Author: Б. Уранчимэг

Ховд аймгийн Үенч сумын бага сургуульд 1961 онд элсэн орж байсан нэгэн анги хамт олныг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд онцолж байна. Үенч сумын бага сургуульд эдний анги 1961 онд ороход 1а, 1б гэсэн хоёр бүлэг байж. Тухайн үед Хивзэнгийн Загд, Шалайн Муужгай гэж хоёр багш нэгдүгээр ангийн хоёр бүлгийг хүлээн авчээ. Ангийн Н.Батсуурь ярихдаа “Бидний үеийн хөдөөний хүүхдүүд дотор сургуульд орохоосоо өмнө уншиж, бичиж сурсан хүүхэд байгаагүй. Бүгд л нэгдүгээр ангид юу ч мэдэхгүй орж ирцгээсэн. Тэр үед эрэгтэй хүүхэд хөх даалимбан хөвөнтэй тэрлэгтэй, охидууд нь ногоон даалимбан хөвөнтэй тэрлэгтэй сургуульд орж байлаа. Сумын сургууль нэг давхар навтгар шавар байшинд хичээллэдэг байсан юм. Хичээлийн дэвтэр ном их ховор. Сурагч цүнх ч ховор байсан” гэв. Тэр үеийн хөвгүүд охидуудын даавуун цүнхэн дээр улаан таван хошуу оёдог байжээ. Үзэгний тухай ойлголт бараг байхгүй. Нэгдүгээр анги төгстөлөө дан харандаагаар бичдэг байсан. Хортой харандаагаар тооны болон хэлбичгийн хичээл бичдэг байсан санагдаж байна гэж ангийн хүүхдүүд бие биеэсээ ам уралдан хуучилж байлаа. Хоёрдугаар ангиас л дүрдэг үзгээр бичиж эхэлсэн гэнэ. Сурагч чернилийг найруулж бичнэ. Жижигхэн цаастай нунтаг чернилийг (одооны хоолны приправ шиг) шилэн саванд хийж, усаар найруулж бичдэг байж. “Чернилийн сав олдохгүй. Өвөл болохоор нөгөө шилэн савтай чернил чинь хөлдчихнө маш хэцүү. Тэр савтай чернилээ халуун амьсгаагаар үлээж гэсгээнэ. Ингэж байж дүрж бичнэ. Чернилтэй саваа мартчих юм бол маш хэцүү хүүхдүүдийн чернилний сав руу сэмхэн гэтнэ шүү дээ. Хүүхдүүд чернилээ харамлаад дүрүүлэхгүй. Үзэгнийхээ хошууг нарийхан зэс утсаар ороогоод чернилэнд дүрвэл нэлээд хугацаанд бичүүлнэ. Бид нарыг тавдугаар ангид орох үеэс авторучкан үзэг нэвтэрч эхэлсэн. Тэгэхдээ л хүүхдүүд дүрдэг үзэгтэйгээ байж л байсан. Жолооч нарын хүүхдүүд л хамгийн түрүүнд авторучкан үзэг ширэн цүнх үүрдэг болж билээ. Хөдөөний малчдын хүүхдүүд бол тэр талаар санахын ч хэрэг байхгүй” гэж Н.Батсуурь гуай ярилаа. Тэрээр Орос хэлний багш, Хөнгөн үйлдвэрийн инженер механикийн чиглэлээр ажиллажээ.

Эдний ангийнхан сургуульд сурч байх үед гэрээ их санана, сургуулиас оргоно гэдэг асуудал байсан гэнэ. Дотуур байр олдохгүй. Таньдаг хамаатан садандаа зарагдаж, айлаар л хоноглодог байсан аж. Айлд байгаа хүүхдүүд өлсөнө, бөөстөнө. Дотуур байранд ч ялгаагүй. Дотуур байранд байгаа ахлах ангийн хүүхдүүд гал зуухаар эргэлдэж, гэдсээ цатгачихна, доод ангийн хүүхдүүдэд тийм алтан боломж олдохгүй. Айл л хэснэ. Тэгж байж гэдсээ дүүргэнэ. Тэсвэр тэвчээр шаардсан асуудал их байж дээ гэж ангийнхан бага насаа дурсан ярилаа. Бага ангид байхад багш нар нь үймүүлсэн хүүхдүүдийг укаасагддаг байж. Ингээд толгойн дээрээ булдруутай явдаг л байсан. Муу юм болоогүй. Хэрвээ одоо ийм үйлдэл гаргавал багшид нэлээн хариуцлага үүрүүлэх байх даа. Ер нь хүүхдийг хатуухан зан үйлээр сургах муу биш шүү дээ. Барууны сургалтын зан үйл орж ирээд хүүхдүүдийг үнэхээр эвдэж байна. Бид багш нартаа загнуулж, шийтгүүлснээр улам л зарчимч, хатуужилтай, үг даадаг, хариуцлагатай болж хүмүүжсэн шүү хэмээн хуучилсан юм.

Ангийн А.Харнүдэн нягтлан бодогч, эдийн засагч мэргэжилтэй гэнэ. Тэрбээр 1968 онд хоёр анги долдугаар анги төгсч, зарим нь ТМС, зарим нь техникумд хуваарилагдаж суралцахаар явсан. 1969 онд ганц наймдугаар анги төгссөнөөс ихэнх нь Улаанбаатарын Санхүү эдийн засгийн техникум, Говь-Алтайн Анагаах ухааны дунд сургууль, Ховдын багшийн сургууль, Архангайн багшийн сургуульд хуваарилагдсан даа” гэлээ. Мөн тэрээр Д.Баатаржав бид хоёр Улаанбаатарын Санхүү эдийн засгийн техникумын хуваарь аваад ирж байлаа. М.Цэндхүү Ховдын Багшийн сургуульд, Ч.Бадамдорж ГовьАлтайн Анагаахын дунд сургуульд суралцахаар хуваарь авцгааж байсан юм. Наймдугаар ангиас долоо, найман хүүхэд л Булганы арван жилийн сургуулийн есдүгээр ангид суралцахаар хуваарилагдаж байсан. Тухайн үед олон дахин шигшиж байж сургуульд явуулдаг байсан. Одоо ч ийм шигших нөхцөл байдал багасчээ. Хүүхэд бүхэн л их дээд сургуульд сурах болжээ. Тэгээд сурч чадаж байгаа эсэх нь ер мэдэгдэхгүй юм. Сургууль боловсролын асуудалд манай төр засаг анхаарах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол төгссөн мэрэгжилтэн нь хаа нэгтээ пүүс компанид очиж ажил хийх гэхээр тэнцдэггүй болж. Бид өөрсдийгөө магтаж байгаа юм биш гэж байв.

Ховд аймгийн Үенч сумын найман жилийн дунд сургуульд суралцаж байхад олон сайхан багш нар хичээл зааж байжээ. Энгүй их ачтан багш нараа дурсахгүй байхын аргагүй. Математикийн хичээлийг Ш.Цэвлээ багш, уранзохиолын хичээлийг С.Банзрагч, орос хэлийг Б.Дэчин багш нар заадаг байсан гэнэ. Ялангуяа Ш.Цэвлээ багшийг тодруулж дурсаж яримаар байна гэв. Ш.Цэвлээ багш ямар ч дээд, дунд сургууль төгсөөгүй, Улаанбаатар хотод багш нарыг бэлтгэх нэг жилийн дээд курс л төгссөн аж. Ш.Цэвлээ багш гарын ур дүйтэй, үзүүлэн сургалтын материалыг өөрөө хийчихдэг. Математикийн хичээлийн томьёо физикийн хичээлийн агуулга ухагдахууныг гаргуун ойлгуулдаг байжээ.

Ангийн И.Баатар хэлэхдээ “А.Харнүдэнгийн ярьсан дээр нэг зүйлийг тодруулж хэлье. Тэрээр Үенч сумын сургуулийн наймдугаар ангийг 1969 онд төгсөөд Ховдын Булган сумын арван жилийн есдүгээр ангид суралцахаар хуваарилагдсан. 1971 онд аравдугаар ангиа төгсөөд УБДСийн математикийн ангийн хуваарьт конкурс өгсөн. Ингээд өрсөлдөж хуваарь авч УБДСийн математикийн ангид суралцсан юм. 1975 онд сургуулиа төгсөөд Ховдын төвийн арван жилийн сургуульд математикийн багшаар хуваарилагдаж очсон” гэж байлаа. Математикийн хичээлд сайн байсны ач гавьяа бол Ш.Цэвлээ багшийн заах арга ур чадвар гэнэ. Зааж буй хичээлийнхээ агуулгыг өөрөө гайхалтай сайн мэддэг байж. Ш.Цэвлээ багш тухайн үедээ гадаад дотоод дээд сургууль төгссөн багш нартай цуг ерөнхий боловсролын сургуулийн математикийн ангийн багш нарын аттестатчилалд оржээ. Ингэж шалгалт өгөөд хамгийн түрүүнд бодчихоод гараад ирдэг байсан гэнэ.

Р.Тариа, Н.Дамбий багш нарыг дурсах хэрэгтэй гэнэ. Н.Дамбий багш 1930 оноос Эрхүүгийн “Рабфак”-т Цэдэнбал даргатай цуг суралцаж төгсч байж. 1940 онд Үенч сумын бага сургууль байгуулагдахад анхных нь захирлаар томилогдон 1940-1948 он хүртэл ажилласан түүхийн бичээс байдаг ажээ. Эдний ангийнхныг долоо наймдугаар анги төгсөхөд Н.Дамбий багш дархны хичээл ордог байсан гэнэ. Тэр Махор тамхийг ёстой нэг уугиулж өгнө дөө хэмээн сонирхууллаа. Н.Дамбий багшийн тухай нэг товчхон түүх ярья хэмээв. Дамбий багш, Монголын багш нарын их хуралд очсон юм байна. Төрийн ордны гадна талбайд Багш нарын их хурлын төлөөлөгч нар Цэдэнбал даргатай зургаа авахуулж байх хооронд Дамбий багш ханиасан гэнэ. Тэгсэн чинь Цэдэнбал дарга:

Дамбий ханиаж байна. Хөөе Дамбий чи хаана байна гэсэн юм гэнэ лээ. Дамбий багш хөхүүлээд их содон ханиана л даа уртаар амьсгаа аваад хөхүүлж ханиадаг байсан санагдаад байна. Тэгэхээр Дамбий багш бүр багаасаа тамхи татсан болж таарах гээд байна. Дамбий багшийн дархны хичээл бушуухан ороосой гэж хүлээдэг байж билээ. Өөрөө ч их сайхан уужуу дотортой хүн байсан даа. Хүүхэд загнахгүй дандаа хөөрхийлж эрхлүүлнэ. Надад багш их сайн байсан. Учир нь дархны хичээлд би сайн байсан юм. Өөрөө олон хүүхэдтэй, охин Орломжав нь манай ангид сурдаг байлаа. Д.Орломжав одоо Эрдэнэтэд амьдарч байгаа.

Н.Дамбий багш насан өөд болтлоо Эрдэнэтийн Хялганат Хороонд хүргэн, охин, зээ нарынхаа хамт ажиллаж амьдарч байсан хэмээн Н.Батсуурь ярилаа.

Харин ангийн Н.Баатаржав санхүүч мэргэжилтэй. Тэрбээр Батсуурийн яриаг тасалчихлаа. Нэг зүйлийг энд бүр тодруулж хэлье. 2016 онд 55 жилийн дараа манай 1961 оны нэг ангийнхан Хараа голын захад Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат агрономич, Шийрэвийн Мардааны урилгаар цугларлаа. Насан өөд болж, бурхны орон руу явсныгаа эс тооцвол манай хоёр ангийнхан 90 хувьтай цугласан шүү. 55 жилийн дараа Улаанбаатар хот анх удаа орж ирж байгаа хүн ч байлаа. Чи хэн бэ… чи хэн бэ гэцгээгээд л байдаг юм байна. Долоо, найм, аравдугаар анги төгсчихөөд гадагшаа дотогшоо явсан нь биесээ таньж байна. Учир нь байнга биш ч гэсэн хааяа нэг уулздаг болохоор. Дөвөрдүгээр ангиас ч юм уу эсвэл нэг хоёрдугаар ангиасаа хөдөө мал дээр гарчихаад нутаг орноосоо хол яваагүй нь мартагдсан байсан. Одоо манай анги ирэх жил 2018 онд долдугаар анги төгссөнийхөө 50 жилийн ойгоор нутагтаа уулзахаар тохирсон. Ер нь нас ахих тусам багын найзууд их бодогдож, нутгаа их санадаг юм байна хэмээн тэрбээр онцлов.

М.Цэндхүү бага ангийн багш аж. “Ангийнхаа найзуудын хэлсэн ярьсан дээр нэг зүйлийг нэмээд хэлчихье. Биднийг бага дунд сургуульд байхад зуны даалгавар гэж багш нар өгдөг байлаа. Эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй 50 зурам, хоёр тарваганы арьс. Тэр даалгаврыг заавал биелүүлнэ. Алтай сумаас Үенчид ирж суралцаж байгаа хүүхдүүд ч ялгаагүй намар хичээлд ирэхдээ хоёр шуудай өвсөө мориндоо ганзагалаад ирнэ. Энэ даалгавар биднийг хөдөлмөрч хичээнгүй болгоход их тус дэм болсон. Зунжингаа мал хариулаад л, намар хичээлдээ ирэхдээ хацар нь сайртчихсан бор банди нар, охидууд ирдэг байв” хэмээлээ.

Ангийн Яруу найрагч Н.Батсуурь ярихдаа “Би 15, 16 нас хүртлээ зун гутал өмсөж үзээгүй. Хөлийн ул бакалан гутлын ул шиг болчихсон байдаг байж дээ. Хайрцагны хадаасан дээр гишгэхэд нуга гишгэдэг байсан юм шиг байна лээ. (Инээв). Манай Аржаргалан зуны долоон сард уулаараа цас орчихсон байдаг. Цасан дунд хөл нүцгэн л гүйнэ шүү дээ. Тэрний ач гавьяа юм байлгүй. Би барагтай бол хамрын ханиад хүрдэггүй. Үенч сумаас төрж гарсан Монгол улсын хоёр хөдөлмөрийн баатар манай ангийнх. Хоньчин баатар Думаа маань хэдэн жилийн өмнө бурхны орноо явчихлаа. Жилээс жилд цөөрдөг л юм байна хорвоогийн жам юм хойно. Манай нутаг чинь Улаанбаатараас дэндүү хол. 1600 км гэдэг чинь хоёр хоног автобусаар тасралтгүй явж байж хүрдэг газар. Манай торгууд, захчин ард түмэн дэндүү ажилсаг. Баруун хязгаарыг олон зуун жилийн гадны халдлага, дээрэм, тонуул, дайн байлдааны хөлд сөхрөлгүй авч үлдсэн ард түмний үр хүүхдүүд юм шүү бид чинь” гэж байв. Эдний ангийн дарга нь И.Баатар гэдэг залуу байж. Тухайн үедээ зарчимч, удирдах чадвартай, онц сурдаг нэгэн байж.

Энэ дашрамд Ховд аймгийн Үенч суманд нутгаа харан сууж буй “Эх оронч” ангийнхандаа мэнд хүргэе. Та нар бол нутгаа орхиж хот бараадаагүй “Эгэл баатрууд” юм шүү гэж дурсамжаа хуваалцав.

Цагдаагийн ерөнхий газрын мөрдөн байцаах албаны 71 жилийн ой энэ сарын 12-нд болно. Тиймээс Мөрдөн байцаах албаны дэд дарга, цагдаагийн хурандаа Х.Буянтүмэнтэй албаны хууль шинэчлэгдэн батлагдсантай холбогдуулж ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс Эүүгийн хууль, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Тус хуулийг дахин шинэчлэн батлах, ямар хэрэгцээ шаардлага гарсан юм бэ?

-Монгол Улсын засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт хууль заавал хэрэгждэг. Хэрэгжихдээ хүн бүрт эрх тэгш, алагчлалгүй шударгаар үйлчилдэг байх, хэрвээ хэн нэгэн этгээдэд давуу байдал бий болгосон хуулийн байгууллагын албан тушаалтнуудад оногдуулах хариуцлагыг чангатгаж, авлига, албан тушаал, мөнгө угаах, хар тамхи зэрэг тодорхой төрлийн гэмт хэргүүдтэй тэмцэх ажлыг эрчимжүүлэх талаар тусгагдсан. Мөн Олон улсын байгууллагаас хувь хүнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн нь хуулийн этгээдийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл болохгүй талаар ирүүлсэн зөвлөмжүүдэд үндэслэн 2015 онд батлагдсан Монгол Улсын эрүүүгийн хууль тогтоомжуудыг эргэн харж шинэчлэх шаардлага бий болсон. Шинэчлэлийн хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлаас 2017 онд Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Зөрчлийн хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийг баталж, хууль батлагдсантай холбогдуулан бусад 30 орчим хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулан энэ оны долдугаар сараас хэрэгжүүлж эхлээд байна.

-Шинээр батлагдан хэрэгжиж буй хуулийн онцлог нь юу юм бэ. Ялангуяа иргэдийн эрхийг хангах чиглэлээр ямар шинэ зүйл заалтууд орсон юм бол?

-Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн нэрийг өөрчилж, хуучин үйлчилж байсан хуулиас үр нөлөөтэй, практикаар шалгарсан хэм хэмжээнүүдийг уламжлан авч үлдэж, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенц, зөвлөмжүүдэд холбогдох заалтуудыг нийцүүлж, оролцогчдын эрх тэгш байдлыг хангах, нотлох ажиллагааны журмыг тодорхой болгосон, хуулийн этгээдэд холбогдох хэргийг хянан шийдвэрлэх, олон улсын эрх зүйн харилцан туслалцааг тодруулсан, оновчгүй хэрэглэсэн нэр томьёог залруулж тайлбарласан, 2002 оны эрүүгийн хуулиас 61 үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байхаар хассан зэрэг олон онцлог зохицуулалтууд орсон. Мөн хүний эрхийг хангах чиглэлээр нэлээдгүй зохицуулалтууд хийгдсэн. Тухайлбал, Таслан сэргийлэх арга хэмжээний төрлийг өөрчилж, цагдан хорих хугацааг богиносгосон, хохирогч, гэрчийн эрхийг хамгаалах, өсвөр насны хүнтэй холбоотой зохицуулалтыг тусгайлан журамлаж, цаазаар авах ял болон хангалттай бус нотлох баримтаар хүнийг сэжигтнээр тооцож олон сар жил шалгадаг явдлыг халсан. Өмнөх хуульд хорих ялын дээд хэмжээ 25 байсныг 20 жил блгож бууруулсан юм. Гэм буруугаа хүлээсэн, хохирогчийн хохирлыг барагдуулан, өөрийн буруутай үйлдлээ ухармсарлаж буй иргэдэд хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдвэрлүүлэх, улмаар хуульд зааснаас хөнгөн ял эдлэх нөхцөлийг зохицуулсан олон эерэг зохицуулалтууд хуульд тусгалаа олсон. Мөн Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар иргэдийн эрхэнд халддаг байсан албадлагын арга хэмжээнүүдийг хязгаарлаж прокурор, шүүхээс зөвшөөрөл авч байж хэрэгжүүлдэг болох зохицуулалтууд хийгдсэн тул иргэдийн халдашгүй байх эрх нэлээдгүй хангагдана гэж үзэж байна.

-Мөрдөн байцаах албаны бүтэц, зохион байгуулалтын ажиллах чиг үүрэгт нь ямар өөрчлөлт орсон юм бэ?

-Хуулийн шинэчлэлтэй холбогдуулан энэ оны зургадугаар сард Цагдаагийн байгууллага дотоод бүтэц, зохион байгуулалтдаа өөрчлөлт хийсэн. Энэ хүрээнд Мөрдөн байцаах газрыг “алба” болгон нэр томьёоны хувьд өөрчилсөн. Мөрдөн байцаах алба дотроо хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх газар, дагнасан тодорхой төрлийн хэргүүдийг шалгах, есөн хэлтэс, гурван тасаг, нэг хэсэгтэйгээр хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын чиглэлээр мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах чиг үүргийг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Цагдаагийн байгууллагын дотооддоо хийсэн бүтэц чиг үүргийн хүрээнд одоогоор Мөрдөн байцаах алба нь төвдөө хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татагдсан этгээдүүдэд холбогдох хэрэгт мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулан ажиллаж байна.

-“Мөрдөн байцаагч” гэж нэрлэдэг байсныг “Мөрдөгч” болгосон. Яагаад “Мөрдөгч” гэж нэрлэх болсон юм бэ?

-Өмнөх хуулиар хэрэглэгдэж байсан “байцаах” гэсэн үг хэллэг, ажиллагаануудаас нэлээд татгалзсан юм. Тухайлбал, хуулийн нэрийг байцаан шийтгэх гэж байсныг хэрэг хянан шийдвэрлэх гэж, гэрч, хохирогч, яллагдагчийг байцаах гэснийг мэдүүлэг авах гэх зэргээр өөрчилсөн. Энэ ажлын хүрээнд мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж, хэрэгжүүлэх гол субъект байсан “Мөрдөн байцаагч” гэсэн албан тушаалыг шинэ хуулийн үзэл баримтлал, олон улсын жишигт нийцүүлэн “Мөрдөгч” гэж өөрчилсөн.

-Шинэ хууль, ажил эхлүүлэхэд хүндрэл бэрхшээл тулгардаг. Тулгамдаж буй асуудал юу байна?

-УИХ-аас хуулийг өнгөрсөн зургадугаар сард баталсан байдаг. Хууль долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулийг нэг мөр ойлгуулахын тулд сургалт сурталчилгааны ажил цаг хугацааны хувьд давчуу байсан учраас практик ажилтнуудад хийгдэх сургалт хангалттай хэмжээнд хийгдэж чадаагүй. Иймээс хуулийг практикт хэрэгжүүлэхэд нэг мөр ойлголт муу, ойлголтын зөрүүгээс болж хуулийг буруу хэрэглэх хүндрэл, зөрчлүүд гарч байгаа. Хамгийн гол хүндрэл бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зардлыг тооцож, санхүүжүүлэх журмыг Засгийн газар батлахаар хуульчилсан. Одоогоор Засгийн газраас тогтоол шийдвэр гаргаж, журам бүрэн батлагдаж, гараагүй, цагдаагийн байгууллагын төсөвт энэ зардал тусгагдаагүй байна. Үүнтэй холбогдуулж Цагдаагийн байгууллагад эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зардлын асуудалд нэлээдгүй хүндрэлүүд учирч байгаа юм. Ер нь Цагдаагийн байгууллагаас мөрдөн шалгах ажиллагаанд жилд 4, 9 тэрбум төгрөг шаардагдах талаар судалгаа гарч төсөвт тусгуулах талаар сүүлийн гурваас дөрвөн жилд эрх бүхий байгууллагуудад тогтмол санал хүргүүлж байгаа боловч шийдэгдээгүй, үүнийг дагаад иргэд, оролцогч нарт хүндрэл үүссээр байгаа. Мөн шинэ хуулинд мэдүүлэг авах өрөөний стандартыг Улсын Ерөнхий прокурор батлахаар зохицуулалт орсон. Энэ оны зургадуаар сарын 27-ны өдөр Улсын Ерөнхий прокурорын тушаалаар мэдүүлэг авах өрөөний стандартыг батлаж, хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Стандартад нийцүүлэн Цагдаагийн байгууллага гурван төрлийн өрөөнд мэдүүлэг авахдаа прокуророос зөвшөөрөл авах ёстой. Одоогийн байдлаар Цагдаагийн байгууллага алба нэгжийн үйл ажиллагаа явуулж буй байрныхаа дотоод нөхцөл байдалд тулгуурлаад “Уулзалт мэдүүлгийн өрөө”-нд прокуророос зөвшөөрөл авч, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байгаа. Харин Мэдүүлэг авах тусгайлан бэлтгэсэн өрөө, насанд хүрээгүй иргэдээс мэдүүлэг авах шаардлага хангасан өрөө одоогоор Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа явуулж буй байранд байхгүй. Ийм өрөө байрыг бэлтгэж, прокуророос зөвшөөрөл авахын тулд цагдаагийн байгууллагын хэмжээнд 600 орчим сая төгрөгийн зардал шаардлагатай байгаа. Энэ талаарх төсөв санхүүг гаргаж, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Сангийн яам руу хүргүүлсэн. Одоогоор шийдвэрлэгдээгүй байна.

-Хууль хэрэгжсэнээр алба хаагчдыг сургалтад хамруулах иргэдийг мэдээллээр хангах, хуулийг олон нийтэд сурталчлах ялангуяа алба хаагчдад мэргэшүүлэх чиглэлээр ямар ажлуудыг хийж байгаа вэ?

-Хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас зохион байгуулан хуулийн нийт байгууллагуудын хамтарсан төлөөлөл оролцсон 12 багийг нийслэл, орон нутагт томилон ажиллуулж улсын хэмжээнд тав хоногийн хугацаанд сургалт явуулсан юм. Сургалтаар алба хаагчдад хуулийг бүрэн хэрэгжүүлэх мэдлэг суулгах ямар ч бололцоогүй байсан. Одоо хууль хэрэгжээд хоёр сар болж байна. Шинэ хуулийг дагасан хүндрэл бэрхшээлүүдийн талаар алба нэгжүүдээс нэлээдгүй саналууд ирж байгаа. Ийнхүү үүссэн хүндрэл, хуульд эргэж харах шаардлагатай 160 орчим санал, гомдлыг алба нэгжүүд ирүүлсэн байгаа. Үүнийг зохих байгууллагуудад хүргүүлж шийдвэрлэх ёстой. Иймээс цагдаа болон прокурор хамтарч ойрын хугацаанд хуулийн хэрэгжилтийн талаарх сургалтуудыг дахин зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа.

-Зөрчлийн хуулийн талаар тодруулахгүй юу?

-Хууль батлагдахаас өмнө салбар эрх зүйн зохицуулалтаар зөрчилд тооцон шалгаж хариуцлага тооцож байсан 240 орчим хуулийг нэгтгэн Зөрчлийн тухай хуулийг баталсан. Ингээд гарсан зөрчлийг Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар шийдвэрлэж байна. Зөрчил шалган шийдвэрлэх эрх бүхий 11000 орчим албан тушаалтан бүртгэгдсэн байгаа. Хуучин хуулиар гэмт хэрэгт тоооцогдож байсан зарим үйлдлүүдийг зөрчилд тооцсон байгаа. Тухайлбал, хүний эрх чөлөөнд гэмтэл учруулалгүйгээр халдсан үйлдлийг зөрчилд тооцсон. Хоёр хүн харилцан зодолдож нэг нь гэмтэл авсан, нөгөө нь гэмтэл аваагүй бол гэмтэл учруулсан нь эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Гэмтэл учруулаагүй нь Зөрчлийн хуулиар хариуцлага хүлээхээр байгаа юм.Цагдаагийн ерөнхий газрын мөрдөн байцаах албаны 71 жилийн ой энэ сарын 12-нд болно. Тиймээс Мөрдөн байцаах албаны дэд дарга, цагдаагийн хурандаа Х.Буянтүмэнтэй албаны хууль шинэчлэгдэн батлагдсантай холбогдуулж ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс Эүүгийн хууль, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Тус хуулийг дахин шинэчлэн батлах, ямар хэрэгцээ шаардлага гарсан юм бэ?

-Монгол Улсын засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт хууль заавал хэрэгждэг. Хэрэгжихдээ хүн бүрт эрх тэгш, алагчлалгүй шударгаар үйлчилдэг байх, хэрвээ хэн нэгэн этгээдэд давуу байдал бий болгосон хуулийн байгууллагын албан тушаалтнуудад оногдуулах хариуцлагыг чангатгаж, авлига, албан тушаал, мөнгө угаах, хар тамхи зэрэг тодорхой төрлийн гэмт хэргүүдтэй тэмцэх ажлыг эрчимжүүлэх талаар тусгагдсан. Мөн Олон улсын байгууллагаас хувь хүнд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн нь хуулийн этгээдийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлөх үндэслэл болохгүй талаар ирүүлсэн зөвлөмжүүдэд үндэслэн 2015 онд батлагдсан Монгол Улсын эрүүүгийн хууль тогтоомжуудыг эргэн харж шинэчлэх шаардлага бий болсон. Шинэчлэлийн хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлаас 2017 онд Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Зөрчлийн хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийг баталж, хууль батлагдсантай холбогдуулан бусад 30 орчим хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулан энэ оны долдугаар сараас хэрэгжүүлж эхлээд байна.

-Шинээр батлагдан хэрэгжиж буй хуулийн онцлог нь юу юм бэ. Ялангуяа иргэдийн эрхийг хангах чиглэлээр ямар шинэ зүйл заалтууд орсон юм бол?

-Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн нэрийг өөрчилж, хуучин үйлчилж байсан хуулиас үр нөлөөтэй, практикаар шалгарсан хэм хэмжээнүүдийг уламжлан авч үлдэж, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенц, зөвлөмжүүдэд холбогдох заалтуудыг нийцүүлж, оролцогчдын эрх тэгш байдлыг хангах, нотлох ажиллагааны журмыг тодорхой болгосон, хуулийн этгээдэд холбогдох хэргийг хянан шийдвэрлэх, олон улсын эрх зүйн харилцан туслалцааг тодруулсан, оновчгүй хэрэглэсэн нэр томьёог залруулж тайлбарласан, 2002 оны эрүүгийн хуулиас 61 үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байхаар хассан зэрэг олон онцлог зохицуулалтууд орсон. Мөн хүний эрхийг хангах чиглэлээр нэлээдгүй зохицуулалтууд хийгдсэн. Тухайлбал, Таслан сэргийлэх арга хэмжээний төрлийг өөрчилж, цагдан хорих хугацааг богиносгосон, хохирогч, гэрчийн эрхийг хамгаалах, өсвөр насны хүнтэй холбоотой зохицуулалтыг тусгайлан журамлаж, цаазаар авах ял болон хангалттай бус нотлох баримтаар хүнийг сэжигтнээр тооцож олон сар жил шалгадаг явдлыг халсан. Өмнөх хуульд хорих ялын дээд хэмжээ 25 байсныг 20 жил блгож бууруулсан юм. Гэм буруугаа хүлээсэн, хохирогчийн хохирлыг барагдуулан, өөрийн буруутай үйлдлээ ухармсарлаж буй иргэдэд хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдвэрлүүлэх, улмаар хуульд зааснаас хөнгөн ял эдлэх нөхцөлийг зохицуулсан олон эерэг зохицуулалтууд хуульд тусгалаа олсон. Мөн Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар иргэдийн эрхэнд халддаг байсан албадлагын арга хэмжээнүүдийг хязгаарлаж прокурор, шүүхээс зөвшөөрөл авч байж хэрэгжүүлдэг болох зохицуулалтууд хийгдсэн тул иргэдийн халдашгүй байх эрх нэлээдгүй хангагдана гэж үзэж байна.

-Мөрдөн байцаах албаны бүтэц, зохион байгуулалтын ажиллах чиг үүрэгт нь ямар өөрчлөлт орсон юм бэ?

-Хуулийн шинэчлэлтэй холбогдуулан энэ оны зургадугаар сард Цагдаагийн байгууллага дотоод бүтэц, зохион байгуулалтдаа өөрчлөлт хийсэн. Энэ хүрээнд Мөрдөн байцаах газрыг “алба” болгон нэр томьёоны хувьд өөрчилсөн. Мөрдөн байцаах алба дотроо хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх газар, дагнасан тодорхой төрлийн хэргүүдийг шалгах, есөн хэлтэс, гурван тасаг, нэг хэсэгтэйгээр хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын чиглэлээр мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах чиг үүргийг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Цагдаагийн байгууллагын дотооддоо хийсэн бүтэц чиг үүргийн хүрээнд одоогоор Мөрдөн байцаах алба нь төвдөө хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татагдсан этгээдүүдэд холбогдох хэрэгт мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулан ажиллаж байна.

-“Мөрдөн байцаагч” гэж нэрлэдэг байсныг “Мөрдөгч” болгосон. Яагаад “Мөрдөгч” гэж нэрлэх болсон юм бэ?

-Өмнөх хуулиар хэрэглэгдэж байсан “байцаах” гэсэн үг хэллэг, ажиллагаануудаас нэлээд татгалзсан юм. Тухайлбал, хуулийн нэрийг байцаан шийтгэх гэж байсныг хэрэг хянан шийдвэрлэх гэж, гэрч, хохирогч, яллагдагчийг байцаах гэснийг мэдүүлэг авах гэх зэргээр өөрчилсөн. Энэ ажлын хүрээнд мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж, хэрэгжүүлэх гол субъект байсан “Мөрдөн байцаагч” гэсэн албан тушаалыг шинэ хуулийн үзэл баримтлал, олон улсын жишигт нийцүүлэн “Мөрдөгч” гэж өөрчилсөн.

-Шинэ хууль, ажил эхлүүлэхэд хүндрэл бэрхшээл тулгардаг. Тулгамдаж буй асуудал юу байна?

-УИХ-аас хуулийг өнгөрсөн зургадугаар сард баталсан байдаг. Хууль долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулийг нэг мөр ойлгуулахын тулд сургалт сурталчилгааны ажил цаг хугацааны хувьд давчуу байсан учраас практик ажилтнуудад хийгдэх сургалт хангалттай хэмжээнд хийгдэж чадаагүй. Иймээс хуулийг практикт хэрэгжүүлэхэд нэг мөр ойлголт муу, ойлголтын зөрүүгээс болж хуулийг буруу хэрэглэх хүндрэл, зөрчлүүд гарч байгаа. Хамгийн гол хүндрэл бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зардлыг тооцож, санхүүжүүлэх журмыг Засгийн газар батлахаар хуульчилсан. Одоогоор Засгийн газраас тогтоол шийдвэр гаргаж, журам бүрэн батлагдаж, гараагүй, цагдаагийн байгууллагын төсөвт энэ зардал тусгагдаагүй байна. Үүнтэй холбогдуулж Цагдаагийн байгууллагад эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зардлын асуудалд нэлээдгүй хүндрэлүүд учирч байгаа юм. Ер нь Цагдаагийн байгууллагаас мөрдөн шалгах ажиллагаанд жилд 4, 9 тэрбум төгрөг шаардагдах талаар судалгаа гарч төсөвт тусгуулах талаар сүүлийн гурваас дөрвөн жилд эрх бүхий байгууллагуудад тогтмол санал хүргүүлж байгаа боловч шийдэгдээгүй, үүнийг дагаад иргэд, оролцогч нарт хүндрэл үүссээр байгаа. Мөн шинэ хуулинд мэдүүлэг авах өрөөний стандартыг Улсын Ерөнхий прокурор батлахаар зохицуулалт орсон. Энэ оны зургадуаар сарын 27-ны өдөр Улсын Ерөнхий прокурорын тушаалаар мэдүүлэг авах өрөөний стандартыг батлаж, хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Стандартад нийцүүлэн Цагдаагийн байгууллага гурван төрлийн өрөөнд мэдүүлэг авахдаа прокуророос зөвшөөрөл авах ёстой. Одоогийн байдлаар Цагдаагийн байгууллага алба нэгжийн үйл ажиллагаа явуулж буй байрныхаа дотоод нөхцөл байдалд тулгуурлаад “Уулзалт мэдүүлгийн өрөө”-нд прокуророос зөвшөөрөл авч, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байгаа. Харин Мэдүүлэг авах тусгайлан бэлтгэсэн өрөө, насанд хүрээгүй иргэдээс мэдүүлэг авах шаардлага хангасан өрөө одоогоор Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа явуулж буй байранд байхгүй. Ийм өрөө байрыг бэлтгэж, прокуророос зөвшөөрөл авахын тулд цагдаагийн байгууллагын хэмжээнд 600 орчим сая төгрөгийн зардал шаардлагатай байгаа. Энэ талаарх төсөв санхүүг гаргаж, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Сангийн яам руу хүргүүлсэн. Одоогоор шийдвэрлэгдээгүй байна.

-Хууль хэрэгжсэнээр алба хаагчдыг сургалтад хамруулах иргэдийг мэдээллээр хангах, хуулийг олон нийтэд сурталчлах ялангуяа алба хаагчдад мэргэшүүлэх чиглэлээр ямар ажлуудыг хийж байгаа вэ?

-Хууль хэрэгжиж эхлэхээс өмнө Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас зохион байгуулан хуулийн нийт байгууллагуудын хамтарсан төлөөлөл оролцсон 12 багийг нийслэл, орон нутагт томилон ажиллуулж улсын хэмжээнд тав хоногийн хугацаанд сургалт явуулсан юм. Сургалтаар алба хаагчдад хуулийг бүрэн хэрэгжүүлэх мэдлэг суулгах ямар ч бололцоогүй байсан. Одоо хууль хэрэгжээд хоёр сар болж байна. Шинэ хуулийг дагасан хүндрэл бэрхшээлүүдийн талаар алба нэгжүүдээс нэлээдгүй саналууд ирж байгаа. Ийнхүү үүссэн хүндрэл, хуульд эргэж харах шаардлагатай 160 орчим санал, гомдлыг алба нэгжүүд ирүүлсэн байгаа. Үүнийг зохих байгууллагуудад хүргүүлж шийдвэрлэх ёстой. Иймээс цагдаа болон прокурор хамтарч ойрын хугацаанд хуулийн хэрэгжилтийн талаарх сургалтуудыг дахин зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа.

-Зөрчлийн хуулийн талаар тодруулахгүй юу?

-Хууль батлагдахаас өмнө салбар эрх зүйн зохицуулалтаар зөрчилд тооцон шалгаж хариуцлага тооцож байсан 240 орчим хуулийг нэгтгэн Зөрчлийн тухай хуулийг баталсан. Ингээд гарсан зөрчлийг Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар шийдвэрлэж байна. Зөрчил шалган шийдвэрлэх эрх бүхий 11000 орчим албан тушаалтан бүртгэгдсэн байгаа. Хуучин хуулиар гэмт хэрэгт тоооцогдож байсан зарим үйлдлүүдийг зөрчилд тооцсон байгаа. Тухайлбал, хүний эрх чөлөөнд гэмтэл учруулалгүйгээр халдсан үйлдлийг зөрчилд тооцсон. Хоёр хүн харилцан зодолдож нэг нь гэмтэл авсан, нөгөө нь гэмтэл аваагүй бол гэмтэл учруулсан нь эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Гэмтэл учруулаагүй нь Зөрчлийн хуулиар хариуцлага хүлээхээр байгаа юм.

Жаран тэрбумын бичлэг хийсэн Г.Доржзодовтой ярилцлаа.

---

-Жаран тэрбумтай холбоотой асуудал яг юу болж байна. одоогийн нөхцөл байдлын талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн оны зургадугаар сарын 24-нд жаран тэрбумын асуудлаар улстөрийн намуудаас ирүүлсэн гомдлын дагуу Авлигатай тэмцэх газар дээр хавтаст хэрэг үүсгэн шалгаж байсан. Ингээд эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзах саналыг өнгөрсөн оны долдугаар сарын 17-нд Нийслэлийн Прокурорын газарт гаргасан байдаг. Нийслэлийн прокурорын газрын хавтаст хэргийг шалгаад өнгөрсөн оны наймдугаар сарын 2-ны өдрийн 208 тоот тогтоолоор эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзсан. Гэхдээ уг асуудлаар хавтаст хэрэгт авагдсан Ц.Сандуй, А.Ганбаатар, М.Өлзий нарын өгсөн анхны мэдүүлгүүд өнөөдөр ч гэсэн ач холбогдлоо алдаагүй гэж боддог. Харин өмгөөлөгч Г.Баасангийн гаргасан гомдлыг үндэслэн бараг жилийн дараа буюу энэ оны долдугаар сарын 25-нд Улсын Ерөнхий прокурорын газар дээрх хэргийг татан авч хянаж үзсэн. Эрүү үүсгэхээс татгалзсан Нийслэлийн прокурорын газрын 208 тоот тогтоолыг хүчингүй болгосон. Тэр даруй Авлигатай тэмцэх газар, Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын хамтарсан ажлын хэсэг байгуулсан тогтоол гаргаж Эрүүгийн хуулийн Тусгай ангийн 22.4.5-д зааснаар хэрэг бүртгэлт нээж шалгахаар шийдвэрлэсэн.

-Өнгөрсөн сард гэрчийн мэдүүлэг өгсөн үү?

Нийслэлийн прокурорын газраас гэрчийн мэдүүлэг өгөх зарлан дуудах бичиг ирсэн даруйд энэ ажлын хэсэгт гэрчийн мэдүүлэг өнгөрсөн наймдугаар сарын 8, 17, 24-нд тус тус өгсөн байгаа. Эхний мэдүүлгээр жаран тэрбумын уулзалтын нотлох баримт болох 162 минутын болон 40 минутын .m4a өргөтгөлтэй аудио эх бичлэг, 160 гаруй слайд бүхий презентшн, уулзалтын долоон фото зураг, төрийн албыг үнэлсэн тооцоолуур бүхий эксель файл зэргийг хүлээлгэж өгсөн. Харин өнгөрсөн наймдугаар сарын 17-ны гэрчийн мэдүүлэг өгөхөөр очихдоо 162 болон 40 минутын бичлэгийг үйлдсэн iPhone 5 смарт утас болон iPad mini 2 таблет, эдгээр аудио бичлэгийг текст болгон шивж хэвлэсэн 30 хуудас материалуудыг нотлох баримтаар хүлээлгэж өгсөн юм.

-Гэрчийн мэдүүлэгтэй зэрэгцээд А.ганбаатар хэвлэлийн бага хурал хийж байсан санагдана.

-Гэтэл яг гэрчийн мэдүүлэг өгч байхтай зэрэгцээд А.Ганбаатар Хэвлэлийн бага хурал хийж гүтгэлгийн шинжтэй худал мэдээллийг нийгэмд ичгүүргүйгээр цацсан. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн дотроо хагаралтай хуралдаан болсон өдрийн маргааш хийсэн А.Ганбаатарын хэвлэлийн бага хурал нь мэдээж сонирхолтой байсан л даа.

Магадгүй А.Ганбаатар Удирдах зөвлөлөөс өгсөн чиглэлийн дагуу хэвлэлийн хурлыг хийсэн ч байж болно. Нэгдүгээрт, А.Ганбаатар ямар ч логикгүй худал ярьж эхэлсэн. Хоёрдугаарт, харьцуулах дуу хоолойны бичлэгтэй болсон. Гуравдугаарт, 162 болон 40 минутын бичлэгт хоолойгоо засдаг ханиалгадаг зуршлаа олон нийтэд ил харуулсан. Дөрөвдүгээрт, хэрэгт огт хамааралгүй хүмүүсийг буюу УИХ гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ, Шадар сайд У.Хүрэлсүх, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан нарыг уулзалтад байсан гэж гүтгэсэн. Тавд, М.Энхболд, Ц.Сандуй нарыг уулзалтад огт байгаагүй гэж мэдэгдсэн. Ийнхүү шинээр үүссэн нөхцөл байдлын улмаас өнгөрсөн сарын 24-нд дахин гэрчийн нэмэлт мэдүүлэг өгсөн л дөө. А.Ганбаатар худал мэдээлэл тарааж байгааг ч Д.Амарбаясгалан хүртэл үгүйсгэсэн шүү дээ.

Нотлох баримтыг хүлээлгэн өгөх үед байцаагч надаас энэ яг эх файл нь мөн биз гэж олон удаа нягталж асууж байсан. Би хууль хяналтын байгууллагад шинжлүүлж байгаа гэж ойлгож итгэж байгаа учраас 162 болон 40 минутын бичлэгийн эх хувийг өгсөн. Мэдээж цахим хэлбэрээр олон нийтэд хүртээмжтэй байрлуулж дурын хүн сонсох, өөр хоорондоо хуваалцах, текстийг нь унших, хэвлэж авах бүх л боломжийг би www.dorjzodov.org гээд өөрийн сайт дээрээ байрлуулсан. Цахим файл учраас хувилж, олшруулж тараахад анхны шинж чанараа огт алддаггүй онцлогтой шүү дээ.

-Сүүлийн үед жаран тэрбумын бичлэг хэдэн минут байсан бэ гэдэг нь тодорхой бус болсон юм шиг. Үүнийг та тайлбарлахгүй юу?

-Хүмүүс асуух байх. Эхлээд хоёр минутын бичлэг байснаа одоо 90 минут, 162 минут, 40 минут гээд учрыг нь олох гэж гайхаж байгаа болов уу. 2014 оны есдүгээр сарын 8-нд болсон уулзалт 90 минут үргэлжилсэн. Энэ уулзалтын өмнөх хоосон 72 минут байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 72+90=162 минут гэж ойлговол хялбар болно. Харин 90 минутын хэсгээс нь салгаж авсан хоёр минут нь 2016 оны зургадугаар сарын 17-19-нд олон нийтэд түгээгдсэн. Харин хэн тэр хоёр минутыг дүрсжүүлж цацсаныг та бүхэн мэдэх байх. Сүүлд гарч ирсэн гэх 40 минутын бичлэг нь 2014 оны наймдугаар сарын 28-ны шөнө А.Ганбаатар, Ц.Сандуйтай хамт хэрхэн төрийн албыг үнэлэх, яаж мөнгийг татан төвлөрүүлэх арга, аргачлалыг боловсруулж байх үеийн бичлэг юм.

Бүр анх Шинэ Монгол хаад групп ХХК-д Стратеги хариуцсан захирлаар ажиллаач гэж А.Ганбаатар намайг урьсан. Захирлуудын зөвлөлийн 2014 оны наймдугаар сарын 1-ний өдрийн хурлын шийдвэрээр 2014 оны есдүгээр сарын 1-ний өдрөөс Хөлсөөр ажиллах гэрээ байгуулж үүрэгт ажлаа хүлээн авах байсан юм. Гэтэл ажлаа автлаа МАН-ын стратегийн ажилд туслахаар дайчлагдсан юм. Харин дараа нь А.Ганбаатар 2017 оны зургадугаар сарын 9-нд интернетэд хуурамч нотлох баримт тарааж намайг улстөрийн намуудад бичлэгээ санал болгон өндөр үнээр үнэлж явсан мэтээр худал мэдээлэл цацаад яваад байна лээ (инээв). Түүний ийм будлиантай үйлдлийн ард өнөө л М.Энхболд, Ц.Сандуй нар байгаа нь ойлгомжтой шүү дээ. Ямар сайндаа Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө амжиж М.Энхболд даргынхаа нэр төрийг цэвэрлэхгүй бол миний МАН-д карьер хийсэн хайран цаг хугацаа гээд л байдаг байсан. Олон янзаар намайг заналхийлж, дарамталж үзсэн дээ. Намайг 2016 оны есдүгээр сарын 14-нд Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн I хэлтэст баривчлуулж эрүү үүсгэж шалгуулж байсан. Сүүлд энэ оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд Тагнуулын ерөнхий газраар баривчлуулж зохиомол эрүүгийн хэрэг тулгаж шалгуулж байв.

Энэ хүний гаргасан гомдол, мэдүүлэг, хэвлэлийн бага хурал эхнээсээ аваад бүгд худал шүү дээ. Би бүгдийг олон нийтэд эмх цэгцтэй, баримттай, логиктой тайлбарлаж хүргэж байгаа болохоор хүмүүс надад итгэдэг. Ц.Сандуй, А.Ганбаатар нар намайг 60 тэрбумын төлөвлөгөөг өөрсдөд нь зарсан мэтээр сүүлийн үед их ярих болсон. Энэ нь хол явахгүй арга л даа. Бүхэл бүтэн 40 минут санхүүжилтийн схем боловсруулан инээж хөхөрч байгаа яриаг яаж үгүйсгэх юм бэ. Дээр нь тухайн үед 2014 онд над руу ирүүлж байсан олон мэйлүүд Ц.Сандуй, А.Ганбаатар нарын хэлж ярьж байгааг үгүйсгэх хангалттай нотлох баримт бий.

Бүхэл бүтэн улстөрийн нам өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр миний эсрэг юу эсийг хийв ээ. Маш их мөнгийг гол мэт урсгаж, миний тухай худал мэдээллийг ой гуттал тарааж, хамгийн чадварлаг пиарчдыг хөлсөлж, хамгийн чадварлаг хакерчдаар миний интернэт сүлжээ рүү дайрч, хамгийн мундаг жүжигчдээр элдэв хорон нэвтрүүлэг, жүжиглэлийг цацаж, гурван ч удаа намайг худалдаж авах гэж оролдсон. Намайг олон хоног мөрдөж мөшгөсөн цагдаа, хууль сахиулах байгууллагууд МАН-ын Сонгуулийн төв штабаас энэ оны зургадугаар сарын 14-ний өдөр өгсөн чиглэлийн дагуу миний байсан газрыг шөнө дөлөөр ямар ч тушаал, тогтоол, шийдвэргүйгээр бүсэлж, “С1” телевиз, “Өдрийн сонин”-оос бусад бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг миний эсрэг худалдан авахыг бүгд үзсэн, харсан шүү дээ. Энэ бүхний цаана МАН-ын өнөөгийн удирдлагуудад төрийн эрхийг хууль бусаар авах атгаг санаархал байгааг манай хуулийн байгууллагууд, тэр дундаа Тагнуулын ерөнхий газар нэн даруй шалгах ёстой гэж боддог.

-Жаран тэрбумтай холбоотой хэрэг олон нийтийн анхаарлын төвд байна. Энэ асуудалтай холбогдож НИТХ-ын дарга Сандуй ажлаасаа огцрох өргөдлөө өгсөн. Үүн дээр таны байр суурь?

-Саяхан арга буюу Ц.Сандуй ажлаа өгөх тухай өргөдлөө МАН УЗ-д өгсөн гэж сонссон. Аргагүй шүү дээ. Ямар нүүрээрээ цааш нь ажлаа үргэлжлүүлж хийх юм. 2016 оны долдугаар сарын 6-нд Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтэд хандаж яаж ичихгүй худлаа ярихыг бүгд харсан. Улстөрийн ёс зүй гэдэг зүйл энэ хүнээс ханхлах ч үгүй байгааг одоо ч харж болно. Ц.Сандуй “Би хариуцлагаа хүлээгээд ажлаа өгч жаран тэрбумын асуудлыг шалгуулна. Үнэн мөнийг тогтоолгоно” гэсэн байна лээ. Түүнд ямар юмных нь үнэн мөн байх вэ дээ. Мэдээж хууль хяналтын байгууллагуудад шигтгэсэн савраараа дахин дахин намайг зохиомлоор эрүүдүүлж чадна гэдэгтээ итгэл төгс байгаа хүн шиг л ярьж байна билээ. Хэргийн нотлох баримтыг үнэгүйдүүлж, хуулийн цоорхой болсон хэдхэн үгэн дээр тоглож нотлох баримтыг үгүйсгэснийгээ цагаадсан гэх гээгүй юм байгаа биз дээ. Аягүй бол Ц.Сандуй би цагаадчихлаа гээд ахин хор найруулж НИТХ-ын даргын ажлаа эргүүлж авна гэж мэдэх л хэмжээний сэтгэхүйтэй харагддаг. МАН Удирдах зөвлөлийн хурал дээрээ болсон явдлыг хүлээн зөвшөөрсөн атлаа Ц.Нямдоржийн хэлснийг өлгөж аваад л “Би ажлаа өгье гэж эртнээс хэлсэн” гэж нэг хэсэг пиардлаа шүү дээ. Эрх мэдлийн төлөө Ц.Сандуй ичиж үхдэггүй, нүүрний арьс нь улайж хорсдоггүй ширэн болчихжээ.

-Прокурорын байгууллагын албан ёсны сайт дээр жаран тэрбумтай холбоотой бичлэгийг эвлүүлэг гэсэн байна лээ. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Энэ сарын 4-ний өдөр Нийслэлийн ерөнхий прокурорын орлогч Ж.Ариунаа Улсын Ерөнхий прокурорын газрын албан вэб сайтад ярилцлага тавьсан байна лээ. Өнгөц харахад хэвлэлд өгсөн юм шиг. Гэхдээ албан сайтад анхдагч эх сурвалж болгосныг харахаар их сонин. Ж.Ариунаа албан сайт дээр хэлэхдээ: “…2014 онд Ц.Сандуй, А.Ганбаатар нар 2016 оны Улсын Их хурлын болон орон нутгийн сонгуульд оролцох Монгол Ардын намын бодлого, мөрийн хөтөлбөр, стратеги төлөвлөгөө, санхүүжилт зэргийн талаар ярилцаж байсан болох нь тогтоогдсон…” гэсэн байна лээ. Хэн ч уншсан уг уулзалт болсон нь үнэн юм байна, уулзалтад Ц.Сандуй, А.Ганбаатар, (М.Энхболд) нар байсан нь үнэн юм байна. 2016 оны хоёр шатны сонгуулийн төлөвлөлт хийсэн нь үнэн юм байна гэдгийг шууд л ойлгоно. Тэр ч бүү хэл 160 слайд дээр дурайтал харагддаг сонгуулийн штаб, түүний бүтэц дэх төрийн байгууллагууд, албан тушаал үнэлэх, мөнгө угаах маягаар босгох төлөвлөгөө, бохир технологи, хууль бус ажиллагааны хэлбэрүүд нь үнэн байжээ гэдгийг ойлгоно. Бичлэгийг сонсвол М.Энхболд өмнөх сонгуулиудад намын байрны гадна хүмүүс ирж цүнхтэй мөнгө өгч оруулдаг байсан гэж ярьдаг. Ц.Сандуй ч үүнийг нотолдог.

-162 болон 40 минутын бичлэгүүдийг Шүүх шинжилгээний үндэсний хүрээлэн “шаардлага хангаагүй” гэж үзсэн байна лээ?

-162 болон 40 минутын бичлэгүүдийг Шүүх шинжилгээний үндэсний хүрээлэн “шаардлага хангаагүй” гэж үзсэн гэсэн. 2016 онд АН интернэтээс хуулж DVD диск дээр бичсэн нотлох баримт, МАХН интернэтээс татаж хооронд нь залгаж нийлүүлэн нэг файл болгоод DVD диск дээр бичсэн нотлох баримтуудыг Шүүх шинжилгээний хүрээлэн гурван удаа шинжлээд гурван янзын дүгнэлт гаргасан. Нотлох баримтад тооцсон. Гэтэл өнөөдөр интернэтээс биш харин шууд iPhone смарт утас, iPad таблэтээс шууд кабелиар дамжуулж компьютерт шилжүүлж нотлох баримт өгдөг журмын дагуу DVD диск дээр бичиж өгсөн. Аудио бичлэгийг бичсэн төхөөрөмжүүдтэй нь хамт өгч байхад нотлох баримтад тооцсонгүй. Шаардлага хангаагүй гэж байна. Энэ бол хожим маш ноцтой асуудал болно гэдгийг бүгд гадарлана байх аа. Интернэтээс татаж өгвөл шаардлага хангах юм болов уу даа (инээв). Тэгээд ч өнгөрсөн жилийн хоёр минут бичлэг 162 минутын эх файлаасаа дорд үзэгдэх юу болчихсон юм бол гэж боддог. Яахав энэ нотлох баримт хэзээ ч устахгүйгээр олон нийтэд хүрч байгаа болохоор 60 тэрбумын асуудал хэзээ ч сэдэрч болно. Асуудал гол нь энэ нэрэндээ байгаа юм биш. Төрийн эрхийг хууль бусаар авахаар бэлдэж байсан, уулзсан нь тогтоогдсон гэж прокурор Ж.Ариунаа албан ёсоор үзсэн.

Миний олж мэдсэнээр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр МАН-ын Сонгуулийн төв штабын зүгээс Улаанбаатарт байгаа дуу бичлэгийн томоохон студиудыг 90 минутын бичлэгийг эвлүүлэг гэж хуурамчаар нотлохыг “хүссэн” байсан. Олон студи бичлэгийг сонсож үзээд худал дүгнэлт гаргаж нэр төрөө гутаагаад яах вэ гээд тийм “хүсэлт”-ээс нь татгалзсан байна лээ. Харин н.Ариунболд гэх нөхөр аргагүй байдалд орсон уу, яасан 90 минутын турш үг бүрээр нь залгаж, нийлүүлсэн бичлэг байна гэж дүгнэснийг нь мэргэжил нэгт нөхдүүд нь ихэд хилэгнэсэн л дээ. Прокурорын ярилцлага дээр дурдагдсан хөндлөнгийн шинжээч гэдэг нь явж явж тэр н.Ариунболд байх л гэж бодож байна.

-Хууль хяналтын байгууллага зарим нотлох баримтыг устгасан гэх мэдээлэл байна. Хэрэг яг ямар шатанд хэрхэн явагдаж байна вэ?

-Энэ асуудал арай өөр хэрэгтэй холбоотой. А.Ганбаатарын худал гомдолд үндэслэн энэ оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд намайг “Cafe Bene”-гээс баривчилж Эрүүгийн хуулийн 133.1 буюу гүйцэтгэх үйл ажиллагаа эрхэлдэг эрх бүхий байгууллагын ажилтнууд гүйцэтгэх ажлын тухай хууль тогтоомж зөрчих үед хүлээлгэдэг зүйл ангиар надад эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Би уг нь гүйцэтгэх үйл ажиллагаа эрхэлдэг эрх бүхий ямар ч байгууллагад ажиллаж байгаагүй хүн л дээ. Тагнуулын Ерөнхий газраас гаргаж өгсөн лавлагаа ч бий. Гэтэл А.Ганбаатар намайг дээрэмдэж авсан миний fm радиотой mp3 хөгжмийг худал өргөдөлдөө хавсаргаад Тагнуулын Ерөнхий газарт өгсөн байна лээ. Тэр хөгжим ахуйн өргөн хэрэглээний хүүхдүүдийн сонсдог хөгжим. Түүнийг зориуд тагнуулын төхөөрөмж гэж шинжилгээний дүгнэлт гаргаад хавтаст хэрэгт авчихсан. Нийслэлийн прокурорын газар энэ оны өнгөрсөн долдугаар сарын 26-нд уг хавтаст хэргийг хаахдаа уг хөгжмийг эзэнд нь буцааж өг гэсэн байдаг. Гэтэл Тагнуулын Ерөнхий газрын мөрдөгч Нийслэлийн прокурорын газрын тогтоолыг зөрчиж эд мөрийн баримтыг буцааж өгөхгүй хэмээн гомдол гаргасан сурагтай. Тэр хөгжим дээр энэ оны өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр А.Ганбаатар намайг өөрийнхөө өрөөнд дуудан авчирч хэрхэн миний амь насанд заналхийлж, миний хувь нууцтай холбоотой мэдээллийг хууль тогтоомж зөрчин цуглуулж, яаж тагнаж мөшгөсөн тухайгаа надад ярьж байгаа бичлэг байдаг юм. Бараг 50 гаруй минутын нотлох баримт.Тэгэхлээр энэ нотлох баримт эсвэл устсан, эсвэл хасаж засварлан өөрчилсөн эсэхийг би одоо болтол сайн хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан мөрдөн байцаагч тэр нотлох баримт агуулж байгаа хөгжмийг прокурорын тогтоолоор надад эргүүлэн өгөх үүрэг хүлээсэн хэдий ч өгөхгүй гэж гомдол гаргасан байгааг л мэдэж байна. Энэ тухай шалгуулахаар би Улсын Ерөнхий прокурорын газарт хандаж хүсэлт гаргасан байгаа.

Уг нь тэр хэргийг шалгах явцад худал өргөдөл гаргасан А.Ганбаатарыг шалгаж өгөөч гэсэн дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдрийн миний гомдлын дагуу арга хэмжээ аваагүй. А.Ганбаатарыг манай гэрийн гадна намайг отож байгаад уулзаж дарамталж байгааг бичсэн зургаан камерын байршлуудыг би дөрөвдүгээр сарын 20-нд мөрдөн байцаагчид өгсөн боловч ямар ч арга хэмжээ аваагүй юм байна лээ. Өнөөдрийг хүртэл миний гаргасан гомдлын хариуг ч өгөөгүй. Энэ тухай миний өмгөөлөгч хаагдсан хавтаст хэрэгтэй танилцаж мэдсэн.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сүүлийн үед хар тамхины хэрэглээ эрс ихэсчээ. Тодруулбал, Сүхбаатар дүүргийн XI хорооны байрны гадаа автомашинд хар тамхи татаж байсан залуусыг энэ сарын 03-нд эргүүлийн үүрэг гүйцэтгэж байсан цагдаа нар илрүүлжээ. Тус дүүргийн XI хороонд оршин суух эрэгтэй, 22 настай З, Чингэлтэй дүүргийн XVIII хороонд оршин суух эрэгтэй, 17 настай О, мөн Чингэлтэй дүүргийн XVII хороонд оршин суух эрэгтэй, 20 настай Э нар аж. Эдгээр залуус “Toyota Prius-20” автомашинд мансууруулах бодис хэрэглэж байсныг илрүүлэн Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хоёрдугаар хэлтэс шалгаж эхэлсэн байна. Эд мөрийн баримтаар улаан өнгийн ахуйн хэрэглээний газ хоёр ширхэг, 500 граммын хуванцар савтай нойтон өвс хоёр ширхэг, 200 граммын хуванцар савтай хуурай өвс хоёр ширхгийг тус тус хураан авчээ. Мөн Баянгол дүүрэгт 18 настай дөрвөн охин нийлж үе тэнгийнхнээ дээрэмдсэн хэрэг өнгөрсөн сарын сүүлээр гарсан. Дээрэм хийсэн дөрвөн охины нэг нь мансууруулах бодис хэрэглэсэн нь цагдаагийн байгууллагын шалгалтаар тогтоогдсон байдаг. Энэ мэт хар тамхины хэрэгтэй холбоотой мэдээлэл цагдаагийн байгууллагаас гаргадаг хоногийн мэдээнд өдөр бүр гарах нь энгийн үзэгдэл болжээ.

Хар тамхи хэрэглэгч нарын тоонд хүүхдүүд, сурагчид албан ёсоор багтах болсон нь мэргэжилтнүүдийн санааг зовоосон асуудал болоод байгаа. Одоогоос хоёр жилийн өмнө Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт 12-14 насны нэг ангийн 14 хүүхэд хар тамхи хэрэглэж байгаад саатуулагдсан байдаг. Харин энэ жилийн хувьд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард Сүхбаатар дүүргийн XI хороолол, Зуун айл орчмын байрнуудаас мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж мансуурсан хүүхдүүдийг цагдаа нар барьжээ. Сүхбаатар дүүргийн VIII хорооны нутаг дэвсгэр 23 дугаар байрны есөн давхраас 14 настай Б, 16 настай Г, 15 настай Ж нар зэрлэг олсны төрлийн ургамал буюу каннабис татаж мансуурч байгаад баригдсан байна. Тэд нэг сургуулийн сурагчид байсан гэнэ. Цагдаа нар хүүхдүүдийг шалгаж, СЭМҮТ-д хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Мөн Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Хархорин, нэгдүгээр хороолол орчмын байрны орцонд ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байнга мансуурдаг гэсэн мэдээлэл байгаа. Дээрх газруудын угсармал байрны оршин суугчид гэрээсээ орж гарахдаа ихэвчлэн цахилгаан шат ашигладаг. Харин шат нь цахилгаан шатны хажууд хаалгаар гардаг. Өөрөөр хэлбэл, тусгаарласан байдалтай байдаг. Гэрэлгүй, байнга харанхуй байдаг учраас сурагчид ашиглаж, ангиараа мансуурдаг гэж эх сурвалж мэдээлэв.

18 ХҮРТЭЛХ НАСНЫХАН ХАР ТАМХИНЫ ГЭМТ ХЭРЭГТ ХОЛБОГДОХ НЬ ХОЁР ДАХИН ИХЭССЭН ГЭВ

Жүжигчин Б.Баатархүүгийн хүү Б.Хүслэн хар тамхи хэрэглэсэн үедээ 12 давхар байрнаас унаж амиа алдсан ноцтой хэрэг өнгөрсөн нэдүгээр сарын 29-нд гарсан. Тэрбээр Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэр дэх “Рояал Кэстл” хотхоны 103 дугаар байрны 12 давхраас унаж амиа алдсан. Тус байр Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын хүү Б.Хүлэгтийн гэр байсан бөгөөд хэрэг гарах үед байранд 11 залуу хоносон байдаг. Тэдний хоёроос бусад нь хар тамхи хэрэглэж мансуурсан болохыг Шүүх эмнэлгээс хийсэн шинжилгээгээр тогтоосон. Мөн залуусын байрласан гэрээс хар тамхи, тариур зэрэг эд зүйлс нэгжлэгийн үед олдож байв. Талийгаач Б.Хүслэн 22 настай, харин найзууд нь 21-28 насныхан. Мөн дээрх хэргээс хэдэн сарын өмнө 18 настай залуу хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэн амиа алдсан байдаг. Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэгт ухаангүй хүргэгдсэн бөгөөд эмчилгээ авалгүй байсаар амиа алдсан. Талийгаачтай хамт 18-22 насны хоёр залуу мансууруулах төрлийн бодис болох каннабисыг татаж, мансуурсан болохыг цагдаагийнхан тогтоосон. Талийгаачийг тун хэтрүүлэн хэрэглэсэн гэж үзсэн билээ. Энэ мэтчилэн хар тамхитай холбоотойгоор амиа алдсан залуусын хэргийг сөхөхөд дундаршгүй.

Хар тамхины гэмт хэрэгт 2016 оны байдлаар 109 эрүүгийн хэрэгт 224 хүнийг холбогдуулан шалгалтын ажиллагаа хийгдсэн. 2017 оны эхний нэг сарын байдлаар таван эрүүгийн хэрэгт 14 хүнийг холбогдуулан шалгасан аж. Гэмт хэргийн гаралтыг өмнөх жилүүдтэй харьцуулбал өссөн үзүүлэлттэй гарсан гэдгийг албаныхан хэлж байлаа. 2015 оны байдлаар 79 хэрэгт 169 хүнийг холбогдуулан шалгаж байжээ.

Цагдаагийн байгууллагаас гаргасан албан ёсны тоон мэдээллээс харвал 18-35 насныхан энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдох нь хамгийн их буюу нийт тохиолдлын 76.3 хувийг эзэлж байгаа гэнэ. Мөн сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд 18 нас хүртэлх иргэд хар тамхи, мансууруулах бодисын гэмт хэрэгт холбогдох нь хоёр дахин өссөн нь анхаарал татаж байгаа юм. Ийнхүү жил ирэх тусам газар авч, өссөн үзүүлэлттэй байгаа хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж, тэмцэхийн тулд иргэд, төрийн болон төрийн бус байгууллагын оролцоо маш чухал гэдгийг ЦЕГ-ын хэвлэл мэдээллийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Ё.Лхагвасүрэн онцолж байлаа.

Судалгаагаар сүүлийн арав орчим жилд хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой хэрэг нийт гэмт хэргийн 0.2 хувийг эзэлжээ. Үүнээс 82 хувь нь Улаанбаатар хотод үйлдэгдсэн байна. Хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн 65 хувийг 18-24 насныхан эзэлж байгаа аж. Өнгөрөгч тавдугаар сарын байдлаар 66 хүн ял эдэлж, 22 хүн сэжиглэгдэн шалгагдаж байгаа гэнэ. Түүнчлэн хар тамхи мансууруулах бодисыг улсын хилээр нэвтрүүлэх арга улам нарийсч, олон улсын шуудан илгээмж, цахилгаан бараа, өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүнд нууж нэвтрүүлэх, борлуулахдаа товлосон газар нууж үлдээх, төлбөр тооцоог урьдчилж бусдын данс ашиглан авах зэргээр зохион байгуулалттай болсон аж. Энэ талаар ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч С.Ариунболор ярихдаа “Хар тамхины гэмт хэрэг олон улсын хэмжээнд, нууц далд аргаар үйлдэгддэг. Энэ хэргийн талаар ямар нэгэн субъект мэдэгддэггүй, мэдээлэл өгдөггүйгээрээ онцлог. Манай улсад илрүүлэлтийн тоо өсч байгаа. Тэгэхээр үйлдэгдэж байгаа хэргийн тоо өсч байна гэсэн үг. Холбогдож байгаа хүмүүсийн олонх нь залуус. Энэ нь Монгол Улсын ирээдүйд нөлөөлж байна гэсэн үг. Хар тамхины хэрэглээ монгол хүний удмын санд нөлөөлөх эрсдэлтэй байгаа” гэсэн юм.

ХУУЛЬ ХЯНАЛТЫН БАЙГУУЛЛАГА МАНСУУРАГЧДЫГ ХЯНАЛТААСАА АЛДААД ОЛОН ЖИЛ БОЛЖЭЭ

Хар тамхи, мансууруулах бодисын төрлийн 50 орчим ургамал байдаг гэнэ. Үүний тодорхой хувь нь манай оронд ургадаг. Манай улсын хэмжээнд 2010 он хүртэлх хугацаанд энэ төрлийн гэмт хэргийн ихэнх хувийг манай оронд ургадаг мансууруулах бодисын үйлчилгээтэй зэрлэг олсны төрлийн ургамлыг олж авах, хадгалах, борлуулах зэрэг эзэлж байв. Харин 2011 оноос химийн аргаар боловсруулсан сэтгэцэд нөлөөлөх бодис болох амфетамин, метафетамин агуулсан мөс буюу “ice” гэх нэршилтэй бодисыг хэрэглэх нь ихэсчээ. “Хар тамхи, мансууруулах төрлийн бодисыг хэрэглэснээр хүний биед буй хүч энергийн нөөцийг богино хугацаанд дайчилж гаргадаг. Харин тэрхүү эрч, энерги нь дууссаны дараа тархинд цус харвасан эсвэл зүрхний шигдээс үүссэнтэй ижил хэмжээнд бүх эрхтэнд цусан хангамжийн дутагдал, гүнзгий хордлого илэрч, эрхтэн бүрд жижиг үхжил үүсдэг байна. Энэ нь эргэж сэргэхгүй” хэмээн Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн сэтгэцийн их эмч Ө.Анхболд ярьжээ. Ийнхүү хүний биед асар их хор хөнөөлтэй атал саваагүй, тоомжиргүй зангаас үүдэн хар тамхины хэрэгт холбогдох залуусын тоо буурахгүй байгааг холбогдох албаныхан сануулж байна. Хар тамхи байнга хэрэглэж мансуурдаг хүний тоо 76 мянгад хүрээд буй. Энэ талаар Тагнуулын ерөнхий газар, цагдаагийн байгууллага болон хар тамхи, мансуурлын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн бус байгууллага хамтарч өнгөрсөн жил судалгаа хийсэн байдаг. Судалгаагаар нийт 76 мянга гаруй хүн хар тамхи хэрэглэж мансуурч байна. Үүний 60 гаруй мянга нь өсвөр насны хүүхдүүд болон 19-35 насны залуус байна гэх нарийвчилсан судалгааг гаргажээ. Хууль хяналтын байгууллага мансуурагчдыг хяналтаасаа алдаад олон жил болж байгааг холбогдох газрынхан хүлээн зөвшөөрдөг байна. Нэг ёсондоо тэд нүдэн балай, чих нь дүлий өнгөрдөг болжээ. Монголд хар тамхинд мансуурагчдын тоо 2005 оноос өмнө тэгтлээ их биш байсан. Анх урлагийнхан хар тамхи хэрэглэж, ар араасаа цагдаа нарт баригдах болсон. Мөн мансуурах нь хамгийн дээд мэдрэмж авдаг. Хамгийн гоё зүйл нь мансуурах гэх утга агуулсан дуу хийж, түүнийгээ олон нийтэд түгээх болсон. Тайзан дээр гарч ирээд л “Нүдээ аниад тэнгэрт нис. Хүчтэй сороод үз мансуурна, чи” гээд л дуулах болсон. Түүнчлэн олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн дуучид хар тамхи хэрэглэж байгаа талаарх яриа 2000 оны дунд үеэс эхлэн урлагт анх хөл тавьж байгаа залуусын дунд гарч байсан.

Сүүлдээ дуучдын хар тамхи хэрэглэж байгаа нь өсвөр насны сурагч, залууст хүрч эхэлсэн байдаг. Дуучид хар тамхи хэрэглэж эхэлснээс хойш монголын хүүхэд, залуус хэдэн мянгаараа хар тамхинд орж донтох болсон байдаг. Ийнхүү хар тамхитай холбоотой ноцтой гэмт хэргийг холбогдох хууль хяналтын байгууллагууд үл тоомсорлож, зүгээр л чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөдөг болж, тоон мэдээлэл гаргахаас хэтрэхээ больжээ.

Мансууруулах бодис хэрэглэвэл Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 192-т заасны дагуу 15-20 хүртэлх жилийн хугацаанд хорих ялаар шийтгэдэг. Иймээс эцэг эхчүүд өсвөр насны хүүхдэдээ тавих хараа хяналтаа сайжруулж, зан ааш өөрчлөгдөж буй эсэх, чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөж байгаа болон нийлж буй хүүхдүүдийг нь таньж мэдэх, хар тамхины хэрэглэгч болохоос сэрэмжлэхийг сануулж байна.

Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын академич Б.Ширэндэвийн нэрэмжит долоон жилийн сургуулийн 7а ангийг 1957 онд төгссөн төгсөгчдийг “Нэг анги” буландаа урилаа. 60 жил уулзаагүй ангийнхан энэ сарын 15-нд Сүхбаатарын талбай дээр уулзахаар болжээ. Болзсон газартаа товлосон цагтаа цуглалаа. Энэ ангийнхны тэн хагас нь орчлонгоос буцжээ. “Бидний нас 70 гарчээ. Ангийн багш маань одоо 81 настай. Манай ангийн Б.Галсан гэж Булганы багш маань урлаг соёлын арга хэмжээ зохиож, бид нэгдсэн концерт тоглодог байлаа. Багш хүн ямар байх ёстойг сурагч байхаасаа л мэдэж, төсөөлөлтэй болж байж дээ. Галдан, Цэен-Ойдов, Доржсүрэн гээд багш нар маань бидэнд хичээл зааж,хүмүүжлийн ажил хийлгэж, биднийг удирдаж байсан. Тэндээс л багш хүн сурагчдадаа их анхаарал тавьдаг, эрдэм ном сайтай хүн байдаг гэж мэдэж авсан” гэцгээж ам өрсөн магтацгаалаа. Эдний ангийнхан 60 жилийн өмнө гучуулаа төгсч байж. Уулзалтанд анги удирдсан багш Д.Доржсүрэн иржээ. Урт удаан насалж аз жаргалтай амьдрахыг ангийнхан нь ерөөж байлаа. Үнэн хэрэгтээ багш шавь гэж ялгагдахааргүй буурлууд болжээ.

Долдугаар ангиа төгсөөд байнга онц авдаг Алтбазар нарын найман сурагч Мөрөнгийн арван жилийн сургуульд хуваарилагдаж, их сургууль төгсөцгөөжээ. Хорь орчим нь хөдөө аж ахуй, төмөр зам, хүн эмнэлэг, Багшийн сургууль, техникумд элсэж мэргэжил эзэмшицгээсэн аж. Ангиас одоогоор хоёр гавьяат багш, гурван доктор, профессор төрөн гарчээ. Ер нь бүгд л одон медалиар шагнуулж салбарынхаа тэргүүний ажилтан болсон байна. Ангийнхны ихэнх нь эдийн засагч, багш, бага эмч мэргэжилтэй болжээ.

Тухайн үед Шинэ-Идэр сумын тус сургуульд зургаан сумын хүүхдүүд сурдаг, төвлөрсөн газар байсан гэнэ. 7а ангийнхан хоёр, гурван жилийн өмнө төрөлх сургууль дээрээ очиход материаллаг бааз, сургалтын заах арга зүй, аргачлал нь эрс өөрчлөгдсөн байна лээ гэж хуучиллаа. Мөн багш нар бүгд их, дээд сургууль төгссөн, авьяаслаг хүмүүс болжээ гэв. Эдний ангиас төросөн Монгол Улсын гавьяат багш Н.Төмөрбаатар “Тэр үед одоогийнхтой адил их, дээд сургууль төгссөн багш нар ховор байсан. Гэхдээ багш нар маань биднийг сургаж хүмүүжүүлэхийн төлөө бүх анхаарлаа хандуулж, чин сэтгэлээсээ ажилладаг байж дээ. Манай ангийн багш Д.Доржсүрэн тэр чин сэтгэлтэй хүмүүсийн нэг юм шүү дээ” гэв. Н.Төмөрбаатар МУИС-ийг математикч мэргэжлээр төгсч, МУИС, ШУТИС-д 53 жил ажиллаж өнгөрсөн жилээс тэтгэвэртээ суусан юм байна. Харин эдний ангийн Г.Жадваа улсад 45 жил ажиллажээ. Тэрээр “Манай ангийхан болж бүтвэл уулзаж учирч, эс бүтвэл утсаар ярьж холбоотой байдаг.Сургууль төгсөхөд багшилж байсан багш маань хамт байна. Их сайхан явдал юм. Багш маань “Сур, тэвчээртэй сур. Сурсан хойноо эзэмшиж сур” гэж хэлдэг хүн байлаа. Нилээн чанга хүн байсан. Чанга байсных нь ачаар бид эрч хүчтэй, хөдөлмөрч эрүүл чийрэг болж, 70, 80 руу тэмүүлсэн хэдэн хөгшчүүл үлдэж байх шиг байна. Бид гурван аймгийн сангийн албыг хашиж явлаа.Сан хөмрөгийн нөөц бололцоог нэмэгдүүлэх, улс аймгаа хөгжүүлэх, ард түмний амьжиргааг дээшлүүлэх гол хөрөнгийг зарцуулж явсан. Одоо ч гэсэн Сангийн яамныхаа ахмадын хороонд ажиллаж байгаа. Зүтгэж л байна” гэв. Эдний ангийн онц сурлагатны нэг Арцбазар Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн ажилтан, дэд эрдэмтэн, доктор болжээ. Харамсалтай нь тэр энэ уулзалт ирээгүй. Учир нь тэрээр бурхны оронд заларсан юм байна.Статистикийн төв газар ажиллаж байсан Сампилноров мөн бурхан болжээ.

7а ангийнхан олон төр засгийнхаа ивээл дор түмэн олныхоо ачаар улсынхаа хөгжил дэвшилд хандив нэмэр болох юмсан гэж ярьцгааж байлаа. Дунд сургуульд байхдаа “лапто” гэдэг тоглоомоор тоглодог байж. Даавуун бөмбөгөөр тоглодог, их хөгжилтэй тоглоом байж. Тэр үед хүүхэд тоглоод байх тоглоом тэр бүрий байхгүй болохоор энэ мэтчилэнэ лапто, чоно,тарвага гэж тоглодог байжээ.

Тэдний бага насны дурсамжид Хөвсгөл аймгийнхаа Мөстийн голын мөсөн дээр мөс мөргөлдүүлж тоглодог байсан нь тодоос тод үлджээ. Бүр сүүлдээ мөс мөргөлдүүлдэг тэмцээн зохиодог болж. Тэд сургуульд байхдаа дотуур байранд суудаг байж. Түрүүлсэн хүн нэг талх, домбон сахар өгнө. Ялагч домбон сахараа мампсаны хайрцганд хайлуулж чихэр болгож иддэг үе байсан гэж Б.Галсанжав хуучиллаа.

Харин ангийн багш Д.Доржсүрэн “Би 1957 онд энэ ангийг төгсгөсөн. Тухайн үед Алтбазар, Н.Төмөрбаатар зэрэг олон сайн сурлагатай, шигшмэл хүүхдүүдтэй анги байлаа. Одоо ангиас олон эрдэмтэн доктор, гавьяатууд нийгэм хөдөлмөрийн зүтгэлтнүүд төрөн гарсан байна. Бүгд л эх орондоо хэрэгтэй зүйл хийж бүтээж мэргэжлээрээ ажиллаад өнөөдөр уулзаж байна. 60 жил уулзаагүй гурван хүүхэд байна. Хүүхэд гэдэг бол хүний бие организмын үндсэн чиг. Энэ нь хэвээрээ л байдаг юм байна. Хүүхдүүдийгээ эрүүл энх сайхан явж байгааг харж уулзах сайхан юм. Их бэлгэшээж байна.Хүүхдүүд маань одоо 70 настай бол би 80-тай. Би боловсролын салбарт гучаад жил ажиллаж захиргаа,нэгдэл гээд томилолтоор улсад 42 жил ажилласан байна. Багш хүн хүүхдийг хүн болгож хүмүүжүүлдэг. Хамгийн гол нь эцэг эх, ард түмнийх нь уламжлалт ёс заншил, хөдөлмөрч чанарыг эзэмшүүлэхийг их эрхэмлэдэг байсан даа. Тухайн үеийн шаардлага ч ийм байсан.Тиймээс тэр үеийн хүүхдүүд их хөдөлмөрч. Сургууль ажил их хийлгэдэг байлаа. Тухайлбал, ногоо хураана, түлээ мод бэлтгэнэ, зурам агнах гэх зэргээр ажилладаг байж. Энэ бүхэнд хүүхдүүд маань суралцаж, өөрийгөө сорьж, хөдөлмөрлөж, хичээж зүтгэж, явна шүү дээ. Багш хүн хүүхдийг хүмүүжүүлэхдээ их л хөдөлмөрлөнө. Эцэг эхтэй нь харилцана. Үргэлж л хүүхдүүдээ эрүүл саруул байлгаж, хичээл сурлаганд нь амжилттай сургаж гарыг нь ганзганд хөлийг нь дөрөөнд хүргэж өгөх юмсан л гэж боддог байсан даа” хэмээн ярьсан юм. Мөн тэрээр “92 дугаар сургуульд хоёр зээ маань сурдаг. Зарим багш нар хүүхдийнхээ төлөө зүтгэж ажил хийж байна. Гэхдээ зарим багш өнгө харсан, идэвхигүй, хүүхэдтэй ажиллахаа больжээ. Энэ нь багшийн буруу биш юм.Нийгмийн нөхцөл байдал, багш нарын ахуй амьдрал, хүүхдүүдийн идэвхи ч нөлөөлж байгаа. Нөгөө талаас багш нарын хөдөлмөрийг үнэлж чадахгүй байна. Сайн, муу багш нар ялгаагүй тогтмол цалинтай. Энэ бол хүний идэвхийг бууруулдаг юм байна. Сайн багшийг ажилладаг хэмжээнд нь үнэлж өндөр цалин өгөх хэрэгтэй. Ингэхгүй бол багш шантардаг. Үүнээс болоод багшийн идэвхи суларч, багш нарыг үнэлэх үнэлгээ муудаж байна.Шинжлэх ухааны мэдлэг олгох талаасаа анхаарч байна. Ёс зүй, хүмүүжил талаас нь анхаарахгүй байна шүү дээ. Төрөлх хэлээ сурсан хүн чинь эх орныхоо тухай, түүх соёл, зан заншлаа мэддэг болно. Гадаадын соёл хөгжлийг сонирхох нь зүй ёсны явдал боловч сургалтын системээр зохицуулах ёстой” хэмээн ярив. Д.Түмэнбаяр “1950 онд анх дунд сургуульд орж, 1960 онд аравдугаар ангиа төгссөн. Уулзалдахгүй олон жил боллоо. Нэг нэгнээ танихгүй байна. Би ХААИС-д элсэн орж байлаа. Ханьтайгаа хамт төгсөөд Сэлэнгэд очиж ажилласан. Багш, намын хорооны зааварлагч, эдийн засагч гээд олон ажил хийсэн дээ. Сүүлд боловсон хүчний тасгийн дарга гэж хийж байгаад олон хүүхэд төрүүлсэн болохоор 25 жил ажиллаад тэтгэвэрт гарсан. Хөгшин бид хоёр малаа маллаад, хөгшин маань төв дээр ажлаа хийгээд л амьдардаг байлаа. Тэмээнээс бусад мал байсан шүү. Гахай, тахиа ч байсан. Аж ахуй л их эрхэлдэг байлаа. 2003 онд охин маань магистрт сурна гээд би хот руу орж ирээд эндээ шингэчихээд байна. Долоон хүүхэд төрүүлсэн. Ангиараа уулзана гэдэг их сайхан байна. Дээд сургууль төгссөн хотод байгаа хэд маань үе үе уулзана. Гэрт суухаар ганцаардах маягтай болчихдог юм байна. Манай ангийн хүүхдүүд их хамтач, сургуульдаа нэр хүндтэй сайн хүүхдүүд байлаа. Нийтээрээ л их сурлага сайтай байлаа. Амьдралын эрхээр долоон жилээ төгсөөд зарим нь техникумд, зарим нь арван жилд сураад тэрнээс хойш ер нь бараг уулзалдахгүй шахуу өдий хүрлээ. Тэр үеийн үйл явдлаас санаанд үлдсэн зүйлээс яривал бид давтлага их хийдэг байлаа. Даалгавраа хамтдаа хийнэ, бие биедээ их тусална. Би зургийн хичээлдээ тун тааруу. Заримдаа бас хүүхдээр хийлгэнэ” хэмээн дурсамжаа хуваалцлаа. Тэд хэдийгээр дал гарсан ч энэ л өдөр бүгд 60 жилийн өмнөх хүүхэд насандаа очсон мэт нүдэнд нь гэрэл гийж, бие биесээ хүүхэд гэж дуудна. Манай ангийн хүү, манай ангийн охин гэж биесээ дуудах буурлууд ой тойндоо 60 жилийн өмнөх гэрэл гэгээтэй хүүхэд насандаа энэ л өдөр очсон болов уу.

Улсын их дэлгүүрийн урд талын талбай болох Хичээнгүй сайд Б.Цэрэндоржийн гудамжинд Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын шийдвэрийн дагуу “Автомашингүй гудамж” төсөл хэрэгжихээр болсон билээ. Харин тус дүүргийн оршин суугчид уг талбайд хашаа босгож хүнд даацын машин ирсний улмаас бухимдаж, эсэргүүцэж буйгаа илэрхийлсэн талаар бид өмнө нь сурвалжлагаар хүргэсэн. Албан тушаалтнуудын ярьж буйгаар “Автомашингүй гудамж” төсөл хэрэгжсэнээр ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, автозамын түгжрэлийг бууруулах зэрэг олон давуу талтай гэнэ.

Ц.ТУЛГА: НИЙСЛЭЛД ТӨРИЙН АЖИЛ ТАСРАЛТГҮЙ ЯВАГДАХ ЁСТОЙ. ЭНЭ НЬ НАМ УЛС ТӨРИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛТАЙ ХАМААРАХГҮЙ, ХАМААРАХ Ч ЁСГҮЙ

Нийслэлийн хот төлөвлөлт, Ерөнхий төлөвлөгөөний газрын орлогч дарга Ц.Тулгаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Уг төсөл хэрэгжснээр яагаад автозамын түгжрэл буурах юм бэ. иргэд болохоор ямар ч давуу тал, ач холбогдолгүй гэх юм?

-“Автомашингүй гудамж” төсөл түгжрэлтэй холбоотой асуудал биш. энэ нь хотын хэмжээнд нийтийн эзэмшлийн зам талбайг тохижуулах үүрэгтэй ажил юм. Нийслэлд хүн ам өсч, нэмэгдэхийн хэрээр автомашины хэрэглээ ихэсч байна. Сүүлийн үед түгжрэл их болж байгаа нь авомашины тоо ихэсч, хүн бүхэн автомашинтай болж байгаатай холбоотой. Ер нь иргэд маань автомашины хэрэглээнээс жаахан ч гэсэн татгалзах хэрэгтэй. Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх, дугуй унах, явган алхаж байх хэрэгтэй. Иймээс хотын хаагуур автомашингүй гудамжийг бий болгох боломжтой вэ гэдгийг судлаж үзсэн. Хичээнгүй сайд Б.Цэрэндоржийн гудамжийг тохижуулж газар доогуур иргэдийн ая тухыг хангасан цогцолбор барих зорилготой. Дээд талд нь усан оргилуур, ногоон байгууламж, хөшөө дурсгалыг улам сайжруулах гэсэн юм.

-Төслийг хэрэгжүүлснээр хотын төв зам улам л ачаалалтай болох юм биш үү. Багшийн дээдийн нүхэн гарц шиг ордог, гардаг байна гэсэн үг үү?

-Уг гудамж автомашингүй болчихвол яах вэ гэдгийг судалж үзсэн. Ингэхэд Б.Цэрэндоржийн гудамжны хоёр талд байгаа орон сууцны гарах, орох нь хязгаарлагдана. Иймээс автомашин явахгүй байж болохгүй юм байна гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Дэлхийн ямар ч улс оронд газар доогуур үйлчилгээний газрыг сайтар зохион байгуулчихсан байдаг. Газар доогуураа явж, бүх хэрэгцээгээ хангаад л нөгөө талаараа гарч байх жишээний. Дээд талын машины хөдөлгөөн сийрэг болно гэж үзсэн юм.

-“Хүүхдийн парк”, “Ялалтын талбай”, “Барилгачдын талбай” зэрэг нийтийн эзэмшлийн талбай замхран алга болж байна. Одоо бүр хотын төв талбайг байхгүй болгох нь гээд эсэргүүцэж байгаа?

-Өмнө нь гарч байсан муу жишээнүүд байдаг. Тухайн үеийнхээ нөхцөл байдлаас болж гарсан шийдвэрүүд нь өөрчлөгдсөн тохиолдол бий. Харин энэ төсөл замхрах гэсэн ойлголт огт байхгүй. Газар эзэмших эрхийг шилжүүлэхгүй шүү дээ. Цаашдаа уг байгууламжийг хэрхэн ашиглах вэ гэдгийг Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, монголын барилгын үндэсний ассоциаци хоёр санамж бичиг байгуулан, төлөвлөгөөний дагуу ажиллана.

Төсөл хэрэгжвэл иргэдэд ажлын байр бий болно. Мөн иргэдэд зориулсан кино театр, тоглоомын төв, худалдаа үйлчилгээ, coffee shop зэргийг барина. Нийслэлийн удирдлагууд эсэргүүцсэн иргэдтэй уулзсан. Тухайн үед иргэд “Хотод хоёр газар нүхэн гарц хийчихсэн байдаг. Тэрэн шиг онцгүй байх юм биш үү” гэсэн байна лээ. Нүхэн гарцтай бол харьцуулашгүй. Зам доогуурх нүхэн гарцтай уг төслийг жишиж болохгүй. Бүхэл бүтэн үйлчилгээний том байгууламж бий болгох гэж байна ш дээ. Тухайлбал, усан оргилуурыг хоёр болгож, ногоон байгууламжийг сайжруулна. Нийслэлийн хэмжээнд төрийн ажил тасралтгүй байнга явагдах ёстой. Энэ нь нам улс төрийн нөхцөл байдалтай хамаарахгүй, хамаарах ч ёсгүй. Тасралтгүй явагдах ёстой гэдэг утгаараа энэ ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдэнэ. Иргэд зөвөөр ойлгох хэрэгтэй. Төрийн байгууллагын веб сайт бүрийг сайтар уншиж, зөв мэдээлэл авч байх хэрэгтэй шүү гэв.

ДАХИН НЭГ “ХОГИЙН ГУДАМЖ” ҮҮСГЭХ ГЭЖ БАЙНА

Монголын архитекторуудын эвлэлийн удирдах зөвлөлөөс нийслэлийн удирдлагуудад мэдэгдэл хүргүүлсэн байна. Мэдэгдэлд “Сүхбаатар дүүргийн IV хороо, Хичээнгүй сайд Б.Цэрэндоржийн гудамжны цэцэрлэгт талбай бол Нийслэл Улаанбаатар хотын иргэдийн сэтгэл зүрхэнд хоногшсон, өнгө төрхөө олсон архитектур, орон зайн зөв шийдэлтэй, тохижилттой бульвар буюу олон нийтийн зориулалттай,түүхэн гудамж билээ.

Нийслэлийн засаг дарга асан Э.Бат-Үүл 2016 оны зургадугаар сарын 20 -ны өдөр А/501 тоот захирамж гарган уг гудамжинд “Автомашингүй гудамж” төслийн хүрээнд газар доорхи худалдаа үйлчилгээний хоёр давхар байгууламж барихаар 17000 кв.м газрыг олгосон байна. Үүнээс үүдэн оршин суугчид, иргэдийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулж, хотын түүхэн гудамжны өнгө үзэмж, зориулалтыг өөрчлөх, нийслэлийн иргэдийн өмчийг луйвардах ажил эхэлсэнд харамсч Монголын Архитекторуудын Эвлэлээс мэдэгдэл гаргахад хүргэлээ.

Нийслэлийг 2012-2016 онд удирдсан дарга нар Улаанбаатар хотын архитектурын дурсгалт байгууламж, хөшөө дурсгал, улс орны түүхийг хадгалсан түүхэн барилгуудыг устгах, газрыг нь өндөр үнээр худалдах ажлыг эрчимжүүлсэн. Эцэст нь түүхт гудамжаар нь устгах, соёлт хүн төрөлхтөнд баймааргүй балмад үйл ажиллагааг зохион байгуулсныг Монголын архитекторууд эрс эсэргүүцэж байна. Энэ балмад, зальт үйл ажиллагааг нэн даруй зогсоож, иргэд оршин суугчдын эсэргүүцлийг хүлээн авч, Нийслэлийн засаг даргын А/501 тоот захирамжийг хүчингүй болгон, уг гудамжийг яаралтай сэргээн засаж, хуучин өнгө төрхийг нь сайжруулах шийдвэр гаргахыг та бүгдээс шаардаж байна.

Өнгөрсөн жилүүдэд хотын удирдлага хоноцын сэтгэлээр хандаж, гадныханы гар хөл болж иргэдийг уран үгээр хуурч байна. Тухайлбал, түүхт хаалгануудыг нураасан, “Сүхбаатарын талбай”-г өөрчилж, “Хүүхдийн урлан бүтээх” төвийн барилгыг буулган газрыг зарахаар, авахаар санаархсан. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын барилгыг (Түүхэн барилгыг хамгаалах жагсаалтанд орсон) худалдсан, хувьчилсан гээд устгасан зүйл их. “Барилгачдын талбай” өнөөдөр өнгө үзэмжгүй (сүнсгүй) “Хогийн талбай” болсон, Ялалтын талбайн усан оргилуурыг устган өндөр барилга барьсан. “Хүнсний-20” дэлгүүрийн өмнөх нүхэн гарцыг хувьчилж “Үйлчилгээ” болгосноор шөнө нь цоожтой хогийн сав болгож, нийтийн эзэмшлийн зам талбайг иргэдээс булаан авсан гашуун туршлагыг өнөөдөр давтаж, дахин нэг “Хогийн гудамж” үүсгэх гэж байгааг анхааруулж байна. Энэ ажлыг гүйцэтгэх “Монголын барилгын үндэсний ассоциаци” нь ёс зүйтэй хандаж уг ажлаас татгалзах, үнэхээр томоохон худалдааны төвийг иргэдийн төлөө өөрсдийн хөрөнгөөр барих хүсэлтэй байгаа бол хотын дэд төвүүдэд болон дагуул хотуудад барьж байгуулахыг уриалж байна. Нийгэмд хор учруулах, хууль бус үйл ажиллагаанд эх загвар зураг, зураг төслийн ажлаар оролцсон, ёс зүйн дүрмийг зөрчсөн архитекторууд, зураг төслийн байгууллагуудад холбогдох арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж үзэж байна” гэжээ.

НИЙСЛЭЛИЙН ЗҮРХ БОЛСОН ЭНЭ САЙХАН ГАЗАРТ БАРИЛГЫН АЖИЛ ЭХЭЛЖ БАЙГААГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ БАЙНА

Төслийг эсэргүүцэж буй иргэн Д.Батсүх ярихдаа “40, 50 мянгатын өргөн чөлөөнд иргэдийн зөвшөөрөлгүй, хүчээр хашаа бариад, зүлэг мод, ногоон байгууламжийг нь эвдэж байна. Энэ нь их буруу юм. Энд ямар ч гоё газар байгуулах хэрэггүй. Жирийн иргэн байрныхаа дунд ТҮЦ барих гэхэд Нийслэлийн Захирагчийн ажлын алба, тухайн СӨХ-өөс зөвшөөрөл авах зэргээр маш олон бичиг баримт бүрдүүлдэг. Гэтэл ард иргэдтэй зөвлөхгүйгээр нийслэлийн зүрх болсон энэ сайхан газарт барилгын ажил эхэлж байгааг эсэргүүцэж байна. Энэ бол ард иргэдийн хүчтэй тэмцэл. Сумын төвийнхөн ч гэсэн сумынхаа нутаг дэвсгэрт алт ухуулахгүй, төвхнүүлэхгүй гэдэг. Эх орныхоо зүрх болсон энэ газрыг нийслэлчүүд ухуулахгүй, харин тохижуулна. Энэ газрыг эвдсэн компаниар заавал буцааж хэвэнд нь оруулах хэрэгтэй” гэж байлаа. Ийнхүү иргэд үзэл бодлоо хэлж, эсэргүүцсэн хэвээр байгаа юм. Сүүлийн арав гаруй жилд бидний нүдэн дээр “Хүүхдийн парк”, “Ялалтын талбай”, “Барилгачдын талбай”, “Сүхбаатарын талбай”, “Хүүхдийн урлан бүтээх” төв гэхчилэн олон нийтийн дундын эзэмшлийн орон зай, ногоон бүсүүд замхран алга болж байна. Барилгачдын талбай гэхэд л хүн ч очоод сууж болохгүй, энгийн иргэд машинтайгаа ороход бэрх болсон нь үнэн. Ер нь эрх баригчид ард түмний төлөө гэсэн сайхан үгээр дулдуйдаж нийслэлийн нийтийн эзэмшлийн талбайг хүч түрж авсаар байна. Энэ нь яваандаа хэн нэгэн эрхтэн дархтаны хувийн бизнес болох биз. Харин үүний эсрэг “Дөчин мянгат”-ынхан нэгдэж дуугарч байгаа нь дэмжүүштэй юм.

Нийслэл хотод хаа сайгүй л авто зам, байшин барилгуудын засвар ид өрнөж байна. Иймээс барилгын материалын үнэ ханш ямар байгаа талаар сурвалжлахаар Сүхбаатар дүүрэг дэх 100 айлын барилгын худалдааны төвүүдээр орлоо. Энд цаг ямагт хүмүүс бужигнаж, амьдрал буцалж байдаг тэр л хэвээрээ хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Зарим дэлгүүрийн гадна талд том, жижиг хэмжээтэй төмөр хаалгыг өрсөн харагдана. Төмөр хаалгыг төрөл бүрээр нь эгнүүлэн тавьсан худалдагч хэлэхдээ “Энгийн, даруухан хийцтэй хаалга 180-280 мянга, тансаг зэрэглэлийнх 320-450 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Энэ жил хүмүүсийн худалдан авалт жаахан тааруу л байна. Гэхдээ орлого бол дундаж л байна даа” гэлээ. Харин “Сенко” гэсэн вакум цонхны үйлдвэр орж, үнэ ханшийг сонирхлоо. Ингэхэд борлуулагч Г.Энхболд ярихдаа “Хувийн орон сууц барихад гурван төрлөөр барьж болно. Модон, блок, цутгамал гэсэн төрөл байж болно. Мөн тоосгоор өрсөн байшингууд байдаг. Би барилгын салбарт олон жил ажиллаж байна. 4:6 харьцаатай зуны байшин 12-15 саяд элбэг босно. Харин хоёр вакум цонх оруулна гэж тооцвол 337500 төгрөг нэмэгдэнэ. Нэг цонх нь 168 мянган төгрөг гэсэн үг. Металл цонх гэж байдаг. Энэ нь оффист ашиглаж, хэрэглэх зориулалттай. Вакум цонхыг хуванцар материал хийдэг бол металлыг төмөр хийцээр хийдэг. Металл цонх нь м2 нь 280 мянга, вакум м2 75000 төгрөг гэж байна. Орон сууцны зориулалтад металл цонх хийхийг зөвшөөрдөггүй. Угаасаа болохгүй юм. Энэ жил иргэдийн худалдан авалт муу байна. Өнгөрсөн жил ч гэсэн орлого муу байсан. Цонх хийнэ гэдэг бол маш нарийн ажиллагаатай, хүнээс чадвар, хүч хөдөлмөр шаардана. Манайх арван жилийн баталгаатай олгож, сайн хийдэг. Харин зарим хүмүүс хятадаас ирсэн хямд материалд тулгуурлаж хийдэг. Иймээс зарим нь чанарын баталгаа олгодоггүй юм. Мөн ялаа шумуулаас хамгаалсан тор янз бүрээр хийнэ. Үнийн хувьд 35000-95000 төгрөг. Байрны хуучин цонх солиход ажлын хөлс 10000-15000 гэж байгаа. Тагтны хаалт хэмжээнээс хамаарч 1 м2 60000 төгрөгөөр хийнэ” гэж байв.

“Сутай” барилгын дэлгүүрийн эрхлэгч ярихдаа “Барилга барихад хамгийн түрүүнд газраа сайн судлах хэрэгтэй. Судлачихвал ямар материал, хэрхэн барих вэ гэдгээ тооцоолох нь амар байдаг. Тухайлбал, нам газар бол хөнгөн чанарын материал орно, өндөрлөг газарт хүнд материал гэсэн үг.

Хүнд материалд тоосго, хөнгөнд мод ордог. Сүүлийн үед Канад технологиор зуны модон байшин их барих болжээ. Ийм технологиор бүх нарийн оролцох материалууд нийлээд хөлстэйгөө 4:6 харьцаатай байшин 10 гаруй сая төгрөгөнд бэлэн болно” хэмээсэн юм. Амины орон сууцны нэг мкв нь 650 мянган төгрөг байгаа гэнэ. Энэ үеэр барилгын бүх төрлийн үйлчилгээ хийнэ гэсэн бичгийг хүзүүндээ зүүсэн цөөн тооны хүмүүс ч харагдаж байлаа. Зуун айлын “Jobi” барилгын худалдааны төв ороход хятад обой 8000-28000, 6000-15000, орос болон европ обой 13500-29000 төгрөгийн үнэтэй байлаа.

Модон материалын хувьд брүс 5:7-н 15000-30 000, Нарсан банз 5 см 450 000, Хар банз 5 см – 280 000- 350 000, Хашааны банз м3- 170 000- 180 000, Тал шургааг 4м- 7 000- 8 000, Бүтэн шургааг 4м- 15 000 төгрөгийн үнэтэй байлаа. Харин гипсэн хавтан-8000, цементэн хавтан- 9 000, Хар панерь нимгэн 24 000, хар панерь зузаан-28 000, OSB хавтан- 16000-25000, ДСП өнгөтэй 30 000, ДСП өнгөгүй 26000-28000, Цаасан шахмал хавтан (өнгөтэй)- 14000-30000, Аргелит /өнгөгүй/- 8 000 төгрөг аж. Ган зангилаа (арматур бэлдэц) тн 120 000, Хятад арматур Ш10мм-Ш25мм тн 1 250 000 төгрөг. Бетон зуурмаг “Суурь” ХХК-ийнх маркаасаа хамаарч 117 000, 126 000, 134 000, 148 000 төгрөг гэнэ. Дээврийн материал буюу хар цаас орос чулуутай- 15 000-30000, хар цаас – 25 000-27 000 төгрөг бол дээврийн төмөр нэг метр нь 4500-6000 төгрөг. Хөтөл цемент нэг тн 167497, Эрэл цемент (савласан) тн 154 000, Эрэл цемент (задгай) 174 900, Хятад цемент 7000-150 000 төгрөг гэв. Пенобетон блок м³ 135 000 бол хөнгөн блок 135 000 төгрөг юм. Эмьулс дотор 4 кг Солонгос 17000, Орос 3 кг-7000, Хятад 4кг-5000 төгрөг байлаа. Эмьулс дотор 18 кг 70000-85000, 14кг – 25 000, 9500-10000. Хар замаска 25 кг хятад 8 000, орос 12000-25000, монгол 7000 төгрөг. Цагаан замаска 25 кг хятад 5 500, 30 кг 7 500, угаадаг замаска 20 кг хятад 12 500 төгрөгийн үнэтэй байв.

Ингээд “Цайз” зах дээр очиход амарсан байв. Ганц хоёр мод худалдаалах цэг болон цементний бөөний төв л ажиллаж байлаа. Зарагдаж байгаа материалуудыг олон хувь хүн борлуулах боловч үний хувьд зөрүүгүй гэнэ. Палк урт, өргөн, зузаанаасаа шалтгаалаад 10-70 мянган төгрөгийн хооронд, банз дөрвөн метрийн урт 100 ширхэг хоёр сантиметр зузаан багцтай нь 120 мянган төгрөг, цемент 50 килограммын шуудайтай нь 10-11 мянгын хооронд байсан юм. Үндсэндээ модны болон цемент гэсэн том том цэгүүдээс бүрддэг юм байна. Энэ үеэр худалдагч Б.Бат-Эрдэнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Барилгын материалын палк, банз, цемент ямар үнэтэй байгаа вэ?

-Палк 4 метрийн урттай 7,5 сантиметрийн зузаантай нь 17 мянга. Банз 4 метрийн урттай 2 сантиметр зузаан 100 ширхэгтэй багц нь 120 мянга. Цемент 50 килограммтай нь 11 мянга гэж байна.

-Танайд гол төлөв ямар хүмүүс ирж үйлчлүүлж байна вэ?

-Граш болон амины орон сууц барих гэж байгаа иргэд. Мөн хашаагаа тохижуулах хувь хүн болон албан байгууллынхан ирж үйлчлүүлдэг. Ер нь залуу хүмүүс л ирнэ шүү. Сүүлийн үед залуучууд хувийн орон сууцыг илүүд үзэх болжээ. Хямд өртөгтэй босохоос гадна өөрийн орон зайгаа хүссэнээрээ бий болгох боломжтой учраас тэр байх.

-4:6 харьцаатай 2,7 метрийн өндөртэй зуны зориулалттай байшин барихад шаардагдах барилгын материалын тоо хэмжээний талаар ярихгүй юу?

-Байшингийн торхыг барихад нийт 72 ширхэг палк орно. Дөрвөн метр урттай 7.5 сантиметр зузаантай гэсэн үг. Дам нуруунд (тааз), лампир, цагаан цэнхэр замаск гурван шуудай, гурвын хар шрүп гурван хайрцаг, 80, 150, 200-ын хадааснууд орно. Мөн таван ширхэг палк, шувуун нуруунд (дээвэр)- банз 14 ширхэг (4 метр урт 2 сантиметр зузаантай). Төмөр хаалга 230-800 мянган төгрөгний хооронд байна. 1,5 метр нэг ширхэг болон 1,2 метртэй нэг ширхэг нийт хоёр цонхтой байна гэж үзье. Дотор талд гибсэн хавтан 2,4:1,2 метрийн харьцаатай 16-17 ширхэг. Обой арван метрийн урттай нь арван ширхэг хэрэгтэй юм. Хундаам буюу сууринд нэг тонн цемент (50 килограммын цемент 20 уут). Шалаа бетондох юм бол дахин нэг тонн цемент орно. Модоор шаллавал 40 ширхэг банз орно. Ингээд нийтдээ дунджаар 11-15 сая төгрөг болох юм байна. Мөн байшингийн хийц загвараас шалтгаалж мөнгөн дүн өөрчлөгдөнө шүү дээ.

Б.ИТГЭЛТ

Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэнгийн захирал, доктор Ц.Мандахтай ярилцлаа.

---

-Энэ оны хагас жилийн байдлаарх гэмт хэргийн тойм гарсан гэсэн. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-Монгол Улсын шүүх 2017 оны хагас жилд нийт 3778 эрүүгийн хэргийг анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэж, 4130 хүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож ял шийтгэл оногдуулаад байна. Анхан шатны шүүхээр шийдвэрлэгдсэн эрүүгийн хэргийн тоо өмнөх оны мөн үеэс 43.3 хувиар, ял шийтгүүлэгчдийн тоо 39 хувиар өссөн.

-4130 хүн гэмт хэрэг үйлдэж ял шийтгэл авсан гэлээ. Хэдээс хэдэн насныхан ямар гэмт хэрэгт түлхүү холбогдож байна?

-Энэ оны хагас жилийн байдлаар гэмт хэрэгт ял шийтгүүлэгчдийн тоог өсөлт, бууралттай харвал, хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг 10.7 хувиар, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал, ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг 12.2 хувиар өссөн байна. Танхайрах гэмт хэрэгт 24 хувиар, бусдын бие махбодид хүнд гэмтэл санаатай учруулах гэмт хэрэгт 39.4 хувиар, бусдын эд хөрөнгийг залилан мэхлэх гэмт хэрэгт 42.3 хувиар, бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах гэмт хэрэгт 44.3 хувиар, бусдын эд хөрөнгийг дээрэмдэх хэрэгт 58.1 хувиар ял шийтгүүлэгчдийн тоо тус тус өссөн үзүүлэлт гарлаа. Харин хүчиндэх гэмт хэрэгт ял шийтгүүлэгчдийн тоо 1.9 хувиар буурсан дүнтэй гарсан. Ял шийтгүүлэгчдийн дотор 18-29 насны буюу идэр залуу насныхан 1794 байгаа. Энэ нь нийт ял шийтгүүлэгчдийн 43.4 хувьтай тэнцэж байна. Өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад дийлэнх хэсгийг эзэлсэн хэвээр байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн хүмүүсийн дийлэнх хувь нь идэр залуу насныхан байна гэсэн үг. Иймээс энэ насны онцлогт тохирсон гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг нэгдсэн цогц бодлогоор хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

-Сүүлийн үед санаанд оромгүй гэмт хэрэг их гарах болжээ. Энэ нь юутай холбоотой юм бол оо?

-Үүний шалтгаан нь өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал, хямрал, ядуурал. Угаас эдийн засгийн хямрал нүүрлэхэд гэмт хэргийн гаралт нэмэгддэг нь нэгэнт тогтоогдсон зүйл.

Онц ноцтой гэмт хэргүүд гарахад нөлөөлж буй гол гурван хүчин зүйлийг нэрлэе. Энд хүн амын нягтаршил, эдийн засгийн хямрал, нийгмийн бусад хүчин зүйл гэсэн албан тайлбар гарсан байдаг. Ер нь хүмүүсийн амьжиргааны түвшин доошлоод ирэхээр ёс суртахуун дагаад доройтдог тал бий. Мөн ажилгүйдлийн түвшин нэмэгдэхийн хэрээр, орлого нь буурдаг. Эдгээр байдал цөхөрсөн зарим нэгний гэмт хэрэг үйлдэх шалтгаан болж байна уу даа гэж бодож байна.

-Сүүлийн үед цагдаа, шүүхийн байгууллагад хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой бэлтгэх, тээвэрлэх, хадгалах тохиолдлууд ихээр бүртгэгдсэн гэж сонссон. Хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Гэмт хэргийн төрөл тус бүрээр ял шийтгүүлэгчдийн тоон өсөлт, бууралтыг авч үзвэл хамгийн их өсөлттэй байгаа нь мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх эм, бэлдмэл, бодисыг хууль бусаар бэлтгэх, олж авах, хадгалах, тээвэрлэх, илгээх, борлуулах гэмт хэрэгт 94.5 хувиар өссөн нь анхаарал татаж байгаа юм. Энэ бол маш ноцтой асуудал. Үүнтэй тэмцэхийн тулд хүн бүр энэ төрлийн гэмт хэргийн хор уршиг, учирч болох эрсдэлийн талаар тодорхой мэдлэг, мэдээлэлтэй болох нь чухал байна. Тухайлбал, өнгөрсөн сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлээд буй Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгын 20.7 дугаар зүйлд “1. Хориглосон мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис, тэдгээрийн түүхий эдийг худалдаалах зорилгогүйгээр хууль бусаар бэлтгэсэн, хадгалсан, бусдад өгсөн бол нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэх, 2. Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис, тэдгээрийн түүхий эдийг худалдаалах зорилгоор хууль бусаар олж авсан, бэлтгэсэн, боловсруулсан, хадгалсан, тээвэрлэсэн, илгээсэн, худалдсан бол хоёр жилээс найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ял” шийтгэхээр заасан. Мөн энэ гэмт хэргийг байнга тогтвортой, зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэл үйлдсэн бол таван жилээс арван хоёр жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэхээр заасан байгаа юм. Өмнөх Эрүүгийн хуулийн 192 дугаар зүйлд заасан гэмт хэргийн санкцтай харьцуулбал, шинэ хуулинд торгох, баривчлах ялын төрлийг хасч, зорчих эрхийг хязгаарлах, хорих ял оногдуулахаар заасан ба хорих ялын дээд хэмжээг гурван жилээр нэмэгдүүлж, ялын бодлогыг чангатгасан.

Монгол Улсын шүүхийн шүүн таслах ажиллагааны 2017 оны хагас жилийн тайлан мэдээнээс үзвэл 2002 оны Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 192 дугаар зүйлд заасан “Мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх эм, бэлдмэл, бодисыг хууль бусаар бэлтгэх, олж авах, хадгалах, тээвэрлэх, илгээх, борлуулах” гэмт хэрэгт нийт 95 хүнд холбогдох 44 хэргийг Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх хянан шийдвэрлэжээ. Уг гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн нийт 95 хүний 15 нь 16-17 насны, 60 нь 18-29 насны, 26 нь 30-34 насны, долоо нь 35-аас дээш насныхан байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ гэмт хэргийн ял шийтгүүлэгчдийн дотор 18-29 насны буюу идэр залуу насныхан хамгийн ихээр холбогдоод байна.

Энэ жил мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих хуулийн хэрэгжилтийг хангах, энэхүү бодисын хор хөнөөлөөс хүн амын эрүүл мэнд, удмын санг хамгаалах, дээрх бодисын хууль бус эргэлтээс олсон хөрөнгөөр санхүүжүүлж болзошгүй үндэстэн дамнасан зохион байгуулалтай гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох, илрүүлэх ажлыг нэгдсэн бодлого, удирдлага, зохион байгуулалтаар хангаж хэрэгжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газраас “Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр” баталсан. Цагаа олсон, маш зөв зүйтэй зүйл болсон. Одоо энэ хөтөлбөрийг сайтар хэрэгжүүлж, ажиллах хэрэгтэй.

-Улс хөгжих хэрээр сайхан амьдрах нөхцөл бололцоо улам нээлттэй болж байна. Сайны хажуугаар саар гэдэг. Хулгай хийж, хүмүүсийн үнэтэй эд хөрөнгө дээрэмдэх хэрэг их гарах болсон гэл үү?

-Энэ оны хагас жилийн байдлаар бусдын эд хөрөнгийг дээрэмдэх хэрэгт ял шийтгүүлэгчдийн тоо 58.1 хувиар, бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах гэмт хэрэгт ял шийтгүүлэгчдийн тоо 44.3 хувиар тус тус өссөн үзүүлэлттэй байгаа. Хулгай, дээрмийн гэмт хэрэг гарч байгаа шалтгааны нэг хэсэг нь ажилгүйдэл, ядуурал гэдэг. Үүнийг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ ажил хийхийг үл хүсэгчид, бусдын бүтээсэн баялгийг завшигчид олширсон нь нөлөөлдөг байх. Зөвхөн архи эсвэл мансууруулах бодис худалдаж авахын тулд үгүй бол компьютероор тоглоом тоглохын тулд хулгай, дээрэм хийж байгаа нь олон удаа бүртгэгддэг талаар цагдаагийн байгууллагаас мэдээлдэг.

-Манай улсад шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэргийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Ял шийтгүүлсэн эмэгтэйчүүд, насанд хүрээгүйчүүдийг онцолж сонирхмоор байна?

-Монгол Улсын шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэргийн тоо өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад өссөн үзүүлэлттэй байгаа. Ял шийтгүүлсэн эмэгтэйчүүд болон насанд хүрээгүй этгээдийн тоо дагаад өссөн үзүүлэлттэй гарсан. Тодруулбал, ял шийтгүүлсэн нийт 4130 хүний 400 буюу 9.7 хувь нь эмэгтэй, 244 буюу 5.9 хувь нь насанд хүрээгүй этгээд ял шийтгүүлсэн. Ял шийтгүүлсэн эмэгтэйчүүдийн тоог өмнөх оны мөн үеийн байдалтай харьцуулахад 158 хүн буюу 65.3 хувиар, насанд хүрээгүй этгээдийн тоо 91 хүн буюу 59.5 хувиар тус тус өссөн.

Насанд хүрээгүй этгээдийн хувьд эцэг эх, асран хамгаалагч харгалзан дэмжигч нар хүүхдийг хараа хяналтгүй орхисноос гэмт хэрэгт холбогддог. Мөн сургуульд суугаагүй завсардсан, эцэг эх нь хайхрахаа больсон, орон гэрээсээ дайжсан хүүхдүүд гэмт хэрэгт ихээр холбогддог юм. Насанд хүрээгүй хүн яагаад гэмт хэрэгт холбогдож байгаа талаар цагдаагийн байгууллага судалгаа гаргасан байна лээ. Ингэхэд гэр бүлийн орлого бага байдаг хүүхэд гэмт хэрэг үйлдэж, холбогддог. Мөн эцэг, эхийн төлөвшил, гэр бүлийн уур амьсгал, гэр бүлийнхнээсээ олсон хүмүүжил,, санхүүгийн байдал, амьдрах чадвараас ихээхэн хамааралтай байдаг юм билээ.

Эмэгтэйчүүдийн хувьд хулгай, залилан, зам тээврийн осол, бусдын биед гэмтэл учруулах зэрэг гэмт хэрэгт түлхүү холбогдох болжээ.

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш нөхцөл байдал ямар байгаа бол?

-Гэр бүлийн хүчирхий-лэлтэй тэмцэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга энэ оны хоёрдугаар сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжиж эхэлсэн. Хэдийгээр энэ хууль хэрэгжиж эхлээд удаагүй байгаа ч тус хуулиар шийдвэрлэсэн хэрэг 39 хэрэг буюу 95.1 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлттэй байгаа. Мөн гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас амь нас нь хохирсон эмэгтэй зургаан хүнээр буюу 66.7 хувь, амь нас хохирсон хүүхэд хоёр хүнээр буюу 50 хувь буурсан юм. Тэгэхээр энэ хуулийн хүрээнд гэр бүлийн хүчирхийлэл буурсан гэж хэлж болно.

Нийслэлийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн шүүгч, Монгол Улсын гавьяат хуульч Д.Гансүхтэй ярилцлаа.

---

-Та Ерөнхийлөгчийн зарлигаар энэ сарын 9-ний өдөр Монгол Улсын гавьяат хуульч цол хүртлээ. Танд баяр хүргэе. Сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Баярлалаа. Би Сүхбаатар аймгийн Дарьгангын тал нутаг болох Баяндэлгэр суманд арван хүүхэдтэй малчин айлын ууган хүү нь болон мэндэлсэн. Хуульч мэргэжлийг сонгоод, энэ чиглэлээрээ МУИС-ийн хуулийн ангид суралцаж, төгссөн. Үүнийгээ би том аз завшаан гэж боддог. Хуульч хэмээх мэргэжил бол нийгмийн шударга ёсны төлөө, хар цагааныг ялган дэнслэх үүрэгтэй. Одоо шүүгч хэмээх хүндтэй бөгөөд хариуцлагатай албыг хашиж байгаагаараа бахархаж, улам хичээж, чармайж явдаг. Ингээд төв, орон нутгийн шүүхийн байгууллагад тасралтгүй 36 жил ажилласан байна. Өргөсөн тангарагтаа үнэнчээр ажиллаж ирсэн хөдөлмөр зүтгэлийг минь үнэлж, Нийслэлийн шүүх үүсч байгуулагдсаны 90 жилийн ойг тохиолдуулан “Монгол Улсын гавьяат хуульч” гэдэг эрхэм алдар цолыг хүртээсэнд их баяртай байна. Төрүүлж өсгөсөн аав, ээждээ, мэдлэг мэргэжил олгож эрдэм оюуны их авшиг хүртээсэн эрдэмтэн багш нартаа баярлалаа. Мөн сургуулиа төгсөөд, ажил дээр гарахад миний ажил амьдралын замыг зөв залж, хэрэг заргыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх амаргүй эрдмийг сургаж, өсгөж, дэвжээсэн “Эвсэг хөдөлмөрч” Жанжины нэрээр мөнхөрсөн Сүхбаатар аймгийн шүүхийн хамт олондоо баярлаж явдгаа хэлье. Мөн Нийслэлийн шүүхийн өндөр оюунт, өргөмж хүндлэлт хамт олондоо, үе үеийн шүүгч нартаа, хамтран ажиллаж байсан хамт олондоо баярлалаа.

-Анх ажил дээр гарч байсан дурсамжаасаа хуваалцаач. Сүхбаатар аймгийн шүүхэд ажилд орж байсан нь хэдэн он бэ?

-Их сургуулиа 1981 онд төгсөөд Сүхбаатар аймгийн шүүхээс ажлын гараагаа эхэлсэн. 1981 он бол орон нутгийн шүүхийн сонгуулийн жил байлаа. Тэр үед Дарьганга, Наран, Онгон сум хариуцсан хэсгийн шүүгч Л.Сүрмаажав гуай ажлаас чөлөөлөгдөөд оронд нь шүүхийн дарга агсан М.Могноон, орлогч дарга агсан Л.Дэлэг нар нутгийнхаа мэргэжилтэй залуу боловсон хүчнийг ажиллуулах гэж намайг шүүгчээр сонгуулахаар хөөцөлдөж байсан юм билээ. Улсын дээд шүүхийн шүүгч гавьяат хуульч Л.Бямбаа тэр үед Улсын дээд шүүхийн боловсон хүчний тасгийн дарга байсан. Тэгэхдээ л намайг шүүгчээр сонгуулах гол нөхцөлийг бүрдүүлж өгч байж. Нэг өдөр МУИС-ийн Нийгмийн Ухааны факультетын Деканы газраас дуудаж “Дарьганга сумын хөдөлмөрчдийн хурлаас Хэсгийн даргын хоёрдугаар шүүхийн шүүгчээр нэрийг тань дэвшүүлсэн тул та ирнэ үү” гэсэн утга бүхий цахилгаан хүлээн авч байлаа. Ингээд сургуулиа төгсөхөөс өмнө шүүгчийн албан тушаалд сонгогдсон юм. Тэр үед Улсын дээд шүүх, Улсын прокурор, Шүүх яам зэрэг системийн дээд байгууллагууд төгсөх ангийн оюутнуудыг ихэд судалж, хуваарь, томилгоог нь шийддэг байсан. Ийнхүү сайн санаат хүмүүсийн ач буянаар төрийн энэ сайхан байгууллага, эвсэг хамт олны дотор орж байлаа. Үүний хүчинд шүүхийн ажлын албаны онцлогийг ойлгож, ажил мэргэжилдээ шимтэж, шүүхийн байгууллагатай ёстой л хувь заяагаар холбогдсон доо.

-Та анх шүүгч болж байсан үеийнхээ хөгжилтэй, хөөртэй зүйлээс сонирхуулж ярихгүй юу?

-Сүхбаатар аймагт ажиллаж байсан. Шүүгч С.Шагдар, Н.Вера бид гурав нэг өрөөнд суудаг байсан юм. Мэдэхгүй зүйлээ тэр хоёроос ёстой залхтал нь асуудаг сан. Тэр хоёр маань сэтгэл харамгүй хэлж тусалдаг байж дээ. С.Шагдар гуайг ажилдаа анхаарал төвлөрсөн үед юм асуухаар заримдаа “аа, аан аан” гэсээр байгаад чимээгүй болчихоор би энэ тухайг нь хэлээд хэдүүл хөгжилдөцгөөж байдаг сан. Орлогч дарга Л.Дэлэг гуай маань Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар гурван аймгийн шүүхийн орлогч даргаар ажиллаж байсан шүүн таслах ажлын арвин их туршлагатай, ёстой манай шүүхийн ноён нуруу болсон хүн байсан даа. Залуудаа цэргийн дарга байсан болоод ч тэр үү шаардлага өндөртэй, нэлээд хэнхэгдүү хүн. Хэрэг хянан шийдвэрлэх, мэдээ тайлан гаргах, томилолтоор ажиллах гээд бүхий л зүйлд залуучууд бидэнд зааж сургаж өмөг түшиг болж явсан, нэг ёсондоо бидний мэргэжил хийгээд практик дадлагын багш минь байсан юм даа.

-Ер нь шүүгч гэж хэн бэ. Энэ мэргэжил эзэндээ маш олон шалгуур, хязгаар тогтоодог гэдэг?

-Мэргэжил бүхэн сайхан шүү дээ. Мэргэжил мэргэжлийн дотроос эрх зүйч их сайхан мэргэжил. Би олон жил ажилласан болоод мэргэжилдээ улам хайртай болсон байх. Залуучуудад хэлэхэд ямар ч мэргэжил эзэмшсэн бай эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн болж, тууштай, ажиллавал амжилт бүтээл заавал гардаг юм байна. Шүүгч болоход улам өндөр шалгууртай болсон. Шүүхийн байгууллага хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны баталгаа юм. Шүүгч болохын тулд эрх зүйч чиглэлээр сургуулиа төгсчихөөд хоёр жил мэргэжлээрээ ажиллаж байж, хуульчийн сонгон шалгаруулалтад орно. Ингээд тэнцэх юм бол хуульч гэдэг гэрчилгээ авна. Хуульч болсны дараа мэргэжлээрээ тодорхой хугацаанд ажилласан байх ёстой. Шүүгч болоход шүүхийн мэргэшлийн хороонд ёс зүй, ажил хэргийн чадвар, мэргэжил зэргээр шалгалт өгөөд тэнцсэн тохиолдолд болно. Шүүгчид нэр дэвшигчийн зан төлөвийн үнэлгээ гэж хүртэл гарч ирсэн. Босго өндөртэй албан тушаал. Би Сүхбаатар аймагт 20 жил ажилласан. 1981-1990 онд Дарьганга, Наран, Онгон, хэсгийн ардын шүүхийн шүүгч, 1990-1992 онд аймгийн шүүхийн орлогч дарга, 1992-1993 онд Сүхбаатар аймгийн шүүхийн дарга, 1993-2001 Сүхбаатар аймгийн Шүүхийн Ерөнхий шүүгч байсан. Төв аймагт 12 жил ажилласан байна. 2001-2007 онд шүүхийн ерөнхий шүүгч , 2007-2013 он хүртэл Төв аймгийн шүүхийн шүүгч байсан. Харин Нийслэлийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд дөрвөн жил ажиллаж байна. Аймаг, орон нутагт ажиллаж байхдаа онц хүнд, хүн амины, онц их хэмжээний хохирол учруулсан хэргүүдийг голдуу Ерөнхий шүүгчийн хувьд удирдаж явуулдаг байлаа. Шүүхийн байгууллагад олон жил ажиллаад ирэхээр их хаттай болдог юм байна.

-Хот болон хөдөө орон нутагт шүүхийн байгууллагын ялгаа их бий юу. Гэмт хэргийн гаралт ямар байдаг вэ. Хэдэн насныхан гэмт хэрэгт хамгийн их холбогдож байна?

-Хөдөө орон нутагт аймаг аймгийн онцлогоос шалтгаалж, харилцан адилгүй байдаг. Хэргийн төрөл өнгө нь өөр, өөр. Тухайлбал, Сүхбаатар аймагт малын хулгай их гардаг. Алслагдсан аймаг учраас тэр шүү дээ. Би Төв аймгийн шүүхийн байгууллагад олон жил ажилласан. Төв аймаг 27 сумтай. Улсын хэмжээнд хамгийн олон сумтай аймаг. Хоттой ойрхон. Иймээс шүүхийн онцлог нь нийслэлээс дутахгүй. Олон төрлийн хэрэг гарна. Тодруулбал, авто осол, малын хулгайн хэрэг их гарна. Нийслэлд болохоор хүнд хэргүүд их гардаг. Сүүлийн үед хар тамхи, мансуурах бодис хэрэглэх зэрэг гэмт хэрэг их гараад байх болчихлоо. Мөн хүн амины хэрэг, хүчин, танхай, авлига албан тушаалын хэргүүд гарч байна. Энэ нь хотжилттой холбоотой байдаг болов уу. Ерөнхийдөө 18-25, 25-35 насныхан гэмт хэрэгт их холбогдох юм.

-Олон жил мэргэжлээрээ ажиллахаар шүүгдэгчдийг харцнаас нь андахгүй болчихдог гэх юм. Шүүгч хүн маш сайн сэтгэлзүйч болдог юм уу. Шүүгдэгчдийн нүд, биеийн хөдөлгөөн өөрийг нь илтгэдэг гэсэн. Ер нь тийм үү?

-Шүүгч хүн нотлох баримтад тулгуурлаж ажилладаг. Ер нь тухайн хүний хувийн байдлын талаар мөрдсөн хэргийн материалыг бүрдүүлдэг шүү дээ. Хэргийн хүнд, хөнгөн байдлыг хөнгөрүүлэх, ял шийтгэлд нөлөөлөх, цагаатгах зэрэг бүх л зүйл хэрэгт авагддаг. Иймээс тэр л шинжээрээ ямар хүн бэ, ямар төрлийн гэмт хэрэгтэн юм бэ, цаашид засч хүмүүжүүлэх үү зэрэг бүх үйл хөдлөлийг нь нотлох баримтдаа тулгуурлаж, шинждэг. Ингээд л тэр хүнд тохирох ял шийтгэлийг нь оногдуулдаг. Ял, шийтгэл эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхэд нөлөө үзүүлдэг юм.

-Долдугаар сарын 1-нээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль шинэчилсэн найруулгаар хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулийн хэрэгжилт шүүхийн байгууллагад ямар байгаа бол?

-Саяхан батлагдсан Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар тухайн гэмт хэрэгтэнд ял оногдуулахыг урьтал болгоогүй. Гэмт хэргийг ангилах нь хүртэл өөрчлөгдсөн. Өмнө нь хэргийг хөнгөн, хүнд, хүндэвтэр, онц хүнд гэж ангилдаг байсан. Харин шинэ хуулиар хөнгөн, хүнд гэж хоёр ангилсан. Хорих ялын доод хэмжээг хоёр жил, түүнээс дээш хугацаагаар оногдуулахаар тогтоосон гэмт хэргийг хүнд гэмт хэрэг гэнэ. Хорих ялын дээд хэмжээг таван жил, түүнээс доош хугацаагаар оногдуулахаар тогтоосон, эсвэл хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэргийг хөнгөн гэмт хэрэг гэнэ. Аль болох албадлагын арга хэмжээг түлхүү хэрэглэнэ. Ял оногдуулахгүйгээр тэнсэн нөхцөл байдал бий болсон. Тухайн хүн гэмт буруугаа хүлээгээд гэмшвэл, хор уршгаа нөхөн төлөхөө илэрхийлэх ч юм уу. Нөхөн төлж, хор уршгийг нь арилгасан бол хорих ял оногдуулахгүйгээр тэнсэн болгоно. Ийм чиглэлтэй, эерэг өөрчлөлтүүд орсон байна. Эвлэрлийн нөхцөл бололцоотой болчихож байгаа юм. Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг дагаж, мөрдөөд явахад бэрхшээл бол гайгүй, зохицуулаад явах боломжтой юм билээ. Наадмын өмнө зарим ялтнуудыг сулласан шүү дээ.

-Шүүхийн шинэтгэл эхлээд нэлээд хэдэн жил өнгөрлөө. Таныг анх шүүгч болж байх үеийн шүүхийн байгууллага, шинэчлэгдсэн шүүх хоёр ямар ялгаатай байна?

-Ажилд анх орж байх үед Сүхбаатар аймгийн шүүх таван шүүгчтэй байсан. Дарга, орлогч, нэг бичээчтэй, долоон шүүн таслах ажилтантай байв. Хоёр нарийн бичгийн даргатай. Өнөө үеийг бодоход компьютер байхгүй, техникийн шинэчлэлгүй байсан. Одоогийнхтой харьцуулахад тэмээ ямаа шиг ялгаатай. Одоо бол шинэчлэлтүүд маш их хийгдэж байна. Онлайнаар тайлангаа өгч байх жишээтэй. Орон тоо маш их нэмэгдсэн. Хэргийг төрөлжүүлж шийдвэрлэдэг болсон. 2013 оноос шүүхийн эрс шинэчлэлтүүд хийгдсэн. Шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд арван үр дүн байдаг. Тухайлбал, шүүхийн эрх зүй, шүүхийн бие даасан байдал, нээлттэй шүүх, мэргэшсэн шүүх шүүгч, шүүхийн эдийн засаг, шүүгчийн хараат бус байдал зэрэг байна. Ингэж нарийн болж өөрчлөгдсөн шүү.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулаач. Таны хань мөн хуульч мэргэжилтэй гэж сонссон?

-Миний ханийг Сумъяа гэдэг. Ханийн маань үндсэн мэргэжил нь сувилагч. Тэгэхдээ олон жил хуульч, шүүгч хүний хажууд байсан болохоор миний мэргэжил сайхан санагдсан юм болов уу. Цагдаагийн академид эрх зүйчээр суралцаж, төгссөн. Ингээд шүүхийн байгууллагад нарийн бичгийн дарга, шүүгчийн туслах зэрэг ажил хийж гүйцэтгэж байсан. Шүүгч хүний гэр бүлийн хүн адилхан шүүгч хийж болохгүй. Гэхдээ мэргэжлээрээ ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтанд суусан. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй. Том охин маань МУИС-ийг эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн. Тэгээд шүүхэд ажиллаад прокурорын байгууллагад орсон, тав дахь жилдээ ажиллаж байгаа. Охин маань аавынхаа мэргэжлийг үргэлжлүүлнэ гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байдаг. Хүүхдүүддээ аливаа хариуцсан мэргэжил, ажил албандаа үнэнч ажиллаж, түмэнтэй эвтэй найртай яваарай гэж захидаг юм. Хүн харилцааны урлаг гэдгийг хамгийн түрүүнд эзэмших хэрэгтэй. Хүмүүст хүндэтгэлтэй хандаж байгаарай гэж их захина. Манай хүүхдүүдийн гурав нь төрийн албанд ажилладаг. Аавын маань ах дүү нар их хөдөлмөрч хүмүүс байлаа. Ээж маань ч гэсэн хөдөлмөрийн төлөө, их зөв зүйлийг зааж сургасан даа.

Зөрчлийн тухай хууль болон Эрүүгийн тухай хууль энэ сарын 1-нээс шинэчилсэн найруулгаар мөрдөгдөж эхэлсэн билээ. Энэхүү хуулийн хэрэгжилт ямархуу байгаа талаар сурвалжилсан юм. Ингээд Замын цагдаагийн газарт очиход нөхцөл байдлын талаар Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, хурандаа Э.Бөхбат ярихдаа “Энэ сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн зөрчлийн тухай хуулиар Цагдаагийн байгууллагад замын хөдөлгөөний зөрчилтэй холбоотой дөрвөн хууль харьяалуулсан. Тодруулбал, авто тээврийн тухай хууль, авто замын тухай хууль, жолоочийн даатгалын тухай хууль, замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль юм. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулинд 56 заалттайгаар зөрчлийн тухай хууль зохицуулагдсан. Ингэснээр 2015 онд батлагдсан Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн 54 зүйл заалтын зөрчлүүд Зөрчлийн тухай хуулиар зохицуулагдана гэсэн үг. Хуулийн зарим нэг онцлогоос дурдъя. Жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хуулийг зөрчсөн тохиолдлууд их гарч байна. Энэ хууль өмнө нь замын цагдаагийн алба хаагчид хяналт шалгалтаар илрүүлээд арга хэмжээ тооцож явдаг байсан. Харин шинэ зохицуулалтаар бичиг баримт нь хураагдана. Тэгээд захиргааны хариуцлагын арга хэмжээ авч, дээрээс нь нэмж даатгалаа төлөх хэлбэртэй болсон. Өмнө нь замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулиар зөрчил гаргасан этгээдэд оногдуулах торгуулийн хэмжээг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр зохицуулчихсан байсан. Ингэхдээ манай улсын бусад хууль тогтоомжоор хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд өөрчлөлт ордог байсан шүү дээ. Тэгэхээр торгуулийн хэмжээ дагаж хэлбэлздэг байсан. Үүнийг Зөрчлийн тухай хуулиар зохицуулж эхэлснээр бол нэгжид шилжүүлсэн юм. Ммөн Зөрчлийн тухай хуульд баривчлах шийтгэлийг 14 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эцэг эх болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд энэ төрлөөр торгох шийтгэлийг нэг хоногийг 15 нэгжээр тооцож, баривчлахгүй байхаар томьёолж өгсөн байгаа. Зам тээврийн осол гаргавал эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол 100 нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгуулах санкцтай болсон.

Согтууруулах ундаа, мансуурах, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл, бодис хэрэглэж замын хөдөлгөөнд оролцвол шинэ хуулиар сонгох санкцгүй шууд нэг жилийн хугацаагаар эрх хасах болсон. Тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхгүй, эрх нь хасагдсан этгээд согтуугаар жолоодвол 7-30 хоног баривчлах хэвээрээ. Нэмээд албадлагын сургалт гэдэг нэр томьёо орж ирсэн байгаа. Үүний дагуу сургалтад суулгана. Шинэ хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбогдуулж замын цагдаагийн албаны терминаль багажууд шинэчлэгдэж, дүүргүүдийн алба хаагчдын орон тоог нэмж, иргэдийг ая тухтай байлгаж, чирэгдэл учруулахгүй байх нөхцлийг ханган ажиллаж байна” гэсэн юм. Энэ сарын 6-ны өдрийн байдлаар замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн 14.4-т заасан зөрчил 3302 үйлдэгджээ. Жолоочийн даатгалын хуулийн 14.5-т заасан 144 зөрчил бүртгэгдсэн гэв. Замын хөдөлгөөнтэй холбоотой нийт 3347 зөрчил гарсан байна.

Мөн Замын цагдаагийн алба согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчилд баяр наадмын өдрүүдэд эрчимжүүлж ажилласан гэнэ. Тухайлбал, бүх нийтийн амралтын өдрүүд дуусахад хөдөө орон нутгаас нийслэл хотыг чиглэх иргэд, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн нэмэгдсэн аж. Энэ үеэр согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодох явдал нэмэгджээ.

Тодруулбал, энэ сарын 14, 15-ны өдрүүдэд цагдаагийн байгууллагаас Налайх, Тэрэлж болон Гачуурт чиглэлийн авто замд хийсэн хяналт шалгалтаар согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон нийт 238 жолоочийг илрүүлэн саатуулж ажилласан байна. Иймээс Зөрчлийн тухай хуулийн 14.4.3 дахь хэсэгт заасны дагуу “Жолооч согтууруулах ундаа, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, эсвэл согтууруулах ундаа, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис хэрэглэсэн эсэхийг зохих журмын дагуу шалгуулахаас зайлсхийсэн бол тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг нэг жилийн хугацаагаар хасаж, хоёр зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний буюу 200,000 төгрөгөөр торгох” арга хэмжээ авчээ. Иймээс иргэдийг согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодохоос татгалзаж нийтийн тээвэр болон такси үйлчилгээг сонгох, найдвартай дуудлагын жолооч дуудаж үйлчлүүлэхийг анхааруулж байв.

Харин бид ЦЕГ-ын хуулийн хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хурандаа Г.Эрдэнэбилэгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Зөрчлийн болон Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль батлагдан мөрдөгдснөөр цагдаагийн байгууллага, алба хаагчид хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Зөрчлийн болон Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиуд хууль тогтоох байгууллагаар батлагдан долдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр үйлчлэхтэй холбоотой дараах өөрчлөлтүүд орсон юм. Үүнд цагдаагийн байгууллагын алба хаагч хуулиар харьяалуулсан зөрчилд шийтгэл оногдуулахад Монгол Улсын хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа олон хуулиудыг баримтлан үйл ажиллагаандаа дагаж мөрддөг байсан. Тухайлбал, Захиргааны хариуцлагын тухай хууль, Тамхины тухай, Садар самуунтай тэмцэх гэх мэт. Харин Зөрчлийн тухай хууль нь Монгол Улсын 240 орчим хуулиудад зөрчлийн шинж байдлыг тогтоож байсныг халж, Зөрчлийн төрөлжсөн нэг хуультай болсон. Үүнтэй холбогдуулан цагдаагийн алба хаагч гагцхүү Зөрчлийн тухай хуулиар хүн, хуулийн этгээдэд шийтгэл оногдуулна. Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуульд зөрчлийг нотлох ажиллагаа нэг бүрийн үндэслэл, журмыг нарийвчлан тогтоож өгсөн. Үүнээс гадна зөрчлийн холбогдогчид авах эрх хязгаарлах буюу зөрчлийн хэрэг бүртгэлт хэвийн явагдах нөхцөлийг хангах арга хэмжээг хуульчилсан. Тухайлбал, хүнийг саатуулах, үйл ажиллагаа, ашиглалтыг түр зогсоох, холбогдогчийн баримт бичгийг хураан авах, Монгол Улсын хилээр гарах эрхийг түр түдгэлзүүлэх. Цагдаагийн алба хаагч Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар харьяалуулсан зөрчилд торгох, эрх хасах шийтгэл оногдуулахад Зөрчлийн тухай хуульд заасан хэмжээгээр оногдуулна. Энэ нь цагдаагийн алба хаагч сонгох боломжгүй буюу тодорхой хуульд заасан нэгжээр торгоно. Цагдаагийн алба хаагч газар дээр нь шийдвэрлэхээр заасан зөрчлийг шийдвэрлэсний дараа прокурорын улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгүүлэх үүрэг хүлээнэ. Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай ажиллагаа болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад гэмт хэрэг, зөрчлийн талаар гомдол мэдээлэл авчихвал иргэдээс тайлбар, тодорхойлолт авах шаардлагагүй болсон. Иргэнд холбогдох хууль сануулан хохирогч, гэрчээр мэдүүлэг авах зэрэг эрх зүйн зохицуулалтууд хуулиудад тусгагдсан юм. Хуулийн заалтыг иргэд судалж, цагдаагийн алба хаагчийн тавьсан үүрэг даалгаврыг сайтар биелүүлэхийг сануулъя гэв.

ЦЕГ-ын Нийтийн хэв журам хамгаалах газрын хэлтсийн дарга, дэд хурандаа П.Эрдэнэбат ярихдаа “Өмнө нь цагдаагийн байгууллага 11 төрлийн хуулиар тогтоосон зөрчлийг шалгаж шийдвэрлэдэг байсан. Шинээр батлагдсан хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар нийтдээ 247 зөрчлийг шалгаж шийдвэрлэхээр зохицуулагдсан байгаа. Энэ сарын 6-ны байдлаар улсын хэмжээнд цагдаагийн байгууллагад 51 зөрчил бүртгэгдсэн. Энэ нь шалгаж буй зөрчлүүдээс нэг зөрчлийг шийдвэрлэж, 50 зөрчил ажиллагаанд байна гэсэн үг. Төрлөөр нь авч үзвэл Зөрчлийн тухай хуулийн 5.2 дугаар заалт танхайрах зөрчил 24, 5.3 дугаарт хүний биед халдах хоёр, 5.4 дүгээрт гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих 13, 8.6 дугаарт хулгайлах зөрчил арав, 15.2 дугаарт төрийн албан тушаалтны шийдвэрийг үл биелүүлэх, үйл ажиллагаанд нь саад учруулах хоёр байна. Ингээд нийтдээ 51 зөрчлийг шалган, шийдвэрлэн ажиллаж байна. Тухайлбал, Увс аймгийн цагдаагийн газарт дөрвөн зөрчил бүртгэгдэж, шалгагдаж байгаагаас хуулийн 5.4 дүгээр заалтаар гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчсөн нэг зөрчил, 8.6 дугаарт хулгайлах нэг зөрчил, 5.2 дугаарт танхайрах зөрчил хоёр байна. Ховд аймагт хүний биед халдах зөрчил нэг гарсан. Уг зөрчлийн тухайд хүний биед хохирол учруулахгүйгээр халдаж зодсон бол үүнийг 100 нэгжтэй тэнцэх мөнгөөр торгож, шийдвэрлэнэ гэсэн заалттай болсон. Иймээс үүний дагуу шийдвэрлэсэн” гэж байлаа.

ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны ахлах мэргэжилтэн, хошууч Д.Батсүх “Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш эрүүгийн хэргийг шалгах, мөрдөх ажиллагаа ямар нэг байдлаар тасалдаагүй, үргэлжилж хэвийн явагдаж байна. Шинэ хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор Мөрдөн байцаах албанд Эрүүгийн мөрдөгч, мөрдөгч гэсэн албан тушаалтнууд шинээр бий болсон. Хэргийг шалгах ажиллагаа тасралтгүй явагдаж байгаа. Нутаг дэвсгэр хариуцсан цагдаагийн мөрдөн байцаах тасаг, газар нутгийн харьяаллаар эрүүгийн хэргийн зүйлчлэлээр гэмт хэргүүдийг шалгаж байгаа. Мөрдөн байцаах албаны шалгах харьяаллын хэргүүдийг Улсын Ерөнхий прокуророос харьяаллыг тогтоож өгдөг. Эрүүгийн хэргийн хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн давуу тал нь хэргийг шалгах явцад хүний эрхийг дээдэлсэн, хангах, хамгаалсан байдалтай болсон юм. Хорьж, цагдах байдлыг урьтал болгоогүй” гэлээ.