Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Ч.Отгочулуу: Гадаадын хөрөнгө оруулалт татарсан хамгийн том шалтгаан бол Г.Занданшатарын хууль

-ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ХУУЛИЙГ ҮНДСЭН ХУУЛЬ ШИГ ХАТУУ ХАМГААЛАЛТТАЙ БОЛГОЖ БАЙЖ ЭДИЙН ЗАСАГ ТЭЛНЭ-

Эдийн засагч, АН–ын дэд дарга Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

–Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсэн анхны хууль гэвэл г.Занданшатар нарын санаачилж батлуулсан стратегийн ач холбогдолтой салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль байсан. энэ хуулийн талаар сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Таны асууж байгаа хуулиар Монголд, гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ашигтай бүх салбарт 100 саяас доош хөрөнгө оруулалтыг нь засгийн газраар хэлэлцүүлнэ, дээш бол УИХ-аар хэлэлцүүлнэ гэсэн утгатай заалт туссан санагдаж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын урам зоригийг мохоосон, тэр байтугай Монголд хөрөнгөө оруулсан хэнийг ч гаргахаар маш сөрөг хууль болсон л доо.Тэр хуулийн гайгаар долларын ханш өсч төгрөг сулрах, эдийн засагт шаардлагатай хөрөнгө оруулалт хомсдох, эдийн засаг агших сөрөг талууд их тод ажиглагдаж эхэлсэн.Айхавтар популист хууль болсон.зүй ёсоороо хэрэгжиж байсан нүүрсний төслийг гацаах зорилгоор батлагдсан хууль шүү дээ.2012 оны сонгуулийн өмнө популизм хийгээд батлуулсан хууль.Тэгсний уршгаар өнөө нүүрсний уурхай нь ч үнэд хүрч чадаагүй.Уг нь их хэмжээний үнэ хүрэхээр уурхай байсан юм.

–Г.Занданшатарын гэсэн тодотголтой тэр хуулийн дараа гадаадын хөрөнгө оруулалт үргэж, эдийн засаг агшсан шүү…?

-Эдийн засагт маш том сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Ядаж байхад яг тэр үед дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн түүхий эдийн үнэ унаж таарсан.

–Дараа нь “Уучлаарай бид буруу хууль гаргажээ” гээд өөрчилсөн…?

-Тэгсэн. Миний санаж байгаагаар 2013 онд өнөө популист хуулиа хүчингүй болгосон. Оронд нь арай илүү чөлөөтэй хууль батлуулах гэж оролдсон байдаг юм. Хэрвээ хөрөнгө оруулагч хүсвэл татварын орчноо тогтворжуулж болно гэсэн утгатай хууль баталсан л даа.Гэхдээ шинэ хуулиа сурталчлах ажлаа их муу хийсэн. 2017 онд санагдаж байна, ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг цуцалдаг орчныг хялбарчилчихсан.Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татдаг гол салбар бол уул уурхай. Уул уурхайн салбар руу гадны хөрөнгө оруулагчид мөнгөө хийж байсан хоёр үндсэн шалтгаан бий. Нэг нь гол хэрэглэгч Хятадтай ойрхон байрлал маань. Нөгөө нь ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг хэн дуртай нь цуцлаад байдаггүй хууль эрх зүйн орчин. Заавал шүүхээр ордог хамгаалалттай байлаа л даа. “А” лицензийг эзэмшиж байгаа компани дампуурлаа гэхэд “А” лиценз буюу ашигт малтмалыг ашиглах тусгай зөвшөөрөл нь хүчинтэй хэвээр үлддэг байсан юм. Тийм учраас өөр хөрөнгө оруулагч нэр дээрээ шилжүүлээд авч болдог байлаа. Энэ нь хөрөнгө оруулагчийг татах маш чухал эрх зүйн хамгаалалт болж байсан л даа. Гэтэл үүнийг бас өөрчилчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, байхгүй болгосон.Орон нутаг, Байгаль орчны яам хоёр хүсвэл “А” лицензийг цуцалж болдог орчин бүрдчихсэн. “А” лицензтэй хүмүүсийг айлгаж, сүрдүүлж, шантаажилж, сонгуулийн гэх мэт янз бүрийн мөнгө төгрөг босгох боломжтой болгосон нь уул уурхай дахь хөрөнгө оруулалтыг зогсоосон.

–Гадаадын хөрөнгө оруулагчид өөр салбарууд руу хөрөнгө оруулах сонирхолгүй байдаг нь хууль эрх зүйн орчинтой холбоотой юу, эсвэл өөр шалтгаан байна уу?

-Бусад салбарт үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрлийг тухайн компанийн гэрчилгээний ар талд нь хэвлээд өгчихдөг. Тэгээд сайдын үзэмжээс шалтгаалаад 1-3 жилээр олгодог.Ийм нөхцөлд бусад салбарт хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломж их бага.Ингээд харахаар гадаадын хөрөнгө оруулалт бол хууль эрх зүйн орчноос маш их хамаардаг эд л дээ.Манайх шиг популист Засгийн газартай, тэрийгээ дагаад бодлого нь тогтворгүй, хууль эрх зүйн орчин нь хувьсамтгай, гадаад дотоодоос элдэв санхүүжилттэй, хийрхэл нь хэтэрсэн ТББ олонтой улсад гадаадын хөрөнгө оруулалт хөгжих боломж маш бага шүү дээ.Хөрөнгө оруулалтын хууль эрх зүйн орчин муудсан хамгийн том шалтгаан гэвэл ярилцлагын эхэнд дурдагдсан Г.Занданшатарын хууль.Өөр нэг хууль бий.2017 онд Ашигт малтмалын хуульд оруулсан өөрчлөлт гадаадын хөрөнгө оруулалт гацахад маш том үүрэг гүйцэтгэсэн.Шуудхан хэлэхэд, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үндсэндээ байхгүй болгосон.

–Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд ажилладаг агентлаг газрууд ер нь хэр идэвхтэй ажиллаж ирсэн гэж та хардаг вэ?

-Маш муу ажилласан. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах зорилготой агентлаг 1996 онд байгуулагдсан. Тэр агентлагийн түүхийг харахаар 20 жилийн хугацаанд 20 удаа өөрчилсөн байдаг юм. Нэг бол нэрийг нь өөрчилж, эсвэл харьяа яамыг нь сольдог байсан. Гэхдээ энэ хугацаанд дэлхийн банкнаас их олон сая долларын тусламж авсан байдаг юм. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах зорилготой агентлагийг сайжруулна гэж ийм их мөнгө авсан хэрнээ 2016 онд энэ агентлагаа татан буулгасан.Түүнээс хойш нэг том асуудал үүссэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаа бүртгэж чадахаа больсон. Монголбанк нэг өөрөөр, Сангийн яам нэг өөрөөр бүртгэдэг, бүртгэлийн газар нь бүр өөрөөр бүртгэдэг болсон.

–Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг хэмжиж чадахаа больсон гэж хэлэх гээд байна уу?

-Бодит үнэн нь тэр шүү дээ. Гадаадын байгууллагын статистик манай дотоодын албан ёсны статистиктай зөрдөг. Удирдлагын шинжлэх ухаанд нэг алтан дүрэм бий.Хэмжиж чадахгүй бол удирдаж чадахгүй, удирдаж чадахгүй бол сайжруулж чадахгүй гэсэн дүрэм. Товчхондоо бид гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хэмжиж чадахаа ч больсон, энэ талаар ажиллахаа ч байсан.

–Тэгвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд жишиг болохуйц түүх бүтээсэн ямар улсууд байна, жишээ дурдаач?

-Наад захын жишээ гэвэл Хонконг байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлээр агентлаг нь яамны хэмжээнд тасралтгүй, уйгагүй ажилладаг. Асар том агентлагийг 25 жилийн турш тасралтгүй ажиллуулчихсан. Үр дүнд нь хөрөнгө оруулалтын орчноороо дэлхийд нэгд бичигдэж байна. Хамгийн сүүлийн жишээ гэвэл Турк.Туркийн ерөнхийлөгч Эрдагон өөрийнхөө дэргэд, тодруулж хэлбэл Ерөнхийлөгчийн дэргэд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах зөвлөл гэж байгуулсан. Тэр зөвлөл нь ямар ч яам, агентлагаас илүү хүч, нөлөөтэй. Зөвлөлийн гол ажил нь Европ, Америкийн хамгийн сүүлийн үеийн технологийг оруулж ирэхэд дэмжлэг үзүүлэх, Туркийг хөрөнгө оруулалтын гол бүс болгох. Ийм том амбицтай ажилладаг зөвлөл. За тэгээд Хятад, Япон, Тайвань, Өмнөд Солонгос зэрэг хөгжилтэй улсууд бултаараа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг шүтэж босч ирсэн. Гэтэл манайд эсрэгээрээ, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг гацаадаг, хөөж гаргадаг тогтворгүй бодлоготой явж ирсэн учраас гадаад өр зээлдээ баригдчихаад байна л даа. Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулалт сайтай орнуудад гаднаас өр зээл авах шаардлага бараг гардаггүй. Ер нь аливаа улсад зохистой харьцаа гэж бий.Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт их, гадаадаас авч буй зээл нь бага байх ёстой байдаг юм. Хятад, Өмнөд Солонгос зэрэг улсын тухайд яг энэ арга замыг барьж хөгжсөн.

–Гэтэл манайх гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зогсоогоод гадаадын зээл тусламжаар амь зогоож яваа. Манайх шиг ийм замаар яваа улс гэвэл та аль орнуудыг онцлох вэ?

-Венесуэл, Аргентин л байна даа. Манай улсын гадаадын зээл тусламжийн хэмжээ асар өссөнийг та сайн мэдэж байгаа.Бид уг нь ОУВС-гийн хөтөлбөрт орохдоо Оюу толгой, Таван толгой шиг төслүүдтэй болно, хөрөнгө оруулалтыг татна гэсэн том амлалт өгсөн.Харамсалтай нь амласан хэлсэндээ хүрсэнгүй л дээ. Эдийн засгийнхаа бараг 80 хувьтай тэнцэх Засгийн газрын гадаад өртэй сууж байна.

–Энэ замаас гарах ямар арга байна?

-Казахстан, Чилийн жишээ байна шүү дээ. Өөрсдөө эрсдлээ даая гээд хүрээд ирж байгаа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын эдийн засагт нь эзлэх хувь хэмжээ энэ улсуудад их өндөр байдаг.Энэ бол эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн хамгийн чухал зарчим.Харамсалтай нь энэ алтан зарчим манайд алдагдаад их удаж байна.

–Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль эрх зүйн өнөөгийн орчин яг ямархуу байна, хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн эрх зүйн орчинтой улс болохын тулд ямар өөрчлөлт шийдлүүд хэрэгтэй байна вэ?

-Өнөөдрийн тухайд гээд харвал хөрөнгө оруулалтын тухай хууль шаардлага хангахгүй байгаа. Хөрөнгө оруулалтыг урих, татах, хамгаалах ажлыг хэн хийх нь ойлгомжгүй байна. Хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах зөвлөл гэж байгуулсан ч Г.Занданшатарын үед алдаг оног ажиллачихаад эргээд ажиллахаа байсан.Гадаадын байтугай дотоодын хөрөнгө оруулагчдад маш ойлгомжгүй байдал үүсчихсэн байгаа. Маш олон тусгай зөвшөөрөл шаардлагатай, тэр зөвшөөрлүүдийнх нь хугацаа хурдан дуусдаг, жил бүр сунгуулдаг, тэгж сунгуулахад агентлаг, яамд өөр өөр байр суурь илэрхийлдэг. Ялангуяа боловсруулах үйлдвэрүүдэд маш хүнд нөхцөл үүсчихсэн.Тодруулж хэлбэл, нэг яам нь НӨАТ төлөх ёстой гэдэг, нөгөөх нь НӨАТ төлөх ёсгүй гэдэг. Нэг яам нь мэргэжлийн хяналтынхнаар гарын үсэг зуруул гэж шаарддаг, нөгөө яам нь зуруулах шаардлагагүй гэж үздэг. Мэргэжлийн хяналт нь яамнаас дутахгүй эрх мэдэлтэй болчихсон.Өөрөөр хэлбэл, хянадаг, шалгадаг, зөвшөөрөл өгдөг байгууллагууд нь хэт олон, төрийн байгууллагууд нь бие биенээ үгүйсгэдэг байдал хавтгайрчихсан.Ийм ойлгомжгүй орчин үүсчихсэн байгаа. Гэтэл богино хугацаанд хурдтай хөгжсөн орнууд гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай нэг л цонхоор харилцдаг.

–Уул уурхайн салбартаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах тал дээр маш сайн түүхтэй, үлгэр загвар авмаар орнууд гэвэл ямар улс байна?

-Би хувьдаа Канадыг онцолно. Уул уурхайн салбартаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах маш сайн цогц бодлоготой. Ерөнхий сайдынхаа дэргэд тусгай бүтэцтэй. Тэрэнд нь байгаль орчин, татвар, онцгой байдал, мэргэжлийн хяналт гээд бүх байгууллагынх нь төлөөлөл багтдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулагч нэг л хүнтэй харилцдаг.Зөвшөөрлөө өгсөн л бол эргэж буцсан бодлого, шийдвэр гэсэн ойлголт байхгүй. Австрали байна. Австралийн гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлагтай нь яриад зөвшөөрлөө авчихсан хөрөнгө оруулагчтай хэн ч олон юм ярихгүй. Гэтэл манайд эсрэгээрээ. Наад захын жишээ гэхэд л Оюу толгой байна.Татварыг нь тогтворжуулаад өгчихсөн хэрнээ 2011 онд хуулиа өөрчлөнгүүтээ шинээр татвар авна гэчихсэн.Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ олон улсын гэрээ мөн биш эсэх дээр гурван яам нь гурван өөр юм яриад сууж байх жишээний. Жишээ нь, Сангийн яам биш гэж үздэг. Тэр утгаараа татварын хууль давж үйлчилнэ гэсэн байр суурь барьдаг. Гадаад харилцааны яам нь мөн гэдэг. Хууль зүйн яам бөөрөнхийлдөг. Олон улсын эрх зүйн чанартай баримт бичиг мөн гэсэн хариу өгдөг. Манай дарга нар зурагтаар ярихаараа “Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол олон улсын гэрээ биш. Тийм учраас бид алаад өгнө” гэсэн утгатай мэдэгдэл хийдэг. Тэгсэн хэрнээ Засгийн газар нь олон улсын арбитрт хандчихсан яваа. Ингээд харахаар олон улсын гэрээ гэдгийг нь үйлдлээрээ хүлээн зөвшөөрчихөөд байгаа юм. Үнэхээр олон улсын гэрээ биш гэж үзэж байгаа юм бол яахаараа ч олон улсын арбитрт ханддаг юм. УИХ-ын гишүүд нь хүртэл олон улсын арбитрт хандаач гэж шахаж шаарддаг, зарим нь бүр өлсгөлөн зарлаж байгаад шахдаг. Тэгэхээр ийм ойлгомжгүй хууль эрх зүйн орчинд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хэцүү.

–Засгийн газрын өгсөн тусгай зөвшөөрлийг шүүх нь хэн нэг иргэний гомдлын дагуу хэлэлцээд цуцалчихдаг орчинд хөрөнгө оруулалт татахад хэцүү л дээ. Ураны лицензүүдийг лав эхнээсээ цуцлаад эхэлчихсэн байх жишээний…?

-Санал нэг байна. Уг нь ирэх жилүүдэд ханш нь тогтвортой өсөх, ирээдүйтэй бүтээгдэхүүн бол уран, газрын ховор элемент. Одоо супер цикл эхэллээ гэж ярьж байна.Өнгөрсөн зуунд дөрвөн том супер цикл тохиосон юм. Эхний супер циклийн үед монголчууд “Монголор” гээд алтны уурхай ажиллуулаад овоо ахиу мөнгөтэй болсон.Оросуудын сонирхлыг татсан.Богд хаан Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн хүртэл хийж байсан түүхтэй. Хоёр дахь супер циклийн үед төмөр замтай болоод авсан. Зөвхөн ах, дүүгийн найрамдал гэсэн шалтгаанаар төмөр замтай болоогүй л дээ. Оросууд, ер нь хэн ч байсан ашиггүй бол ямар нэгэн улсад том бүтээн байгуулалт өрнүүлэхгүй.Оросууд тухайн үед өөрсдөө маш ядуу байсан. Төмөр зам тавих нь ашигтай байсан учраас л тэр том бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэхэд дэм үзүүлсэн. Гурав дахь супер циклийн үеэр монголчууд Эрдэнэт үйлдвэрээ босгоод авсан. Дөрөв дэх супер циклийн үед Таван толгой, Оюу толгойгоо өндийлгөсөн.Одоо тав дахь супер цикл эхэлчихлээ. Харамсалтай нь бид энэ супер циклийг ашиглаж чадахгүй байдалд орчихлоо. Гол шалтгаан нь хэрээс хэтэрсэн улс төрийн популизм.

–Тав дахь супер циклийг ашиглахын тулд яах ёстой юм бол?

-Хууль эрх зүйн орчноо тодорхой, ойлгомжтой болгоод Монголын төр бүх түвшиндээ яг тэр хуулийнхаа талд зогсох хэрэгтэй. Өнөөдрийн хувьд байдал маш хэцүү байгаа.Орон нутаг гэхэд л тусдаа Засгийн газар шиг болчихсон.Хөрөнгө оруулагчдыг очихоор элдэв юм нэхэж, шантаажлаад хөөгөөд явуулчихдаг.Засгийн газраас зөвшөөрөл авчихаад байхад л орон нутаг нь Засгийн газраасаа том нөлөөтэй ажилладаг. Засгийн газар нь гаргасан шийдвэрээ хамгаалж чаддаггүй. Орон нутаг нь зөвшөөрөл өгөхгүй болохоор салбарын сайд нь хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалж чаддаггүй маш тодорхойгүй, үлбэгэр ийм орчинд хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй л дээ. Тэгэхээр Хөрөнгө оруулалтын хуулийг Үндсэн хуулиас дутахгүй хатуу хамгаалалттай болгож, тэр хуулиа бүх түвшинд ижил өнгөөр харж, ягштал мөрддөг болох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол эдийн засаг агшсан, бодит орлого буурсан, залуус гадагш зугтсан хэвээр байна.

мэдээ эдийн-засаг

Хэрэгжихэд бэлэн болсон ураны төслүүд эхнээсээ лицензээ хураалгаж эхэлжээ

Супер цикл эхэлсэн гэж шинжээчид ам уралдуулж байгаа энэ үед ураны зах зээл ч өнгөтэй байна. 20-25 ам.доллар дээр олон жил тогтсон ураны үнэ дэлхийн зах зээл дээр 30-40 ам.долларт хэлбэлзэж эхэлжээ. Ураны үнэ ойрын долоо, найман жилдээ өснө гэсэн таамаг давтамжтай дуулдаж буйг онцолъё. 2010, 2011 оны супер циклийн үед ураны ханш 120-130 ам.долларт хүрч цойлж байсан юм. Манай улсын хувьд 65-66 мянган тонн ураны нөөцтэй гэсэн таамаг тооцоо дуулдаг. Энэ хэмжээ хоёроос гурав дахин өсөх боломжтой гэх тооцоог мэргэжлийнхэн хэлдэг. Яг одоогийн байдлаар гурван компанийн төсөл хэрэгжихэд бэлэн болсон ч иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллагынхны эсэргүүцэл гэсэн ганц шалтгаанаар гацсаар өнөөг хүрээд буй.Ураны төсөлд хөрөнгө оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулагчид эхнээсээ лицензээ хураалгаад эхэлчихэж. Нүүрс, зэсээс гадна газрын ховор элемент, ураны салбараа хөдөлгөж чадвал экспортын хоёр том суваг нээгдэнэ гэж эдийн засагчид онцолж байна.

Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттай төслүүд гацсаар байна

Ураны салбар 2009-2013 онд ид цэцэглэж байв. “Камеко”, “Арева”, “Денисен майнз” зэрэг аваргууд хөрөнгө оруулж байсан тэр цагт ураны хайгуулд жилд хорь, гучаад сая ам.долларын ажил хийгдэж байжээ. Хайгуулын зуу орчим лиценз байсан тоо дуулддаг. Ураны салбарт хөрөнгө оруулсан гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулагчид эцэстээ Монголыг орхих шийдвэр гаргасаар олон жил өнгөрч байна.Сүүлийн тод жишээ гэхэд л Канадын “Хан ресурс”. Лицензээ хураалгасан тус компани арбитрт хандаж, арбитрийн шүүх Монголын Засгийн газрыг 100 гаруй сая ам.доллар төлөх ёстой гэсэн шийдвэр гаргасныг уншигчид санаж байгаа байх. Сүүлдээ төсвөөс 70 сая ам.доллар гаргаж Канадын компанид өгснөөр маргаан дуусч байв. Яг нарийндаа Канадын компани 20 сая хүрэхгүй ам.долларын хөрөнгө л оруулсан, Засгийн газрын буруу шийдвэрээс болж төсвийн өчнөөн тэрбум төгрөг гадны компанид очсон гэх яриа хөөрөө ч ураны салбарынхан дунд өрнөдөг.

Өнөөдрийн тухайд ураны салбарт гуравхан компани л торойж үлджээ.Тэд хайгуулын үйл ажиллагаа эрхэлж буй.Ашиглалтад бэлтгэгдсэн хоёр, гурван газар байгаа аж. Нэг нь Францын хөрөнгө оруулалттай “Бадрах энержи” (Хуучнаар “Арева”), нөгөө нь Чехийн хөрөнгө оруулалттай “Гурвансайхан”, гурав дахь нь урд хөршийн хөрөнгө оруулалттай “Эмээлт майнз”. Гэхдээ энэ төслүүд 2010, 2011 оны байдлаасаа ахиж гавьсан юмгүй таг гацчихаад байна.Иргэний хөдөлгөөнийхөн гурван толгойтой тугал төрлөө гэх төдийхөн шалтгаар төслүүдийг цаашаа ч үгүй, наашаа ч үгүй гацаасаар ирсэн нь нуух юмгүй ил үнэн.

“Бадрах энержи”-гийн хувьд “Эрдэнэс Монгол” ХХК, Францын Орано Майнинг-ийн хамтарсан компани.Дорноговь аймгийн нутагт нөөцөөрөө дэлхийд дээгүүрт орох Зөөвч-Овоо ураны ордын нарийвчилсан судалгааг хийж байгаа. Компанийн зүгээс Зөөвч-Овоо үйлдвэрлэлийн туршилтын байгууламжийн барилгын ажлаа хийсэн.Тодруулж хэлбэл, туршилтын үйлдвэрээ барьчихсан. Онцолж хэлэхэд, Зөөвч-Овоо ордын батлагдсан нөөцийн хэмжээ 93291 тонн болж өсөөд буй. Ураны салбар дахь төслүүдээс хамгийн ахисан шатанд ирсэн төсөл. Дашрамд дурдахад, “Эрдэнэс Монгол” компанийн охин компани “Мон атом” тус компанийн 34 хувийг эзэмшдэг. “Бадрах энержи”-гийн хувьд мөн л гаж хөгжилтэй хурга, ишиг ярьж дайрдаг иргэний хөдөлгөөнийхний эсэргүүцлээс болж төслөө урагшлуулж ажил болгож чадахгүй өнөөг хүрээд буй. Дорноговьд ашиглалтын гурван лицензтэй, Сүхбаатар зэрэг аймгуудад хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй ч иргэний хөдөлгөөний эсэргүүцлээс болоод нэмэлт хайгуулын ажлууд нь тийм ч ахицтай биш байгаа. Туршилтын үйлдвэр барьчихсан хэрнээ гурав дахь жилдээ судалгаа хийх гээд чадахгүй яваа.Өдгөө УИХ-ын гишүүн Т.Энхтүвшинг Дорноговийн Засаг дарга байхдаа Францын хөрөнгө оруулалттай энэ төслийг гацаахад том нөлөөтэй байсан, тэрнийхээ шанд сонгуульд нэр дэвшиж гишүүн болсон гэх явган яриа дуулддаг.

“Гурвансайхан”-ы чехүүд“Хан ресурс”-ын араас арбитрт хандаж магадгүй нь

Ураны салбартаа дэлхийд гэж яригддаг “Денисен майнз” 2015 онд Чехийн “Ураниум индастри” компанид лицензээ зарчихаад Монголыг орхиж байв. Тэр цагаас хойш “Гурвансайхан” компанийн төслүүдэд сүрхий ахиц гаралгүй өнөөг хүрч.Одоогоор хайгуулын ажлын үр дүнгээ шинэчлэх чигийн ажил хийж яваа.Энэ компанид Засгийн газар буюу “Мон атом” хувь эзэмшдэг, ашиглалтын лицензээ авч, төслийн ажил жигдэрвэл 34 хүртэлх хувь эзэмших боломжтой. 34 хувиа цаг алдалгүй өгөх сонирхол хөрөнгө оруулагч талд байдаг ч “Мон-Атом”-ын зүгээс элдэв тайлбар хэлж хойш суудаг тал анзаарагддаг. “Гурван сайхан” компани жилд тэрбум 200 сая төгрөгийн зардалтай ажилладаг, 700-800 сая төгрөг нь лицензийн төлбөр, элдэв татваруудад зарцуулдаг гэсэн мэдээлэл албаны мэдээн дээр нь дурайж байна. Тус компани “Бадрах энержи” шиг иргэний нийгэм, шүүх цагдаагийн асуудалтай олон жил болж.Саяхан нэг лицензийг нь хураах шийдвэрийг шүүхээс гаргачихаж. “Их, бага шарга” гэдэг ТББ шүүхэд хандсан аж. Улсын дээд шүүхийн Ц.Цогтын даргалсан, Г.Банзрагч, Д.Мөнхтуяа нарын шүүгчид оролцсон хурлаас лицензийг нь цуцлах шийдвэр гарчээ. Хөндлөнгийн шинжээч оролцуулаагүй, зөвхөн нэг талын мэдээлэлд үндэслэсэн шийдвэр гарсан гэх мэт гомдлыг хөрөнгө оруулагчид нь хэлж байгаа аж. Лицензийг нь алдсан Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сум дахь Өлзийт хэмээх шинэ орддоо арав гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан гэнэ.

Уг ордын уран маш бага агуулгатай учраас Канад, Австрали, Казахстанд өргөн хэрэглэдэг цооногоор хүхрийн хүчлийн сулруулсан уусмалаар шингээж гаргаж авах технологи нэвтрүүлэх гэж байж. Дэлхийд жилд 60 мянган тонн уран олборлодгийн тал хувийг нь ийм аргаар олборлодог юм байна. Өлзийтийн орд 3000 тонн ураны нөөцтэй, илүү сайн судалбал нөөц нь гурваас дөрөв дахин өсөх магадлалтай хэмээн геологичид онцолдог. Үлдсэн гурван орд нь Дундговийн Өлзийт, Гурвансайхан, Өндөршил сумдад бий. Энэ гурван орд дээр ч лицензийг нь цуцлуулах асуудал аль хэдийнэ шүүх дээр оччихож. Өлзийт ордынх нь лицензийг цуцлуулсан ТББ шүүхэд ханджээ. Шүүх хурал болоод лицензийг нь хураачихвал гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулагчид болох чехүүд Канадын “Хан ресурс” шиг олон улсын арбитрын шүүхэд хандаж мэдэх нь.Төгсгөлд нь онцлоход, манай улсын ураны ордуудын нөөцийг тандвал жилд 1000 тоннын олборлолт хийлээ гэхэд 100 жил, 2000 тонныг олборловол 60 жилийн турш хэрэгжих боломжтой юм билээ.

Хятадын хөрөнгө оруулагчид ашиглалтын лицензээ хүлээсээр байна

Хэрэгжих боломжтой дараагийн төсөл нь БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай. Тодруулж хэлбэл, Мардайн хуучин орд дээрх Гурванбулагийн үндсэн ордыг Хятадын Цөмийн энергийн корпораци эзэмшдэг. Хайгуулыг нь хийж дууссаны дараа Хятадын тал биржийн системээр худалдаж авчээ. Өмнөх компаниуд шиг ашиглалтын лицензээ авч чадахгүй яваа аж. Ашиглалтын лицензийг нь дэмжиж өгүүлэх учиртай газар нь “Мон атом” компани. Тус компанийн хувьд ураны салбарын хэрэгжихэд бэлэн болсон төслүүдэд ашиглалтын лиценз өгүүлэх тал дээр яагаад ч юм хойрго хандаад байдаг гэж ураны салбарынхан уул уурхайн чигийн хурал, арга хэмжээ, хэлэлцүүлгүүдэд онцолж ярих нь чих дэлсдэг. Хятадын цөмийн энергийн корпораци буюу CNN-ийн хөрөнгө оруулалттай “Эмээлт майнз” компани лицензээ авахаар шүүхэд хандаад байгаа юм. Монголын шүүх тус компанийн лицензийг өгөхгүй гэсэн утгатай шийдвэр гаргавал урд хөршийн хөрөнгө оруулагч мөн л арбитрт хандах байх гэж учир мэдэх улс ярьж байна. “Мон атом“-ын хувьд жилд тэрбум 200 сая төгрөгийн зардалтай хэрнээ төсөвт нэг ч төгрөг оруулдаггүй. Харин захаасаа лицензээ хураалгаж эхэлсэн гадны хөрөнгө оруулагчдын компаниудын тухайд таг гацсан төсөлтэй хэрнээ төсөвт жил бүр хэдэн тэрбумаар нь татвар, хураамж төлсөөр арав гаруй жилийг ардаа үджээ.

Ураны төслүүдийн хэрэгжилтийг тоймлоод хэлэхэд бид хоёр сонголтын өмнө улсаараа ирчихэж. Эхний сонголт нь ураны хэд хэдэн компанийг “Хан ресурс”-ийн замаар оруулж төсвөөс өчнөөн сая ам.доллар гаргаж гадаадын хөрөнгө оруулагчдад нөхөн төлбөр болгож өгөөд өөрсдөө хохироод үлдэх.Дараагийн сонголт нь хэрэгжихэд бэлэн болсон цөөхөн хэдхэн төслүүдээ хөдөлгөж экспортын шинэ том сувагтай болж Казахстан шиг ураны экспортоосоо жилд олон сая доллар олсон шигээ хөгжих. Уранаа нүүрс зэсийн дараах экспортын том суваг болгоё гэвэл дурын нэг иргэний үндэслэл муутай гомдлыг сонсоод Засгийн газрын олгосон зөвшөөрөл буюу лицензийг цуцалчихдаг шүүхтэй баймаагүй байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Да.Ганболд: Эрх баригчид шоронжуулах, айдсаар удирдах аргадаа гаршчихаж

–Д.СОСОРБАРАМ ШИГ ТЭМЦСЭНЭЭС ЧИМЭЭГҮЙ СУУХЫГ ИЛҮҮД ҮЗЭГЧИД ОЛШИРСОН НЬ ЗАЛХААН ЦЭЭРЛҮҮЛЭЛТ БАЙГААГИЙН Л ИЛРЭЛ-

Монгол улсын Тэргүүн шадар сайд асан Да.Ганболдтой ярилцлаа.

–Хорих ангид хэдэн сар болчихов, та?

-Арван сар хагас.

–Тэнд арван сарыг өнгөрөөчихөөд гарч ирэхэд юу бодогдож байх юм?

-Мэдээж хэн ч олигтой газар гэхгүй. хүсч ордог хүн гэж хэн байхав. анхнаасаа урт хугацаа сонссон л доо. Давах шатны шүүх тэр хугацааг гурав дахин багасгаж жил болгосон. Нэг жилийг даадаггүй улстөрч гэж юу байхав.

–Дээд шүүх таныг хугацаанаас нь өмнө суллалаа. Хугацаанаасаа өмнө гарчихна гэж бодож байсан уу?

-мэдэж байсан. хэрэг хийгээгүйгээ ойлгож явсан хүний хувьд ямар систем ажиллаад, яагаад тэнд орсноо маш сайн мэдэж байсан учраас гомдох, гутрах, цочирдох мэдрэмж бараг байгаагүй.

–Бараг гэхээр…?

-Манай шүүхийн тогтолцоо сонгодог сайндаа багтах нь битгий хэл хамгийн муудаа орчихсон тууж яваа. Өөрөөр хэлбэл, бүрэн шударга биш. Зөөлнөөр яривал арын хаалга, улстөржөөд чангаар яривал хонгил, бүр том хатуугаар хэлбэл улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийг ганц манай улс туулж яваа юм биш л дээ. Коммунизмаар явсан бүх улсын туулсан зовлон. Тийм юм байдгийг мэднэ. Гэхдээ яг өөрт нь тийм зүйл тохиолдохгүй байлгүй дээ гэсэн бодол хүн бүрд байдаг юм билээ. бид тэдний л нэг байсан. тэр утгаараа бараг цочирдоогүй гээд байгаа юм. Олон хоригдолтой уулзлаа. Үнэхээр хэрэг хийгээд орсон нь ч байна. хэлмэгдээд орсон нь харьцангуй цөөхөн, гэхдээ байна. хэлмэгдэж байгаагаа мэдээд орж ирсэн нь ялаа харьцангуй тайван хүлээж авдаг, мэдэхгүй ороод ирсэн нь шоконд ордог юм билээ. Би мэддэгийнх нь нэг байсан.

–Хүнийг хэлмэгдүүлдэг бүхэл бүтэн машин ажиллаж байна гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Энэ хэр ортой яриа бол?

-Шүүх, тэр дундаа прокурор, мөрдөн байцаах, атг-ын дунд аюултай муухай хэлмэгдүүлэлтийн механизм ажилладаг нь өнөөдөр их тод харагдаж байгаа.

Би үүнийг улс төр гэсэн тодотгол дор яримааргүй байна. Бүхэл бүтэн каст, анги, бүлэг гарчихаж.

–Хонгилын шүүх гээд ярихаар цаад шалтгаан нь улс төр шиг санагддаг. Тийм биш гэж үү?

-Хонгил гэдгийг би хувьдаа зөвхөн улс төрийн нүдээр харахгүй байна. Мөнгө олдог нэгэн том салбар бий болжээ л гэж харсан. Таван жилийн ял авч болох байтал 20 жил хорих шийд гаргадаг, нэг жил яллах хэрэгт гурван жилийн ял оноодог үзэгдэл хавтгайрчихаж. Би хоригдох хугацаандаа Эрүүгийн хуулийг сайн харлаа. Өмнө нь мэргэжлийн хувьд, хуульчийн нүдээр харж судалж үзсэн удаагүй юм билээ.Эрүүгийн хуультай холбогдоно гэж бодож, төсөөлж явсангүй л дээ. Хэрэгтнүүдийн наяас дээш хувьд нь дандаа хуульд заасан хугацааны дээд ялыг өгдгийг их тод анзаарлаа. Хуульд 1-5 жилээр шийтгэнэ гэж заасан байлаа гэхэд 80 хувьд нь 4-5 жилийг өгдөг гэсэн үг.

–Ялын хэмжээг тулгаж өгдөг тохиолдлуудын дийлэнх нь эгэл жирийн хүмүүс байна уу, эсвэл…?

-Хоёр талтай. Мөнгөгүй хүмүүсийн тухайд ял өгөхдөө дунд хавьцааных нь шийтгэлийг оноож байна. Саагаад юм гарахгүй учраас. Сааж болох тохиолдолд дандаа дээд ялыг нь өгч байна. Дунд ба дундаас дээш амьжиргаатай хүмүүсийн тухайд дээд ял өгөөд байгаа анзаарагдсан. Дор хаяж нэг сая төгрөг ч болтугай сааж болно гэж харж байна л даа. Хүнийг хүмүүжүүлэх, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх нь 77 дахь асуудал болчихож.

–Хэрэгт орсон хүнийг барьж аваад хорьсон бол байгаа бүхнийг нь саах санаатайгаар л ял оноодог болчихсон гэж хэлээд байна уу, та?

-Ер нь тийм санаатайгаар ял оноодог юм байна.

–АН сонгуулийн өмнөхөн нэг мэдэгдэл хийлээ л дээ. Шоронд хоригдсон гишүүдээ үзэл санааны хоригдлууд гэж зарлалаа. Яг хоригдох үед нь ямар ч мэдэгдэл хийгээгүй хэрнээ яагаад заавал сонгуулийн өмнө гэнэтхэн ухаарав аа гэсэн бодол төрсөн шүү?

-Сонсонгуутаа шууд хариулж болдог асуулт гэж байна. Шууд хариулах аргагүй, гурав, долоо хоног, магадгүй хэдэн сар жилээр бодож байж хариулах асуулт ч байна.

–Миний асуулт тийм байна уу?

-Ер нь тийм асуултдаа багтаж байна. Дэлхийд сонгодог социализмаар явчихсан, нэг намын ноёрхолд хэдэн арван жил болсон улс хуруу дарам цөөхөн. Гарын таван хуруунд багтах байх. Эхнээсээ хоёрт нь, ЗХУ-ын дараа манай улс жагсдаг. Тэр үеийн түүхийг өнөөдрийн залуус мэдэхгүй. Насаар ахимаг хэсэг нь мэдэх ч өдөр тутмын асуудалдаа түүртээд ихэнх нь яг юу болж өнгөрснийг бараг мартчихсан. Талбайн баруун талд байдаг хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх хөшөөг хэдэн хүн сэтгэл зүрхээрээ зорьж очоод, чин үнэнээсээ юу бодож зогсдгийг би мэдэхгүй. Олон биш ч бий байх. Миний хувьд яг одоо танд тэр системийн нэг онцлогийг яримаар байна. Тийм системд юуны өмнө онилсон хүнээ улс төрийнх нь хувьд золигт гаргадаг. Олон нийтэд жигшүүлэх уур амьсгалыг бүрдүүлж өгдөг, тийм суурийг нь тавихад анхаардаг. Нийтийн мэдээлэл гэж гарснаас хойш энэ систем ажиллаж эхэлсэн л дээ. Сонин, радио, сүүлдээ телевиз, өнөөдөр бол сошиал тэр үүргийг гүйцэтгэж байна. Эхлээд олон нийтийн уур амьсгалыг бүрдүүлэхийн тулд “Энэ муухай, буруутан, хулгайч, дайсан” гэж цоллодог. Тодорхой хугацааны дараа өнөө хүмүүсийг хууль шүүхээр буруутгаад эхлэнгүүт олон нийт “Сонин, хэвлэлээр тэгж шүүмжлээд байсан, үнэн байх нь” гэж шуугьдаг, тэгээд хэсэг хугацааны дараа өнөө хүнээ баривчилчихдаг. Баривчилсан үед нь ямар ч хүмүүс гайхдаггүй юм байна л даа. Гишүүдийг нь хоморголж баривчлах үед АН ч ийм өнгөөр хандсан байхыг үгүйсгэхгүй. Нээрээ буруутай бол яах билээ гэж болгоомжлоод хоморголон өмөөрөөгүй байж болох шүү дээ.

–Таныг Дубайн төлөвлөгөөг батлахад оролцсон гээд яллачихсан. Засгийн газар Дубайн төлөвлөгөөг цуцална гэж мэдэгдсэн, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид МАН–аас нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрт ч ийм утгатай өгүүлбэр тусчихсан яваа. Ингээд харахаар Дубайн төлөвлөгөө гэж хадны мангаа байна, тэгэхээр тэр төлөвлөгөөг баталсан хэн ч ардын дайсан гэсэн ойлголт олон нийтэд төрчихөөд байна л даа…?

-Хоёулаа гэрээ байгууллаа гэхэд хоёр талаас наймаалцаж байгаад хувиа тохирно оо доо. Оюу толгой дээр яг ийм зарчмаар 34, 66 гэж эзэмших хувиа тохирсон. Өөр бололцоо байгаагүй. Тэрийг нь би биш, УИХ нь шийдвэрээ гаргаад баталчихсан. Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улс яагаад бутрав, хэний буруу байв гэдгийг одоо шүүх аргагүй. Тэр хүн өдийд 800 гаруй настай өвгөн байлаа гэж төсөөлье. Их Монголыг бутаргасан,төрийн нэгдмэл байдлыг хангаж чадаагүй гээд Чингисийг Эрүүгийн хуулиар яллаад шоронд хийж болох уу. Өнөөдрийн өөртөө тохиолдсон жишээг харвал ингэж буруутгаад шоронд хийх боломж манай нийгэмд байна. Хийсэн нүглийг хоёр янзаар үнэлнэ. Хийж чадах хэмжээндээ хийгээд, хэзээ хожим эргээд харахад мэдлэг, туршлага яалт ч үгүй дутсан байж болно. Гэхдээ энэ эрүүгийн гэмт хэрэг биш байхгүй юу. Тамирчин хүн олимпод ороод алт авч чадалгүй хүрэл авах нь гэмт хэрэг биш. Өөрөөр хэлбэл, Дубайн төлөвлөгөөнд санасан хэмжээнд Монголын сонирхлыг хангаж чадаагүй гэж үзэж болно. Гэвч тэр нь эрүүгийн хэрэг биш. Гэтэл өнөөдөр ард түмний хуулийн мэдлэг дутууг далимдуулж “Эд нар буруу юм хийсэн учраас буруутай” гээд эрүүгийн ял оноож байна. Харин мэдсээр байж худалдагдсан, хахууль авсан бол гэмт хэрэг. Өнөөдөр Оюу толгойг ашигтай, ашиггүйг дүгнэх цаг болоогүй. Далд уурхай гэхэд л дараа жил ашиглалтад орох гэж байна. Бид зургаан жилийн өмнө далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зураагүй бол юун хойтон жил тууз хайчлах манатай сууж байгаа. Дубайн төлөвлөгөөний хувьд ийм маягаар тохирох гэж байна шүү гэдэг төслөө Засгийн газарт танилцуулж, хэлэлцүүлж “Гарын үсэг зур” гэсэн зөвшөөрөл аваад хийсэн ажил. Зөвшөөрөл олгосон Засгийн газрын хуралдаанд идэвхтэй оролцсон хүмүүсийн нэг нь У.Хүрэлсүх. У.Хүрэлсүх тухайн үед Шадар сайд байсныг нь та мэдэж байгаа. Хэрэв үнэхээр илт хууль бус бол тийм шийдвэр гаргуулахгүй буцаахад нөлөөлөх бүрэн боломж тухайн үеийн Засгийн газрын гишүүдэд байсан. Та бод доо, тухайн үед Засгийн газар нэг биш дөрвөн удаа хуралдаж шийдвэр гаргасан. Үнэхээр хууль бус байсан бол тэр олон удаагийн хурлын үеэр хүчтэй эсэргүүцэж болох шүү дээ. Миний хувьд учраа олохгүй залуу хүн биш учраас улс төрийн тоглоом гэдгийг, хаанаас хэн ямар чулуу шидсэнийг, яагаад намайг буруутгав гэдгийг мэдэж байсан учраас цочирдож, гомдож янз бүр болоогүй хэрэг л дээ.

-“Баялагтаа эзэн Монгол” гэхээр бид баялгийнхаа эзэн болох нь гэсэн хөөрөл массын дунд давамгайлж байна л даа…?

-Сая таны хэлсэн уриаг амлалт болгосон нэр дэвшигч Ерөнхийлөгч болсон хойноо нэг л зүйл хэлнэ. “Монгол Улсын төр та нарын нэрийн өмнөөс энэ уурхайг эзэмшинэ гэсэн биз дээ, тэгээд би хураасан. Ард түмний нэрийн өмнөөс эзэмшээд яваа, би худлаа яриагүй” л гэнэ. Жишээ нь танд эзэмшдэг уурхай бий юү?

–Яалаа гэж байхав дээ.

-Харин тийм, үүнтэй л адил шүү дээ. Таны эзэн суусан нэг ч уурхай байхгүй. Хэзээ ч байх боломжгүй. Тэр байтугай надад, У.Хүрэлсүхэд өөрт нь ч эзэн суусан уурхай байхгүй. Гэхдээ “Баялагтаа эзэн Монгол” гэчихээр малаа хариулж яваа иргэн Батаа “Намайг эзэн болгох гэж байна, надад мөнгө өгөх нь” гээд ойлгочихдог. Яг нарийндаа тэр малчинд мөрөөдөөд яваа баялаг нь түй ч хамаагүй. Бүх ордыг хэн нэгэн авлаа гэхэд иргэн Батаа биш улс авна. Улс авна гэдэг чинь эрх мэдэлтэй 5000 хүн л иднэ гэсэн үг. УИХ-ын гишүүн, гишүүний хамаатан, яам тамгын газрын дарга түшмэдэд л хамаатай ойлголт. Төсөв босгодог, төсвийн мөнгө иддэг эрх мэдэл төрөөс өөр хэнд ч байхгүй. Шуудхан хэлэхэд, У.Хүрэлсүх ба МАН үүний төлөө ажиллах гээд байна л даа. Ард түмний мэдэлд байлгана гэдэг уриа бүрийн цаана цөөхөн хэдэн хүний ходоодны сонирхол, хувийн эрх ашгаа гүйцэлдүүлэх эх үүсвэр байдаг юм.

–Эрх мэдэлтнүүд зүгээр л ард түмний нэрийг барьж иддэг гэж үү?

-Яг тийм. “Бамбарууш” кафе гэж та түрүүн асуултдаа дурдлаа. Яг үнэндээ “Бамбарууш” кафег мэддэг монгол маш ховор. Залуус бүр сургийг нь ч дуулаагүй, огт мэдэхгүй. “Бамбарууш” кафены асуудал уг нь хотын захиргааны нэг жижиг даргын шийдчих асуудал. Шоронд орчих байх гэж айгаад хэн ч шийдвэр гаргахаа больчихсон. Яг ийм шалтгаанаар “Бамбарууш” кафены асуудлыг Монголын Засгийн газар шийддэг болчихоод байна. Ганцаараа шийдэх л юм бол шоронд орно гэсэн сэтгэлгээ тогтчихлоо. Төрийн өмч гэдэг чинь эрх мэдэлтнүүд ард түмний өмнөөс шийдээд явахын нэр шүү дээ.

–Манайх шиг зах зээлийн нийгмүүдэд “Муусайн баячуудын хөрөнгийг хураагаад та нарт тараана” гэсэн утга, өнгөтэй лоозон хэр нөлөөтэй байдаг юм бол. Социализмаар далан жил явчихсан учраас л бидэнд амь бөхтэй оршоод, үйлчлээд байна уу?

-Зүүний буюу коммунизм, социализмын лоозонгууд ер нь үр нөлөөтэй байдаг. Америкт ч тодорхой хэмжээгээр нөлөөтэй байгаа нь анзаарагддаг. Тийм учраас тодорхой хэмжээнд коммунист, социалист намууд, зүүний хөдөлгөөнүүд одоо хүртэл амь бөхтэй оршсоор яваа. Тоо хэмжээ нь их бага эсэхээс хамаарч хүчтэй, хүчгүй янз бүр байдаг юм. Ядуу хэсэг олшрох тусам хураана, үнэгүй болгоно, тараана гэсэн зүүний амлалт хүчээ авдаг л даа. Гэхдээ тийм уриагаар гарч ирчихээд уриагаа ажил болгосон түүх байдаггүй. Коммунизм байгуулна гэсэн уриа Зөвлөлтөд, Монголд байсан, өнөөдөр Хойд Солонгост байна. Товчхондоо нийгэм ядуу байх тусам ийм өнгөтэй лоозонгууд хүмүүст таалагддаг. Бүр тодруулж хэлбэл, мөнгө тараана гэсэн амлалт иргэдийг улам ядууруулдаг, ажил хийх дургүй сэдлийг нь илүү хүчтэй болгодог. Үүнийг бүх дэлхийн сурах бичигт бичиж, ярьсаар өнөөг хүрсэн. Шуудхан хэлэхэд, У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар гурав энэ үнэнийг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа.

–Популизм урт настай эд биш гэж Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан хэлж байсан л даа. Түрүүн та популизмыг хүний амьдралын хувьд багагүй хугацааны настай байж мэднэ гэсэн утгатай үг хэлчихлээ. Тэгэхээр популизм биднээс мөддөө салахгүй нь ээ?

-Ард түмний ойлголт, мэдрэмж, боловсрол, төлөвшил, хүмүүжил гэдэг бол маш удаан өөрчлөгддөг процесс. Бруног шатааснаас хойш хэдэн зуун жилийн дараа нарыг дэлхий тойрдгийг хүн төрөлхтөн хүлээн зөвшөөрсөн. Гэтэл эдийн засаг, улс төр, хууль эрх зүй, шүүхийн тогтолцоог нар, сар, гарагийн хөдөлгөөн шиг ойлгоогүй хүн өчнөөн бий. Нарыг дэлхий тойрдог шүү гэсэн ойлголтыг нялх хүүхдийн толгойд хүчээр хийж өгч чадаж байна аа даа. Хууль эрх зүй, шүүх ийм байх ёстой, эдийн засаг ингэж байж хөгждөг гэх мэт ойлголтыг яг ингэж хүн бүрийн толгойд хийж өгөх тогтолцоо улстөрд хараахан бүрдээгүй байна. Он, сар, жил шаарддаг процесс үргэлжилсээр байна аа л гэсэн үг.

–АН салж бутарсан, АН–ын нөлөө бүхий гишүүд нь намаасаа нэр дэвшсэн хүнийг илтэд дэмжихгүй гэх мэт танай нам тойрсон өчнөөн асуудал байна л даа. Та намынхаа талаарх сэтгэгдлээ хуваалцаач, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчдийн тухай ямар бодолтой явааг чинь ч сонирхмоор байна?

-Анхнаасаа энэ намыг үүсгэн байгуулсан гэдэг утгаараа АН-ын эсрэг явах, АН-ын суурь үзэл бодол, алс холын ирээдүйд эргэлзэх эргэлзээ байхгүй цөөхөн хүний нэг нь би болов уу. Салсан бутарсан гэдэг нь өнөөдрийн бодит зовлон гарцаагүй мөн. Хагарсан нам ялахад хэцүү, ялах бололцоог эрс багасгадаг, бүр шансгүй болгодгийг дэлхий нийтийн туршлага харуулдаг. Тийм учраас санаа зовж, харамсаж, гутарч байна. Гэхдээ үзэл санаа гэж том үнэ цэнэ бий. Монгол Улсаа ардчилсан замаар яваасай гэж хүсч байна. Манай намын хувьд мотор нь цохичихсон ч юм уу, масло тосгүй болсныг үгүйсгэхгүй. Ийм тохиолдолд янз бүрийн хувилбар гарч болно. Ямар ч байсан манай намын үзэл санаа, бодол Монгол Улсын хөгжилд хэрэгтэй тухай би ярьсаар байх болно. У.Хүрэлсүх ялаад гараад ирсэн ч үүнийг ойлгоосой гэж бодож суугаа. Нийгэмчлэх, хураах, гадны хөрөнгө оруулалтыг хумих гэх мэт хэцүү бодлогыг зөвшөөрдөггүй хүмүүс Монголд өчнөөн бий гэдгийг ойлгуулахын төлөө би л хувьдаа үгээ хэлсээр явна. Миний хувьд Д.Энхбатыг хувь хүнийх нь хувьд сайн мэднэ. Сайн хүн. Монголын урдаа барих сэхээтэн.

–С.Эрдэнэ нэр дэвшигчийг юу гэж дүгнэх вэ. Танай намын нөлөө бүхий гишүүд лав нэр дэвшигчийнхээ эсрэг ажиллаад эхэлчихсэн…?

-С.Эрдэнийг сайн, муу гэж дүгнэмээргүй байна. Янз бүрийн шалтгаанаар С.Эрдэнийн шанс унаж байна гэж үзэж суугаа АН-ын гишүүд бийг үгүйсгэхгүй. Дахиад хэлэхэд, миний хувьд үзэл бодлынхоо тухайд АН-д хэзээд үнэнч. Гэхдээ АН хагарч бутарсан ийм хүнд хэцүү үед манай намын дотор үзэл санаанаасаа ухраагүй атлаа У.Хүрэлсүхийн тарааж буй мөнгөнөөс хүртье гэсэн хүмүүс байгаа нь буруу, сөрөг үзэгдэл биш. Тэглээ гээд тэд үзэл санаанаасаа ухрахгүй. Энэ чинь прагматизм. Гэмт хэрэг биш.

–Эрдэнэтийн 49 хувийг төр хувийн хэвшлээс булаагаад авчихсан юм уу, эсвэл үнэхээр хууль бус зүйл байсан учраас Эрдэнэт 100 хувь төрийн мэдэлд байна уу гэсэн эргэлзээ нийгэмд байх шиг…?

-Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголд авчирсан явдал уг нь Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын гавьяа. Энэ гавьяаг үнэлэх цаг ирнэ гэдэгт би хувьдаа эргэлздэггүй. Гэхдээ хууль ёсоор уу, хууль бусаар уу гэдэг нь жич асуудал. Хууль бус юм бол буруу гэдгийг нь дүгнэх ёстой. Шүүхээр нотлох ёстой. Одоо хүртэл нотлоогүй хэрнээ хувийн хэвшлийн эзэмшиж байсан хувийг төр нь булаагаад авчихсан. Хууль бус юм хийсэн байж магадгүй гэж хардсан Д.Эрдэнэбатыг Б.Болортой нь суллачихлаа. Тэгэхээр эцсийн шийд гараагүй гэсэн үг. Бүр тодруулж хэлбэл, Эрдэнэтийн 49 хувийг буруу, зөв авсан эсэх дээр эцсийн хариу гараагүй. Гэтэл МАН 2016 оны сонгуулиар Эрдэнэтийн 49 хувийг хууль бусаар авсан гэж улстөржиж, популизмаар тугаа хийж үнэмлэхүй ялалт байгуулж 65-уулаа болсон түүх өнгөрсөнд бий.

–Монгол Улс Оюу толгой дээр үнэхээр тэгтлээ хохирчихоод явна уу, эсвэл манай Засгийн газрын популизм хэтрээд байна уу?

-Иргэдийнхээ мэдээлэл муутайг далимдуулж “Оюу толгой төсөл ашиггүй, Монголд хортой” гэсэн улстөржилт төдийгөөс өдий хүртэл амь бөхтэй оршсоор ирлээ л дээ. Социализмын үед капитализмыг ялзарч сөнөсөн нийгэм гэж ухуулж байсан шиг л зүйл. Оюу толгой дээр зуун хувь Монголын сонирхол хангагдсан гэж мэтгэхгүй. Хэдий тийм ч гэрээнд тохирсон ёсоор Монголын ашиг сонирхол хангагдсан гэдэгт огтхон ч эргэлздэггүй. Оюу толгойн гэрээ хэлцлүүд, түүний дотор Дубайн төлөвлөгөөгөөр тохирсон Монголын сонирхол хангалттай хангагдсан, түүгээр ч барахгүй 2009 оны хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр дутуу шийдсэн, ашиггүй шийдсэн олон асуудлыг ашигтай бөгөөд бүрэн шийдсэн олон асуудал бий. Би энэ сэдвээр хэнтэй ч мэтгэлцэхэд бэлэн. Даанч ганцхан хүн энэ талаар яриад нэмэргүй, далайд живчихээд байна. Гурван сарын дараа арбитрын хурал эхлэх гэж байхад ашигтай юу үгүй юу гэдгээ дүгнүүлээгүй сууж байдаг Засгийн газар гэж юү байхав дээ. Оруулсан хөрөнгө оруулалтаасаа хоёр дахин илүү алдагдал хүлээх гэж байна гэсэн солиотой тоо хэлээд суугааг би хувьдаа ойлгохгүй байгаа.

–Сүүлийн асуулт. Та ярианыхаа эхэнд хүмүүст ял оноохдоо хуульд заасан хэмжээний хамгийн дээдийг нь өгөөд байна гэж хэлсэн. Шалтгаан нь юундаа байна вэ, өнөөгийн улс төрийн тогтолцоонд байна уу?

-Энэ бол дан ганц улс төрийн асуудал биш. Ц.Нямдорж гэдэг хүн сүүлийн 20 гаруй жил Хууль зүйн сайд, дэд сайдын албыг хашсан. Өөрөөр хэлбэл, хууль зүйн тогтолцоонд энэ хэмжээний урт хугацаанд ямар нэг байдлаар нөлөөлсөөр ирсэн гэсэн үг. Дээд ял өгнө гэдэг нь шүүхийн тогтолцооны зорилгын философийн асуудал. Хүнийг засан хүмүүжүүлэх гэдэг нэртэй ч засан хүмүүжүүлэх гээд байна уу, залхаан цээрлүүлэх гээд байна уу гэдгийг ялгаж салгаж харах цаг болжээ л гэж харж байна. Дарангуйлагч нийгмийн хувьд залхаан цээрлүүлэхийг илүүд үздэг. Э.Бат-Үүл, Д.Сосорбарам шиг тэмцэж явснаас чимээгүй суусан нь дээр гэсэн хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр яваа гэдэг чинь залхаан цээрлүүлэлт байна гэсэн үг. Шоронжуулах, айдсаар нь удирдах аргадаа гаршчихаж. Үйлдсэн зөрчлөөсөө хэд дахин чангадсан ял эдэлж суугаа 20-40 настай залуус хэдэн мянгаараа хоригдож байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол даяараа айдас, хүйдсийн өнгө аяс давамгайлж, залхаан цээрлүүлэлт хавтгайрчихсан гэсэн үг. Хууль, шүүхийнхэн өмгөөлөх гэж, ялыг нь багасгах гэж, ер нь бүх шатандаа иргэдийг юу ч үгүй болтол нь сааж байна. Дахиад хэлье, тэр хонгилыг бий болгосон гол хүн Ц.Нямдорж.10 мянган хүнд оногдох хоригдлынхоо тоогоор Монгол улс дэлхийн эхний хэдэн улсын тоонд орчихсон яваа шүү, та нарийн тоог нь сонирхоод үзээрэй.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Д.Дамба: Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт бол яг нарийндаа тусгаар тогтнолын асуудал

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр Оюу толгойгоос өөр гавьтай төсөл алга л даа, өнөөхөндөө. Гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадахгүй байгаагийн цаана ковидын нөлөө ч байх шиг байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд бид яах ёстой вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хамгийн гол хөшүүрэг бол хууль эрх зүйн орчин.

Хууль эрх зүйн орчин тодорхой, тогтвортой байх ёстой. Байсхийгээд хуулийн заалт нь өөрчлөгдөж, татварын орчин нь хувьсаад байгаа улсад гадаадын хөрөнгө оруулагчид их дургүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд татварын болон бусад нөхцөлүүд ч шаардлагатай. 1997 оны Ашигт малтмалын хуулийг баталсны дараа төр засгаас маш олон арга хэмжээ авч байсан л даа.

Наад захын жишээ гэхэд л тогтвортой байдлын гэрээ. Татварын хэмжээний хувьд гээд яривал Монгол дундаждаа орно. Бага татвартай орон биш, их татвартай ч улс биш. Баялаггаа суурилаад хөгжье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахаас өөр гарц байхгүй. Сая ярьсан татвар дээр бодлогын түвшинд анхаарах учиртай. Улс орны тусгаар тогтнол, батлан хамгаалах асуудалтай ч холбож үзэж болох асуудал л даа, татвар.

-Татвар ямар утгаараа тусгаар тогтнолтой холбогдоно гэж?

-Ялангуяа манайх шиг хүчирхэг хоёр хөрштэй орны хувьд гуравдагч хөршийн бодлого их чухал гээд ярьдаг даа.

Гуравдагч хөршийн бодлогыг татварын орчноор дамжуулж хийх ёстой. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг татаж чадвал тусгаар тогтнолд хэрэгтэй гээд байгаа нь цаанаа ийм учиртай л даа. Мөнгөө оруулчихсан улс хөрөнгөө хамгаалах бодлого явуулж таарна. Хоёр хөршийн аль нэг улсынх нь давамгайлал гэх мэт асуудал гарлаа гэж бодоход эерэгээр зохицуулах гол арга нь гуравдагч хөршийн бодлого. Гуравдагч хөршийн бодлого гэдгийг АНУ, Англи гэж ойлгож болохгүй. Хоёр хөршөөс гадна маш олон улс бий. Тэдний ашиг сонирхлыг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр татах нь их чухал. Ялангуяа Монголын үе үеийн түүхийг үзэж байхад урд хойд хөрш эвтэй үед Монголд ашиг муутай, халтай гэмээр байдаг. Энэ хоёр таарамж муутай үед бол манайд ашигтай байдаг.

–Одоо бол хоёр хөрш маань гар бариад их эе найртай байгаа. Тэгэхээр яг ийм цагт гуравдагч хөршийн бодлогодоо онцгойлж анхаарах ёстой болж таарч байна уу?

-Та зөв анзаарсан байна. Одоогийн байдлаар хоёр хөрш маань их эвтэй байгаа. Тэгэхээр гуравдагч хөршийн бодлого маш чухал. Улс төр, геополитик талаасаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих нь тусгаар тогтнолтой холбоотой ойлголт.

–Бид баялаг ихтэй учраас тэд гуйгаад ирэхгүй хаачдаг юм гэсэн хандлага манай улстөрчдөд их тод анзаарагддаг. Гэтэл дэлхийн улс гүрнүүд гадны хөрөнгө оруулалтаар цангасан хэвээр байгаа, эдийн засаг нь хүчирхэгжсэн Хятад хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад онцгой анхаарсаар яваа. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манайх шиг бага буурай хөгжилтэй орон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж зөв зүйтэй хөгжүүлж байж хөгжсөн түүх дэлхийд өчнөөн л дөө. Азийн бар улсуудын түүхийг сөхөөд харахаар цаана нь ийм л шалтгаан байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж хөгжүүлсний хүчинд хөгжсөн байдаг юм. Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирсний сайн тал их шүү. Техник технологийн хөгжил хурдацтай байгаа ийм үед хөрөнгө оруулалтаа дагаад технологийн хөгжил нь ороод ирдэг. Уул уурхайн салбараар жишээлэхэд л манайд дэлхийн уул уурхайн салбарын хамаг сайн техник технологи бүгд байна. Уул уурхайн салбарт гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадсаны л үр дүн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын бас нэг сайн тал бол хүнийг хөгжүүлж чаддаг. Дэлхийн хэмжээний уул уурхайн төслүүд дээр ажиллах хэмжээний мэргэжилтнүүд аль хэдийнэ бэлтгэгдээд эхэлчихсэн.

–Ураны хувьд гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт орж ирээд гарсан жишээ бий. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттайгаар хэрэгжиж буй нь хөдөлж өгөхгүй гацсан маягтай байгаа. Уран дээр хоёр хөршийн бодлого нөлөө байх шиг ажиглагддаг. Танд тэгж анзаарагддаг уу?

-Тэгж хардах шалтгаан харагддаг л даа. Хоёр гүрний бодлогоор хөдлөөд байвал хөгжих хэцүү санагддаг юм. Манай улсын тухайд ураны нөөцтэй улсын дэргэд бага нөөцтэй. Харин ураны нөөцгүй улстай харьцуулбал тодорхой хэмжээний нөөцтэй орон. Манайх шиг улс уран олборлох хэрэгтэй. Олборлож баяжмал болгоод, өөрөөр хэлбэл шар нунтаг хэлбэрээр экспортлоход ямар ч аюулгүй. Илт шалтгаан нь ийм байхад улстөржүүлж дэвэргээд байгаа нь хачирхалтай санагддаг. Заримдаа бүр хардмаар мэдрэмж ч төрдөг. Айлын үхэр, тугал үхсэн тохиолдол бий. Яг тиймэрхүү кейс дээр ямар нэгэн нөлөө орчихоод байна уу гэж хардаг. Уран дээр Гурвансайхан гэдэг компани бий. Үндэсний компани л даа. Бас л хөрөнгө оруулалтгүй гэсэн шалтгаанаар төслийнх нь хэрэгжилт удааширсан. Сүүлдээ Канадын “Денисен майнз” гээд ураны салбарын том компани орж ирж хөрөнгө оруулалт хийх гэж нэлээд үзсэн. Нэг хэсэг хайгуул хийсэн юм. Хайгуул хийгээд хэд хэдэн ордын нөөц тогтоосон л доо. Заримынх нь хувьд цооногоор газрын гүнд уусгах технологи туршиж үзсэн. Туршилтын ажил нь ч амжилттай болсон. Нэлээд хөрөнгө зарцуулсан.. Газрын гүнд уусгах аргаар боловсруулдаг энэ технологи дэлхийд маш, ховор сайн технологид багтдаг. Экологид хор хохирол багатай технологи гэж үзэж байгаа. Шахаж хавчаад байхаар тийм том компани яаж тэсэхэв, лицензээ чехүүдэд зарчихаад явсан.

–Лицензийг нь авсан чехүүдийн ажил хэр урагштай байгаа вэ?

-Дэмжлэг муутай, хавчлагатай байх шиг анзаарагддаг. Энэ мэт жишээнээс харахад Монголын эдийн засгийг тэлж томруулах сонирхолгүй нэг тийм айхавтар гадаад бодлого байна уу даа гэж бодогддог шүү.

–Өмнөх олон кейсээс анзаарахад шахаж хавчиж дарамтлаад байхаар нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид залхаад хаядаг, өнөө лицензийг нь урд хөршийн бизнес эрхлэгчид ч юм уу улстөрчид авчихаад байгаа анзаарагддаг. Та энэ хардлагатай санал нийлж байна уу?

-Үгүйсгэхэд хэцүү. Барим тавим жишээ ч дуулддаг. Урд хөршийн бизнес эрхлэгч гэснээс тэдний хувьд нэг онцлог байдаг. Яаж ч шахаж, дарамталсан тоодоггүй. Зүтгээд, бизнесээ хийгээд явдаг. Өндөр хөгжилтэй орнуудын хөрөнгө оруулагчид бол өөр. Шахаж хавчаад ирэнгүүт л гараад явахыг илүүд үздэг. Тэгээд ч дэлхий дээр ганцхан Монгол гэдэг улс баялагтай биш учраас тэд өөр сонголт хийгээд явдаг.

–Уранаас өөр экспортолж мөнгө олох эрдэс гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Газрын ховор элемент дээр хөдөлгөж болох төслүүдээ хөдөлгөмөөр байгаа юм. Хамгийн бага зардлаар их мөнгө олох боломжтой салбар. Германчууд гэхэд л их сонирхдог. Ангела Меркель манайхыг яах гэж зорьж ирсэн бэ гэсэн асуулт тавиад харахаар цаана нь газрын ховор элемент л байдаг. Газрын ховор элемент дээр хамтрах сонирхлоо илэрхийлэхээр ирсэн. Манайхан тухайн үед хамтарч ажиллая гэж толгой дохичихоод явсаных нь дараа таг болсон л доо. Солонгос, Япон, Герман гэх мэт машин үйлдвэрлэгч хэрнээ түүхий эд нь байдаггүй улсууд олон бий. Тэдэнд газрын ховор элементээ нийлүүлэх хэрэгтэй. Орчин үед цахилгаан машины үйлдвэрлэл хүчээ авч байна. Арван жилийн дараа цахилгаан машин ердийн хэрэглээ болно гэцгээж байгаа. Дэлхийн чиг хандлага ийм байхад бид тэр хандлагыг нь мэдэрч, угтаж ажиллах ёстой. Цахилгаан машины гол орц нь газрын ховор элемент. Газрын ховор элементээс гадна холимог металл буюу полиметаллын ордуудыг ашиглах цаг болсон. Цахилгаан машины ирээдүй гэрэлтэй байгаа ийм үед маш хэрэгтэй. Цахилгаан машин үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг хар, цагаан тугалга гэхэд л ийм төрлийн ордод бий.

–Газрын ховор элемент дээр хайгуул хийж нөөцийг нь багцаалдсан хэд хэдэн орд бий байх шүү…?

-Манайд хайгуул хийсэн хэд хэдэн орд бий, Лугийн гол, Мушгиа худаг, Халзан бүргэдэй гээд.

–Бүгдийг нь стратегийн ордод оруулчихсан. Тэгэхээр л хөрөнгө оруулалт ярихад хэцүү болчихоод байх шиг…?

-Яг тэгээд байна л даа. Миний хувьд стратегийн орд гэдэг нэр томьёонд дуртай биш. Их буруу нэр томьёо. Ер нь стратегийн орд гэж байдаггүй. Стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн гэж л бий. Тухайн улс орны эдийн засагт үр ашгаа өгөхөөр, тухайн улс орны амьдралд нөлөө үзүүлж чадах зүйлийг л стратегийн бүтээгдэхүүн гэнэ. Заавал уул уурхайтай ч холбогдохгүй. Мах, будаа гээд хүнсний бүтээгдэхүүн ч байж болно.

–Өнөөхөндөө ахиу мөнгө олох боломжтой нь зэс, нүүрс л байна. Нүүрсээ ахиухан борлуулъя гэвэл төмөр зам хэрэгтэй. Төмөр зам дээр байр сууриа хуваалцаач?

-Нүүрсээ ахиухан хэмжээгээр бага зардлаар тээвэрлэж экспортолъё гэвэл төмөр зам барихаас өөр гарцгүй. Бид төмөр зам бариагүйгээс болоод өчнөөн боломжийг алдсан. Хувийн компани мөнгөө гаргаад барья гэхэд бариулаагүй улс шүү дээ, бид.

–Төр төмөр зам барина, төр тийм үйлдвэр барина гээд төр бизнес рүү орсон, бизнесийнхний боломж руу гар дүрж хүч түрсэн хандлага сүүлийн үед маш тод анзаарагдах боллоо. Энэ хэр зөв хандлага вэ?

-Төр оролцоод ирэхээр л хамаг асуудал үүсдэг. Бүгдийг төрийн мэдэлд авна гэж яриад байдгийн цаад шалтгаан нь их энгийн шүү дээ. Төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн л сонирхол. Түүнээс биш жирийн нэг иргэнд төрд очих, очихгүй нь огт хамаагүй асуудал. Наад захын жишээ гэхэд л төрийн өмчтэй компанид төрд ажилладаг хүмүүс л юм шахдаг.

–Төрд ажилладаг жирийн хүмүүс биш, эрх мэдэлтэй цөөн нөхдөд л тийм боломж ирдэг…?

-Тэгэлгүй яахав, тэр мэдээжийн асуудал. Стратегийн орд гэдэг нэрээр төрд аваад, төрийн менежмэнтээр тухайн уурхайн үйл ажиллагааг явуулна гэдэг төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн л сонирхол. Төрд ажилладаг хүмүүсийн эрх ашиг, сонирхлоос гадна төрийн өмчийн компаниуд дээр л авлига хээл хахуулийн асуудал гарч ирдэг.

–Уул уурхайд гадаадын хөрөнгө оруулалт цутгаж, Монголын эдийн засаг 17 хувь хүрч байсан үед дэлхийн том компаниуд олноороо орж ирж байсан. Яг ямар компаниуд орж ирж байсан тухай цухас дурсах уу?

-Тэр үед маш олон том компани орж ирж байлаа. Америкийн “Пийбоди” байна. Нүүрсний талдаа дэлхийд нэг номер шахуу компани. Төмрийн хүдрийн олборлолтоороо дэлхийн номер нэг “Вале” орж ирсэн. Бразилийн компани. Ураны том компани “Денисен майнз”, “Рио тинто”-той өрсөлддөг “BHP Billiton“ байна. Энэ бүх компани Монголд орж ирээд гарсан. “Англо Американ” орж ирэх гэж үзээд шийдвэрээсээ буцсан санагдаж байна. Одоо “Рио тинто”-гоос өөр гэвэл Хятадын хэдэн компани л Монголд хөрөнгө оруулан ажиллаж байна. Гэхдээ урд хөршийн томчууд манайх руу орж ирэхгүй байгаа. Хятадын жижиг хөрөнгө оруулагчдын хувьд стандарт, аюулгүй байдал гэх мэт асуудал тийм ч чухал биш.

мэдээ нийгэм цаг-үе

Б.Наранбадрах: Адууны аяллыг хөгжүүлж чадвал дор хаяж найман их наяд төгрөг олох боломжтой

Түүхч, эдийн засагч Б.Наранбадрахтай ярилцлаа.

-Адууны асрамжийн газрын Наранбадрах гэдгээр тань монголчууд таныг андахгүй болсон. Бойны газраас адуу худалдаж аваад асрамжийн газар байгуулахад багагүй мөнгө хэрэг болж таарна. Бизнестэй юү?

-Би уг нь түүхч, эдийн засагч хүн л дээ. Хувийн бизнес гэвэл IT-гийн компанитай. 2016 он хүртэл Монголд ажилласан. Одоо бол бизнесээ гадагш нь гаргачихсан.

-Энд явцгүй байна уу?

-Ер нь хэцүү шүү. Яривал их юм бий.

-Адууны асрамжийн газар байгуулах болсон түүхээ сонирхуулаач?

-Миний амьдралын эргэлтийн цэг IT-гийн олон улсын хурал дээр болсон юм. Ази, Ойрхи Дорнод, барууныхан цугласан том хурал 2016 онд Бээжинд болоход компаниа төлөөлөөд очив оо. Хурлын хөтөлбөр, танилцуулгатай номон дээр хуралд оролцогчдын нэрийг жагсаачихсан байхаар нь бүгдийнх нь нэрсийг каллиграфаар бичээд бэлэглэх бодол төрлөө. Тэр өдрийнхөө орой захаас муутуу цаас, бийр, бэх худалдаж аваад хуралд оролцогчдын нэрсийг шөнөжингөө каллиграфаар бичлээ дээ. Хурлын сүүлийн өдрийн хүлээн авалтын үеэр зохион байгуулагчдад нь хүсэлтээ хэлтэл дуртай зөвшөөрч байна. Монголоос ирснээ хэлж, дэлхийд юугаар ондоошдгоо ярьж, ямар орчинд төрж өссөнөө сонирхуулж худам монголоор бичсэн каллиграфаа дурсгалаа. Бүгд гайхаж шагшицгаагаад, хурлын турш хэний ч нүдэнд торохгүй даруухан сууж байсан өнөө монгол чинь түмний анхааралд орчихдог байгаа. Яг тэр үед би “За та бүхнийг хооллож байх зуур Монголынхоо уртын дууг дуулж өгье өө” гээд “Хөөрхөн халиун”-ыг дуулаатахав. Дахиад л алга ташилт, гайхсан шагшсан уур амьсгал танхимыг эзэлчихсэн. Шуудхан хэлэхэд бизнес маань яг тэр агшнаас хойш цэцэглэсэн, монгол ахуй, адуутайгаа өссөн орчин маань надад амжилт авчирсан. Тэр цагаас хойш энэ том ачийг яаж хариулах вэ гэж бодож явж байгаад адууны асрамжийн газар байгуулахаар шийдсэн юм.

-Та түрүүн ондоошил гэж ярилаа. Хуучин руугаа ухрах хэрэггүй, дэлхийтэй хөл нийлүүлье гэсэн хандлага хүчтэй байгаа энэ үед ондоошил гэж ярих хэрэгцээ байна уу?

-Бид ондоошил гэдгээ буруу ойлгоод байна л даа. Хэрэглэхээ больсон, түүх гэдэг жагсаалтад орсон юмыг ондоошил гэж хараад байх шиг. Бидний одоо амьдарч байгаа хэв маяг дэлхийн улс түмнээс юугаараа өөр юм бэ гэдэг л ондоошил. Нүүдэлчин байхаас эхлээд бүх л цаг үеийн турш бидний ондоошил адуу байсан. Дэлхийн улс орнууд Монгол гэхээр мориор дэлхийг эзэлсэн л гэж хардаг. Адуу аврах бол миний хувьд сэтгэлээ дэвтээх маягийн л зүйл байсан. “Ийгл”-ээр адууны асрамжийн газрын маань тухай нэвтрүүлэг гарснаас хойш маш олон малчин холбогдож байна. Бүр мянган дуудлага ирсэн өдөр хүртэл бий. Дараахан нь “Малчин” телевизээр адууны махны эрэлт нийлүүлэлт гэсэн хэлбэрээ болиод номхон морийг эрэлтэд оруулъя, тэгж чадвал төсөвт их хэмжээний мөнгө орж ирэх боломжтой гэсэн санаа хэлтэл малын хулгайн хуулийг санаачилж батлуулсан Гомбо-Очир гэдэг хүн утасдсан юм. “Би чиний цэрэг болъё. Бид малын хулгайн хуулийг батлуулахад 10 мянган малчны гарын үсэг цуглуулж чадсан. Чиний санааг ажил болгох хэрэгтэй” гэхээр нь урам орсон шүү.

-Номхон морийг эргэлтэд оруулж мөнгө олно, бүр төсөвт нөлөөлөх хэмжээний том орлогын эх үүсвэр болгоно гэхээр санаанд багтахгүй байна л даа. Адууны махаа боловсруулж экспортолно гэвэл илүү бодитой сонсогдох биш үү?

-Адууны махны бизнес гээд харвал жилд 280-300 мянган адууг бойлж, 10, 20 хувийг нь экспортолдог. Махны ченжүүд малчдаас нэг сарвааг 50 мянга, нэг бүдүүн морийг 300-400 мянгад авдаг. Гэтэл бид бойноос амьтан аваръя гээд очихоор нас гүйцсэн морийг нэг сая 900 мянгад өгнө гэдэг. Малчдаас тийм хямд авчихаад бидэнд ийм үнээр өгөхөөр зөрүү ашиг нь хэнд очих вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Махны том ченжүүд, бүр тодруулж хэлбэл мөнгө ихтэй цөөн хятад иргэний халаасанд сая хэлсэн зөрүү ашиг орж байгаа. Харамсалтай нь тэд Монголд хөрөнгө оруулалт хийхгүй, олсон мөнгөө аваад л гарна.

-Адуугаа зарсны ашиг гэж малчдын гар дээр жилд хэчнээн төгрөг очдог бол?

-Адууны хулгайг эс тооцвол жилд дунджаар 85 тэрбум төгрөг малчдын гарт очдог. Хулгай байхгүйгээр бүгдийг нь, нэг адууг дунджаар 300 мянгаар үнэлж авахад л 85 тэрбум гэсэн тооцоо гардаг юм. Гэтэл үүний цаана малын хулгайгаас болоод малаа хямдхан өгч байгаа хүмүүс өчнөөн. Хөдөө адууны хулгай хавтгайрсан гэж олон малчин хэлж байна. Надтай холбогдсон нэг өвөө хоёр жилийн өмнө хоёр азарга адуугаа хядуулснаа ярилаа. Үнэхээр зүрх шимшрэм. Бүх адууных нь толгойг тасдаж, тамгатай арьсыг нь хуулаад ачаад явчихаж. Өнөө өвөө араас нь мотоцикльтой хөөж гүйцэж очиход өөдөөс нь буудсан байгаа юм. Тэр явдлаас хойш сар гаруйн дараа махны ченж хятадууд өвөөгийн нутаглаж байсан газарт очиж, мах бөөндөж авах зар тараасан юм билээ. Айхавтар хулгай гараад удаагүй байсан үе учраас лав хоёр, гурван айл бүх малаа зараад хот бараадсан гэсэн. Хотод орж ирсэн малчид яах нь тодорхой, “приус” машин худалдаж аваад таксинд явж амьжиргаагаа залгуулагсдын л нэг болно.

-Адууны махны бизнес байхгүй бол малчид яаж мөнгө олох вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ л дээ. Номхон морийг эргэлтэд оруулна гэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Таны хэлж байгаа үнэн л дээ. Одоогоор үүнээс өөр мөнгө олох арга байхгүй. Гэхдээ номхон морийг эргэлтэд оруулах боломжтой нэг том салбар байна. Бүр тодруулж хэлбэл, аялал жуулчлалын салбар. Түмэн морины парад хийж болно.Би гарц шийдэл хайж Дэлхийн хамгийн том амьтан хамгаалах байгууллага болох PETA руу и-мэйл бичсэн юм. Тэд хариу репорт ирүүлсэн байгаа. “Чи санаачилгаа бодит ажил болгоод Засгийн газраа хөдөлгөж чадвал бидний зүгээс туслахад бэлэн байна” гээд мэдээлэл ирүүлсэн л дээ. Америкт гэхэд л адууг хайрладаг, үрчилж аваад гэрийн тэжээмэл амьтан шиг өсгөдөг хүн 13 сая 800 мянга байдаг юм байна. Тэд зөвхөн энэ чиглэлээрээ аялдаг гэнэ. Америкаас гадна Европ гэж том тив байна. Тэнд бас ийм сонирхолтой хүн хэдэн саяараа бий. Германд гээд ярихад амьтанд ээлтэй ногоон байгаль гэдэг чиглэлийн бодлого баримталж хүнснийхээ 40 хувийг ногоон хоол болгочихсон байх жишээний. Товчхондоо амьтан хайрлах нь дэлхийн чиг хандлага болчихсон. Сүүлийн гучаад жилд л жинхэнэ шинж чанараа алдчихсан болохоос монголчууд дэлхийд хайрыг заасаар ирсэн үндэстэн. Амьтныг, байгалийг хайрлаж зэрэгцээд оршвол дэлхийдээ урт хугацаанд амьдрах боломжтойг зааж байсан хүмүүс тэр мөн чанараа гээчихсэн. Наад захын жишээ гэхэд өнөөдөр адуугаа мах гэж л хардаг болсон. Хайр байхгүй учраас юу ч байхгүй болчихож байгаа юм. Ингэчихээр гэмт хэргийн гаралт өндөр байх нь наад захын асуудал шүү дээ. Б.Ринчен гуайн “Монголын за андгай буй за” гэсэн алдартай үг бий. Гэтэл одоо за гэдэг үгийг захын хүн л хэлдэг болчихсон. Нэг жишээ нэмж хэлэхэд Америкт адууг гэрийн тэжээмэл амьтны хуулиар хамгаалдаг юм билээ. Би танд нэг харьцуулалт хэлье. Дэлхийд жилдээ 144 мянган адуу бойлдог гэсэн статистик бий. Гэтэл манай улсад жилдээ 300 мянган адуу бойлдог гэж би танд түрүүн хэлсэн дээ.

-Их өндөр тоо байна шүү. Гэхдээ адуугаа бойлохоо болиод түмэн адууны парад хийлээ гэж бодъё. Бразилийн карнавал шиг дэлхийд хүргэнэ гэдэг нүсэр ажил болох байх даа?

-Дэлхийн амьтан хамгаалах байгууллага “Хэрвээ та нар адуугаа бойлохоо больж аялал жуулчлалын салбараа хөгжүүлэх шийдэл болгоно гэвэл үнэгүй сурталчилж өгөх боломж бий. Танайхыг Леонардо Ди Каприо сурталчилж болох юм” гэсэн утгатай хариу ирүүлсэн байгаа.

-Яагаад заавал Леонардо Ди Каприог онцолж хэлсэн юм бол?

-Леонардо Ди Каприо Зүүн Өмнөд Азийг хариуцсан хүн нь юм билээ. Энэ бол Монголыг хэдэн тэрбумаар сурталчлах үнэгүй боломж. Дэлхийн амьтан хамгаалах байгууллагын Италийн салбарын эмэгтэй адуугаа хайрладаг болчихвол яг тэр чиглэлээр аялдаг жуулчдаа аваад очъё гэсэн утгатай захидал ирүүлсэн, бүр видео хүртэл хийгээд явуулсан байсан. Та түрүүн Бразилийн карнавал гэж асуусан даа. Жилдээ дөрвөн сая 900 мянган жуулчин зөвхөн тэр карнавалыг үзэх гэж Бразилийг зорьдог.Манай улс жил бүр морин цэргийн түмэн адууны парад хийнэ гэж зарлачихад л дэлхий сонирхоно. Түмэн цэрэгтэй морин парад зохион байгуулахдаа тэр арга хэмжээгээ “Сүбээдэй жанжны түмт” гээд нэрлэчих хэрэгтэй. Дэлхийн батлан хамгаалахын түүхэнд Сүбээдэй жанжны тактик онцгой судлагдахуун болдог. Суворовынхон хүртэл судалж байгаа тактик. Сүбээдэй жанжны тулааны үеэр хэрэглэсэн тактикийг бодитоор нь үзүүлнэ гэчихэд дор хаяж гурван сая жуулчин зэрэг авах бүрэн боломжтой. Дэлхийн улсуудын Батлан хамгаалахын сайд нарыг урихад ч болохгүй юмгүй. Тэгээд эхний хэдэн жилдээ дэлхийн мэдээллийн хоёр, гурван том агентлагийг мөнгийг нь төлөөд урих хэрэгтэй, сүүлдээ өнөөдүүл чинь дамжуулалтаа хийхийн тулд манайд мөнгө төлдөг болно. Түмэн адууны баяр арав хоног үргэлжиллээ гэж бодоход нэг жуулчин багадаа 1000 ам.доллар манай эдийн засагт шингээгээд буцна. Гурван сая жуулчин ирлээ гэхэд дор хаяж найман их наяд төгрөгийн нөлөөг макро эдийн засагт үзүүлнэ. Миний түрүүн танд хэлсэн 85 тэрбум төгрөг найман их наяд төгрөг болж хувирна гэсэн үг. Мэдээж түмэн адууны баяр дан ганц парадаар хэмжигдэхгүй. Дотоодын морь сонирхогчид, адуучид, малчид хурдан хурц, жороо адуунуудаа наймаалцаж, айраг цагаа, адууны хэрэглэл, морин соёлын үзэсгэлэн зохион байгуулагдаж таарна. За тэгээд төрөөс уяачид малчдаа шагнах ёслол хийх гэх мэт арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах боломжтой.

-Та гурван сая жуулчин ирэх боломжтой гэдэг тооцоог ямар үндэслэлээр яаж гаргасан бэ?

-Дэлхийн амьтан хамгаалах байгууллагаас надад ирүүлсэн тооцоон дээр суурилж хэлсэн тоо л доо. Түмэн адууны парад үнэхээр шийдэл болж чадвал адуу хамгаалдаг дор хаяж гурван сая жуулчин танай улсад очих боломжтой гэсэн утгатай хариу ирүүлсэн юм.

-Тийм олон тооны номхон морийг хаанаас яаж, ямар арга, шийдлээр бэлдэх вэ?

-Монголд номхон морины эрэлт нь их ч нийлүүлэлт нь байдаггүй. Гэхдээ үүнийг маш хялбархнаар шийдэх боломжтой. Дүүргийн Засаг дарга нар хот суурин газрын эргэн тойронд сургууль, аав, ээжүүдтэй хамтарч адууны жүчээнүүд байгуулахад л болчих юм. Хан-Уул дүүргийн нэг сургууль 600 хөвгүүнтэй байлаа гэж бодъё.100 хүү нь моринд дуртай байг. Өнөө хөвгүүдийн аав ээж нь өвөлдөө адууны мах авдаг мөнгөөрөө хүүдээ морь зүслээд өгчихөд л болоод явчихна. Засаг даргатайгаа нийлж барьсан жүчээнд өнөө морьдыг нь тусгай хүмүүс тэжээнэ. Аав, ээжүүдийн хувьд хөвгүүдээ амралтын өдрүүдээр нь морин дээр нь аваачаад байхад л номхон морины тоо нэмэгдээд ирнэ. Малчид морио унаж эдэлж номхон болгоод бойнд биш, тэр жүчээнүүдэд авчирч өгөхдөө илүү дуртай байна. Номхон морины тоо өсөөд ирэхээр Засгийн газар жинхэнэ зохион байгуулалтаа хийх боломжтой болно. Тэр хүртэл тодорхой хугацаа зарна л даа. Гэхдээ цаад зах нь дөрвөн жилийн дараа түмэн морин цэргийн парад хийх боломж бүрдэнэ.

-Монголчуудын талаас хол илүү хувь нь хот суурин газрын амьдралд шилжчихсэн. Адуугаар хүүхэд хүмүүжүүлнэ гэхээр гайхах хүн олон болсон байх. Адуутай ойр өсвөл хүүхдийн хүмүүжилд ингэж тэгж нөлөөлдөг гэсэн бодит түүхүүдээр ярилцлагаа үргэлжлүүлэх үү?

-Тийм түүх олон шүү. Адууны асрамжийн газрыг маань сурвалжилсан сурвалжлагын дараа хүүхдийг адуугаар хүмүүжүүлсэн туршлагатай нэг хүн манайхыг зорьж ирээд надтай уулзсан юм. Монголын каскадёрын буюу орлон тоглогчдын холбооны ерөнхийлөгч, Монголын үндэсний морьт харвааны холбооны тэргүүн Б.Болдбаатарыг монголчууд андахгүй байх. Яармагт морин харваа хийдэг залуу. Тэр залуу “Чиний ярьж байгаа юм яг миний мэддэг зүйл байна. Хоёулаа нэгдье” гэсэн л дээ. 50 гаруй хүүхэд өргөж авсан, өргөж авсан хүүхдүүдээс нь дэлхийн хэмжээний кинонд орлон тоглогчоор ажилласан хэд хэдэн залуу бий. Нэг нь “Мулан” кинонд орлон тоглогчоор оролцсон. “Марвел” киноны зураг авалт Австралид болсон доо. Тэнд хэдэн залуу орлон тоглогчоор оролцсон. Том Хэнкстэй хамт карантилагдлаа энэ тэр гээд шуугьсан даа, тэр залуус Б.Болдбаатарын бэлдсэн хүүхдүүд. Болдоо надад нэг түүх ярьсан юм. Найз нь PC, коланд донтсон дунд чөмөг нь тахийчихсан хүүгээ дагуулаад ирж л дээ. “Хажуудаа байлгаж хүн шиг хүн болгоод өг” гээд зориод ирж. Болдоо өнөө хүүд “Мойлхон” гэдэг морио зүсэлж өгөөд “За чи энэ морийг унахгүй шүү. Тэжээгээд, ярилцаад, хамтдаа алхаад бай” л гэж. Тэр хүү одоо Каскадёрын холбооных нь орлон тоглогч, том залуу болсон гэсэн. Морин харваа сонирхож ирсэн хүүхдүүдээс хайр халамж дутуу, ээж, аавгүй нь Болдоогоос салдаггүй юм билээ. Тийм хүүхдүүдээ өргөж аваад, адуутай ойрхон өсгөж хүмүүжүүлж сайхан амьдралд хүргэж яваа буянтай залуу. “Мулан” киноны гол дүрийн орлон тоглогч дэлхийн алдартай эмэгтэйтэй ойр харилцаатай ажилладаг, өнөө бүсгүйгээр дамжуулж хүүхдүүдээ гадагшаа тэтгэлэгтэй сургуульд явуулдаг гэсэн.

-Танай адууны асрамжийн газарт хүүхдүүд хэр очиж байна вэ?

-Манайхыг сурвалжилснаас хойш аав, ээжүүд их хандаж байгаа. Хүүхдүүд ч их залгаж байна. Зорьж ирэх хүүхдүүд өдөр ирэх бүр нэмэгдсээр байгаа. Би нэг зүйл анзаарсан. Хүүхдийн анхаарал адуутай байх үедээ 100 хувь төвлөрдөг шиг санагддаг. Манай адууны асрамжийн газарт нэг хүү хаваржингаа өнжиж IELTS-т бэлдсэн юм. Морио унаад шугуй руу ороод таг чиг болчихдог байлаа. Тэнд яг яадгийг нь сонирхоход “Морио чөдөрлөчихөөд идүүлэх зуураа үгээ цээжилдэг. Морины идэж байгаа чимээнд үг цээжлэхээр мартдаггүй юм” гэж хэлсэн шүү. Б.Болдбаатарын хэлсэн нэг явдал санаанд орчихлоо. Болдоо нэг хүүд морь зүслээд өгч л дээ. Морин дээрээ байнга ирдэг хүү аавдаа “Би энэ жил төрсөн өдрөө тэмдэглэхгүй байхаар шийдлээ, та миний төрсөн өдөрт зарцуулах мөнгөөрөө моринд маань тэжээл авч өгөөрэй” гэсэн байгаа юм. Хайр дагаж хариуцлага ирдгийг хүү хэнээр ч хэлүүлэхгүй сурчихсан байгаа биз. Хүүхдийг мориор дамжуулж хүмүүжүүлэх хуучны монгол арга нь хөдөө бэлээхэн байна, тэр ахуйг суурин газрын хүүхдүүдтэй түрүүн та бид хоёрын ярьсан жишиг загвараар уяж чадвал эдийн засаг, нийгэмд маш том эерэг нөлөө үзүүлж чадна.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хотыг татвартай болгох нь зөв

Post author By ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН
Post date 2021-05-24
No Comments on Хотыг татвартай болгох нь зөв

Хэн ч хотод амьдрах эрхтэй. Хаана амьдрах нь хүний заяагдмал эрх учраас, Монгол Улс хүний заяагдмал эрхүүдийг Үндсэн хуулиндаа тусгаад өгчихсөн ардчилсан орон болохоор хэнийг хаана амьдрахыг захиргааны аргаар шийдэх эрх мэдэл хэнбугайд ч байхгүй. Товчхондоо ямар ч хүнийг төр засгийн эрх мэдлээр далайлгаж хотоос хөөж гаргах, шахаж хавчих засаглалтай улсад бид аж төрдөггүй. Харин хотод аж төрье гэвэл татвараа төлөөд амьдар гэсэн босго тавьчихмаар санагддаг. Дэлхийн аль улсын хотууд яг ийм зохицуулалтаар иргэдийнхээ хөдөлгөөнийг хазаарласаар ирсэн түүхтэй. Тэгж байж хот нь хүндээ түүртэж, хүний их урсгалаас үүдсэн элдэв асуудалд дарагдчихгүйхэн шиг хөгждөг жамтай.

Амьдрах газраа сонгох эрхэд чинь халдахгүй, татвараа төлчихвөл л хотод амьдарч болно гэчихээр хаа хаанаа эрүүл, шударга сонсогдож байгаа юм л даа. Цэнхэр гаригийн хаана байхаас үл хамаарсан ганц үнэн бий. Хаа газрын сайхан амьдрах мөрөөдөлтэй хүмүүс хот суурин бараадаж дажгүй орлоготой амьдрах чин хүсэл тээцгээдэг. Ганц Монгол ч биш, бүх л улсын буйд тосгодын иргэд ийм хүсэлтэйгээр хот нийслэлээ бараадсаар ирсэн, цаашдаа ч энэ цуваа тасрахгүй биз. Хот нь зүй жамаараа хөгжсөн ухаалаг улсын түүхийг ухаад харах нь ээ иргэдийнхээ энэ урсгалыг түрүүн хэлсэнчлэн татвараар л хазаарласан байдаг юм билээ. Бүр тодруулж хэлбэл, хотын татвараар. Гэхдээ хэн ч төлөхөөр хэмжээний биш, овоо өндөр татвар ногдуулж байж асуудлаа шийдсэн анзаарагддаг. Япон гэхэд л оршин суугчийн татварыг иргэний татварын дараах орлогоос 10 хувиар тооцож авдаг гэсэн мэдээллийг хэдэн жилийн өмнө уншсан санагдаж байна.

Манайд энэ мэт хотын татвараа ахиухан ногдуулдаг туршлагыг шууд хуулаад хэрэглэчихэд болохгүй юмгүй. 61-ийн гармаас цааш суурьшвал хотын татвар авахгүй гэдэг ч юм уу тодорхой зааг бүс тавиад өгчихвөл утаа, түгжрэлээ шийдэх тийм ч хэцүү биш. Ийм арга хэрэглэхгүй бол Улаанбаатарыг зорих иргэдийн цуваа лав л ойрын жилүүдэд татрахгүй нь ойлгомжтой байна.

Малаа зараад хот бараадсан хосууд яадаг билээ, хашаа гэр худалдаж аваад төвхнөдөг. Ингээд ч зогсохгүй, таксинд явж амьжиргаагаа залгуулахын тулд хоёулаа приус авчихаж байгаа юм. Ажил хийе гэх нь ээ мэргэжилгүй, туршлагагүй, нас зүс гээд өчнөөн саадтай тулдаг учраас ингэхээс ч аргагүйд хүрдэг. Нийслэлд 600 гаруй мянган машин хөлхөлддөгийн 100 гаруй мянга нь таксины үйлчилгээ үзүүлдэг гэсэн дам тооцоо бий. Үнэнд ойрхон тоо байх. Хотын замаар зорчих машины бараг гуравны нэг нь эерүүгээр хэлэхэд таксины үйлчилгээнд, хатуухан хэлэхэд, дэмий шахуу бөглөө үүсгэж яваа нь бодитой үнэн. Улаанбаатарын утаа, түгжрэл мөнхийн асуудал болсны цаана ийм л энгийн шалтгаан нуугддаг.

Дахиад онцлоход, хотын татварыг ахиухан хувиар тавьчихвал өдрөөс өдөрт утаа, түгжрэлийн зовлон нэмэгдэхгүй. Хотын төвөөр зорчих машинуудаас татвар аваад эхэлбэл түгжрээ тодорхой хэмжээнд шийдэгдэнэ гэсэн яриа хөөрөө албаны хүмүүсийн дунд өрнөдөг ч иргэдийн эсэргүүцэл, шүүмжлэлээс болдог байх, тэгсхийгээд нам жим болчихож байгаа анзаарагддаг. Дэлхийн олон хот замын түгжрээгээ яг ийм аргаар шийдсэн байдаг, хүссэн ч, эс хүссэн ч алс ирээдүйдээ ашиглаж л таарах байх, энэ аргыг.

Хөдөө алс сумдад амьдрал хэцүү байхад амьжиргаагаа бодсон иргэд хот бараадалгүй яах вэ дээ, хотын татварыг өндөр тавьчихаар тэд яаж амьдрах юм гэсэн асуулт мэдээж гарч ирнэ. Гэхдээ энэ асуудлыг шийдэх гарц бас бий. Нийслэлд түгжрээ, утаа нэмэхгүйгээр төв газар бараадагсдын асуудлыг шийдэх гарц нь дагуул хот, суурингуудыг нэг биш нэжгээдээр нь байгуулах. Дагуул хот гэхээр заавал нүсэр, томоор төсөөлж төсөв мөнгө ярьж толгойгоо гашилгах шаардлагагүй санагддаг. Улаанбаатарын ойр орчим хорь гаруй мянган хүн амтай жижиг хот суурингууд байгуулчихад л болоод явчихна л даа, уг нь. Зүүн тийшээ Налайх, Эрдэнэ сум, баруун тийшээ Баянчандмань, Батсүмбэр, урагшаа Зуунмод, Майдараа түшиглээд дагуул хот байгуулчихвал нэг талаас Улаанбаатарын түгжээ, утаагаа шийдчихнэ, нөгөө талаас суурин бараадсан хүмүүсийн асуудал ч шийдэгдчих сайн талтай. Эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, төрийн байгууллага, фитнесс, үсчин гээд бүх үйлчилгээг нь төвлөрүүлсэн суурин байгуулчихвал хэн ч Улаанбаатарын их бужигнаанд амьдрах гэж тэмүүлэхгүй. Бүр цаашлуулж харвал хот тойрсон зам, эрчим хүч гэх мэт дэд бүтцийн асуудлуудаа ч шийдээд авчихна.

мэдээ эдийн-засаг

Г.Батжаргал: Уул уурхайн орлогыг хүртээмжтэй болгоно гэдгийг мөнгө тараах гэж хараад байна

Санхүүч Г.Батжаргалтай ярилцлаа.

-ДНБ 15 хувиар өслөө гэсэн тоог статистикийн хорооноос өгөө. Хөл хорионоос болж бизнес нь хумигдсан аж ахуйн нэгжүүд, орлого боломж нь багассан иргэдийн талаас харвал цаасан дээрх өсөлт гээд хэлчихмээр. Эдийн засгийн 15 хувийн өсөлт яг иргэд, аж ахуйн нэгждээ наалдсан хүртээмжтэй өсөлт байж чадах уу?

-ДНБ-ий 15.7 хувийн өсөлтийн хувьд статистикийн арга, математикийн тооцоолол талаасаа үнэн л дээ. Энэ оны нэгдүгээр улирлын өсөлтийг өнгөрсөн оны мөн үеийн ДНБ-тэй харьцуулж гаргаж байгаа юм. Ингэж харьцуулсан суурь тоог харахаар 2020 оны нэгдүгээр улиралд манай улсын эдийн засаг 10.7 хувиар агшчихсан байгаа юм. Статистикийн тооцож гаргасан өсөлтийг задлаад харвал дотор нь уул уурхайн өсөлт жин дарж байгаа л даа. Бусад салбаруудыг харахаар ойролцоогоор 0.6-1.5 гэх мэтээр маш бага өсөлт үзүүлсэн байх жишээний. Тэгэхээр эдийн засгийн энэ удаагийн өсөлтийг нийт улсын эдийн засгийн хувьд хүртээмжтэй гэж хэлэхэд хэцүү. Өөрөөр хэлбэл, ДНБ-ий өсөлтийн гол шалтгаан нь уул уурхай болоод байна. Коронавирус гарснаас хойш гурав, дөрвөн удаагийн хатуу хөл хорионд орсон, эдийн засаг, бизнес, цалин хөлсний орлого буурсан байхад яагаад ч өссөн гарах боломжгүй гэсэн байр суурь байгааг нэг талдаа үгүйсгэх аргагүй.

-Банк санхүүгийн статистикаас харахад ямархуу зураг харагдаж байгаа бол. Жишээ нь, иргэдийн хадгаламж өссөн үү, өнгөрсөн хугацаанд?

-Банкны системийн ерөнхий тоонуудыг харахаар иргэдийн хугацаатай хадгаламж өсөлт үзүүлээгүй анзаарагдсан. Нөгөө талдаа иргэдийн харилцах болон улс, хувийн байгууллагуудын харилцах дансны үлдэгдлүүд нэмэгдсэн зураг харагдлаа. Эдийн засгийг дэмжих арван их наядын хөтөлбөр гэж өнгөрсөн гуравдугаар сард зарласан даа. Оны эхэнд төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл 8.3-8.4 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Саяхны мэдээг харахад 9.7 болоод нэг их наядаар нэмэгдсэн байна.

-Иргэдийн харилцах дансны үлдэгдэл нэмэгдсэн нь ямар шалтгаантай гэж та харж байна вэ?

-Иргэдийн харилцах дансны үлдэгдэл нэмэгдсэн нь магадгүй дунд болон дундаас дээш орлоготой иргэд улсаас тараасан мөнгийг хэрэглээндээ нэг их зарцуулаагүйтэй холбоогүй болов уу. Бага, дунд орлоготой иргэдийн хувьд авсан даруйдаа хэрэглээндээ зарцуулсан байх. Улсын байгууллагын харилцахууд нэмэгдэж байгаа нь нэг талдаа сайн ч нөгөө талд Оюу толгойн татварын маргаанаар орж ирсэн нэг их наяд төгрөг иргэдийн гар дээр бэлэн мөнгө болж тараагдсаныг дурдах ёстой. Эдийн засаг руу энэ хэмжээний мөнгө гаднаас орж ирсэн гэсэн үг.

-Гэхдээ ид хөл хорионы үе буюу дөрөв, тавдугаар сарын тоог статистикийнхан нэгтгэж амжаагүй байгаа. Тэр үед өөр дүр зураг анзаарагдаж мэдэх л юм…?

-Тийм л дээ, сүүлийн хөл хорио нэлээд урт хугацаанд үргэлжилсэн. Энэ хугацаанд эдийн засаг яг ямар болсон талаарх статистик албан ёсоор гараагүй. Өөрөөр хэлбэл, статистикаас сая зарласан тоо энэ хугацаатай хамаагүй. Оны эхний гурван сарын тоо л багтсан. Урт хугацааны хатуу хөл хорио дөрөвдүгээр сарын 10-наас эхэлсэн байгаа.

-Уул уурхайгаас шууд хамааралтай өсөлтийг зүгээр бэлэн мөнгө тарааснаар эдийн засагт бодитой эерэг нөлөө үзүүлэхгүй л дээ. Уул уурхайн өсөлтийг иргэн бүрд хүртээмжтэй болгохын тулд яах ёстой вэ?

-Уул уурхайгаас хамаатай өсөлт олон улсын зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ сайн байгаатай шууд холбогдоно л доо. Зүй нь уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогыг эдийн засгийн салбараа хөгжүүлэхэд зарцуулах ёстой юм. Монголын хувьд олон улсын зах зээлд бүтээгдэхүүн гаргаж доллар олох боломжтой гарын таван хуруунд багтахаар хэдэн салбар бий. Энэ салбарууддаа хөрөнгө оруулалт хийж, ажлын байр олноор нь бий болгох эрэлт байгаа. Ингэж чадвал иргэдийг халамжлах биш, ажилтай болгох бодлого бодитоор хэрэгжинэ. Уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогыг иргэдэд бодитой, хүртээмжтэй, тэгш хүртээх ганц боломж гэвэл энэ л дээ. Харамсалтай нь улстөрчид уул уурхайгаас олж байгаа орлогыг иргэн бүрд хүртээмжтэй хүргэнэ гэдгийг халамж, бэлэн мөнгө тараах төдийгөөр хараад байна. Халамж бол нэг удаагийн шийдэл, цалин хөлс бол тогтмол орлого. Тэгэхээр нэг удаагийн орлогыг тогтмол орлого болгоход чиглэсэн бодлого л хамгийн үр дүнтэй. Ингэхийн тулд улс төрийн нэлээд томоохон реформын шинжтэй бодлого хэрэгтэй уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дандаа сайн байхгүй. Манай улсын тухайд уул уурхайн салбарт үнийг тогтоогч биш. Даган явагч улс орон учраас уул уурхайд найдсан эдийн засгийн өсөлтдөө ханаж болохгүй.

-Бизнесийг дэмжих зээл яг дэмжлэг хэрэгтэй бизнес эрхлэгчдэдээ очиж чадахгүй байна, хөл хорионоос болж туйлдсан иргэд банкны шалгуурт унаж байна гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ тал дээр мэргэжлийн хүний хувьд байр сууриа хуваалцаач?

-Эдийн засгийг дэмжих арван их наядын хөтөлбөрийн тухайд ийм агуулгатай хөтөлбөр олон оронд хэрэгжиж яваа. Манай улсын хувьд эзэндээ хүрч чадаж байна уу гэдэг л хамгийн гол анхаарах өнцөг. Үүн дээр олон янзын байр суурь дуулдаж байна л даа. Зарим нь банк өөрийнхөө эх үүсвэрээр олгож, эрсдэлээ өөрөө үүрч байгаа учраас шалгуур тавих нь зөв гэж харж байна. Нөгөө хэсэг нь банкны шалгуурт тэнцэхгүй нь олон боллоо, тэр утгаараа бизнесийг дэмжих зээлийн хүртээмж муу байна гэх мэтээр байр сууриа илэрхийлж яваа. Яалт ч үгүй тийм асуудал бий. Өмнө нь зээл аваад ковидоос болж зээлээ төлж чадахгүй яваа жижиг, дунд бизнес эрхлэгч иргэдийн тухайн зээлийн үлдэгдлийнх нь хүүг улсаас тодорхой хэмжээнд хөнгөлөх бодлого явуулсан бол илүү үр дүнтэй байсан байж мэдэх юм. Одоо зээл хүсч байгаа хүмүүсийн хувьд өмнө нь зээл аваад төлж чадаагүй гэсэн шалтгаантай хэсэг багагүй бий.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Др.Нийлс Хегевиш: Монголын ардчилал сайн, гэхдээ улс төрийн тогтолцоо нь бага зэрэг ганхаж байна

– ДЭЭДСИЙН САЙН САЙХАН ДООДСООС ХАМААРДГИЙГ ОЙЛГОХ УЛС ТӨРИЙН БОЛОВСРОЛ ИХ ЧУХАЛ –

Фридрих-Эбертийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч, доктор Нийлс Хегевиштэй ярилцлаа.

-Та Монголд Фридрих Эбертийн санг дөрвөн жил удирдаж ажиллалаа. Энэ зун нутаг буцах гэж байна. Магадгүй арван жилийн дараа танд Монголоос ямар сэтгэгдэл үлдэх бол?

-Юун түрүүнд амь, ажлын гээд янз бүрийн шалтгаанаар маш олон хүнтэй уулзаж учирч явлаа. эндхийн хүмүүс нээлттэй, нөхөрсөг, чин сэтгэлээсээ байдаг, германы талаар, ирсэн зочдын талаар ихэд сонирхдог нь онцгой санагддаг. энд би хувь хүнийхээ хувьд ямагт л сайхан, дулаахан сэтгэгдэлтэй байсан даа. энэ мэдрэмж маань заримдаа Улаанбаатарын жижиг сажиг саар зүйлийг тоохгүй өнгөрөөхөд тусалдаг байлаа. Монголд сайхан байсан, бас нэг зүйл нь ажлынхаа хүрээнд хийсэн аяллууд. би 21 аймгаас 17 руу нь явчихаж. Ковид гараагүйсэн бол 21 аймгийг бүгдийг нь гүйцээх байсан байх. монголчуудын тухай танд ярьсан сайхан зүйлсийн тал дээр хөдөөгийнхөн хэд дахин илүү шүү. Дээр нь танай улсын маш үзэсгэлэнтэй байгалийг бахдахгүй өнгөрч болохгүй. хөдөө машинаар их хол, урт замд явдгаа санах байх. Явж чадахгүй байгаа болохоор одоо ч санагалзаж л байна.

-Гэргий тань финлянд, бас хөгжимчин хүн. Гэргийтэйгээ Монголд ирээд монголчууд дунд амьдрахад хамгийн түрүүнд юу онцгой санагдсан бэ. Учир нь би танаас танайхны тухай гэхээс илүүтэй Монголын тухай асуумаар байна. Гадныхан биднийг биднээс өөрөөр хардаг учраас. Харж байгаа тэр өнцөг нь бидэнд их сонирхолтойгоос гадна хэрэгтэй.

-Анх энд ирээд тийм ч харь санагдаагүй. Энэ мэдрэмжээ хамгийн их гайхсан. би өмнө нь азид нэг их байгаагүй л дээ. германаас их өөр байх гэж бодож ирсэн чинь ажил дээр оффист гээд л ер нь их олон зүйл европжуу санагдсан, монгол социалист орон байсантай холбоотой байх. Би өмнө нь зүүн Европт бас ч үгүй нэлээн удаан амьдарсан хүн. Тэндэхтэй жишээлбэл, литвид байсантай адил зүйл, социалист өв олон анзаарагдсан.

Би бас грайфсвальд, Зүүн германд арав гаруй жил амьдарсан. Зүүний социалист амьдралыг мэддэг хүнд Монгол ер харь санагдахгүй. Кассны дугаарт урдуур дайрдаг хандлага, автобусаар зорчдог байдал, төрийн албан хаагчдын дүр төрх, дэлгүүрээр үйлчлүүлдэг янз байдал гээд олон зүйл нь адилхан. германаас, баруунаас ирсэн хүмүүсийн дасах ёстой өөр нэг зүйл бол хоол. Энэ талаар ярихдаа би их болгоомжтой хандах ёстой байх л даа. ийм их мах, ийм мах сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг гэж ер бодоогүй (инээв). хүмүүсийн талаар хэлэх өөр нэг зүйл байгаа юм байна. монголчууд харилцахад их нээлттэй хүмүүс. улс төрийн чиглэлээр ажиллана гэдэг тийм ч амар биш. Заримдаа хүндхэн сэдвээр ярилцах хэрэг гарна. Монгол түншүүдтэйгээ итгэмээргүй шулуухан ярьж болдог нь үнэхээр сайхан.

-Монголчуудын зарим нь өөрсдийгөө их европжуу гэдэг, зарим нь үгүй ээ бид азиуд гэдэг. Монголчууд үнэхээр тийм их европжуу гэж үү?

-Монгол Улс соёлын бодлогын хувьд яг Европ, Азийн зааг дээр байгаа нь их тод харагддаг. Олон талаас янз бүрийн нөлөөнүүд уулзалдаж, холилдчихсон. Нэгдсэн улс гэмээр юм уу. Түүнээс биш 100 хувь ази, эсвэл 100 хувь европжуу гэж хэлж болохооргүй. Энэ нь их гайхалтай. хүмүүсийн харилцаа, өдөр тутмын амьдралын өрнөл гээд л европжуу юм даа гэх их олон зүйл харагддаг. нөгөө талаар шашин, хуучны барилга байгууламж гээд олон зүйл нь ази.

Ер нь ази уу, европжуу юу гэдэг асуултад хүрээ хүрээгээр өөрөөр хариулах байх. Жишээлбэл, улс төрийн соёлын хувьд зөвхөн өөрийнхөө, европ хүний зүгээс харж хэлэхэд, Монгол илүү европ тал руугаа. Улс төр, ардчилал, төрийн тогтолцооны байгууллагууд, мөн нэг тогтолцооноос нөгөө рүү шилжсэн социалист туршлага Европын олон оронд бий. Энд явагдсан процесс, тулгарсан асуудлуудыг зүүн Европын олон орны жишээнээс харж болдог л доо.

-Таны хувьд монголчуудад улс төрийн боловсролын тал дээр тусалж зөвлөхөөр ирсэн. Монголын улс төрийн талбарт дөрвөн жил ажиллачихлаа. Манай улс төр ямархуу явагдаж байна даа. Би үүнийг Германтай ч юм уу ерөөс харьцуулах гэсэнгүй. Ерөнхий л асууж байна.

-Фридрих-Эбертийн сан бол дэлхий даяар ажилладаг Германы улс төрийн сан. Ажлын маань хамгийн чухал хэсэг бол ардчиллыг дэмжих. Монголд ч ардчиллын хөгжлийг дэмжихийн тулд ажиллаж байгаа. Олон жилийн турш зүүний намуудтай ажиллаж байна. Танай улсын хувьд гээд ярихад л МАН-тай олон жил хамтарч ажиллаж яваа. Монголын ардчилал гэж ярихаас өмнө ерөөс төгс ардчилал гэж байдаггүйг хэлэх хэрэгтэй. Ардчилал гэдэг өөрөө Америк, Европ өөр хаана ч байсан зарим хүмүүс сэтгэл хангалуун бус байдаг, болохгүй, бүтэхгүй юм байж л байдаг, тийм л зүйл. Монголд ч ялгаагүй. Амин, үндсэн функцууд, тодруулбал, чөлөөт шударга сонгууль, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, тайван амгалан байдлаар засгийн эрх солилцсон зэргийг нь авч үзвэл Монголын ардчилал их сайн. Цар тахлаас болоод өнгөрсөн жилийн Их хурлын сонгууль хүнд нөхцөлд явагдсан ч сонгуулийн өрсөлдөөн байсан, сонгуулийн олон талт мэдээнүүд цацагдсан. Миний харж байгаагаар, ямар нэгэн залилан, манипуляци явагдсангүй. Би хувьдаа өнгөрсөн жил болсон парламентын сонгуулийг хүнд нөхцөлд явагдсан, шударга, чөлөөт сонгууль болсон гэж харсан. Энэ бол болж бүтэж байгаагийн шинж. Өнгөрсөнд ч гэсэн, 2008 оны ганц тохиолдлыг эс тооцвол эрх баригч намууд солигдохдоо ямар нэг зөрчил, тэмцэлд хүрч байсангүй. Олон оронд засгийн эрх ингэж амар тайвнаар солигддоггүй. Энэ бол Монголд ардчилал байгаагийн шинж. Бид болохгүй байгаа зүйлсийг нь харахаараа болоод байгааг нь анзаардаггүй талтай.

-Гэхдээ болохгүй юм их байна аа. Баруун, зүүний бодлоготой нам гэхээс илүү эрх мэдлийн, мөнгөний юуны ч юм эрх ашгаасаа болж нам харгалзахгүйгээр хөшигний ард нэгдчихсэн бүлэглэл энэ тэр гээд…?

-Таны хэлснээр болохгүй байгаа ч гэх юм уу, эсвэл муухан байгаа зүйл нь улстөрчид, намуудын хоорондын эдийн засгийн ашиг сонирхолтой холбоотой өрсөлдөөн. Хахууль ганц намын биш бүх намын асуудал гэдгийг бид бүгд мэднэ. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн сүлжээг шударгаар ашиглаж чаддаггүй, худал мэдээлэл, гүтгэлэг тараадаг гэх мэт олон зүйл бий. Энэ байдлаараа удвал асуудал үүснэ. Хэрэв ард иргэдийн толгойд сонгууль ач холбогдолгүй, намууд бүгд адилхан, улстөрчид зөвхөн амин хувиа хичээдэг гэсэн бодол удаан орших юм бол ардчилалд аюул нүүрлэнэ. Товчхондоо ардчиллын үндсэн функцүүд 30-аад жилийн турш Монголд гайгүй сайн байна. Гэвч намууд, тэдний өрсөлдөөн, хувийн ашиг сонирхлыг олон нийтийнхээс ялгаж салгах асуудал, шүүхийн хараат бус байдлын хувьд сайнгүй байна. Одоо бид улс төрийн тогтолцоо бага зэрэг ганхаж яваа үед амьдарч байна. Үндсэн хуулийн Цэц Ерөнхийлөгчийг дахин сонгогдох эрхгүй гэсэн шийдвэр гаргаcнаа эргээд сонгогдох эрхтэй гээд, эсвэл Ерөнхийлөгч эрх баригч намыг тараана гээд, энэ бүхэн ардчилал сайн хөгжиж байгаагийн шинж биш л дээ.

-Үндсэн хуульдаа бид бас танайтай адил ардчилсан, хүмүүнлэг нийгмийг байгуулна аа гээд биччихсэн байгаа. Түүхийг нь аваад үзэхээр хүмүүнлэгийн үзэл Европт дундад зууны сүүл үеэр дэлгэрч, хүмүүсийн оюун санаанд онцгой нөлөөлсөн байдаг. Тэр үеэс дэлхий даяар хүн төрөлхтөн тэс өөрөөр төсөөлдөг, сэтгэдэг болсон. Тийм харанхуй бүдүүлэг үед яаж ийм хүмүүнлэг үзэл, соён гэгээрэл явагдсан юм бол оо?

-Тайлбарлахад амаргүй асуулт байна. Би уг нь түүхийн мэргэжилтэй хүн байгаа юм. Соён гэгээрэл, сэргэн мандалтын үед өөрсдийн цаг үеийг сайн сайхнаар харуулж, дундад зууныг хөгжлийн ухралт байсан гэж харуулахын тулд харанхуй бүдүүлэг үе гэдэг байсан ч одоо тэр бүр тэгж үзэхээ больсон. Дундад зууны судлаачид тэр үеийг харанхуй үе байсан гэдгийг үгүйсгэх байх. Хүмүүнлэг буюу хуманизм гэдэг ойлголт хүн бүр л өөр өөрийнхөөрөө ойлгодог төвөгтэй зүйл л дээ. Энэ тодотгол дор юуг ч чирч ирээд ойлгочихож болдог учраас санаандаа тааран бүхнийг хамруулчих гээд байдаг аюул бий. Марксистууд либералчуудтай хуманизмын талаар ярилцвал ойлголцохгүй байх жишээтэй. Тиймээс ийм нээлттэй ойлголтын асуудалд их анхаарал болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Соён гэгээрлийн үед гарсан хүмүүнлэгийн үзлийг авч үзвэл гол нь хүмүүст үзэл бодлын өөрчлөлт явагдсан юм. Хүмүүс бурхан шашин, хойд нас, хувь тавиланд итгэдэг байснаа больж хүн өөрөө юу хийж чадах вэ, хүн хувь заяагаа өөрөө тодорхойлох юм байна гэж бодох болсон. Өөрөөр хэлбэл, үзэл бодлын томоохон өөрчлөлт явагдсан гэсэн үг. Тэгэхээр дундад зууны үед хүмүүс маш их шашин шүтдэг, өөрийн амьдралыг удирдах гэж хичээдэггүй, өөрийн шийдвэрийг тийм ч чухал, нөлөөтэй гэж үздэггүй байсан гэж хэлж болох юм. Одоодоо, амьдарч байгаа цаг үедээ биш үхлийн дараах хойд насанд л анхаардаг байсан. Харин соён гэгээрлийн үед хүмүүнлэгийн үзэл байгалийн шинжлэх ухааны ололтууд, хэвлэх машин зэрэг техникийн дэвшлүүдтэй холбоотойгоор гарч ирсэн. Тиймээс хүн гэдэг илүү чухал болж, тодорч ирсэн байдаг л даа. Хүн өөрийн амьдралыг шийдэх чадвартай гэдэг нь чухал болж ирсэн. Энэ үзэл эртний Грек, Ромын сонгодог цаг үеэс чиг баримжаагаа авсан юм. Хүмүүнлэгийн үзэл бол шинжлэх ухаан, техникийн ололт дэвшлийн үр дүн, шашны баригдмал ойлголтоос салсан, олон хүчин зүйл нөлөөлсөн явдал байсан.

-Монголчууд 1990-ээд оны үеэс л ардчилал, эрх чөлөө гэж ярих болсон. Гэхдээ эрх чөлөөтэй байна гэдэг их хэцүү бололтой. Тиймээс ч эрх чөлөөтэй байхыг хүсдэггүй олон хүн байна. Жишээ нь, Чингис хааныг дахин төрөөсэй, тэгвэл монголчууд сайн сайхан амьдрах байх гэж боддог хүн олон бий. Үүнтэй адил зүйл бас өөр газруудад ч зөндөө л байдаг байх. Хүмүүс ерөөсөө хүчирхэг удирдагчтай байх, нөмөр нөөлөгт нь дажгүй амьдрахыг хүсээд байх шиг…

-Эрх чөлөө гэдэг сайхан ч бас зүрх зоригийн хэрэг шүү. Эрх чөлөөгүй байхаар эрх чөлөө гэдгийн сайн сайхныг л харна, хүснэ, тэгээд хувьсгал хийнэ. Эрх чөлөөтэй болохоор дан ганц түүгээр асуудал шийдэгдэхгүйг анзаардаг. Социализмыг халсан бүх улс орон үүнийг үзэж туулсан байх. Эрх чөлөө гэдэг чинь бас хувь хүн бүр хариуцлага үүрнэ ээ гэсэн үг. Гэтэл нэг л өдөр нийгмийн шилжилт явагдаад эрх чөлөөтэй болчихсон, хүн бүр өөрийгөө, гэр бүлээ л хичээх ёстой болчихсон, нийгмийн хамтын ажиллагаа гэж байхгүй болсон үед асар том асуудал үүснэ шүү дээ. Тиймээс бид социал демократ үзлийг их дэмждэг. Эрх чөлөө, шударга байдал хоёрыг салгалгүй, байнга хамтад нь ойлгох хэрэгтэй. Эрх чөлөөтэй байна гэдэг “Би хэний ч юуны ч төлөө хариуцлага хүлээхгүй” гэсэн үг биш. Эрх чөлөө гэдэг “Би бүх хүн эрх чөлөөгөө эдлэх боломжтой байна уу гэдэгт анхаарна” л гэсэн үг. Эрх чөлөөтэй мөртлөө түүнийгээ эдлэх боломжгүй бол, өөрөөр хэлбэл, чөлөөт иргэн мөртлөө ядуу зүдүү бол эрх чөлөө түүнд ихийг өгч чадахгүй. Тиймээс хүн бүр эрх чөлөөгөө эдэлж чадаж байна уу гэдэгт анхаарах ёстой.

-Тэгвэл хүн бүр эрх чөлөөгөө эдэлж чадах нийгмийг бүтээхэд хэр хугацаа ордог юм бол?

-Тийм хурдан хийчих амар ажил биш. Монгол бол улс төрийн шилжилтийн тод томруун жишээ болсон улс. Эрх чөлөөгүй аж төрж сууснаа гэнэт эрх чөлөөтэй болоод, дан ганц эрх чөлөөг олж аваад болчихдоггүй юм байна, эв нэгдэл хэрэгтэй гэдгийг одоо л харж мэдэрч байна. Түрүүн та асуултдаа хэлсэн дээ. Нэг хүчирхэг удирдагч гарч ирээд бидний төлөө бүхнийг зохицуулаад сайн сайхан болгоод өгөөсэй гэж хүсдэг хүмүүс байгаа тухай. Эрх чөлөөгөөр бүхнийг авч болдоггүйг ойлгосон учраас тэр байх.

-Хүчтэй удирдагчийг санагалзаж, нөмөр дор нь аж төрөхийг хүсэх үзэгдэл ардчилалд хэр халтай вэ?

-Түүхээс харвал ийм зүйл ихэнхдээ ардчиллыг үгүй хийдэг. Ерөөс нэг хүн бүхний дээр гарахаараа бусдыг өөрийн эрх мэдэлд халтай гэж хараад бусдын эрх чөлөөг хязгаарладаг жамтай. Тиймээс бид бүгд эрх чөлөөтэй байна, гэхдээ нийгэмд хүчирхэг нь сул доройчуудаа хамгаалж байх ёстой гэдгийг ойлгох шаардлагатай тулгарч байдаг. Доодос нь сайн сайхан байж гэмээнэ дээдэс нь сайн сайхан амьдарна гэдгийг ойлгох улс төрийн боловсрол их чухал. Энэ жишээлбэл, ковидын цаг үед их тод харагдаж байна. Боломж муутай ядуус олуулаа бага зайд амьдарч, эмнэлгийн үйлчилгээ авч чадалгүй бие биедээ халдаагаад байвал эцэст нь бүгд халдвар авна шүү дээ. Тэгэхээр баячуудын эрүүл мэндийн баталгаа ядуусаас хамаарна. Үүнийг ойлгож, эрх чөлөө, тэгш шударгыг эвцүүлэн зохицуулах нь улс төрийн намуудын үүрэг. Энэ бол миний өмнө хэлж байсан зүүн, дундын бодлого, Монголд сайн хөгжөөгүй байгаагийн илрэл.

-Та эрх чөлөөг хэцүү болгодог зүйл нь хариуцлага гэж түрүүн хэлсэн. Хэрвээ би хэн нэгэн монгол хүнд “Бид их хариуцлага муутай” гэж хэлбэл “Өө, бид түүх, соёл уламжлалаасаа үзвэл их хариуцлагатай байсан” гэж хариулна. Ийм хүмүүст ардчилалтай холбоотой хариуцлагыг яаж ойлгуулдаг юм билээ дээ…?

-Заавал сөргөөд байх юм байхгүй л дээ. Миний эдлэхийг хүсч буй болон эдэлж буй эрх чөлөө нь үндсэн нөхцөлтэй. Түүнийг хувь хүн бий болгож чадахгүй. Чи эрх чөлөөт нийгэмд байж байж л эрх чөлөөтэй байж чадна. Ганц хувь хүн нийгмийг эрх чөлөөтэй байлгана гэсэн баталгаа өгч чадахгүй. Чөлөөт нийгэмд миний үзэл бодлыг хуваалцах хүмүүс надад хэрэгтэй. Тэгэхээр чи хүмүүстэй хамтарч ажиллана гэсэн үг. Хамтарч ажиллана гэхээр би бас тэдний эрх чөлөөг хүндлэх ёстой. Миний эрх чөлөө бусдынхаар хязгаарлагдана. Тэгэхээр нийгэмд бас их сонирхолтой юм болно. Эрх чөлөөнд тавигдах янз бүрийн шаардлагууд хоорондоо зөрчилдөхөөр яах вэ, бид асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гээд л. Иймээс л бие биеийнхээ эрх чөлөөг хүндэтгэж, хамтдаа амьдардаг нийгмүүд үүсдэг. Энэ мэт байнга л шийдлүүд олж байх хэрэгтэй болдог. ХХ зуун, эсвэл түүнээс өмнөх үед бүтэлтэй болж байсан шийдлүүд өнөөгийн зуунд ч тийм байна гэсэн үг биш. Эрх чөлөөг хязгаарлах, эв нэгдлийг бий болгох, тэр эрх чөлөөг эдлэх боломжтой болгох, тухайлбал боломж муутай хүмүүст боломж олгох гээд үргэлж л шийдэл олох ёстой асуудлууд байна. Энэ бол улс төр, улс төрийн мөн чанар. Түүнээс биш ямар улстөрчид хүмүүс илүү сайн байна, хэн хамгийн сайхан эхнэртэй вэ, хэн өөртөө мөнгө халаасалчихав гэдэг биш, харин яаж чөлөөт нийгмийг бий болгох вэ гэдэг асуудал л чухал.

-Улс төрийн боловсролыг хувь хүний үзэл бодлоос ялгаж сурах хэрэгтэй гэдэг санаа ч чухал шүү. Жишээлбэл, нөгөө хүмүүнлэгийн тухай ойлголт. Манайд хүмүүнлэг гэхээр хүмүүсийн хоорондын харилцаа, хүнлэг сайхан сэтгэлийг ойлгодог. Гэтэл түүхийг нь авч үзвэл ерөөс тийм биш, харин энэ бол боловсролын ойлголт. Бурханы заасан замаар явах биш хүн өөрөө хөгжих, өөрөө өөрийгөө хөгжүүлэх, бий болгох тухай ойлголт байна л даа. Герман, монгол хүмүүсийн хүмүүнлэг нийгмийн тухай ойлголтын зөрүү асар их байх шиг ээ?

-Би хүмүүнлэг гэж бас өөр юуг хэлж болох вэ гээд жаахан харсан юм. Тэгсэн хүнлэг ёс, хүний эрх, хүний нэр төр, хүнийг хайрлах гэсэн ухагдахуунууд гарч ирж байна. Энэ бол үндсэндээ соён гэгээрлийн үеийн Хердерийн санаа л даа. Тэгэхээр аль нэгийг нь огт биш гээд хэрээсэлчихмээргүй байна. Нэг талаас бусдыг ойлгох, хүндэлж харьцах, тэдний нэр төрд анхаарах, биед халдахгүй байх, үзэл бодлыг нь сонсох гэх мэт хүмүүс хоорондын харилцааны асуудал байна. Үүнийг нийгэмд шилжүүлэн ойлгож болно. Нөгөө талаар соён гэгээрлийн үеийн хүмүүнлэг үзэлд нийтийн сайн сайхан гэдэг ойлголт байдаг. Үүнд би, хувь хүн сайн байна уу гэдэг чухал биш, харин нийтэд сайн сайхан байх, бүх хүнд хүн ёсоор хандах нь чухал. Өөрөөр хэлбэл, хэн ч ядуу амьдрах ёсгүй, хүн бүр сурч боловсрох, эмнэлгийн үйлчилгээ авах эрхтэй байх гэх мэт нийтийн сайн сайхныг бас холбож ойлгож болно. Харин боловсрол бол бүх юмны үндэс суурь. Хэрвээ бид хүмүүнлэг нийгмийг бүтээх гэж байгаа бол яаж гэдгийг мэдэж байх ёстой. Хүмүүс яаж хамтарч, сайн сайхан амьдрах вэ гэдэг төсөөлөлтэй байх хэрэгтэй. Ийм үзэл бодлыг дасгалжуулсан байх учиртай. Энэ бол нөгөө соён гэгээрэлтэй холбоотой зүйл. Бид хамтын амьдралын зарчмаа өөрсдийн ухамсраараа тодорхойлох учиртай. Жишээлбэл, хүний эрх. Бид хүмүүс учраас ингэж ингэж хүндэтгэлтэй харьцах ёстой гээд. Үүнд боловсрол нэн тэргүүний чухал зүйл. Боловсролтой байж хүмүүс ухаанаа ашиглана, өөрийн эрх ашгаас давж, бусдын өмнөөс бодож сурна. Хүмүүс ийм боловсролтой, дээрээс нь хүмүүнлэгийн сэдэл санаа байж байж хүмүүнлэг нийгмийг бий болгоно доо.

-Хамтдаа амьдрах, хүнлэг байх гэх мэт ойлголт хандлага манай түүх уламжлалд бий л дээ. Би илүү бодлого, тогтолцоо талаас, улс төрийн зорилго болох талаас нь асуух гэсэн юм. Хүн хоорондын харилцааны асуудлаас илүүтэй улс төрийн бодлогын, тогтолцооны талаас нь тодруулмаар байна. Япон, Европ хүмүүс нэг юм хийхээсээ өмнө яс тас тодорхой, ном журмаар нь мэдэхийг хүсч ном бариад суудаг. Тэр юмныхаа талаар бүрэн дүүрэн мэддэг болж байж ёс горимоор нь хийх учраас тэр л дээ. Гэтэл монголчууд нэг их бодоод байдаггүй. Магадгүй найзаасаа утасдаж асуугаад болчих жишээний. Ер нь бүх л юм ийм маягаар явагддаг. Улс төрийн бодлого, үзэл санааны асуудал ч нэг иймэрхүү. Тэгэхээр ялгаа байна даа?

-Тийм шүү. Тэгэхээр боловсрол бол бие даах гол түлхүүр шүү дээ. Эрх чөлөөтэй амьдрахыг хүсч байгаа бол бие даах учиртай. Бие даасан бол юмны учрыг тайлж, учир начраа олж амьдрахад шаардлагатай мэдлэгээ эзэмшиж чаддаг болсон байна. Яаж учир начраа олох вэ, өмнөө байгаа үүрэг даалгаврыг дандаа хүнээр тэг ингэ гэж хэлүүлээд байхгүйгээр хэрхэн гүйцэтгэдэг болох аргуудыг сургуульд сурна. Тэгээд сурахгүй бол бусдаас дэмжлэг туслалцаа авна, тодорхой зүйлд улс оролцоно. Хүмүүнлэг байхад нэн түрүүнд бие даасан байдал, бие даан үйлдэх чадвар хамаарна. Өөр тулгарсан асуудлаа өөрөө шийдвэрлэчихдэг, бас өөрийгөө хөгжүүлдэг байх нь хүмүүнлэг үзлийн чухал санаа.

-За тэгэхээр манай улс төр ямархуу байна даа. Манайхан сайн хүмүүс олширчихоор л хүмүүнлэг сайхан нийгэм тогтоно гэж бодоод яваа. Их л механик, байгалийн хууль талаас бодож байгаа юм л даа. Гэтэл Европыг харахад онол, үзэл баримтлалд л тулгуурлах юм. Тухайлбал, хүмүүнлэг буюу хуманизм бол нэг ёсондоо нийгмийн нэг төсөл. Үзэл санааны тэр төсөл дээр улс төрийн үзэл санаа, идеологи суурилж байна. Гэтэл манайд хүмүүс хоорондоо харилцаад болгодог асуудал гээд харчихсан. Улс төрийн ойлголт, үзэл санаатай зууралддаггүй. Ийм байгаа болохоор л танаас ахин дахин ухаж асуугаад байгаа юм.

-Болдог бол эхлээд бодож байж дараа нь хийдэг баймаар байна. Ковид бол үүний сайхан жишээ. Эхлээд энэ ямар вирус вэ, хэр халдвартай, яаж тархаж байна, яаж эмчлэх вэ, ямар шийдэл байна гэх мэтээр судлаад шийдэл гаргана. Ямагт хэд хэдэн шийдэл байна. Ганц шийдэл гэж үгүй. Эхлээд нэг ёсны шинжлэх ухааны судалгаа, баримт фактууд байна. Нөгөө талд улстөрчдийн үзэл баримтлал, баримталдаг үнэт зүйлс байна. Түүнийхээ үндсэн дээр тэд улс төрийн шийдэл, шийдвэртээ хүрдэг. Жишээлбэл, манайд нэг нам нь эрх чөлөөг ихэд эрхэмлэдэг. Тэд төр ийм их арга хэмжээ аваад хэрэггүй, бид хүмүүст яаж хамгаалах арга замыг нь зааж өгөөд эрх чөлөөтэй байлгах хэрэгтэй гэж либерал талаас үзэж байхад социал демократууд арай өөрөөр бодно. Тэд олон хүн өөрийгөө хамгаалах боломжгүй байна, тиймээс тэднийг төр хамгаалах хэрэгтэй гэнэ. Жишээ нь, энэ бол идеаль улс төр байгаа юм. Тухайлбал, нэг талаас шинжлэх ухаанчаар судалсан баримт фактууд байна. Нөгөө талаас үндсэн итгэл үнэмшил, үнэт зүйлс, үзэл баримтлалууд. Тэдгээрээс шийдлийн янз бүрийн санаа гарна. Тэр санаагаараа сонгуульд оролцож, хүмүүс тэдгээрээс сонголтоо хийнэ. Онолоор гэвэл нэг иймэрхүү. Германд хүмүүс улс төрийн намууд өөрсдийн баримталдаг үнэт зүйлстэй, шийдвэрээ түүгээрээ баримжаалдаг гэсэн хүлээлт, төсөөлөлтэй байдаг. Жишээлбэл, хувь хүний эрх чөлөөг чухалчилдаг нам байна, нийтийн эрх ашиг, хүчирхэг төрийг чухалчилдаг өөр нэг нам байна. Бас нэг нь уламжлалыг чухалчилдаг, нөгөө нь бүгдийн тэгш оролцоог гэх мэт. Намууд тэдгээр үзэл баримтлалаа төлөөлж сонгуульд оролцож сонгогдоод, санал авсан хувиараа парламентад суудаг. Үндсэндээ ийм зарчимтай. Гэхдээ улс төр бол хүний л хийдэг зүйл болохоор бохир байдаг. Тохиролцоо, таалах эсэх асуудал, хуйвалдаан гээд олон юм бий. Ер нь улстөрчид чинь хүн л учраас өөрөөсөө шаардаж чадахгүй зүйлээ тэднээс шаардах хэрэггүй. Хүнд л тавьдаг шалгуураа л тэдэнд тавих хэрэгтэй. Тэд чинь гэгээнтэн ч юм уу сахиусан тэнгэрүүд биш. Гэхдээ тэд улстөрчид учраас баримталдаг үнэт зүйлс болон баримт фактдаа тулгуурладаг байх ёстой.

-Түрүүнд та улс төрийн боловсрол чухал, аль болох эртнээс эхлэх хэрэгтэй гэсэн. Жишээлбэл, хүүхэдтэйгээ улс төрийг ямар сэдвээр ярьж эхлэх ёстой вэ?

-Улс төрийн хичээл Германд сүүлийн үед ерөнхийдөө их багассан. Энэ нь манай ардчилал зарим нэг асуудалтай тулгарч байгаа шалтгаануудын нэг л дээ. Хүмүүс улс төрийн тогтолцоо, ардчилал яаж явагддагийг мэдэхгүй бол, парламентын тогтолцоонд эцэст нь ямагт зөвшилцөлд хүрэх ёстой гэдгийг ойлгохгүй бол ардчилал асуудалд орно. Улс төр үндсэндээ хаа сайгүй. Жишээ нь, хүүхдүүдтэй бялуу хэрхэн хуваахаас эхэлж болно. Төрсөн өдрийн бялууг хуваах боллоо, нэг хүнд хэр том, хэдэн зүсэм оногдох вэ, яаж хуваах вэ, яагаад гээд л. Жишээ нь, өдөржин юм идээгүй хүүхэд илүү том зүсмийг авах уу, гэдэс цатгалан хүүхэд ерөөс бялуу идэх хэрэг байна уу, эсвэл бүгдээрээ яг адилхан зүсэм авах ёстой юу гэх мэт асуудлаар ярилцаж болно. Ингэснээр ашиг сонирхлоо илэрхийлж, зөвшилцөлд хүрэх зэргийг сурна. Улс төр хаа сайгүй, зөвшилцөлд хүрэх шаардлага ч хаа сайгүй байдаг.

-Улс төр ч нээрээ хаа сайгүй шүү. Гэхдээ манайд улс төрийн боловсролыг тэр бялуу хуваахаас нь эхлүүлээд тогтолцооны асуудал хүртэл нь ордог тогтолцоо алга. Гэвч бүхнийг багш, сургууль руу чихээд баймааргүй байна. Жишээ нь, энэ нөхцөлд хэвлэл мэдээлэл их чухал нөлөөтэй байх, тийм үү?

-Тийм шүү, хэвлэл мэдээллийнхэн үүнд маш их тусалж чадна. Тухайлбал, мэдээ боловсруулахад төвөгтэй асуудал их байдаг. Жишээлбэл, байгалийн баялагтай Монгол Улс яаж хөгжих вэ гэх мэт. Энэ бол нэг өдрийн дотор шийдчихдэггүй том асуудал. Хэвлэл мэдээллийнхний үүрэг бол асуудлыг байгаа хэмжээгээр нь иж бүрэн, цогцоор нь танилцуулах явдал. Тэгвэл хүмүүс хүчирхэг удирдагч сонгочихвол баялаг тэгш хуваарилагдаад бүгд орлого сайтай, хямд байртай болчихно гэж бодоод байхгүй. Хэвлэлийнхэн хүмүүсийн орлого сайжирч, байр хямд болохын тулд ямар ямар арга хэмжээ, алхмууд хэрэгтэй вэ гэдгийг харуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээлэл асуудлыг, янз бүрийн шийдлүүдийг танилцуулах учиртай. Харамсалтай нь манай Германд ч гэсэн хэвлэл мэдээллийн мэдээ хэн хэнийг гомдоосон, араар нь тавьсан, хэн нэгдүгээрт явж байна, хэн араас нь нэхэж байна гээд яг л морин уралдааны тайлбар шиг юмаар хөөцөлддөг. Уул шугамандаа асуудлыг, асуудлын шийдлийг танилцуулах нь хэвлэл мэдээллийнхний өмнө тулгарч буй томоохон шаардлага болоод байна даа.

-Дэлхий даяар коронавирус хаа сайгүй байна. Энэ байдал хурцдах тусам Засгийн газрын оролцоо, нөлөө ихэсч байна. Энэ цаг үед Засгийн газар зөв ажиллаж байна, эсвэл буруу ажиллаж байна гэдгийг яаж мэдэх вэ. Иргэд нь яаж хандах ёстой юм бэ. Мэдэж байгаа сайхан жишээ байна уу?

-Энэ тохиолдолд Засгийн газрууд хурдан шийдэл олж, цаг алдалгүй арга хэмжээ авах нь улам чухал болж байгаа. Нөгөө талдаа Засгийн газрын эрх нөлөө нэмэгдэж байгаа нь үнэн л дээ. Ардчилсан тогтолцоонд Засгийн газрын шийдвэрийг парламент, олон нийтээр хэлэлцэх нь их чухал. Жишээ нь, Засгийн газар хөл хорио тогтоолоо. Түүнийг нь парламент хэлэлцэж шийдвэрлээд олон нийт шүүмжлээд, хэвлэл мэдээллийнхэн шинжлэх ухааны шинэ ололт, мэдээнүүд, Засгийн газрын алдаа дутагдлыг ч тэр бүх талаар мэдээлэх хэрэгтэй. Хэвлэл мэдээллээр ч гэсэн шүүмжлэл өрнөх ёстой. Мэдээж ийм цар тахлын үед Засгийн газар удирдан толгойлж ажиллах, хурдан шуурхай арга хэмжээ авах, шийдвэртэй байх ёстой. Түүнтэй хүн бүр санал нийлээд байхгүй байж болно. Энэ тийм муу зүйл биш. Гэхдээ Засгийн газрын үйл ажиллагааг ядаж дараа нь ч бай, олон нийтээр өргөн хүрээнд шүүмжлэлтэйгээр хэлэлцэх учиртай. Тэгж байж Засгийн газар шийдвэрээ тааруулж тохируулах, эсвэл цуцалж болно. Засгийн газар ч үүнээс суралцана. Германд ч гэсэн Монголтой л адил ямар хэмжээнд хөл хорио тавих вэ, хэр их эрх чөлөө олгох вэ гээд хэлэлцэж байгаа. Хэцүү нь эрх чөлөө олгохоор амьд явах баталгаа үгүй болно, амьд явах баталгаа өгөх гээд хөл хорихоор эрх чөлөө үгүй болно. Цар тахлын үед хамгийн харамсалтай нь сайн сайхан шийдвэр гэж алга, дандаа л хэцүү шийдвэрүүд байна даа. Тиймээс бид нийгмээрээ муу нь хамгийн бага шийдвэр гаргаж, түүнд дасан зохицож амьдрахад суралцах ёстой болж байна. Энэ нь улстөрчдөд ч хэцүү байгаа. Учир нь тэд эцсийн эцэст сайн сайхан шийдвэр л гаргахыг хүсч байгаа шүү дээ. Эцэст нь Монголын талаар хэдэн зүйл хэлэхэд, Монгол ерөнхийдөө энэ оны нэгдүгээр сар хүртэл хурдан, шийдэмгий арга хэмжээ авч, хориг хязгаарлалтуудыг хийж байсан учир бусад оронд үлгэр жишээ болж байсан. Хоёр, гуравдугаар сарын үеэс нэг л буруудаж, одоо сайн гэж хэлж чадахааргүй нөхцөл байдалд орчихлоо. Үүнээс хичнээн нарийн түвэгтэй вэ гэдэг нь харагдаж байна. Бүтэн жилийн турш бүхнийг зөв, сайн хийсэн. Гэтэл ганц хоёр алдаа гаргахад л бүх юм гамшиг болж байна. Улстөрчид ч гэсэн хүн. Тэд алдаа гаргана. Гэхдээ тэдний алдааг өөр хэн ч хаа ч үзэж туулахгүйгээр шүүмжилдэг. Энэ тийм ч амар нөхцөл байдал биш л дээ.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ж.Дэлгэрсайхан: Гадаадын хөрөнгө оруулагчид дөлж зугтах болсон хамгийн том шалтгаан бол улстөржилт

Эдийн засаг Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

-Цар тахалтай холбоотойгоор бизнес, хөрөнгө оруулалт зогсчихлоо л доо. Төрийн өмчийн компаниуд ашигтай ажиллаж, хувийн аж ахуйн нэгжүүдийн бизнес хумигдсаар байна. Засгийн газар хувийн хэвшил рүүгээ дайрсан, довтолсон хандлага ч тод анзаарагдах боллоо. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин үүнийг дагаад огцом муудсан гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

Бизнесийн үйл ажиллагаа, түүнийг дагаад эдийн засаг муу байгаа гэдэгтэй санал нэг байна. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалтын хувьд нөхцөл байдал өмнөх жилүүдийн нэгэн адил харьцангуй идэвхгүй хэвээр байна л даа. Үүнд хоёр гол хүчин зүйл нөлөөлж байгаа гэж би хувьдаа үздэг. Эхнийх нь 2008 оны санхүүгийн хямралын дараа ихээхэн идэвхтэй байсан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хандлагыг бид тухайн үедээ хэвээр хадгалах, нэмэгдүүлэх тогтвортой бодлого барьж чадсангүй, зарим талаараа үргээх байдалтай ажилласан. Хоёр дахь нь таны хэлж байгаа хувийн хэвшил, тэр дундаа уул уурхайн салбарт хандаж байгаа хандлага. Засгийн газрын зүгээстаны хэлсэнчлэн хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааных ньүндсэн зорилго хууль бус үйл ажиллагаатай тэмцэж уул уурхайн салбарыг шударга, сайхан болгох гээд байгаа мэт. Гэтэл бодит байдал дээрхууль бусаар байгалийн баялгийг гартаа оруулсан этгээдүүд, хууль ёсны дагуу үйл ажиллагаа явуулж буй этгээдүүд, уул уурхай хайгуулын үйл ажиллагаа зэрэг бүхэлдээ өртөөд байх шиг. Тэгж л харагдаад байна. Иймд юутай тэмцэж, юуг дэмжээд байгаагаа тодорхой болгох хэрэгтэй байх. Энэ нь өмнөх бодлого, ялангуяа хэрэгжилтийн гэж болох алдаан дээр нэмэгдээд хөрөнгө оруулалтын орчныг эргэлзээтэй болгож байна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээх хамгийн гол хүчин зүйл гэвэл та юуг онцлох вэ?

Монгол Улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчныг би хувьдаа сайн гэж үздэг. Гадаад зах зээлийн нөхцөл байдал сүүлийн жилүүдэд эерэг, бид дэлхийн хамгийн том зах зээлийн хажууд оршдог гэх мэт гадаад орчин талаасаа нааштай зүйлс бий. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль эрх зүйн орчин, татварын тал дээр Монгол улс муу гэж хэлэгдэхээргүй нөхцөлтэй. Зарим талаар таатай гэж хэлж болно. Гэтэл яагаад биднийг сонирхож байсан гадаадын хөрөнгө оруулалт дөлөөд эхлэв гэдэгт бид дүгнэлт хийх цаг болсон. Үүний гол шалтгаан нь энгийн л дээ. Бид тогтвортой бодлогогүй. Хэрэгжилт талд бүр авах юмгүй. Үүнээс гадна бид худлаа ярьдаггүй байх хэрэгтэй. Өмнө ярьж байсан зүйл нь өөрчлөгддөг, нэгнийхээ ярьж байсныг нөгөө нь гарч ирээд үгүйсгэдэг хандлага бүр үзэгдэл болчихсон. Зөвхөн би ч биш гадаадын гол түншүүдийн зүгээс ч ингэж үздэг. Өөр нэг том шалтгаан бол улс төржилт. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, хамтарсан төслийн тал дээр тооцоо судалгаагүй, баримжаагүй дур зоргоороо мэдэгдэл хийдэг улс төрчид дүүрэн байна.Наад захын жишээ гэхэд л Оюутолгой төслийг ярьж улстөр хийдэг, тэгж хийсэн улстөрөөрөө ард түмнээс оноо авч гаршсан, тэр үзэгдэл сонгуулийн үед улам идэвхждэг.Оюутолгойг эсэргүүцэж улстөр хийгээд сонгогддог УИХ-ын “бүлэг”-тэй шахуу болсон нь хэн бүхний нүдэнд ил өрнөж буй үзэгдэл шүү дээ. Энэ мэт алдаануудаас засч байж гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт дундаа гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт байхын хамгийн том өгөөж нь юу вэ. Эдийн засгийн тусгаар тогтнол талаасаа зайлшгүй хэрэгтэй гэх байр суурь дуулддаг…?

Гадаадын хөрөнгө оруулалт эдийн засагт зайлшгүй хэрэгтэй. Үүн дотроос таны онцолж асуусан гуравдагч хөршийн асуудал бидний зайлшгүй анхаарах ёстой гадаад харилцаа, эдийн засгийн том асуудал. Монгол хоёр том гүрний дунд оршдошг жижиг улсын хувьд гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтад онцгой байдлаар хандах учиртай. Тодруулж хэлбэл гадаад бодлогын баримт бичигтээ дурдсан үзэл баримтлалынхаа дагуу хандах хэрэгтэй л дээ. Манай улс бол хоёр хөрштэйгээ харилцах харилцаагаа эрхэмлэхээс гадна гуравдагч хөршийг чухалчлах бодлоготой. Энэ утгаараа бидэнд гадаадын хөрөнгө оруулалт, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт гарцаагүй чухал. Эдийн засгийн аюулгүй байдлын хувьд бид хөрөнгө оруулалтын тэгш байдлаас гадна улс орны эдийн засгийг чадавхижуулах тал дээр илүү анхаарах гэх мэт олон чухал асуудал бий.

-Эдийн засагт гадаадын хөрөнгө оруулалт зайлшгүй байхын шалтгаануудыг нэрлээч, зарим улстөрчдийн ярьдаг шиг гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр өөрсдийнхөө хүчээр эдийн засгаа босгох боломжтой улс юм уу?

Гадаадын хөрөнгө оруулалт зайлшгүй эсэхийг тодорхойлохын тулд бид өнөөдөр хаана байгаа, хаашаа зорьж байгаагаа бодох хэрэгтэй. Бодохоос гадна хаашаа зорьж яваагаа, үнэт зүйл, үндэсний онцлогт суурилсан ирээдүйн Монгол ямар байхыг нарийн тодорхойлох шаардлагатай. Энэ их чухал. Одоо бидэнд 2050 гэх мэт хэтийн төлөвт чиглэсэн баримтууд бий. Хоёр зүйл их тодорхой. Монгол Улсын хөгжил доогуур, өрсөлдөх чадвар сул байна. Тэгвэл ирээдүйн сайн сайхан Монголыг бий болгоход өнөөгийн ертөнцөд хамгийн чухал зүйл нь дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалт. Чухамдаа мөнгө. Бид өнөөдөр дотооддоо аль ч түвшинд халаас нимгэн. Иймд гадаадын хөрөнгө оруулалт бидэнд зайлшгүй чухал болж байна. Хоёр дахь гол чиглэл нь технологи. Энэ чиглэлд ч гэсэн бид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дагасан хөгжлийн тодорхой дэмжих хүчин зүйлийг бий болгох хэрэгтэй. Бид үүнийг хэрэгтэй гэхээсээ гадна хэрхэн хэрэгжүүлэхээ бодох цаг нь ирчихсэн.

-Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулагчидтай маргаан үүсгэж арбитрт очоод ялагдаж өр төлбөрт унасан жишээ ганцаар тогтдоггүй. Арбитр хүртэл асуудал хурцдаад өөрсдөө өр төлбөртунаад байдаг нь эдийн засгийн тогтвортой бодлогогүйтэй холбоотой байна уу, эсвэл улстөрийн шгалтгаан байна уу?

Гадаадын хөрөнгө оруулагч ороод ирэнгүүт тулгардаг нэг том асуудал бол төрийн байгууллагуудын дарамт шахалт. Үүнээс гадна хамтрагчаа залилуулах аюул давхар тулгарч байна л даа. Үүн дээр нэмээд авилга гол асуудал болдог. Ийм шалтгаанууаархөрөнгө оруулагчид Монголыг орхихоос аргагүйд хүрдэг. Үүнээс гадна бодлогын тогтворгүй байдал, улс төржилт зэрэг дээр дурдсан асуудлууд бий. Бид хууль эрх зүйн хүрээнд урьж оруулж ирчихээд түүнийгээ биелүүлдэггүй нь ялагдах үндсэн нөхцөл болж байна.

-Манайх шиг хөгжиж байгаа зах зээл гадны хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засгаа тэлэх боломжтой юу?

Бид хаана яваагаа, юунд зорьж байгаагаа сайн ухаарах хэрэгтэй гэж давтан хэлмээр байна. Бидний хувьд байгаа байдал нь их дор, хүсэл мөрөөдөл нь тээр өндөрт байна. Уул уурхайн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх, эдийн засгаа төрөлжүүлэх замаар эдийн засгаатэлжиргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэх л хамгийн чухал алхам. Цаашилбал боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг бодлогын түвшинд бүрэн шинэчлэх шаардлага бий. Энэ бүгдийг хийхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламж зайлшгүй хэрэгтэй. Гадны хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засгаа тэлэх хувилбар онолын хувьд бий юу гэвэл бий. Гэхдээ ийм замаар явбал маш урт хугацаа шаардагдана. Гэтэл өнөө үед дэлхий хэрхэн хурдтай хөгжиж байгаа билээ.

-Манай улсын өнөөдрийн гадаадын хөрөнгө оруулалтын дүр зургийг харахаар хэт нэг улсаас хамаатай мэт анзаарагддаг. Хэт нэг улсаас хамааралтай байх нь ямар сөрөг талтай вэ?

Энэ талаар дээр дурдсан. Ер нь бидний хувьд гадаад харилцаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хувьд олон тулгуурт бодлоготой байх нь зөв болов уу гэж би хувьдаа боддог. Нэг улсаас хэт хамааралтай байх нь аюулгүй байдлаас гадна эрсдлийг ихээхэн нэмэгдүүлэх талтай. Бидний өнөөдрийн нөхцөл байдал үүнийг тодорхой харуулж байгаа болов уу.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Б.Лхагважав: Ковидын хөл хорионы дараа эдийн засгийн өршөөл зайлшгүй хэрэгтэй

– ӨРШӨӨЛИЙН ХУУЛИЙГ ДАЛИМДУУЛЖ МАН-ЫН ГУЧ ГАРУЙ ЭРХ МЭДЭЛТЭН ЭРҮҮГИЙН ХЭРГЭЭС МУЛТАРСАН ТҮҮХ ӨНГӨРСӨНД БИЙ –

МҮХАҮТ–ын ерөнхийлөгч асан, бизнесийн удирдлагын доктор Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

–Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг дахиж гаргахгүй гэсэн мэдэгдлийг Сангийн сайд саявтар хийчихлээ. Дахиж өршөөл үзүүлэх шаардлагагүй нөхцөл бүрдчихсэн гэсэн үг үү?

-Сангийн сайд тийм мэдэгдэл хийсэн л дээ. Гэхдээ бид хатуу хөл хорионд улсаараа байлаа, жил хагасын хугацаанд. Тайлан гаргаж өгдөг ная гаруй мянган аж ахуйн нэгж өнөөдөр гэхэд 33 мянга руу уруудчихсан, 500 гаруй мянган ажлын байр алга болсон, эдийн засгийн макро тоонууд тэр чигтээ хасахтай гарсан. Хөл хориотой үеийн татварын эрх зүйн орчны зохицуулалтын асуудлууд байх ёстой ч үүнийг хийж чадаагүй. Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх 2020 оны гуравдугаар сарын 28-нд анхны мэдэгдлээ хийсэн, цар тахалтай холбоотойгоор нийгмийн даатгалын шимтгэл, татварын хүү торгууль, алдангийг төлүүлэхгүй гэж. Энэ мэдэгдлээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын 9-нд дахиад бататгаж хийсэн юм. Ингэж мэдэгдсэн хэрнээ эрх зүйн актыг нь бүрдүүлж өгөөгүй. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэг хэсэг төлүүлэхгүй явсан даа, тэгэхэд нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хуулинд өөрчлөлт оруулсан. Үүнээс гадна Зөрчлийн хуулинд байдаг нийгмийн даатгалтай холбоотой хэсгийг ч өөрчилсөн. Ерөнхий сайдын мэдэгдсэн хүү торгууль, алдангийг тооцохгүй гэдэг бол бараг өршөөлийн хууль. Монгол Улсын 31, 32 дахь Ерөнхий сайд ингэж мэдэгдсэн ч татварын ерөнхий хууль, татварын хуулийн зөрчилтэй холбоотой хуульд өөрчлөлт хийгээгүй. Бизнес зогссонтой холбоотой хүү, торгууль өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй яваа гэсэн үг.

–Ерөнхий сайдын мэдэгдэл эрх зүйн акт болоогүй учраас бизнесийнхэн хүү, торгуулийн асуудалтай яваа байх нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно.Уг нь Ерөнхий сайдын мэдэгдэл хууль эрх зүйн акт шүү дээ. Хамгийн аюултай нь 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Татварын багц хууль шинээр хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуультай холбоотойгоор журам гаргах ёстойгоос өнөөг хүртэл арваад журам нь батлагдаагүй. Ковидын үеийн татварын шалгалтууд яаж хийгдэж, маргаан таслах зөвлөлийн хурал, захиргааны хэргийн шүүхүүд ямар зарчмаар явагдах вэ гэдэг нь журмуудаар зохицуулагдах ёстой. Гэтэл ганц ч журам гараагүй гацааны байдалтай яваа.

–Сангийн сайдын хийх ёстой ажил биз дээ?

-Уг нь тийм, гэхдээ Б.Жавхлан сайд олж харахгүй байна л даа. Татвар талдаа ямар ч мэдлэг алга.

–Дахиад асууя, өмнө нь татварын өршөөлийн хууль цөөнгүй гарсан, одоо ийм хууль үнэхээр хэрэггүй болчихсон уу?

-Хэрэггүй болсон гэж хэлэх аргагүй асуудал. Өмнө нь батлагдсан татварын өршөөлийн хуулийн үр дүнг манай МАН-ын Засгийн газар үргэлж хүртсээр ирсэн.

Бүр системтэйгээр ярья. 1992 оны Үндсэн хуулиар хүний эрх, аж ахуй эрхлэх эрх чөлөөг анх удаа олгосон. 1993 онд үүнийг дагаад татварын хуульд өөрчлөлт оруулсан байдаг. Гэхдээ иргэнээ өмчгүй байлгах, эдийн засгийн эрх чөлөөг нь боомилсон социалист систем урсгалаараа цаашаа яваад өгсөн л дөө. П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үед аж ахуйн нэгж 45 хувь хүртэл дөрвөн шатлалтай татвартай байсан. Энэ өндөр татвараас болоод 1992-1996 онд бүх аж ахуйн нэгж (тухайн үед 1852 байгууллага байв) дампуурсан. Ингэж явсаар 1996 онд хөдлөх ямар ч аргагүй болчихсон байсныг М.Энхсайхан Ерөнхий сайд болоод засч чадсан юм. Эдийн засгийн либерал бодлого явуулсны үр дүнд 45 хувийн татвар багасах үйл явц өрнөсөн л дөө. Сүүлд 2006 онд АН-ын залуус татварууд өндөр байна гээд дөрөв арвын бодлого гэж гаргаж ирсэн. Үүнийг нь 2006 оны зургадугаар сарын 19-нд М.Энхболд Ерөнхий сайдаар ажиллах үедээ батлуулсан түүхтэй. НӨАТ-ыг арван хувь, аж ахуйн нэгжийн орлогын татварыг 25, 10, нийгмийн даатгалын шимтгэлд компани 19 хувийг төлж байсныг 10 хувь болгосон. Дараа нь 2007 оны тавдугаар сард Татварын ерөнхий хуулийг (Ц.Нямдоржийн зассан хууль. Тухайн үед Үндсэн хуулийн Цэц түүнийг энэ шалтгаанаар түүнийг огцрох үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргаж байв) баталсан. Социалист улбаатай өндөр татварын системийг багасгасан шинэ систем үйлчилж эхэлсэн гэсэн үг.

–Таны хэлж байгаа шинэ систем 2008 оноос хэрэгжиж эхэлсэн байх аа?

-Тэгсэн, 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ шинэ системийг ажиллуулахын тулд өмнө нь 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд УИХ-ын хаалттай хуралдаанаар татварын зарим хууль ба нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хуулийг шинэчлэх хууль гэж баталсан. Тэр хууль 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хооронд үйлчилсэн. Бүртгэгдээгүй ажил үйлчилгээ орлогоо ил гаргаж бүртгүүлээрэй, тэгсний дараа татварын шинэ хуулиар явна шүү гээд гаргасан хууль л даа.

–Таны яриад байгаа наад хуулийг чинь эрх баригчид өөрсдөдөө зориулж гаргаад өөрсдөө ашигласан гэж шүүмжилдэг…?

-Нуугаад байх юмгүй үнэн л дээ. Зургаахан сарын хууль баталчихаад Сангийн яам, Татварын ерөнхий газраас журмыг нь бүр сүүлд баталж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 45-хан хоног үйлчлээд дууссан хууль. Энэ хуулийн дүнд 5.6 тэрбум ам.долларын орлого ил гарсан байдаг. Гэхдээ хамрагдсан тоо нь маш бага. 43000 компани бүртгэлтэй байснаас 2200 компани л боломжийг ашигласан. Ийм тэнцвэртэй бус эрх зүйн орчин үүсгэчихсэн учраас тэр алдааг нь засах гэж 2015 онд эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг баталсан юм. Хүмүүсийн мэддэггүй нэг асуудал бий. 2008 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Татварын өршөөлийн хуулийг баталсан. Тэр хууль өнөөдөр ч хүчин төгөлдөр байгаа. Татварын акт тавиулсан хүмүүст тавьсан өршөөл л дөө. Мөн тэр өдөр Эрүүгийн хуулиас таван зүйл авсан юм. Нэг нь татварын, нөгөөх нь албан тушаалтны гэмт хэрэгтэй холбоотой 253 дугаар зүйлийг хүчингүй болгосон. Албаар зориудаар хүчингүй болгосон. Бүр тодруулж хэлбэл, татварын өршөөлийн хуулийн эрх зүйн өөрчлөлтийг далимдуулж эрүүгийн хуулиас өндөр албан тушаалтны хэргийг мулталсан.

–Эрүүгийн хуулиас ямар хүмүүсийн хэргийг мулталсан гэж?

-Тухайн үед 2000-2008 оны гэмт хэргүүд өршөөгдсөн. Нийтдээ 34 албан тушаалтан өршөөгдсөн байдаг. Бөмбөгөрийн хэрэг, хадгаламж зээлийн хоршоо, Хадгаламж банкны асуудал буюу У.Хүрэлсүх тэргүүтэй улстөрчдийн казинодсон хэргийг өршөөсөн. Эрүүгийн хуулиас зүйл алга болгож гэмт хэргээ дарсан байдаг юм. Ц.Нямдорж, Ц.Шаравдорж, Д.Лүндээжанцан нарын бүгдийнх нь нийлж хийсэн зүйл л дээ.

–Өндөр албан тушаалтнуудын хэргийг ингэж цайруулах болсон цаад шалтгаан нь юу юм бол?

-Сонгууль. 2008 оны сонгуулиар одоогийн МАН, тухайн үеийн МАХН 35 хувийн рейтингтэй байсан. 34 албан тушаалтан нь ял авбал рейтинг нь тэг хувь руу уруудах байсан учраас С.Баяр дарга тухайн үедээ тэгж сэтгэсэн хэрэг. Эрүүгийн хуулиас зүйлийг нь алга болгоод буцааж оруулсан цаад түүх нь энэ л дээ.

–Буцааж сэргээсэн түүх нь сонирхолтой санагдчихлаа…?

-Би тухайн үед энэ асуудлыг олон нийтэд мэдээлсэн юм. Тэр мэдээллийн дагуу УИХ-аас надад захиа ирсэн л дээ. 2008 оны хоёрдугаар сарын 7-нд ирсэн тэр захианд “Таны хүсэлтийн дагуу Эрүүгийн хуулиас 253 дугаар зүйл санамсаргүй алга болсныг буцаагаад орууллаа” гэсэн утгатай өгүүлбэр бий. Эрүүгийн хуулиас зүйл алга болоход үндсэн зарчмынх нь дагуу түүнд хамаарах бүх хэрэг, мөрдөн байцаалт өршөөгддөг. Дахиад хэлэхэд, тэр хүрээнд 34 албан тушаалтан өршөөгдсөн. Эрүүгийн хууль буцаж үйлчилдэггүй учраас тэр хэргүүд тэгээд замхарсан. Ингээд харахаар системийн өөрчлөлтийг өөрсдөдөө зориулаад хийчихсэн гэж шүүмжлэхээс аргагүй байдаг л даа. Жижиг бизнес эрхлэгчид буюу ердийн иргэд учраа олоогүй өнгөрсөн. Дараа нь эдийн засаг 17 хувь хүрсэн. Үүнд макро түвшинд хийсэн татварын системийн өөрчлөлт маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Товчхондоо 2008 онд хийсэн татварын системийн өөрчлөлтийг 99 хувь нь ашиглаж чадаагүй. 2010 онд үр дүнгээ харсан чинь өнөө 2200 компани дээр бизнесийн бүх төвлөрөл явагдсан байсан. Монополиуд бий болж эхэлсэн. Жижиг дундууд нь бүгд байхгүй болсон л доо. Тэр үед би Ерөнхий сайд Сү.Батболдын зөвлөх байсан юм. Бодит байдал нь ийм байгаа учраас татварын хуулинд системийн өөрчлөлт хийе гээд ажиллаж эхэлсэн. Тэр сонгуулиар АН засгийн эрх авч уул уурхайн түүхий эдийн үнэ тав дахин унаж, 17 хувийн өсөлттэй эдийн засаг навс унасан. АН-ын залуус дахиад нэг капитал оруулж ирэх ёстой, Б.Лхагважавын яриад байдаг бүртгэгдээгүй капиталыг оруулж ирье гээд ажилласан байдаг юм. Тухайн үед манай улсад ирсэн Нобелийн шагналт Эрнандо Сато хүртэл “Улаанбаатарыг чинь тойроод гэр хороолол гэж зургаан тэрбум ам.долларын хөрөнгө бүртгэлгүй байна” гэж хэлснийг та ч сонссон байх. Капиталаа бүртгэлжүүлж байж капитализм явдаг гээд бүргтгэлийн системийг дахиад ажиллуулахаар зүтгэсэн. Бүртгэдэг хамгийн гол систем нь НӨАТ гэж хараад 2015 онд шийдэл болгосон. Тэр үед Ж.Эрдэнэбат Сангийн сайд, У.Хүрэлсүх Шадар сайд байсан юм. Тухайн үед НӨАТ-ын хуулийг л баталсан. МАН, АН хамтарч байгаад 2015 оны наймдугаар сард салсан. Тэр далимаар 2015 оны наймдугаар сарын 17-нд Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг баталсан юм.

–Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг батлах болсон хамгийн гол шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Өмнөх татварын өршөөлийн, ил тодын хуулийг тэгш бус хэрэглэснээс болоод 12 мянган компанийн эзэд нягтлангууд цагдаагийн үүдэнд оччихсон байсан юм. 12 мянган хүнд эрүү үүсгэх нөхцөл үүсчихсэн байсан гэсэн үг. Эдийн засаг нь хасах нэг рүү уруудчихсан цаг шүү дээ. Тийм хэцүү үед бизнес эрхлэгчид нь хэдэн мянгаараа шоронгийн хаалга татах гээд зогсоно гэдэг том асуудал. Тийм учраас өршөөл үзүүлье гээд наймдугаар сарын 17-нд эдийн засгийн ил тодын хуулийг баталсан. Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг баталсан бас нэг шалтгаан бий. 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс НӨАТ-ын бүртгэл эхлэх гээд байсан юм. Тэр шийдвэрийн дараа 18 мянган компани өршөөлд хамрагдаж 34 их наядын ажил үйлчилгээ орлогыг ил гаргасан. 1990 оноос хойш 2016 оны нэгдүгээр сарын 1 хүртэл бий болсон өмч, хөрөнгө, үйлчилгээ гээд бүртгэгдээгүй юмаа л бүртгэсэн. Түүнээс биш бэлэн мөнгө огт гарч ирээгүй. Үүнийг зарим нь улс төр болгож өчнөөн тэрбумыг оффшорт нуулаа энэ тэр гэж шүүмжилсэн л дээ. Дараа нь 2013-2017 онд эдийн засаг айхавтар хямарсан. 34 их наядыг ил гаргаж, НӨАТ-ын систем ажиллаж эхэлсэн учраас тэр хэцүү цагт ажраагүй. 2017 оны татварын орлого нэг их наядаар давсан. 2018 оных ч нэг их наядаар давсан. Товчхондоо системийн өөрчлөлт хийж чадсан учраас ийм үр дүн гарсан юм. Дараа нь У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар 2019 оны гуравдугаар сарын 18-нд ээлжит бус чуулган хуралдуулж татварын үлдэгдэл багц хуулиудыг батлуулж чадсан. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд цар тахалтай нэг жил гаруй хугацаанд татварын асуудал гарсангүй нь энэ шийдвэрүүдийн үр дүн. У.Хүрэлсүхийн батлуулсан хуулийн хамгийн том гавьяа нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийг 25, 10, 1 болгосон явдал. Өнөөдөр 1.5 тэрбумын орлоготой аж ахуйн нэгж тайлангаа өгөөд яг НӨАТ шиг 90 хувийг нь буцааж авч байгаа. 300 саяас доош орлоготой хүн орлогынхоо нэгхэн хувийг бүртгүүлээд тайлан өгөхгүй байж болно. У.Хүрэлсүх, Ч.Хүрэлбаатар хоёрыг энэ ажлаа сурталчлахгүй яваад нь гайхаад байдаг юм. 2020 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс татварын багц хууль бүгд шинээр шинэчлэгдсэн. НӨАТ-ын систем маш сайн ажиллаж эхэлсэн. Дахиад шинэ систем ажиллах гэж байна. Яг энэ үед уг нь Өршөөлийн хууль маягийн зүйл хэрэгтэй байсан юм. Гэтэл өршөөл үзүүлэх нь битгий хэл бүх бизнесээ жил хагасжин хорьчихлоо.

–Ковидын дараах эдийн засгийн сэргэлтийг ашиглахын тулд дампуурах дөхсөн компаниуддаа өршөөл үзүүлж, дэм өгөх маягийн ажил хийх ёстой гэж үү?

-Ерөөсөө л тэр. Тайлангаа 1.5 жил зогсоосноос болж НӨАТ-ын өрөнд орсон, орлогын албан татварын өртэй яваа компаниудаа төр өршөөх хэрэгтэй. Учир нь төрийн зохицуулалтаар эдийн засаг явагдана гэсэн системийг ашиглаж төр бүх бизнесийг зогсоосон. Яг тэгж зогсоосон шигээ татварын систем, даатгалын системийг зогсоох л ёстой. Монгол улсын төр засаг 1996, 2008 онд иргэндээ эрх чөлөө өгсөн. 2016 онд аж ахуйн нэгждээ эрх чөлөө өгсөн. Үр дүнд нь улсын татварын орлого дандаа нэг их наядаар давж байсан. Эрх чөлөө өгөх тусам, татварыг багасгах тусам татварын орлого нэмэгдэж байсан. Өнөөдрийн хамгийн том шоглоом юу гээ. Энэ бүхнийг хийж байсан филосифичид нь эрх барьж байгаа хүмүүс дотор алга.

–Хэн хэнийг хэлээд байна та?

-М.Энхсайхан, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Б.Ариунсан, Ж.Эрдэнэбат нарыг хэлж байна л даа. Энэ хүмүүс татварын реформуудыг хийхэд маш сайн оролцсон. Тухайн үеийн МҮХАҮТ ч сайн оролцож байсан. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль яг эрүү үүсгэх хэмжээний буруутай, төсвийн мөнгө луйвардсан, улсын баялгийг хулгайлсан улсад огт хамаагүй байсныг хэлмээр байна. Сүүлд нь хар жагсаалтад орсон процессыг Ч.Хүрэлбаатар сайд албаар эдийн засгийн өршөөлийн хууль руу нааж буруутгасан. 2017, 2018 онд төсвийн орлого нэг нэг их наядаар нэмэгдсэн нь НӨАТ-ын систем, өршөөлийн хууль гэдгийг Ч.Хүрэлбаатар тайлбарлаж чадаагүй. Тэр бүү хэл, энэ реформыг эсэргүүцэж байсан гэдэг утгаараа МАН таг дуугүй өнгөрсөн. Ковидыг далимдуулаад эдийн засгийг коммунизм маягаар зуун хувь удирдах процесс руу орж ирж байна л даа. Ялангуяа төрийн өмчтэй 40 компани дээр тухайлж яримаар байна. Төрийн эрхшээлд байдаг эдгээр компани дангаараа эдийн засгийн 40 хувийг хангадаг. Эдийн засгийн 40 хувийг төр барьчихсан гэсэн үг. Хувийн хэвшлийн тухайд хөл хорионы зогсолтоос болоод эрх чөлөө нь хаагдангуут төрийн компаниуд давамгай орж ирлээ л дээ.

–Засгийн газар яг одоо яах ёстой вэ?

-Хасахтай эдийн засаг руу капитал оруулах хэрэгтэй байна. Мүглэнд орсон аж ахуйн нэгжүүдээ сэргээхийн тулд урам өгөх хэрэгтэй. У.Хүрэлсүхийн татварын алданги, хүү торгуулийг 2020 онд авахгүй гэсэн мэдэгдлийг хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Татварын ерөнхий хууль, Зөрчлийн хуульд зохих өөрчлөлтийг нь хийж өгөөд, хэд дахин багассан татвар төлөгчдөө буцааж сэргээмээр байна. 1990 оноос хойших дөрвөн том хямралаас гарсан арга нь ерөөсөө л иргэн аж ахуйн нэгждээ эрх чөлөө өгсөн. Эдийн засгийн эрх чөлөөг нь, чөлөөтэй ажиллах урмыг л өгсөн. Гарцыг нь гаргаж өгөөд өөрсдөө холдож байсан. Төр өөрөө юм хийх гэж дайраагүй. Одоо бол манай төр бүх аж ахуйн нэгжээ царцаачихаад өөрсдөө бүхнийг хийнэ гэж дайраад байна. Улсын гайгүйхэн хэдэн үйлдвэрийн олсон ашгийг нийгмийн халамжид өгч байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories