нь хүлээж авсан. Яг эрүүл саруул ухаанаар явсан бол эхэлж ТЭЗҮ-ээ батлаад дараа нь гэрээгээ байгуулаад, тэгээд лицензээ өгөх ёстой юм. Процесс анхнаасаа ингэж буруу явсан учраас мөнхийн хэрүүл үүсэх нь ойлгомжтой. Эдийн засгийн хүнд хэцүү үедээ, яах ч аргагүй болсон үедээ Оюу толгой төсөлтэй холбоотой том хэлэлцээр, тохироонуудыг хийсээр ирснийг та мэдэж байгаа. Ийм үед том дуугарахад маш хэцүү байх нь тодорхой. Маргаан тасардаггүйн бас нэг шалтгаан нь энэ л дээ.

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль угтсан улстөрийн гол сэдэв болчихлоо л доо, Оюу толгой. Оюу толгойн хувьд гуравдагч хөршийн ганц том хөрөнгө оруулалт. Гуравдагч хөршийн гэх тодотголтой бусад компанийг хөөгөөд гаргачихсан түүх өнгөрсөнд хэд хэд бий. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтгүй байлгах бодлого хоёр хөршид байна гэсэн хардлагатай хүмүүс цөөнгүй таардаг л даа. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Оросууд өөрсдөө зарлачихсан шүү дээ. ЗХУ-ын задрал бол геополитикийн хамгийн том сүйрэл, гамшиг байсан учраас тэр үеийн нөлөөгөө сэргээнэ гэдгээ. БНМАУ-ын тухайд ЗХУ-ын колони байсан нь үнэн. БНМАУ-ын хамгийн сүүлчийн хаалтын балансаар жишээлье. Тухайн үед бид 10 тэрбум төгрөгийн эдийн засагтай байсан. Одоогоор багцаалдвал нэг сард худалдаалагддаг жипний л мөнгө. Тэр үед манай гадаад өр 10 тэрбум ам.доллар байсан юм. БНМАУ-аас ардчилсан Монгол улс болж төр солигдоход бид 10 тэрбум ам.долларын өртэй үлдсэн. Энэ бол эрүүл эдийн засаг биш. Колони байсан гээд ойлгочиход хэтрүүлсэн болохгүй. ЗХУ-ын үед бид тэдэнд баялгаа үнэгүй өгдөг байсан. Бүр хэдэн тэрбум ам.доллараар нь шүү. Ганцхан жишээ хэлье. Эрдэнэтийг 300 сая ам.доллараар барьсан гэж оросууд үнэлсэн байдаг юм. Гэтэл Эрдэнэтээс хамаагүй том Грасбергийг яг ижилхэн хугацаанд 70 сая ам.доллараар босгосон түүх бий. Эрдэнэт хотыг 300 сая ам.доллараар барьсан гэдэг. Үнэн хэрэгтээ 8000 ширхэг угсармал л барьсан. 2012-2016 онд бид өөрсдөө 80 мянган айлын орон сууц барьчихсаныг та мэдэж байгаа. Товчхондоо ОХУ ЗХУ-ын үед байсан улстөрийн эрх мэдэл, геополитикийн жин нөлөөгөө алдахыг хүсэхгүй байгаагаа ил тод зарласаар яваа. Хятадын сонирхлын хувьд эдийн засаг талдаа илүү болов уу. Хятадууд стратегиа шууд зарлаад явдаг. Стратегийг нь уншихаар гол сул тал нь зэс гэж харагддаг. Хятад нүүрсээр манайхыг гуйхгүй баялагтай. Газрын ховор элемент ч ялгаагүй, ямар ч асуудалгүй. Ганц асуудал нь зэс болчихсон. Хятадын зэс хайлуулах үйлдвэрүүд нь есөн сая тоннын хүчин чадалтай, баяжуулах үйлдвэрүүд нь 1.2 сая тоннын хүчин чадалтай. Ингээд харахаар 7.8 сая тоннын хомсдолтой байгаа биз. Үүнийхээ тал шахуу хувийг нь баяжмалаар авч байгаа. Далайн замаар авдаг. Гэтэл Энэтхэг, Япон, Америк, Австрали зэрэг дээр далайн замыг нь боогоод эхэлж байна. Товчхондоо Хятадын гол асуудал нь зэсийн найдвартай хангамж болчихсон. Тийм учраас “Бүс ба зам” нь Пакистан, Африк руу явж байна. Тэндхийн эх орончдыг ашиглаж байна. Зэсийн уурхайнууд дээр нь аль болохоор хяналтаа тогтоох сонирхолтой байгаа. Өөрсдөө ч тэрийгээ нуухгүй яваа. Тийм учраас хоёр том хөршийнхөө нэгэнт ил хэлчихсэн сонирхлыг манай улстөрчид алсын бодолтойгоор анзаарах хэрэгтэй. Хоёр том хөрш маань Африкт ч тэр, Афган, Пакистан, Европт ч тэр эх орончдыг маш ихээр дэмжиж байгаа нь нууц биш. Янз бүрийн жагсаал, fake news зэргээс төвөггүй харчихаж болно. Америк, Герман, Австрийн сонгуульд хүртэл нөлөөлөх гэж оролдож байна шүү дээ.

-Оюу толгой дээр гол шийдвэрийг МАН засаглахдаа гаргачихаад одоо эргээд харахаар АН-ын голдуу гишүүдийг шоронд хийчихсэн анзаарагддаг. Дубай руу чиглэж онилоод байдаг нь цаанаа ийм шалтгаантай болов уу гэсэн хардлагыг улстөрчид хэлдэг. Таны хувьд энэ тал дээр ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Манай МАН чинь коммунист угшилтай, коминтерн байгуулж явсан нам. Одоо ОХУ, Хятадын ах дүү намууд нь маш их туслалцаа үзүүлдэг. Тэгэхээр МАН-д хоёр давуу тал бий. Нэгдүгээрт дарангуйллын пропоганда хийдэг бэлэн машин өвлөөд авчихсан. Ямар ч тэнэг хүн тэр том аппаратад очсон хамаагүй, маш том нөлөөтэй байж чаддаг. Тийм учраас АН-ын залуус МАН-ынхантай эн зэрэгцэхийн тулд тав дахин их уншиж, тав дахин хүчтэй орилох хэрэгтэй болчихож байгаа юм. Жирийн нэг телевиз МҮОНРТВ-тэй өрсөлдөнө гээд төсөөл дөө. Яг үүнтэй адил зүйл. Хоёрдугаарт тэд либериал, ардчилсан үзэл, чөлөөт зах зээлийг харлуулаад сурчихсан технологитой улс. Тэгэхээр Оюу толгой дээр алдсан алдаагаа Дубай руу чихэх гээд чичирч байж мэднэ. Гэхдээ эд нар бас нэг том алдаа хийгээд байгаа. МАН “Бид хасах нэг хувьтай байсан эдийн засгийн найман хувь болгож өсгөсөн” гэсэн сурталчилгааг сонгуулийн өмнө хийсэн дээ. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тэр өсөлт нь Дубай байсан. Гавьяаг нь хүртэх болохоороо Дубайг дурдахгүй хэрнээ АН-ыг буруутгаж харлуулах гэхээрээ Дубайг буруутгаад байгаа юм.

-TRQ саяхан шүүх дээр ялчихлаа. Хөрөнгө оруулагч талын хувьцаа эзэмшигч талуудын маргаан дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Анх гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг 5 тэрбум гаруй доллараар хийнэ гэж байгаад одоо 6.5 болчихсон яваа. Рио Тинто 1.5 тэрбумыг нь хувьцаа гаргаад босгочихъё гэсэн юм. Гэтэл TRQ нэмж хувьцаа гаргахгүй гэчихсэн. Нэмж хувьцаа гаргавал өөрсдийнх нь эзэмших хувьцаа жижигрэх учраас. Тийм шалтгаанаар хувьцаа гаргахаас татгалзаж алтыг нь урьдчилж зарах маягаар санхүүжилт босгоё гэсэн санал гаргасан юм. Алтаа урьдчилж зарах нь бидэнд ашиггүй. Алтаа урьдчилаад зарчихвал зэс хайлуулах үйлдвэр барих асуудал үлгэр болно. Яг энэ өнцөг дээр би “Рио”-гийн талд байсан. Ийм том улс төрд бид өөрсдөө орчихоод илүү ашигтай хувилбар санал болгож яваа “Рио”-гоо балбаад байна л даа.

“Рио Тинто”-гийн Гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхолм менежмэнтийн бүрэлдэхүүнээ өөрчилснөө зарлалаа. “Рио”-гийн шинэ удирдлага Зэсийн группийн ерөнхий захирлаар Б.Болдыг томилсон нь олны анхааралд байна. Якоб Стаусхолм “Би Рио Тинтог нутгийн ард иргэд, Засгийн газрууд болон бусад гол оролцогч талуудтай харилцан итгэлцсэн түншлэлийг бий болгосон компанийн хувиар дахин бүтээмээр байна” хэмээн онцолжээ. “Блүүмбэрг” түүний энэ мэдэгдлийг “Зөрчилдөөн, маргаан ихтэй байгаа төслүүддээ “Рио Тинто”-ийн нэр хүндийг сэргээхэд анхаарна гэсэн санаа харагдаж байна” гэж тайлбарлажээ. Зэсийн групп Хойд Америк, Өмнөд Америкийн улсууд, Австрали, Монгол Улсад уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулж, төслүүд хэрэгжүүлдэг юм.

Хүлээн авч буй шинэ албан үүргийнхээ тухайд Б.Болд “Рио Тинтогийн Зэсийн группийг удирдан ажиллахаар болж байгаадаа туйлын баяртай байна. Миний хувьд энэхүү ажил нь нэр төрийн хэрэг юм. Оюу толгойн хамт олон аюулгүй ажиллагаа, уурхайн олборлолт, үйлдвэрлэлийн үзүүлэлтүүдээр дэлхийд өрсөлдөх хэмжээнд хүрсэнд монгол хүний хувьд их бахархдаг. Монгол Улсын иргэний хувьд Рио тинто болон Оюу толгой төслийн талаарх ойлголтыг монголчуудад тэр дундаа Засгийн газар, олон нийт, нутгийн иргэд, ханган нийлүүлэгчдэд сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарна. Цаашид бат бэх итгэлцэл дээр суурилсан тогтвортойхарилцаа, түншлэлийг бий болгохыг зорьж байна. Оюу толгой бол Рио Тинто болон Монголын ард түмний хувьд чухал төсөл. УИХ-ын 92 дугаар тогтоолын хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газартай хийж буй яриа хэлэлцээрийг урагшлуулж, төслийн үр шимийг бүх талуудад нэмэгдүүлэх боломж бид бүхний өмнө байна” гэж хэллээ. Мөн тэрээр “Далд уурхайн бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн төлөвлөгөө”-г засан сайжруулахыг хүсч буй Засгийн газрын байр суурийг ойлгож, хүлээн авч байна. Ингэхдээ Монгол Улсад итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бататгах байдлаар асуудалд хандаж, яриа хэлэлцээрийг үргэлжлүүлэхийн төлөө байна. Бид Монгол Улсын Засгийн газар болон Туркойз Хилл Ресурстай хамтран ажиллаж, Оюу толгойн дэлхийд өрсөлдөх гүнийуурхайн төслийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж, бодит үнэ цэнийг бүрдүүлэхээр хичээн ажиллана. Шинээр бүрэлдэж буй Засгийн газрын гишүүдтэй ойрын хугацаанд уулзаж, итгэлцэлд суурилсан харилцаагаа бататгах хүсэлтэй байна” хэмээн цохон тэмдэглэв.

Б.Болдын тухайд одоогоос найман жилийн өмнө “Rио тинто”-ийн Зэсийн группийн Олон улсын үйл ажиллагаа хариуцсан ерөнхийлөгчөөр томилогдож байсан билээ. Харин 2015 оноос “Рио Тинто”-ийн орлогын дийлэнх хэсгийг бүрдүүлдэг Төмрийн хүдрийн группийн далайн тээвэр, маркетинг, борлуулалт хариуцсан захирлаар томилогдсон юм. Үүнээс жилийн дараа түүнийг “Рио Тинто”-ийн Эрчим хүч, эрдсийн группийн захирлаар томилж байв. Тэрээр “Рио Тинто”-гийн гүйцэтгэх захиралд нэр дэвшигчдийн тоонд багтаж байсан удаатай. Б.Болд “Рио”-д ажиллахынхаа өмнө 1999-2007 онд АНУ-ын хөрөнгө оруулалтын “JP Morgan Chase & Co” банкны Нью-Йорк болон Лондон дахь үйл ажиллагаа хариуцсан гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байв. Дараа нь эх орондоо ирж 2009-2011 онд “New­Com” группийн гүйцэтгэх захирал, 2010-2012 оны хооронд Монголын хөрөнгийн биржийн захирал, 2012-2014 онд Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн тэргүүнээр ажиллаж байсан юм.

“Рио Тинто” Хөнгөн цагаан, Зэс, Төмрийн хүдэр болон Эрдсийн групп гэсэн бизнесийн бүтцээ хадгалахаар болжээ. Зэсийн группт харьяалагдаж байсан очир эрдэнийн бизнесийг Эрдсийн групптэй нэгтгэхээр болсноо зарлаад байна. Дашрамд онцлоход, өмнө нь Монголын Засгийн газартай хийх гол яриа хэлэлцээг ахалж явсан Арнауд Суарат “Рио Тинто”-ийн үйл ажиллагаа хариуцсан захирал болжээ.

“Рио”-гийн зүгээс удирдлагын багаа шинэчилснээ “Компанийн үйл ажиллагааны үр ашгийг дээшлүүлж, төсөл хөтөлбөрийг боловсруулж, компанийн байр суурийг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ Австралид итгэх итгэлийг сэргээхэд илүү их анхаарал хандуулахыг зорьж байна” хэмээн тайлбарлажээ.