Author: Б. Уранчимэг

“Глоб интернэшнл” төвийн тэргүүн Х.Наранжаргалтай ярилцлаа.

---

-Саяхан Монгол банкны захирал асан Н.Золжаргал манай сониныг хэвлэлийн бага хурал мэдээлсэний төлөө шүүхэд өгч, 30 сая төгрөг нэхэмжилсэн. Мөн “Уулс Заамар” гэх компани шүүх хурал болоогүй байхад “Өнөөдөр” сонины дансыг хаах хүсэлт гаргажээ. Уг хүсэлтийн дагуу шүүх компанийн дансыг хаасан байна. Мөн саяхан “Chu­ham.mn” сайтын редакцид зөвшөөрөлгүй дайран орж нэгжлэг хийсэн хэрэг ч гарсан. Дээрх асуудлууд яг ямар, ямар хуулийн заалтыг илт зөрчсөн байна вэ. Та тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Энэ гурван хэрэгт цензурын хэлбэр орчихлоо гэж үзэж байна. Тодруулбал, 1998 онд батлагдсан Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн тодорхой зөрчлийг агуулсан байна гэсэн үг. Энэ хуулинд бүх төрлийн хяналт (цензуртэй) байхыг хориглоно гэж заасан байдаг юм.

Тухайлбал, “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр” сонин хоёрын холбогдсон хэрэгт яах аргагүй эдийн засгийн цензурын хэлбэр байна. “Өнөөдөр” сонины дансыг хаачихснаар санхүүгийн хувьд тухайн байгууллага үйл ажиллагаа явуулах боломж нь хумигдчихсан. Харин “Өдрийн сонин”-оос хэвлэлийн хурал мэдээлсний төлөө 30 сая төгрөг нэхэмжилсэн нь дарамт шахалт болсон байна. Иймээс үүнийг яах аргагүй эдийн засгийн цензур гэж үзнэ. Тиймээс 1998 онд батлагдсан дээрх хуулийг ноцтой зөрчсөн байна.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллага хэвлэлийн хурлыг хүртэл мэдээлэх эрхгүй болох нь байна шүү дээ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн, үнэн бодитой мэдээллийг олон нийтэд өгөх зорилготой. Ямар ч сэтгүүлч бүх мэдээллээ цуглуулж, боловсруулж, анализ дүгнэлт хийх эрхтэй. Тиймдээ ч иргэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд итгэж, найддаг. Нэг ёсондоо итгэл найдвараа өгчихсөн байдаг шүү дээ. Угаас иргэдийн итгэл найдварыг дааж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм. “Өнөөдөр” сонинд гарсан уул уурхайн компанитай холбоотой нийтлэл нь нийтийн өмч гэсэн үг гэж ойлгож болно. Нийтийн өмчийг захиран зарцуулахдаа зөв зохистой ажиллаж байна уу, үгүй юу гэдэг асуудлыг анхаарах хэрэгтэй. Энэ нь яах аргагүй олон нийтийн эрх ашиг бүхий мэдээлэл гэсэн үг. “Өдрийн сонин”-д гарсан Монгол банкны захирал асан Н.Золжаргалын талаарх мэдээллийг авч үзье. Монгол банк төрийн байгууллага. Н.Золжаргал төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүн. Энэ тодорхой хэмжээгээр төсвийн болон нийтийн хөрөнгийг буруу зарцуулсан уу, үгүй юу гэдгийг анзаарах нь олон нийтийн эрх ашигт нийцнэ.

Хэвлэлийн бага хурал хийсэн сурвалжлага дээр нэмэлт мэдээ мэдээлэл, баримтыг гаргаж тавих нь тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн өөрсдийнх нь сонголтын асуудал юм. Ер нь олон нийт мэдэх эрхтэй, сэтгүүлч хэлэх эрхтэй. Юуг нийтлэх вэ гэдэг нь нийтлэлийн бодлогоор зохицуулагдана.

Үүний төлөө манай байгууллага олон жил хөөцөлдсөн. Тодруулбал, сэтгүүлчдийн эсрэг ашиглагддаг хууль бий. Эрүүгийн хуулинд нэр төр гутаахтай холбогдуулан гүтгэх, доромжлох асуудал байна. Ийм зүйл, заалтыг халах ёстой гэдгийг олон жилийн турш нөлөөллийн үйл ажиллагаагаар явуулж байна.

-Сүүлийн үед сэтгүүлч үгээ хэлж, эрхээ эдэлснийхээ төлөө ял эдэлчих гээд байдаг хандлага их гарах боллоо..

-Сэтгүүлч үгээ хэлж, хэлэх эрхээ эдэлсний төлөө олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн мэдээллийг өгснийхөө төлөө ял эдэлчих гээд байгаа нь үнэн. Энэ нь саяхан гарсан хэргүүдээс тодорхой харагдаж байна. Үүнийг олон улсын жишигт иргэний хуулиар зохицуулдаг практик бий. Иргэний хуулиар зохицуулахдаа хоёр зүйлийг анхаарах ёстой байдаг. Нэгдүгээрт, иргэний хэргийг хянан шийдвэрлэхдээ олон улсын жишигт нийцүүлэх ёстой. Ингэхдээ тухайн нэхэмжлэх гаргаж байгаа хүн нь мэдээлэл буруу, миний нэр төрд халдсан гэдгийг өөрөө нотлох ёстой байдаг. Манай улсад эсрэгээрээ хариуцагч нь үүнийг нотлох үүрэг гүйцэтгэдэг. Тиймээс л алдаа гараад байгаа юм. Хоёрдугаарт, торгуулийн хэм хэмжээ. Манай улс Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг хүлээн зөвшөөрч 1961 онд НҮБ-ын гишүүн болж байсан. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын фактыг 1974 онд соёрхон баталж байлаа. Манай улс олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ гэсэн үүрэг тодорхой байдаг. НҮБ олон улсын хамтын нийгэмлэг. Тиймээс НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлэх гэсэн заалт бий.

-НҮБ-аас манайд ямар зөвлөмжийг өгсөн байдаг юм бэ?

-НҮБ-ын хүний эрхийн зөвлөл нь дөрвөн жил тутам гишүүн улс орныхоо хүний эрхийн төлөв байдлын тайланг нь авч хэлэлцдэг. Ингээд гишүүн улсуудаас ирсэн зөвлөмжийг тухайн улс хүлээж авах уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхой хэмжээний зохицуулалттай. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний чиглэлээр найман улсаас манайд зөвлөмж өгсөн байгаа.

-Манай улс тэрхүү найман зөвлөмжийг биелүүлдэг юм уу?

-Найман улсын зөвлөмжийг манай улс бүгдийг нь хүлээн зөвшөөрсөн. Асуудлыг “шийдвэрлэе” гэж хүлээн авсан. Зөвлөмж дотор гурван төрлийн зүйл бий. Нэгдүгээрт, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөтэй холбоотой дотоодынхоо хууль тогтоомжийг иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын факттай нийцүүлээч гэсэн байгаа. Хоёрдугаарт, хүний эрхийн идэвхтнүүд сэтгүүлчийг айх аюулгүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулах нөхцөлийг хангаач, хамгаалаач гэж заасан. Гуравдугаарт, Эрүүгийн хуулиас хүний нэр төр гутаахтай холбоотой зүйл, заалтыг халах хэрэгтэй гэсэн зөвлөмж байдаг. Өөр бусад нарийн зүйл заалт ч бий. Нэг ёсондоо манай хуулиудад илүүц хязгаарлалт байна гэдгийг Хүний эрхийн хороо анхааралдаа авсан байгаа юм. Нэр төр гутаахыг Эрүүгийн хэргээс бүрэн гаргах ёстой гэсэн. Нэр төр гутаах хэрэг бол хүнийг эрх чөлөөгүй байлгах шалтаг болох ёсгүй. Эрүүгийн болон иргэний хуулийг үзэл бодлоо илэрхийлэхийг хориглох, хүний эрх чөлөөг нухчин дарах хэрэгсэл болгож өөрчлөхгүй байх ёстой. Энэ зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхгүй байна. Шүүх хүртэл хүний эрхийн эсрэг шийдвэр гаргадаг.

-Манай улсад сэтгүүлчдийн аюулгүй байдал ямар түвшинд байна вэ?

-Зөвлөмжид хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд болох сэтгүүлчдийн эсрэг аливаа хэлбэрээр нь хяхан хавчих сүрдүүлэхээс хамгаалах хэрэгтэй гэсэн. Харин хэрэг үйлдэгчдэд нь тохирсон шийтгэлийг хүлээлгэх ёстой. Ингэвэл шударга ёсоор хариуцлага ноогдуулна гэдгийг тусгасан байдаг.

-Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд халдсан байхад бид одоо хаана хандах вэ?

-Одоо хэрэгт холбогдоод буй ямар ч хэвлэл мэдээллийн байгууллага эргээд шүүхэд хандаж болно. Учир нь олон улсын фактын 19 дүгээр зүйлийг зөрчсөн байна гэдэг утгаар нь эргээд хандаж болох юм. Ингэвэл шүүхийн практик авч хэлэлцэх ёстой. Дотоодын хуулиар үйлчилнэ. Хэрвээ манай дотоодын хууль зөрчилтэй байвал олон улсын тус факттай хууль тогтоомжийг нийцүүлж, өөрчлөлт оруулах ёстой. Мөн Захиргааны ерөнхий хууль гэж бий. Тухайлбал, захиргааны актууд байна. Энд тушаал, шийдвэр, журам хамруулж оруулсан байдаг. Эдгээр нь хуулиас давахгүй байх ёстой. Хуульд нийцэж гарсан байх ёстой. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл рүү шууд дайрч орсон тохиолдолд хэд хэдэн хуулийг зөрчөөд байна.

-Иргэний тухай хуулийг тодруулахгүй юу. Иргэн болон ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан гэсэн үг үү?

-Тухайн байгууллага нь нэхэмжлэх гаргасан бол хувийн, төрийн байгууллага уу гэдгийг нь авч үзнэ. Хэрвээ хувийн байгууллага байвал нийтийн өмчийг захиран зарцуулж байна уу, үгүй юу гэдгийг нарийн авч үзэх ёстой. Нийтийн баялгийг эзэмшиж байгаа гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл, олон нийтийн, бид нарын байгалийн баялаг. Иймээс нутгийн иргэдийнх нь эрх ашгийг хөндөж байна уу, тухайн нутгийн иргэдийн хувьд хүний эрхийн том зөрчил байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал гарч ирнэ. Үүнийг сайтар ялгаж, салгах хэрэгтэй. Манай улсын шүүх маргаантай асуудлыг зохистой шийдсэн тохиолдол бий. Иймээс шүүх хийх ёстой ажлаа чанартай хийх хэрэгтэй. Ингэхгүй “Энэ худлаа мэдээлэл. Сэтгүүлч та нар өөрсдөө нотол” гэж буй нь сэтгүүлчдийн эсрэг байна. Энэ нь цензурын хэлбэр болж хувирч байгаа юм.

-Цензур нь дотроо олон төрөл байх уу?

-Сэтгүүлчдийн өөрсдийнх нь хүссэн зүйлийг бичихээ болиулбал, ямар нэг байдлаар саад учруулах, сүрдүүлсэн, дарамталсан, заналхийлсэн, доромжилсон, гэр бүлийн хүнийг нь дарамталсан гэсэн цензурын хэлбэрүүд байдаг. Ийм тохиолдлууд их гардаг. Мөн мэдээлэл өгөхөөс татгалздаг, эсвэл мэдээлэл олж авах, түгээхэд нь саад болдог. Мэдээллийг түгээсний төлөө хариуцлага ноогдуулдаг. Хэрвээ материал, бичвэр гараагүй байхад хаагаад байвал урьдчилсан цензурын хэлбэр болно. Гарсных нь дараа шүүхэд хандана гэдэг бол түгээхэд нь саад болж байна гэсэн үг. Манай байгууллагын 2006 оноос 2016 оныг дуустал хийсэн монитерингийн дүнгээр нийт 520 шахам сэтгүүлчийн мэргэжлийн эрхийн зөрчлийн хэрэг бүртгэгдсэн. Манайд хандаагүй өөр ямар ч тохиолдол гарсан байж болно. Үүнийг шүүгчид мэдэж байх ёстой. Шүүгчид, өмгөөлөгчид өөрсдөө дотоодынхоо хууль тогтоомж олон улсын гэрээ, конвенцийг шийдвэр гаргахдаа ашиглах ёстой. Цагдаа, прокурорууд ч хянаж байх явцдаа ашиглах учраас мэдэж байх ёстой. Манай улсын эрх зүйчид үүнийг төдийлөн ухамсарлаагүй явж байна. Шүүх, цагдаад олон улсын фактын 19 дүгээр зүйл гэж юу юм бэ, үүнийг яаж шүүхийн практикт ашигладаг юм бэ гэдэг дээр сургалт явуулна. Мөн Монголын цагдаа сэтгүүлчдийн ёс зүйн баримтлах журмыг зөрчиж байна. Энэ бол байж болохгүй зүйл.

Цагдаагийн ерөнхий газрын урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, дэд хурандаа Б.Чулуунтамиртай ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед хулгайлах гэмт хэрэг маш их газар авсан талаар мэдээлэх боллоо. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-Улсын хэмжээнд 2017 оны байдлаар 33000 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Үүний 12000 нь хулгайлах гэмт хэрэг байсан. Энэ нь нийт гэмт хэргийн 38 хувийг эзэлж байна гэсэн үг. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад хулгайн гэмт хэрэг 34 хувиар огцом өссөн. Сүүлийн арван жилийн судалгаанаас үзэхэд хулгайлах гэмт хэрэг буурч, өсөх ч үе байсан. Гэхдээ 5-10 хувийн өсөлттэй л гардаг байсан. Харин өнгөрсөн онд 34 хувиар өссөн нь сүүлийн 20 жилд үзэгдээгүй хамгийн өндөр үзүүлэлт юм.

-Цагдаагийн байгууллага хулгайн гэмт хэрэгтэй хэрхэн тэмцэж байна?

-Цагдаагийн Ерөнхий газар хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлэх болсон. Энэ хүрээнд 14 хоногийн хугацаатай “Сэрэмжилье, нэгдье” нэгдсэн арга хэмжээг зохион байгуулж, олон ажил хийж, хэрэгжүүллээ. Тухайлбал, олон нийтэд нөлөөлөх шторк, ухуулга сурталчилгааны ажлыг радио, телевиз, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тогтмол явуулсан. Мөн нийслэл хотын хэмжээнд “Илрүүлэлт-оргодол” арга хэмжээг зэрэг зохион байгуулсан. Уг арга хэмжээгээр дамжуулж, хулгайч нарыг баривчлах, ноцтой хэргийг илрүүлсэн. Удахгүй Цагаан сарын баяр болно. Хулгайчаас урьдчилан сэргийлэхээр гудамжинд үйлдэгдэж буй хулгайчдыг барих, иргэдэд нөлөөлөх гэсэн арга хэмжээ зохион явуулж байгаа.

-15 настай хүү хулгай хийж, гурван жилийн хугацаанд 60 машин хулгайлсан гэсэн. Энэ хэргийг шалгаж байгаа юу. Өөр ямар ноцтой хэрэг байгаа юм бол?

-15 настай М олон удаагийн үйлдлээр бусдын машиныг хулгайлан, унаж, эд ангийг нь зарж борлуулдаг байсан нь илэрсэн. Тэрээр маш олон тооны түлхүүр хувилж, ашигладаг байсан нь шалгалтын явцад тогтоогдсон. Мөрдөн байцаалтын явцад бусдад 98 орчим сая төгрөгийн хохирол учруулсан нь тогтоогдсон. Хэргийг шалгаж байгаа. Мөн 18-35 насны хулгай хийдэг бүлэг этгээдүүдийг баривчилсан. Нийт 20 гаруй хүн байсан. Ихэвчлэн гэрийн хаалга, тооныг эвдэж ордог, гэр хорооллын хүнсний дэлгүүрүүдээс хэрэгцээт зүйлүүдээ дээрэмддэг байсан юм билээ. Мөнгө болчих бүхий л зүйлийг хулгайлж, авч зардаг бөгөөд машин хулгайлдаг байсан. Олсон мөнгөөрөө архи согтууруулах ундаа хэрэглэж, дээрэм хийж, хүчингийн гэмт хэрэг үйлдсэн нь шалгалтын явцад тогтоогдсон. Гурван жилийн турш уг этгээдүүд нь голдуу дэн буудлуудаар амьдардаг байсан юм билээ. Хулгай хийж олсон мөнгөө дэн буудал, архи, биеэ үнэлэгчдэд зориулдаг байж. Нийт хохирлын хэмжээ нь 200 гаруй сая төгрөг болчихсон. Одоо Мөрдөн байцаах албанд шалгаж байна.

-Хулгайг ямар аргаар үйлдэх тохиолдол их байна?

-Сүүлийн үед ганц нэгээрээ биш, бүлэглэж хулгайн гэмт хэрэг их үйлдэх болсон. Иргэд цахим орчинд хүртэл хувийнхаа мэдээллийг оруулахдаа болгоомжтой хандахгүй бол хулгайч нар онилох тохиолдол ч бий. Тоон мэдээллээс үзэхэд гар утас хулгайлах гэмт хэрэг их гарч байна. Халаасны хулгайн гэмт хэрэг 60 хувиар өссөн. Гар утсыг маш их алдаж байгаа. Дараа нь орон байрны хулгай, гэр хороолол болон алслагдсан дүүргүүдэд хулгай маш их. Ялангуяа монгол гэрийн хамгаалалт их муу байдаг. Хулгайч нар монгол гэр рүү их орж, үнэт зүйлийг авч байна. Үүний дараа малын хулгай их гарч байгаа.

-Гадаадын зарим оронд монголчууд их хулгай хийдэг гэдэг. Үүнээс болж зарим дүүрэг, хороолол, дэлгүүртээ оруулахаа больсон гэсэн?

-Үнэт эдлэл болон өөрийнхөө хэрэгцээт зүйлээ алдаж үзээгүй монгол хүн гэж бараг алга. Монгол хулгайч нар гадаадад гаршчихсан нь үнэн. Гадаадын зарим оронд монгол хүний үнэлэмж байхгүй болсон. Францад “Монгол хүн, нохой хоёрыг дэлгүүртээ оруулахгүй” гэсэн бичгийг тод томруунаар наачихсан байдаг гэсэн. Учир нь Францад үнэртэй усны монгол хулгайч нар гарчихсан. Зүүн Ази болон Европын орнуудад манай халаасны хулгайч нар зохион байгуулалттай болсон. Европын зарим орнууд монголчуудаас бэргэдэг болсон. Тухайлбал, Европын зарим орны брэнд дэлгүүрт орохоор хамгаалалттай, бараа нууцаар авсан тохиолдолд кодны дохиолол дуугардаг. Гэтэл монголчууд цүнхнийхээ дотор талын материалыг ханзалж, тугалган цаасаар бүрээд оёчихдог гэнэ. Үүнийг оёж өгдөг монгол эмэгтэйчүүд ч байж байдаг. Ингээд л дэлгүүрт ороод хувцас хулгайлаад цүнх рүүгээ хийгээд байхад юу ч мэдэгддэггүй. Ийм аргаар авчихсан бараагаа нааш нь боож, баглаад явуулчихдаг. Энэ нь бүр даамжирчихсан. Монголчуудыг гадаадын иргэд зодоон хийнэ, хулгай хийнэ, танхай гэх зэргээр муугаар ярьж байна. Гэмгүй хулгай хийдэггүй нэгнийгээ хэлмэгдүүлж байгаа юм. Ирээдүйд сөргөөр нөлөөлж байна. Мөн Швейцарь, Шведэд нүдний булай болж байна. Австралид гар утсаа алдахаар даатгалын компаниас нь төлж өгдөг юм билээ. Тэгсэн Австралид амьдардаг монголчууд 30 гаруй мянган гар утсаа алдсан гэж мэдүүлээд даатгалын компаниас нь мөнгө авчихсан гэсэн. Австраличууд монгол хүний гар утсыг даатгахаа больчихсон гэж байна лээ. Манайхан ганцхан өөрөө болж байвал болоо гэсэн үзлээр хандах болжээ. Нэг ёсондоо амин хувиа хичээх үзэлтэй болчихсон. Ичих нүүргүй болчихож. Санаа зовмоор. Бүр үндэстэн дамнаж, хулгай хийдэг болсон.

-Энэ төрлийн гэмт хэрэг огцом өсөх болсон шалтгаан нь юу юм бэ?

-Хоёр төрлийн шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, эрх зүйн шинэчлэлтэй холбоотой. Хоёрдугаарт, бусад төрлийн шалтгаан байна. Тодруулбал, 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Эдгээр хуулиуд хэрэгжиж эхэлснээс хойш зургаа, долоон сарын хугацаанд хулгайн гэмт хэрэг огцом өссөн. Өмнө нь Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулинд гэмт хэргийн үйлдэл бүрийг бүртгэлжүүлж, дугаар авдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл, өмнө нь өргөдөл, гомдол шалгах хугацаа 19 хоног байсан. Энэ хугацаандаа хулгайн гэмт хэргийн өргөдлийг авч, шалгаж, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй байвал Эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ. Бүрэлдэхүүнгүй байвал татгалздаг байсан. Харин одоо өргөдөл орж ирэхээр шууд Эрүүгийн бүртгэлтийн хэрэг үүсгэдэг болсон. Эдгээр нь бүгд тоон мэдээ болчихно. Үүнээс шалтгаалж, гэмт хэргийн статистик автоматаар өсч байгаа юм. 300 мянган төгрөгөөс доош эд зүйл хулгайлвал гэмт хэрэгт тооцохгүй. Зөрчил гаргасан гэж үзээд Зөрчлийн тухай хуулийн дагуу 7-30 хоног баривчилна. Үүнийг халаасны хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг этгээдүүд буруу ойлгоод байгаа. Бага хэмжээний хулгай хийвэл ял шийтгэлгүй юм байна гэдэг. Энэ нь буруу. Тодруулбал, нэг этгээд 5000 төгрөгийн бал хулгайлчихвал долоон хоног баривчлана. Дахиад хулгай хийвэл мөн долоон хоног баривчлана. Харин байнгын хулгай хийж, түүнийгээ орлогынхоо эх үүсвэр болгочихсон байж болно. Зөвхөн хулгай хийж амьдардаг нь тогтоогдох юм бол Эрүүгийн хуульд зааснаар 5-12 жилийн хорих ялаар шийтгэнэ. Тэгэхээр бага хэмжээний хулгайг олон дахин хийвэл шууд 5-12 жилийн хорих ял авна. Хуулийг буруу ойлгосноос болж, хулгайн гэмт хэрэг үйлдэгч нарын үйл ажиллагаа идэвхжсэн. Иймээс хууль батлагдаж гарсны дараа, сурталчилгаа, танин мэдэх нь их чухал юм.

-Бусад шалтгааны улмаас гэдгийг тодруулахгүй юу?

-Нийгмийн суурь үзүүлэлтүүдтэй холбоотой. Ажилгүйдэл, ядуурал, архидалт, PC тоглоомын донтолт ч юм уу. Үүнээс гадна хулгайн гэмт хэргийг өөгшүүлж буй этгээдүүд бий. Энэ нь ченж, ломбард юм. Хулгайч хулгайлсан эд зүйлээ өөрөө ашиглана гэж огт байдаггүй. Заавал хэн нэгэнд зарж, мөнгө болгож амьдардаг. Нэг ёсондоо хулгайлсан эд зүйлийг худалдаж авч буй этгээдүүд гэмт хэргийг өөгшүүлж, дэлгэрүүлж, цэцэглүүлж байна гэсэн үг.

-Ченж, ломбардын ажилтнуудад ямар хариуцлага тооцох ёстой вэ?

-Цагдаагийн байгууллага 14 хоногийн өмнө зах, худалдааны төвийн удирдлагуудтай гэрээ хийсэн. Өмнө нь цагдаа нар “Tэди” , “Монител”-ийн үүдэнд буй ченж нарыг очиж хөөдөг байсан. Энэ нь үр дүнгээ өгөхгүй байв. Иймээс удирдлагуудтай нь ярьдаг болсон. Тодруулбал, “Та нар үүдэнд байгаа хулгай хийж өөрсдийгөө болгодог хүмүүсийгээ хөө, шаардлага тавь. Шаардлагад нийцэхгүй бол шууд явуул” гэсэн. Ер нь тухайн байгууллага гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үүргийг хүлээдэг. Аливаа үйлчилгээг зөв арга замаар явуулж чадахгүй бол эхний ээлжинд хуулийн дагуу торгох ёстой. Ингээд ч зогсохгүй бол тус байгууллагын үйл ажиллагааг зогсоох талаар Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газарт, Нийслэлийн засаг даргад хүсэлт явуулна. Хотын төвд байрлалтай байгууллагын үйл ажиллагааг нь зогсоож, дараагийн хүмүүст шилжүүлнэ гэсэн зорилготой юм. Ийм утгатай гэрээ байгуулсан. Үүнийг “Тэди, “Монител”, “Нарантуул” худалдааны төвийн удирдлагууд руу явуулж эхэлсэн.

-Хулгайн эд зүйлийг худалдаж авч байгаа иргэд, ченж нарт хуулийн дагуу ямар хариуцлага хүлээлгэх вэ?

-Заримдаа гудамжинд явж байхад хулгайн эд зүйл зарж байдаг. Иргэд тэрийг нь мэдсээр байж худалдаад авчихдаг. Иймээс хэн ч байсан Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх ёстой. Хулгайн хэрэг хийсэн хүн баригдахаар тийм хүнд зарсан гээд л тодорхой болдог. Иргэнийг хулгайн эд зүйл худалдаж авбал 1-6 сар баривчлах ял өгнө. Ченж нар тогтмол авдаг. Эдгээрт 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Зохион байгуулалтад орвол 5-12 жил хорих ялаар шийтгэнэ. Ийм хуулийн зохицуулалттай. Үүнийг сурталчилж байж ченж нарын үйлдлийг таслан зогсооно. Хулгайн эд зүйл авдаг ломбард байна. Тэдгээр хүмүүс тогтоогдвол, цагдаагийн байгууллагаас бичиг очно. Тухайн байгууллага түрээсийнхээ гэрээг цуцалж, дараагийн зөв үйл ажиллагаа явуулах хүмүүст шилжүүлэх үүрэг хүлээнэ.

-Хулгайн гэмт хэргийг бууруулахын тулд яах ёстой юм бэ?

-Өмнө нь хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг Засгийн газраас дөрөв дөрвөн жилийн хугацаатай баталж байсан. Тухайлбал, 1997, 2002 он юм. Тухайн үед хулгайн гэмт хэрэг 60 хувь хүртэл өсч байсан. Ингээд Хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр батлагдаж, нийтээрээ тэмцсний хүчинд 32 хувьтай болгож байсан. Тэгэхээр сүүлийн 15 жил огт хөтөлбөр баталсангүй. Одоо Үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулах цаг нь болсон. Цагдаагийн байгууллага төрийн болон төрийн бус байгууллагатай хамтарч хулгайтай тэмцэхгүй биш, тэмцээд л байна. Дийлдэхээ болилоо. Иргэд янз бүрийн камер байрлуулах зэргээр арга хэмжээ авсаар л байгаа юм. Гэхдээ нэгдсэн зохион байгуулалтад орж чадахгүй байна. Иймээс нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулахын тулд үндэсний хөтөлбөрийг баталж гаргах хэрэгтэй. Мөн иргэн хүн бүр ухамсартай байх хэрэгтэй. Нийгмээрээ, нийтээрээ хүмүүс хулгайчийг жигшин зэвүүцэх ёстой. Гэмт хэрэг үйлдэж байгаа хүнийг бузар, хулгайч гэмт хэрэгтэн гэж харах ёстой. Цэцэрлэгээс хүүхэд өөр хүүхдийн тоглоомыг авч ирэхээр эцэг эхчүүд нь огт загнадаггүй. Багаас нь эхэлж, тэмцэж, шаардлага тавьж, аливаад учиртай хандах хэрэгтэй. Гэмт хэрэг үйлдсэн л бол хэргээ хүлээдэг болмоор юм. Иргэд их хэмжээний бэлэн мөнгийг болж өгвөл авч явахгүй байх нь зөв. Хүн бүрт шаардлага тавьж, дор бүрнээ хариуцлагатай, урьдчилан сэргийлж, хэвших хэрэгтэй байна.

“Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын төлөө хамтдаа” анхдугаар зөвлөгөөн энэ сарын 6-нд болсон. Энэ үеэр Замын цагдаагийн албаны хэлтсийн дарга, хурандаа, доктор Ч.Жаргалсайханаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Сүүлийн үед зам тээврийн ослын улмаас амиа алдсан хүмүүсийн тоо буурахгүй байгаа гэсэн. Үүнийг бууруулахын тулд юу хийх ёстой юм бэ?

-Хамгийн гол нь төр, иргэн хариуцлагатай байх ёстой. Эхлээд төр хариуцлагатай байж, ард иргэддээ нөхцөл боломжийг нь бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал, зөвлөгөөний үеэр Засаг дарга болон бүхий л шатны байгууллагын төлөөллүүд Чингэлтэй дүүрэгт тулгамдаж буй замын хөдөлгөөний талаар ярилцлаа. Ялангуяа бид хариуцлагатай байж, зохион байгуулалт хийж, тодорхой ажилд чиглэлүүдийг өгөх ёстой. Үүний дараа замын хөдөлгөөнд оролцогчид, явган зорчигчидтойгоо ярилцаж, зөвшилцөх нь чухал.

-Өөр ямар асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй вэ?

-Манайхан Улаанбаатар хотыг өнгөлөг сайхан харагдуулъя, жуулчдыг татмаар байна гэдэг. Хамгийн наад зах нь замын тэмдэг тэмдэглэгээг бүрэн хийх ёстой. Манай улсад ирсэн гадаадын иргэн замын тэмдэг тэмдэглэгээг хараад л шууд ойлгохоор хийх нь зөв арга. Ингэвэл иргэд харчихаад сэтгэл ханамжтай, биелүүлэх дур сонирхол нь төрнө. Ер нь ажиглаад байхад манайд аливаа зүйлийг хариуцаж байгаа эзэн гэж алга. Тухайн дүүргийн тодорхой нэг газрын замын тэмдэг тэмдэглэгээг яг тэр хүн хариуцаж хийнэ гэдгийг сайтар оноож өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол өөр хүн хийчих болов уу гээд л орхичих тохиолдол их байна.

-Осол гараад байгаагийн шалтгаан нь яг юу юм бэ?

-Дээр хэлсэнчлэн осол гарч буй зам, замын түгжрэл, гэрэлтүүлэг, явган хүний замыг төлөвлөлттэй сайжруулах хэрэгтэй. Эдгээрийг шийдэх олон төрлийн арга зам бий. Бид хийнэ л гэж ярихаас биш хэрэгжүүлэх тал дээр аажуухан л явж байна. Ослын улмаас амь насаа алдах тохиолдлыг таслан зогсоох хэмжээний ажлыг хийхгүй байгаа юм. Үүнийг л хийж, хэрэгжүүлмээр байна. Өнөөдөр байгаа бүхий л бололцоогоо ашиглаж, төсөв хөрөнгөө зөв зүйлд зарцуулмаар байна.

-Гадаадын зарим орнуудад замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчвөл шууд торгодог гэсэн. Үүний улмаас осол гарах нь бага байдаг болов уу?

-Замын цагдаа нар нийслэлд өдөрт дунджаар 35-50 зөрчил илрүүлж байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодоод эрхээ хасуулсан жолоочийн эрхийг сэргээхэд бусад оронд хатуу бодлого баримталдаг. Заавал сургалтад хамруулж, сэтгэлзүйчдээс зөвлөгөө авч сургалтад суулгадаг юм билээ. Давтан үйлдсэн бол Японд л гэхэд бүх насаар нь тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг нь хасдаг. Зарим оронд эрхээ хасуулсан хугацаандаа согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодвол баривчлахгүй, эрх хассан хугацааг нь сунгадаг зэрэг зохицуулалт бий. Олон орны туршлагаас харахад тухайн хүний эдийн засгаар дамжуулж ухамсарт нь нөлөөлөх замаар шийдсэн байдаг юм билээ.

-Монголчууд хууль, дүрэм журмаа хэрхэн мөрдөж байна вэ?

-Монголчууд хууль биелүүлдэггүй гэдэгтэй би санал нэгддэггүй. Манайхан гадаад руу явж, зугаалж, сурч, амьдардаг. Гадаадад очоод манайхан тухайн улсын иргэдээс нь илүү дүрэм журмыг нь биелүүлээд, чадварлаг машин жолоодож харагддаг. Үүнийг дагаж, хууль биелүүлэхдээ ч гэсэн их сайн. Харин эх орондоо ирэхээрээ хэнэггүй, хээгүй нь давамгайлчихдаг. Үүнийгээ л эргэж харж, засах хэрэгтэй. Монголчууд хүний нутагт хамгаалах бүсийг байнга зүүж, дүрэм журмыг хэнээр ч хэлүүлэхгүй сайн биелүүлдэг юм билээ. Нэг ёсондоо эх оронч биш. Өөрсдөд нь биелүүлэх сэтгэл байхад л хөнгөн хуумгай хандаж, осол гаргасаар байна. Бүх газар л биелүүлэх ёстой гэж бодож, дадал, хэвшил болгочихвол болж байгаа юм. Иргэд нэг үеэ бодоход хамгаалах бүсийг автомашинд явахдаа урд талын суудлын хоёр хүн нь зүүдэг болчихсон байна лээ. Одоо арын суудалд сууж буй хүмүүс зүүчихэд болж байна. Ямар ч дүрэм журмыг биелүүлээд явж байхад гэнэт л осол гарчихдаг тохиолдол бий шүү дээ. Бүс зүүсэн хүн осол гарахад бага хэмжээний хохирол амсдаг гэдгийг тунгаах хэрэгтэй.

-Манай улсын хуулийн зохицуулалт ямар байна. Хуулийн заалт зарим хүмүүст үйлчилж, заримд нь үйлчилдэггүй юм шиг?

-Аливаа зүйл хоёр талтай. Торгууль шийтгэлээр хууль дүрэм хэрэгжчихнэ гэж байхгүй. Байнга торгоод байх нь ч чухал биш. Энэ нь сахилга, соёлжиход бага зэргийн нөлөө үзүүлнэ. Бид хэт том төлөвлөгөөг боловсруулж, жижиг зүйлийг орхигдуулж байгаа юм биш. Жижигхэн зайнд холболт хийгээд өгчихвөл түгжрэл багасна. Тухайлбал, худалдааны төвийн ажилтнууд ашиг олохоо л боддог. Лангуу түрээслэгчид “мөнгөө авчихвал болоо л” гэдэг. Ингэхгүй гадаа зогсоолд үйлчлүүлэгч, иргэд маань машинаа байрлуулж чадаж байгаа болов уу гэдгийг бодох нь зүйтэй. Учир нь зогсоолгүй байвал иргэд өөр газар руу яваад л өгнө. Худалдагч нар өөрсдөө л машинаа тавьчихсан бол “боллоо” гэж боддог. Нэг ёсондоо амин хувиа хичээж байна. Зогсоолоо шийдвэрлэж, зай талбай ихтэй байлгахыг шийдвэрлэж чадвал үйлчлүүлэгчид их ирнэ. Энэ нь хувь хүний хариуцлагатай шууд холбоотой. Нийгэмд хувь хүн бүр өөрийн гэсэн хариуцлагыг бий болгох хэрэгтэй байна. Би замын хөдөлгөөнд оролцохдоо бусдад саад учруулж болохгүй, аюул тарьж болохгүй гэдгийг ухамсарлаж, өөрийгөө болон өрөөл бусдыг авран хамгаалах нь чухал юм.

-Ид хөдөлмөрлөж, бүтээх насандаа ослын улмаас амиа алдах тохиолдол их байх шиг байна?

-Ид хөдөлмөрлөдөг, бүтээлч, чадварлаг байх үедээ ослын улмаас амиа алдах тохиолдол их бий. Үүний цаана олон гэр бүл хохирч, амьдралаа том эрсдэл рүү аваачдаг. Зам тээврийн ослыг бууруулж болдог юм шүү гэдгийг дэлхийн зарим орнууд харуулж байна. Гадаадын зарим төлөөлөгч хурал семинарт ирээд танай улс зам тээврийн ослоо бууруулах бүрэн боломжтой юм байна. Энгийн зүйлээ л анзаарч, биелүүлчихвэл болох юм гэдэг. Тухайлбал, хурдаа багасгах, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодохоо болих, бага насны хүүхдэд бүс зүүлгэж хэвших, зориулалтын суудалд нь суулгах. Эдгээрийг биелүүлчихвэл нас баралт буурахад их ойр байна гэсэн. Иймээс осол аваарын асуудлыг анхааралдаа авах цаг нь болсон. Иргэн таныг зүгээр л явж байхад осол гарч магадгүй гэдэг эрсдлийг бодож, ослын гурвалжин тэмдгийг авч явах, бие биедээ туслах аргыг хэвшүүлэх юм бол аюулгүй амьдарна.

Монгол Улсын Ерөнхий прокурорын газарт Прокурорын байгууллагын удирдах ажилтны нэгдсэн зөвлөгөөн өнгөрсөн сарын 31-нээс энэ сарын 2-ныг хүртэл үргэлжилж байгаа. Зөвлөгөөнд аймаг, нийслэл, тээвэр, дүүрэг, сум дундын прокурорын газруудын Ерөнхий прокурорууд оролцсон. Зөвлөгөөнөөр прокурорын байгууллагын хуулиар хүлээсэн чиг үүргийн хэрэгжилт, түүний дотор хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавих, төрийг төлөөлж шүүх хуралдаанд оролцох, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг хэрэгжүүлэх прокурорын хяналтын ажлын үр дүн, амжилт, алдаа, оноо, цаашид үйл ажиллагаанд анхаарах асуудлыг хэлэлцсэн. Энэ үеэр Тээврийн прокурорын газрын Ерөнхий прокурор Ү.Содномцогтой ярилцлаа.

---

-Зам тээврийн ослын улмаас өдөрт 1-2 хүн амь насаа алддаг гэсэн тоо баримт бий. Энэ талаар та ямар дүгнэлттэй байна?

-Зам тээврийн осол гарах нь олон шалтгаантай. Сүүлийн үед хөдөө орон нутгаас хот руу шилжин суурьших хөдөлгөөн ихэссэн. Мөн тээврийн хэрэгслийн тоо нэмэгдэж, явган зорчигч, жолооч нар замын хөдөлгөөний дүрмээ баримталдаггүй, хотын соёлд суралцаагүй нь олон ноцтой осол, гэмт хэргээс харагддаг. Манай зарим жолооч нар хээр талд морио унаад малаа хариулж яваа юм шиг дураараа хөдөлгөөнд оролцох нь ч бий. Түүнчлэн хотын буруу төлөвлөлтийн улмаас үзэгдэх орчныг хязгаарласан байшин барилга, чанаргүй тавигдсан замын эвдрэл гэмтэл зэрэг нь зам тээврийн осол хэрэг гарахад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг.

-Осол, гэмт хэрэг гаргасан жолоочид ямар хариуцлага тооцдог талаар тодруулаач?

-Тухайлбал, Хан-Уул дүүргийн X хорооны нутаг дэвсгэр Түргэний голын гүүрний урд замд иргэн Т нь жолоодох эрхээ хасуулчихсан, согтуурсан үедээ өнгөрсөн оны долдугаар сард осол гаргасан. Ингэхдээ Т “Тоёота Приус” маркийн тээврийн хэрэгслийг өмчлөгчийн зөвшөөрөлгүйгээр жолоодож явахдаа Хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн заалтуудыг зөрчсөн. Улмаар “Beiben” маркийн тээврийн хэрэгсэлтэй мөргөлдөж, зорчигч М, С нарын эрүүл мэндэд хүндэвтэр, зорчигч Х, Т нарын эрүүл мэндэд хөнгөн хохирол учруулсан тул шүүхээс түүнийг гэмт буруутайд тооцож, нэг жил дөрвөн сарын хорих ялаар шийтгэсэн тохиолдол бий.

Мөн Г нь согтуурсан үедээ Баянзүрх дүүргийн XX хороо Гачууртын замд “Тоска” маркийн тээврийн хэрэгслийг жолоодож явахдаа Хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан захиргааны хэм хэмжээний акт болох Монгол Улсын Замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчсөн. Г согтууруулах ундаа хэрэглэн хурд хэтрүүлснээс осол гаргаж, улмаар М-ийн амь нас хохирч, зорчигч А, явган зорчигч Б нарын эрүүл мэндэд хүнд, хөнгөн хохирол учирсан. Мөн иргэн Б-гийн хашааг мөргөж, нэг сая 500 мянган төгрөгийн хохирол тус тус учруулсан. Тиймээс Баянзүрх дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс дөрвөн жилийн хорих ялаар шийтгэсэн. Ийм харамсалтай хэргүүд удаа дараа гарч байна.

-Ноцтой осол гарч байгаагийн шалтгаан нь юу вэ. Үүнийг бууруулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Манай прокурорын байгууллага гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр үйл ажиллагааныхаа төлөвлөгөөнд тусган цөөнгүй ажил хийж байна. Ингэхдээ осол хэрэг гаргасан жолоочийн байгууллага, аж ахуйн нэгжид прокурорын хугацаатай мэдэгдэл хүргүүлж, тодорхой ажил зохиолгож, үр дүнг нь тооцон ажиллаж байгаа юм. 2015 оноос эхлээд телевиз, радио, сонин зэрэг хэвлэл мэдэээллийн байгууллагуудтай хамтарч , зам тээврийн ослоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр тогтмол мэдээ мэдээлэл, яриа таниулга хийх, зурагт хуудас тараах, телевизийн шторк бэлтгэн гаргаж, иргэдэд сурталчилсан. Түүнчлэн нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг аж ахуйн нэгж байгууллагуудын автобуснууд, тээврийн хэрэгслийн техникийн бүрэн бүтэн байдал, стандартын шаардлага хангаж байгаа эсэхийг мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтарч, гэнэтийн болон төлөвлөгөөт шалгалтуудыг хийж, үр дүнг нь тооцон ажиллаж байна. Тухайлбал, автобус компаниудын парк шинэчлэлт шаардлага хангахгүй байгаа юм. Хуучин автобуснууд эвдрэл гэмтэл ихтэй, хурд хэмжигч нь эвдэрхий зэрэг нийтлэг зөрчил илэрдэг. Техникийн хувьд бүрэн бус, хаалга, суудлууд эвдэрхий байдаг. Энэ нь осол зөрчил гаргахад шууд нөлөөлдөг. Мөн зорчигчийн тав тухтай байдлыг хангадаггүйгээс болж, хүмүүс нийтийн тээврээс хувийн унааг илүүд үзэх болсон. Иймээс замын түгжрэл их байна. Өнгөрсөн онд манай прокурорууд Сонгинохайрхан дүүргийн хамгийн их осол гардаг зам дээр биечлэн ажиглалт, судалгаа хийсэн. Ингээд хотын Захирагчийн ажлын албанд мэдээлж, замын хаалт хашилт хийлгэсэн. Энэ онд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлууд их бий.

-Өөр ямар төрлийн осол, гэмт хэрэг гардаг вэ. Төмөр зам болон агаарын тээвэртэй холбоотой осол гарах тохиолдол бий. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Дээр дурдснаар жолооч өөрөө шууд осол гаргахаас гадна бусдын автомашиныг эзэмшигчийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр авч явах, жолооны эрхгүй эсвэл согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн хүнд жолоогоо шилжүүлэх тохиолдол их байна. Үүнээс болж бусдын эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, амь насанд хохирол учрах гэмт хэрэг гарсаар байгаа юм. Харин агаарын тээврийн тухайд харьцангуй бага хэмжээний зөрчил ганц нэг удаа гарах үе бий. Төмөр замтай холбоотой осол, зөрчил өнгөрсөн онд цөөнгүй гарсан. Жолооч нар замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчиж, төмөр замын гарам, гарц руу нэвтрэхдээ галт тэрэгний хөдөлгөөнөөс болгоомжлох тэмдэг тэмдэглэгээ, дуут дохиог харалгүй осолд өртөж хохирох явдал гарсаар байгаа. Төмөр замын ажилчид тээврийн болон хөдөлгөөний ашиглалтын аюулгүй байдлын журмыг сахин хамгаалаагүйгээс галт тэргэнд хавчуулагдаж нас барах тохиолдол хоёр удаа гарав. Мөн төмөр замын аюултай бүсийн дэглэмийг зөрчснөөс галт тэргэнд иргэд дайруулж нас барах тохиолдлууд ч байсан. Нөгөө талаас Төмөр замын байгууллага аюултай бүсээ зохих ёсоор хашиж хамгаалах үүргээ бүрэн хэрэгжүүлээгүйгээс болж гарсан ослууд ч байдаг.

-Монголчуудын амин хувиа хичээх үзлээс нь болж зам тээврийн осол болон бусад гэмт хэргүүд гардаг гэдгийг судлаачид хэлсээр байгаа…

-Үүнтэй санал нэг байна. Замын хөдөлгөөний дүрэм бүх хүнд хамааралтай байдаг. Гэтэл манай явган зорчигч нар “Би явган зорчигч, бүх тохиолдолд би давуу эрхтэй, жолооч надад зам тавьж өгөх ёстой” гэсэн буруу бодолтой байх юм. Ингэж амин хувиа хичээх үзлээс болж иргэд зам тээврийн осолд өртөж, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирч байна. Нөгөө талаар жолооч нар бусдын машины өмнүүр буруу хараад л зүтгэх нь нийтлэг байдаг.

-Хотын соёлтой иргэн болж төлөвшихийн тулд замын хөдөлгөөнд “Эхлээд та, дараа нь би” гэх үзлийг баримтлах ёстой болов уу?

-Цаг үеэ дагаад зарим жолооч нарын сахилга хариуцлага, ухамсар харьцангуй дээшилж байгаа. Энэ байдлыг цаашид улам сайжруулахад хүн бүрийн хүчин чармайлт хэрэгтэй. Ядаж л насанд хүрсэн хүмүүс нь залуу үе, бага насны хүүхдүүддээ үлгэр дуурайл үзүүлэх хэрэгтэй юм. Замын хөдөлгөөндөө соёлтой оролцох дадал хэвшлийг бий болгох ёстой. Мөн явган хүн бол хүссэн үедээ зогсож чаддаг бол жолооч техниктэй харьцаж байгаа учраас ямар ч саад учирч болно гэдгийг тооцоолж, ухамсарлах ёстой. Бага насны хүүхдэд хотын соёл, замын хөдөлгөөний дүрмийн хичээлийг системтэйгээр заах хэрэгтэй гэж бодож байна. “Та, таны дараа би” гэдэг үзлийг багаас нь хүүхдэд төлөвшүүлж, томчууд үлгэрлэх ёстой. Хөдөө орон нутгаас хотод суурьшихаар шилжин ирж буй иргэдийг тусгайлан хотын соёлд сургах сургалтад хамруулж байх хэрэгтэй санагддаг.

-Осол гаргахгүй байхын тулд иргэд өөрсдөө аюулгүй байдлаа хамгаалах нь чухал уу?

-Урин дулааны цагт гэр бүл, хамт олон, ах дүүс, найз нөхдөөрөө олуулаа хөдөө орон нутаг руу аялах, зугаалах явдал эрс нэмэгддэг. Үүнтэй холбоотойгоор тээврийн хэрэгслийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг хувь хүнийхээ зүгээс хангах, замын хөдөлгөөний сахилга, аюулгүй байдлыг хангаж хөдөлгөөнд оролцох, зам орчин, цаг агаар зэрэгт хурдаа тохируулж явж сурах хэрэгтэй. Манай жолооч нар хотоос гараад зам зуур ямар нэгэн цагдаагийн хяналт байхгүй гэж шууд хурдаа нэмдэг. Олон цагаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож ядрах, архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэх тохиолдол их байна. Мөн замын хөдөлгөөн сийрэг гэж туршлага муутай хүн дадлага хийх байдлаар тээврийн хэрэгсэл жолооддог, бие биедээ жолоогоо шилжүүлдэг зэрэг байдлаас олон хүний эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгөөрөө их хэмжээний хохирол амсдаг. Иймээс иргэд өөрсдөө ухаалаг байж, аль болох гэмт хэрэг ослоос урьдчилан сэргийлэх алхмыг хийж, хэвших хэрэгтэй.

-Өнгөрсөн онд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн?

-2017 он нэлээн онцлог жил байлаа. Учир нь олон шинэ хуулиуд батлагдан гарч, хэрэгжлээ. Гэхдээ хувь хүний хувьд шүүмжилмээр зүйл ч байлаа. Мэдээж хүний эрхийг дээдлэх, нийгмийн шинэ харилцааг зохицуулах зэрэг олон шаардлага байгааг үгүйсгэхгүй. Тэдгээр том, суурь хуулиудыг нэг дор бөөнөөр нь шинэчилснээр жирийн иргэдэд байтугай хуульчдад ч хүндрэлтэй байдал үүссэн. Мөн хуулийг хэрэглэж эхлэхээс өмнөх сургалт үнэхээрийн чанаргүй, цаг хугацааны хувьд шахуу байлаа. Хуульч хүнийхээ хувьд би ийм бодолтой явдаг. Нэгдүгээрт, хуулийг үе үе шинэчлэн гаргах нь тийм ч сайн зүйл биш. Харин байнга ард иргэддээ сурталчилж, таниулах нь чухал. Хэрэгжүүлж байгаа хуульч, албан тушаалтнуудаас санал авч, амьдрал практикт тохирохгүй, өөрчлөх шаардлагатай хэсэгт нь засвар оруулах маягаар байнга сайжруулж, урт хугацаагаар хуулийг тогтвортой үйлчлүүлдэг байх нь зөв гэж боддог. Хоёрдугаарт, бид Америк гэдэг ч юм уу, Европын орнуудад, Солонгосыг “Ямар сайхан тайван, айх аюулгүй юм бэ” гэдэг. Энэ нь хуулийг тэгш хэрэгжүүлж, хэвшсний үр дүн юм. Тухайлбал, манайд замын хөдөлгөөнд цагдаа камераар хяналт тавьж, хаягаар нь торгуулийн хуудас явуулдаг. Энэ нь сайн хэрэг. Нэг ёсондоо Зөрчлийн хууль гэхэд хүн бүрт адилхан үйлчилдэг, завсраар нь хэн нэгэн зөрчил гаргагч сугарч үлдэхгүй, бусдын адил шийтгэл хүлээдэг болчихвол хэн ч дахин дахин хууль зөрчиж, шийтгэл хүлээхийг хүсэхгүй. Ингэснээр бүгд хуулийг алагчлахгүй хэрэгжүүлдэг бодит байдлыг бий болгоно. Иймээс ямар ч хууль хүн бүрт ижил үйлчилдэг, сайхан нийгмийг бий болгоход цагдаа, мэргэжлийн хяналт, гааль гээд бүх эрх бүхий албан тушаалтнуудын үйл ажиллагаа чухал нөлөөтэй юм.

Зүүн гар талаас Б.Дэмбэрэлмаа, Т.Чулуун-Эрдэнэ, Б.Алтангүл, Ц.Баттулга,
Б.Индра, Б.Оюунцэцэг, Н.Доржсүрэн

“Зөөлөн хүчний бодлого” онол, практикийн бага хурал энэ сарын 19-нд боллоо.

Хурлыг Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдал, стратеги судлалын хүрээлэн, Монголын Хятад судлалын хөгжлийн хүрээлэн хамтран зохион байгуулсан юм. Хурлыг нээж Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдал, стратеги судлалын хүрээлэнгийн захирал Н.Доржсүрэн “Сүүлийн жилүүдэд аливаа улсын гадаад харилцаанд “Зөөлөн хүч”-ний (Soft Power) гүйцэтгэх үүрэг, түүний гадаад бодлогод эзлэх байр суурийн асуудал улам бүр анхаарал татаж байна. Анх 1990 онд АНУ-ын Харвардын их сургуулийн профессор Жозеф Най уг үгийг хэрэглэхдээ “Цаг хугацааны өөрчлөлтөөс үүдэн хүчний хэлбэрт мөн өөрчлөлт орно” гэсэн утгаар авч үзсэн билээ. Тэгвэл өнөөдөр олон улсын улс төрийн нөхцөл байдлаас үүдэн улс орнуудын гадаад харилцаанд цэрэг зэвсгийн болон эдийн засгийн хүчин чадал болох “Хатуу хүч”-ний гүйцэтгэх үүрэг их хэвээр байгаа. Гэсэн хэдий ч, асуудлыг цэрэг зэвсгийн хүчээр шийдэх явдал улам бүр багасч байна. Харин даяарчлал, мэдээлэл, технологийн хөгжилтэй уялдан тодорхой нэг улсаас гадна улс бус тоглогчдын жин нөлөө улам бүр ихсэж, энэ хэрээр хүмүүсийн дунд “Зөөлөн хүч”-ний талаарх ойлголтын зөрүү гарч байгаа юм. Иймээс уг ойлголтыг онолын болон практик талаас нь авч үзэж, улс орнуудын жишээн дээр тулгуурлан “Зөөлөн хүч”-ний бодлого хэрхэн хэрэгжиж буй талаар хэлэлцэх нь энэ удаагийн арга хэмжээний гол зорилго байлаа. Бага хурлаар тус сэдвийн хүрээнд дэлхийн улс орнууд хэрхэн дотооддоо болон өөр улсад бодлого болгон явуулж буй талаар танилцуулж, хэлэлцсэн асуудлаар товхимол гаргах юм” гэв.

Б.ИНДРА: ХЯТАДУУД ТАВАН ЖИЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНДӨӨ ЗӨӨЛӨН ХҮЧНИЙ БОДЛОГЫГ ОРУУЛЖЭЭ

Хөтөлбөрийн дагуу ШУА-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Б.Индра “Хятадын зөөлөн хүчний бодлого” сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Тэрээр “1990-ээд оноос Харвардын эрдэмтэн Жозеф Най Зөөлөн хүчний онолыг гаргаж ирсэн. Тэрбээр “Зөөлөн хүчний бодлого гэдэг нь аливаа улс орны оюун санаа болон хэл соёлын үнэт зүйлсийн тусламжтайгаар бусад орны ашиг сонирхол, төлөв байдалд шууд бус замаар нөлөөлөх чадвар юм” гэж тодорхойлсон байдаг. Зөөлөн хүчний бодлого онолын хувьд хоёр дэг сургууль байдаг. Эрдэмтэн Жозеф Най соёлын татах хүч, үнэт зүйл, гадаад бодлого гэсэн гурван чиглэлээр Зөөлөн хүчний бодлого хэрэгждэг гэж үздэг. Манай хоёр хөршийн Зөөлөн хүчний чансаа нь нэмэгдэх хандлага ажиглагдах болсон. Си Жиньпин 2016 онд “Соёлын зөөлөн хүчээ нэмэгдүүлье” гэсэн илтгэл тавьсан байдаг. Соёлын салбарт Хятад улс иргэншлээсээ оюун санааны соёлыг уудлан хөгжүүлдэг. Хятадууд 5000 жилийн өмнөх соёлоороо бахархдаг. Иймээс эртний соёлоо хөгжүүлдэг юм. Мөн Гадаад харилцаан дээр хүмүүнлэгийн солилцооны механизмыг сайжруулах тухай ярьдаг. Үүнээс гадна 2016-2021 оны хооронд хэрэгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөнд Зөөлөн хүчний бодлогын тухай оруулсан. Ингэхдээ хатуу хүчийг зузаатгахын зэрэгцээ зөөлөн хүчийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч хөгжлийг цогцлооно гэдэг. Хятадын зөөлөн хүчний бодлогыг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхдээ байгууллагуудын тухай ярих нь зүйтэй. Тухайлбал, намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтэс, намын төв хороонд харьяалагддаг гадаадтай харилцах газар гэж бий. Эдгээр нь бодлого гаргадаг уураг тархи нь юм билээ. Хэрэгжүүлэгч нь Гадаад харилцааны яам, Соёлын болон боловсролын яам. Үүнээс гадна Төрийн бус байгууллагуудыг асар их татаж оролцуулдаг” гэж байлаа.

Б.ДЭМБЭРЭЛМАА: ОХУ ГАДААДАД БУЙ ИРГЭДЭЭРЭЭ ДАМЖУУЛЖ ХАРИЛЦААГАА БЭХЖҮҮЛЭХИЙГ ЗОРЬДОГ

МУИС-ийн Европ хэлний тэнхимийн багш, докторант Б.Дэмбэрэлмаа” ОХУ-ын зөөлөн хүчний бодлого”-ын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн юм. Тэрээр “ОХУ-д гадаад бодлого, дүр төрхийг үнэн бодитой ойлгуулах гэсэн харилцааг эрхэмлэж үздэг. Дараа нь хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааг авч үзнэ. Ихэвчлэн төрийн бус байгууллага, хөдөлгөөнүүд, корпорациар дамжуулж Орос хэл болон Зөөлөн хүчний бодлогыг хэрэгжүүлэх гэдэг. Мөн боловсрол чухал нөлөөтэй. Хэл гэдэг бол тухайн ард түмний соёл, амьдралын хэв маяг гэдгийг тусгасан байдаг. Мэдээлэл харилцаа, технологи, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл чухал үүрэг нөлөөтэй. Хэл соёлын нөлөөгөө алдаж болохгүй гэдгээ байнга баримталдаг. Дэлхий нийтэд ОХУ-ын харьяат иргэд 30 сая бий. Эдгээр хүмүүсээрээ дамжуулж, харилцаагаа бэхжүүлдэг” гэсэн юм.

Б.АЛТАНГҮЛ: ФРАНЦЧУУД ЗӨӨЛӨН ХҮЧНИЙ БОДЛОГЫНХОО ЗАРЧМЫГ ИЛ ЗАРЛАДАГГҮЙ

МУИС-ийн Европ судлалын тэнхимийн профессор, доктор Б.Алтангүл “Францын зөөлөн бодлого, боловсрол хамтын ажиллагаа” сэдвийн талаар ярилаа. Тэрээр “Францын тухай ярихаар 1789 оны хувьсгал нүдэнд бууна. Дэлхийд анхдагч, ардчилсан үзлийг гаргахад нөлөөлсөн. Нөгөө талаар Франц болон Европын орнуудад сэтгэн бодогчид, соён гэгээрүүлэгчид, зохиолчид маш их байсан. Энэ нь нөлөөлсөн. 1789 оноос хойш эрх чөлөө, тэгш эрх, ахан дүүс гэдэг үзэл суртал өнөөг хүртэл явж байна. Эрдэмтэн Кларк “Францын дипломат үйл ажиллагаа бол Английнхийг бодвол илүү нарийн өвөрмөц онцлогтой” гэж хэлсэн байдаг. Францчууд өөрсдийгөө элит гэж үздэг. Иймээс тэд гадаад хэлэнд муу, Англиар ярих дуртай биш. Хөрш оронтойгоо өрсөлдөөн ихтэй байсан. Францын шинжлэх ухаан, соёл, уран зураг, утга зохиол, философийн ололтууд түүх хэвээр дэлхийд хүлээн зөвшөөрдөгддөг. Их хувьсгалын үеийн зарчмаас өнөөдрийг хүртэл дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Францын Зөөлөн хүчний бодлого нь үндэстэн хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих, мөн хууль ёсыг хүндэтгэх юм. Ийм зарчим дээр тулгуурлаж бодлогоо хэрэгжүүлдэг. Гэхдээ бодлогынхоо зарчмыг ил зарладдаггүй. Франц дэлхийд эдийн засаг, улс төрийн хүчээрээ тавд ордог, их гүрэн улс. Үндэстний тусгаар тогтнолоо хамгаална. Дараа нь бусад улсад нөлөөлж, туслах нь зөв гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, бусдад эрх тэгш хандах гэдэг үзлээрээ ноёрхсон” гэж ярив.

Б.ОЮУНЦЭЦЭГ: БНСУ ОЛОН УЛСАД НЭР ХҮНДЭЭ ӨСГӨХ, АРД ТҮМНЭЭ ОРОЛЦУУЛАХ ГЭСЭН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛТАЙ

МУИС-ийн Ази судлалын тэнхимийн багш, докторант Б.Оюунцэцэг “БНСУ-ын Зөөлөн хүчний бодлого” сэдвээр хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүллээ. Тэрээр “Солонгосын зөөлөн хүчний бодлого хамгийн ихээр илэрч гардаг нь олон нийтийн дипломат ажиллагаатай холбоотой. Солонгосын зөөлөн хүчний бодлогыг илэрхийлэх хоёр том ажиллагаа бий. Нэгдүгээрт, дунд хүчний улсын бодлого. Хоёрдугаарт, олон нийтийн дипломат ажиллагаа. Олон нийтийн дипломат бодлого зөөлөн хүчний зорилготой адил. Тодруулбал, өөрийн улсын зорилго, агуулж буй бодлого төдийгүй үзэл баримтлал, соёлын талаарх ойлголтыг дээшлүүлэхийн тулд Засгийн газраас гадаад улсын олон нийттэй харилцан ойлголцох үйл явц юм. Олон нийтийн дипломат ажиллагаа бол шинэ зүйл биш ч гэсэн тодорхой хэмжээгээр явагдсаар ирсэн. Солонгос улс Олон нийтийн дипломат ажиллагааны хуулийг 2016 онд баталсан. Үүний үндсэн зорилго нь ард түмэнтэйгээ хамтдаа, дэлхий нийттэй ойлголцох, сэтгэл татам БНСУ гэж тодорхойлдог. Нэг ёсондоо олон улсын үнэлэмж, олон улсад нэр хүндээ өсгөх, ард түмнийг оролцуулах гэсэн үзэл баримтлалтай. Ард иргэд гэдгийг ихээхэн онцолдог. Дэд бүтцийг олон улсын түвшинд байгуулах ёстой гэдэг дээр анхаардаг. Орчин үе ба уламжлалыг хослуулж чадсан улс” хэмээн ярилаа.

Ц.БАТТУЛГА: ТУРК ЗӨӨЛӨН ХҮЧНИЙ БОДЛОГЫН ХУВЬД ХАМГИЙН ИХ МАРГААНТАЙ Ч ОЛОН УЛСАД ТЭРГҮҮЛЭХ БАЙР СУУРЬТАЙ ЯВДАГ

МУИС-ийн Ази судлалын тэнхимийн профессор, доктор Ц.Баттулга “БНТУ-ын зөөлөн хүчний бодлого”-ын талаар ярилаа. Тэрээр “БНТУ-ын гадаад харилцаа нь өөрийн гэсэн өвөрмөц хэв шинжтэй. Гадаад харилцааны бодлого хэрэгжихэд хөрш зэргэлдээ орнууд нь нөлөөлсөн. Найман улстай хиллэдэг. Турк улс Европын улсуудтай түлхүү хамтарч ажилладаг. Турк улсад Зөөлөн хүчний бодлогын маргаан бий. Зарим эрдэмтэд хүчирхэг улс орнуудыг ирээдүйд өөрийн болгох гэсэн стратегийн бодлогыг бий болгосон байдаг. Турк улс дэлхийн томоохон улс орнуудын зөөлөн хүчний бодлогоороо тэргүүлэх байр суурьтай явдаг. Исламын шашинтай орнуудын хөгжлийн загвар болж чадсан улс гэдэг. Хүн амын 98 хувь нь Исламын шашинтай мөртлөө Зөөлөн хүчний бодлогын үр дүн сайн гарсан юм. Европт хандсан Зөөлөн хүчний бодлого нь соёлын аялал жуулчлал. Тухайлбал, нэг өдөрт хоёр сая гаруй хүн орж, гарч байдаг. Учир нь маш хямд өртөгтэй, хөнгөлөлт үзүүлдэг байна. Эдгээр нь ихээхэн нөлөөлдөг. Африкт чиглэсэн бодлого бий. Исламын шашинтай хүмүүсийг үнэ төлбөргүй сургах зэрэг аргыг хэрэглэдэг. Мөн Азид чиглэсэн бодлого дээр анхаарал хандуулдаг” гэж байв.

Анагаах ухааны дээд сургуульд 1983-1988 онд суралцсан Нүүр ам судлалын ангийнхныг энэ удаагийн “Нэг анги” буландаа урьсан юм. Туршлагатай ажилчид, арван жилээ төгсөгчид гээд 24-үүлээ нутаг нутгаас цугларан ийнхүү нэг хамт олон болж Нэгдсэн факультетийн стоматологийн ангид элсэн оржээ. Стоматологи нь нүүр ам судлалын анги юм л даа. Анги болгон өөр өөрийн гэсэн өнгөтэй, хүүхдүүд нь ч гэсэн өөрсдийн онцлогтой байдаг. Эдний ангийнхан нийтчээрээ сургуульдаа алдартай, шударга гэж жигтэйхэн, хийе гэсэн зүйлээ шуудхан хийчихдэг болохоор эрдэмтэн, багш нараасаа үргэлж магтаал дуулдаг оюутнууд байжээ.

Г.Бүдээ, Н.Нарангэрэл, Ц.Лхагвадулам нар онц сурна. Хөвгүүдээс Б.Цогтбаатар ангийнхандаа үлгэр дуурайлал үзүүлдэг сурлагатай нэгэн байж. Гэхдээ эдний ангийнхан жигд онц, сайн сурдаг байсныг дурдах хэрэгтэй болов уу. Тэр үед Эвлэлийн үүрийн даргаар ажиллаж байсан Г.Мажигсүрэн одоо Өмнөговьд хамт олныхоо хүндлэлийг хүлээсэн чадварлаг эмч болжээ. Тухайн үед сургуулийнхаа Факультет, оюутны зөвлөлийн даргаар эдний ангийн Л.Давааням ажилладаг байхдаа сургуулийнхаа дээд, доод оюутнуудын хичээл сурлагын явцад анхаарал хандуулж, ирц бүртгэх, хүмүүжил ямар байна гэх зэргээр хариуцлага тооцдог нэлээд мундаг дарга байсан талаар ангийнхан нь яриад “Шүд, эрүүл ахуй, эм зүй гээд нийт 15 бүлэг байсан. Бүгдийг нь хариуцаж, дэд эрдэмтэн Цолмон багшийнхаа чиглэл өгсний дагуу ажилладаг байсан” гэдгийг нэмж хэлсэн юм. Сурлагаар тааруу явж буй дээд курсийн оюутнуудад шаардах хуудас хүргэдэг байж л дээ. Ингэсний дараагаар зарим нэг оюутан дэгэндээ орж байсан удаа бий гэнэ. Л.Давааням “Сүхбаатарын нэрэмжит цалин”-тай оюутан байж. Тухайн үедээ 450 төгрөг авдаг баян оюутан байсан аж. Тэр үед эмч нар 600 төгрөгийн цалинтай байсан гэхээр дурсахгүй байхын аргагүй л дээ. Л.Давааням энэ тухай ярихдаа “Биднийг сурч байх үед хүмүүс, оюутнуудын хүмүүжил их сайн байсан.

Шаардлагыг маш сайн хүлээж авдаг байсан. Хүн хүнээ хүндлэхийн жинхэнэ мөн чанарыг тэр үед л мэдэрдэг байж дээ” гэлээ. Одоо тэрээр Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний их сургуулийн Нүүр амны мэс заслын тэнхмийн профессороор ажилладаг бөгөөд Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар хоёронтоо шагнуулж, Эрүүл мэндийн яам, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны тэргүүний ажилтан болж, Алтан гадас одонгоор энгэрээ мялаагаад байгаа аж. Эдний ангид Вон Пад, Вон Ма гэдэг хоёр Лаос оюутан сурдаг байж. Нэг нь Лаостаа олны талархлыг хүлээсэн нэр хүндтэй эмч болсон бол нөгөөх нь Монгол-Лаос эмнэлэгт ажиллаж байгаа гэнэ. 1983 оны үеэр эмч нарыг дээд сургуульд сургая гэсэн бодлого гаргаж байжээ. Үүнээс үүдэж сургалтын программ одоогийнхоос өөр байсан. Уг сургалтаар маш их далайцтай мэдлэг олж авдаг байсан болохоор эдний ангийнхан салбартаа хэд хэдэн ч чиглэл рүү хөрвөж ажилласан байна. Тухайлбал, эх барих, эмэгтэйчүүд, халдвар, хавдар, сэтгэц гээд бүхий л төрлөөр ажиллах боломжтой аж. Тийм болохоор энэ ангийнхан “Хаана ч очсон нүүр бардам ажиллаж байна, бид. Ихэнх маань хөдөө орон нутгийн Эрүүл мэндийн Нэгдсэн эмнэлгийг хариуцан ажиллаж байгаа гээд бод л доо” гэж ангийнхнаараа бахархан ярьж суугаа нь сайхан.

Л.Саадай нь одоо Дарханы “Анхаарал” хувийн эмнэлэгт захирлаар ажиллаж байгаа бол Ц.Мядсүрэн Өмнөговь аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, Ц.Цэцгээ Дорноговь, Г.Энх-Амгалан Хэнтий аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт, З.Байгалмаа Дорнод аймгийн шүдний эмчээр ажиллаж байгаа юм байна. Түүнчлэн Г.Бямбадорж Хөвсгөлийн нэгдсэн эмнэлэг, Т.Батсайхан Өвөрхангай аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн гэмтлийн тасагт, Б.Цогтбаатар Дундговьд, Д.Галангарай Дарханд тус тус мэргэжлээрээ ажиллаж ард түмэн, орон нутгийнхныхаа хүндэтгэлийг хүлээж байна.

Тэр үеийн оюутнууд зөвхөн суралцахаас гадна намар, хаврын ажилд явна, сургууль, хотоос зарласан элдэв уралдаанд идэвхтэй оролцоно. Нийгмийн идэвх сайтай болохоор ангиараа байнга л хамт ийш тийш явна.

Сангийн аж ахуйн ажилд ангиараа явахдаа олон сайхан дурсамжийг сэтгэлдээ үлдээжээ. Нэгээс тавдугаар курс хүртлээ Монголын бүх сангийн аж ахуйд очиж ажиллаж үзсэн гэхээр бахархмаар. Найрамдал, Орхон, Баруун хараа, Зүүн хараад үтрэм, хадланд гээд намрын ургац хураалтад гар биеэ хайрлахгүй зүтгэнэ. Ангийн дарга Н.Баасанхүү “Баруун хараад ангиараа ажиллаж байлаа. Тэгтэл гэнэт бороо шаагиад эхэллээ. Гэтэл Халдвартын хичээл ордог байсан багш маань бидэн дээр орж ирээд “Сэрээрэй, ажилдаа” гэж хашгирдаг юм байна. Бид яахав унтаж байсан хүмүүс жаахан залхуурсан уу яасан хоорондоо “Гарахгүй шүү, гарахгүй” гээд л ярьж тохиролцоод буцаад унтчихаж билээ. Цагийн дараа багш маань дахин орж ирснээ “Юу вэ, юу болж байна хүүхдүүд ээ” гээд үнэхээр их гайхсан сан. Биднийг буцаад унтана чинээ бодоогүй байх. Яг тэр үед багшийн биднийг мэл гайхсан харцаар зогсч байсан тэр төрхийг одоо ч бид мартдаггүй юм шүү. Бид үгүй ээ мөн сахилгагүй байж дээ”. Тэгээд яахав бид бороо шивэрч байхад цув нөмрөөд л ажилдаа гарч байгаа царай гаргана. Ангийн дарга маань тэгэхэд бороон дунд хоол хийгээд л зогсч байж билээ. Энэ мэт хөгжилтэй, хөөртэй үйл явдал ажил хийж байхад олон тохиолдоно оо” гэж дурсамжтай намруудынхаа тухай хуучилсан юм.

Ангийн багш Н.Пүрэвжав нь Согог, гажиг мэс заслын хичээлийг заадаг байж. Эдний ангийн Г.Мажигсүрэн “Бид нарыг сурч байх үед манай Нэгдсэн факультетийн захирал Чүлтэмсүрэн, дэд эрхлэгч Ц.Норовпил, нарийн бичгийн даргаар Долгор, тэнхмийн лаборантаар Х.Баасанхүү, мэс заслын багш Г.Нацагдорж, Н.Оюун, дэд эрдэмтэн Цолмон, эмчилгээний багш Б.Оюунбат нар ажиллаж байлаа. Сургуулийн багш нар маань оюутнуудаа нийгэмд зөв хүн болгож төлөвшүүлье, мэдлэгтэй болгоё, сайн эмч болгоё гэсэн зорилго нь илт харагддаг байсан нь хичээлээ зааж буй байдал, харилцаанаас нь мэдрэгддэг байсан шүү. Тийм ч болохоор өдий зэрэгтэй яваа минь багш нарын минь гавьяа шүү дээ” гэсэн юм.

Эдний ангийнхан нийтэч гэж нийтлэлийн эхэнд тодотгосон шүү дээ. Нийтчээс гадна амь нэгтэй. Нэг нэгэндээ хичээлээ зааж өгнө, хичээлээс хоцорсон, хичээлээ ойлгоогүй нөхдөдөө арай туршлагатай нь чаддаг бүхнээ хэлж өгнө. Хичээлийн жижигхэн танхимдаа тойрч суугаад ингэж давтлага хийгээд маргааш нь шалгалтдаа онц авч багш нараа гайхшруулж байсан тохиолдол эдний ангийнханд олон бий гэнэ. Өдий хүртэл харилцаа холбоотой байгаагийн гол цөм нь ангийн багш нь. Монгол Улсын гавьяат багш, доктор, профессор Н.Пүрэвжав бол ангийн багш нь. Одоо ч сургуульдаа ажиллаж оюутнууддаа эрдмийн хишгээсээ хүртээж байгаа сурган хүмүүжүүлэгч, эрдэмтэн билээ.

Ангийн дарга Н.Баасанхүү Анатомийн хичээлээр шалгалт авч байхад Дагданбазар багшийгаа “Мускаклус!” гэж дууджээ. Мускаклус гэдэг нь булчин гэх утгатай үг гэнэ. Бүгд инээлдэж тухайн үедээ инээдэм ханиадам болж байсан тэр үйл явдал тухайн үедээ Н.Баасанхүүд хэцүү байсан ч одоо эдний ангийнхны ярих дуртай дурсамжуудын нэг болжээ. Тухайн үед мань хүн сандрахдаа тэгээд дуудчихаж л дээ.

Тэд “Ер нь хүнд хүмүүжил, мэдлэг их чухал. Ном их унших ёстой. Ном уншихгүй болохоор юм л болвол интернет рүү хялбар аргаар юм олж мэдэх гээд байдаг. Толгойгоо ажиллуулдаггүй. Хамгийн гол нь мэдлэгтэй хүн хаана ч алзахгүй. Ингэсэн хүн л сайн эмч болж, оношоо зөв тавьдаг юм шүү” гэж хойч үеийн эмч нар, энэ мэргэжлийг эзэмшихээр сурч байгаа дүү нартаа захисныг уламжилъя.

Баянзүрх дүүргийн XXI хорооны нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг “Очир төв”ийн зочид буудалд 13 настай охин харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг өнгөрсөн наймдугаар сард гарсан. Уг хэрэгтэй холбогдуулан Д.Жавхлан, М.Амарболд нарыг саатуулан шалгаж байгаа. Ингээд талийгаачийн аав Т.Лхагвасүрэнтэй хэрэг юу болж байгаа талаар ярилцлаа.

---

-Баянзүрх дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд Д.Жавхлан, М.Амарболд нарт холбогдох эрүүгийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийн шүүх хурал энэ сарын 11-нд болсон. Хэргийг прокурорт буцаасан гэсэн. Энэ талаар та тодруулахгүй юу?

-Шүүх надад учирсан зовлонг зөв өнцгөөс харж, эхнээсээ шударга шийдвэр гаргаж байна. Хэрэг прокурорын шатанд буцлаа. Баянзүрх дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд эсрэг талын өмгөөлөгч хүсэлт тавьсан. Ингэхэд уг хүсэлтийг шүүх хүлээж аваагүй. Нийт гурван төрлийн хүсэлт гаргасан. Хоёрыг нь шүүх хангасан. Нэг ёсондоо хохирогч бид бүхэнд учирсан сэтгэлийн гэмтэл, эмгэгийг тогтоолгохоор Шүүх сэтгэц эмгэг судлалын төвийг шинжээчээр томилсон. Энэ нь сэтгэл санааны хохирлыг бодитой дүгнэхэд чухал ач холбогдолтой юм.

-Таны охиныг хэрхэн яаж амиа алдсан гэдгийг тогтоосон уу?

-Шүүх эмнэлгийн дүгнэлтээр манай охин архинд хордож нас барсан. Ходоод болон уушгинаас нь нэлээн их хэмжээний архи гарсан гэж шүүх эмнэлгийн дүгнэлтэд бичигдсэн байсан. 5.7 хувийн промил спирт бүхий архийг миний охин өөрөө уух боломжгүй гэдгийг энэ дүгнэлт нотолж байгаа юм. Тиймээс манай охиныг өөрөө архи уусан уу, хамт байсан этгээдүүдийн дарамт шахалтад орж, хүчээр архи уусан уу, хичнээн хэмжээний архийг ууснаар уушгинд нь орох вэ гэх шалтгааныг Хор судлалын үндэсний төвөөр шинжлүүлж, тогтоолгохоор болсон. Иймээс хэргийг прокурорт буцаасан.

-Аливаа хэрэг сунжрахаараа худал шийдэгдэх магадлалтай болчихдог гэсэн яриа байдаг. Хэргийг шалгах явц үнэн бодитоор явж байна уу. Өөр ямар нэг шийдэгдээгүй асуудал бий юу?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаа таван сарын нүүрийг үзэж байна. Энэ нь Шүүхийн шинжилгээний дүгнэлттэй шууд холбоотой. Тодруулбал, Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн эмч охиныг минь “үзэгдэх шүдгүй” гэсэн дүгнэлтийг өнгөрсөн есдүгээр сард гаргасан. Тухайн үед н.Долгормаа гэдэг эмчээр ахлуулсан баг байсан. Тус багийнхны гаргасан шинжээчийн дүгнэлтээр “үзэгдэх шүдгүй” гэсэн.

Бид дахин шинжилгээ хийлгэе гэсэн хүсэлт гаргасан. Ингээд шинэ баг томилж шинжилгээ хийлгэсэн. Хавтаст хэрэгт авагдсан материалын зурагнаас харахад үүдэн шүд нь бүгд байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Өөрөөр хэлбэл, миний охины шүдийг эхлээд “байхгүй” гэсэн. Дараа нь “байгаа” гэсэн дүгнэлт гарч ирсэн. Харин бидэнд одоо араа буюу ар талынх нь шүднүүд байсан юм болов уу гэдэг эргэлзээг үүсгэж байгаа. Шүүх хурал дээр хяналтын прокурор “шүдгүй” гэсэн дүгнэлтийн тухайд шүүх эмнэлгийн эмч нар алдаа гаргасан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн гэж хэлсэн.

Бид нар энэ бүх эргэлзээтэй нөхцөл байдлуудыг нэг мөр шийднэ. Энэ ч үүднээс бид цоо шинэ өөр эмч нарын багаар шинжилгээ хийлгэх хүсэлт гаргасан.

-Хэрэгт холбогдуулан Д.Жавхлан, М.Амарболд нарыг шалгаж байгаа. Уг этгээдүүдийн ар гэрийнхэн нь шүүх хурал дээр хашгирч, янз бүрийн авир гаргаж байх шиг харагдсан?

-М.Амарболд нь манай хашааны дээд талд амьдардаг. Д.Жавхлан нь манай хашааны доод талд байдаг. Шүүх хурлын урьдчилсан хэлэлцүүлгийн байдлаас уг хоёр этгээдийг ажиглахад ямар ч гэмшсэн шинжгүй байна лээ. Огт хэрэг хийгээгүй мэт царай гаргаж байсан. Уг хоёр этгээд яг ямар мэдүүлэг өгсөн гэдэг нь хавтаст хэргийн нууц юм. Д.Жавхлангийн өвөөг Нямдорж гэдэг. Энэ хүн урьдчилсан хэлэлцүүлэг явагдах үеэр гадаа ёс бус зан ааш гаргасан. Тухайлбал, “би 16 сая төгрөгөөр өмгөөлөгч хөлсөлж авсан. Тэглээ гээд яах юм бэ, та нар юу олж авах юм бэ, юу олж авахыг чинь харъя” гэсэн. Үр хүүхдээ алдчихсан эхнэр минь сэтгэл санааны хүнд байдалд байгаа. Маш их шаналал зовлонтой байхад эхнэрийг гутаан доромжилж, салаавч гаргасан. Элдэв бусын үгээр доромжилсон. Үүнээс харахад Жавхлангийн ар гэр нь ёс бус зан ааштай хүмүүс юм билээ. Зүгээр байсан үр хүүхдийг минь хуурч мэхлээд зочид буудалд дагуулж очиж, амь насыг нь хөнөөчихөөд ямар ч гэмшсэн шинжгүй. Бүр илт янз бүрийн авир гаргаж буй нь ямархуу хүмүүжилтэй, зан ааштай вэ гэдэг нь харагдсан л даа. М.Амарболдын гэр бүл, өмгөөлөгчид нь ч гэсэн ёс бус үйлдэл, авир гаргасан. Бидэнд байнгын сэтгэл зүйн дарамт үзүүлдэг. Хүний урманд уучлаарай гэдэг үгийг ч хэлээгүй. Охины маань оршуулгын зардалд огт нэмэр тус болоогүй. Ийм л хүн чанаргүй юм билээ.

-“Очир төв”-ийн зочид буудалд хэрэг гарах үед олон залуучууд байсан биз дээ…

-Би гуравдагч этгээд байсан гэж үздэг. Хэрэг гарсны дараахан Цагдаагийн ерөнхий газрын хэвлэл мэдээллийн төвөөс “гурван этгээд байсан” гэж мэддэллэсэн байдаг. Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч Пүрэвдоржтой энэ талаар ярьсан. Тухайн үеийн нөхцөл байдлыг бичлэгээс үзэхэд гуравдагч этгээд өрөөнд орж, гарсан байна лээ. Ийм хүнийг баривчлах хэрэгтэй гэсэн. Мөрдөн байцаалт явуулаач гэж хэлсэн. Гуравдагч этгээдийн зураг хөргийг нь хүртэл авч өгсөн. Тэр үед нь хурдан очиж, алхам хийгээгүй. Иймээс гуравдагч этгээд замхраад алга болчихож байгаа юм.

-Анх хэрэг гарахад ташаа мэдээлэл их гарах шиг болсон. Мэдээллийг хэн гаргасан юм бол?

-Сошиалаар хэргийн материалд маш нууцын зэрэгтэй мэдээ мэдээллийг мөрдөгч Пүрэвдорж анх өгсөн байдаг. Би худал мэдээлэл гаргасан сайт руу ярьсан. Тэгсэн хариуд “анхны мөрдөн байцаагчаас нь авсан ш дээ” гэсэн. Үүнийг шалгуулахаар холбогдох газарт өргөдөл гаргачихсан байгаа. Би янз бүрийн мэдээлэл гарч байгаад харамссан. Зүв зүгээр эцэг эхтэйгээ тоглоод л аав ээжийнхээ хайранд өсч байсан хүүхдийг тэдгээр залуучууд зочид буудал руу дагуулж орж, ам руу нь архи цутгаж, хүчирхийлж, амь насыг нь хөнөөсөн шүү дээ. Тэгэхэд өөрөө архи ууж байгаад хордоод үхчихсэн мэтээр ярьсныг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Миний охин төлөв төвшин, даруухан, нийтэч, олон талын авьяастай байсан. Аав ээжийнхээ нялх хүүхэд байсан юм шүү.

-Цаашид хэргийг хэрхэн шийдэгдээсэй гэж бодож байна?

-Би үр хүүхдээрээ хохирчихлоо. Хэрэг хийсэн хүмүүс амьд байна. Хэргийг үйлдсэн хүмүүс шоронд хоригдоод л хэдэн жилийн дараа гараад ирнэ. Миний бодол Монголын шүүх үнэн зөвөөр тохирсон ялыг нь оноож өгөөсэй. Ийм л хүсэлтэй байна. Хамгийн дээд хэмжээний ял өгөх байх гэсэн бодолтой байгаа. Манай гэр бүлд маш их гарз хохирол учирсан. Бидний сэтгэл санаа маш хүнд байгаа. Охиноо нутаглуулах үед хамаг байдгаа л гаргаж, зориулсан, Монголын ард түмэнд гар бие оролцсон олон хүмүүс бий. Эдгээр хүмүүст маш их баярлалаа гэж хэлье. “Алтан гэрэгэ” өмгөөллийн байгууллагын хамт олон болон Р.Булгамаа, О.Чулуунчимэг өмгөөлөгчтөө маш их баярлаж байгаа шүү. “Тэнхлүүн явахад тэмээгээр тусалснаас, тэвдэж явахад тэвнээр тусал” гэдэг үг байдаг. Хүнд хэцүү үед дөрөв таван сарын турш орхилгүй сэтгэлийн дэм өгсөн өмгөөлөгч нартаа маш их баярлаж байна. Хүний эрхийг хангагч шүүх эрх мэдлийн байгууллага, үнэн бодитой шийдвэр гаргаж, олон хүний хуулийн байгууллагад итгэх итгэлийг бэхжүүлж өгнө гэдэгт найдаж байна. Амьдын там болсон ийм зүйл өөр гэр бүлд бүү тохиолдоосой билээ.

Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газрын дарга О.Алтансүхтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үед хүүхдүүдтэй холбоотой гэмт хэрэг их гарч байна. Энэ тал дээр танай байгууллага хэрхэн анхаарч ажилласан юм бэ?

-Бид хүүхдийн салбарт тулгамдаж буй халамж, хамгааллын үйлчилгээний асуудлыг шийдвэрлэх тал дээр түлхүү анхаарч ажиллалаа. Биднийг анх ажил авахад хүүхдийн асрамжийн нөхцөл байдал тогтворгүй байсан. Нэг ёсондоо олон араа шүд эвэндээ орж өгөхгүйтэй адил байсан л даа. Тухайн асуудлыг эвэнд нь оруулж, хурдан шийдвэрлэх шаардлагатай болсон. Өнгөрсөн жил хүүхдийн тусламжийн 108 дугаарын утасны дэргэд зориулалтын хамгаалалтын байртай болгосон. Бид хамгаалах байрыг туршилтын хугацаанд хоёр сар ажиллуулахад 179 хүүхэд ирсэн. Иймээс нийгэмд эрэлт хэрэгцээтэй байна гэж үзсэн юм. Мөн хоёр жил орчим тооллого судалгаа хийсний үр дүнд гудамжинд хараа хяналтгүй амьдардаг 90 орчим хүүхдийн асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд ажилласан. Эдгээр хүүхдийг асрамжийн төв рүү шууд шилжүүлчихэж болдоггүй. Учир нь тийм хүүхдийг асрамжийн газар авчрахаар сөрөг нөлөө үзүүлэх тохиолдол гардаг. Өөрөөр хэлбэл буруу хэв маяг хүмүүжилтэй болчихсон байдаг. Тиймээс сэтгэл зүйг нь эерэг болгохын тулд ярилцдаг. Ял хойшлогдсон, шүүхээс зайлшгүй албадан сургалтад хамрагдах шаардлагатай болсон хүүхдүүд асуудалтай байдаг. Тэд нарыг сургадаг байрлуулах тогтолцоо байхгүй. Ингээд Багахангайд хараа хяналтгүй хүүхдүүдийн Нартхангай хэмээх төвийг байгуулсан. Уг төвд одоогийн байдлаар 28 хүүхэд бий. Тэнд хоёроос дээш жил буюу удаан хугацаагаар тэнэсэн хүүхдүүд байдаг. Хүүхдийн хөдөлмөр эрхэлдэг болчихсон. Заримынх нь гэр бүл нь боломжийн амьдралтай мөртлөө тэнэх зуршилтай болчихсон байдаг. Мөн гэмт хэрэгт холбогдож шүүхээс ял сонссон хүүхдүүд байна. Насанд хүрээгүй учраас ялыг түр хойшлуулдаг.

-Өнгөрсөн жил бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотой сэртхийлгэм хэргүүд их гарлаа…

-Өнгөрсөн жил бага насны хүүхдийн хүчирхийллийн хэрэг 198 удаа гарсан. Бага насны хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртөнө гэдэг насан туршийн хохирогч болон үлддэг юм. Ийм тохиолдолд хүүхдүүд хэвийн энгийн амьдралд орох маш хүнд хэцүү л дээ. Энэ асуудлыг шүүхээр шийдээд гэр бүл дэх үйлдэгчийг ялласнаар асуудал шийдэгдлээ гэж ойлгодог. Гэтэл хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд эргээд хаана очих юм. Тэд үе тэнгийнхэн дундаа ялгаварлан гадуурхагдана, янз бүрээр хэлүүлнэ. Тэдгээр хүүхдийн сэтгэл зүйг засах үйлчилгээ огт байдаггүй. Харин асуудлыг шийдэх боломжтой айлын хүүхэд хэрэгт орж болно. Ингэхэд дараа нь Сэтгэцийн Эүүл мэндийн үндэсний төвөөр дамжиж хувийн шинжтэй зохион байгуулалтад ордог. Уг асуудлаар манай байгууллага өнгөрсөн жил олон улсын тендерт оролцоод ялсан. Иймээс энэ сард ажил эхлүүлнэ. 2015 онд 82, 2016 онд 67, 2017 онд 198 хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн. Эдгээр хүүхдийн бүртгэл тооцоо судалгаа мэдээлэл бий. Эргэж холбогдоод ажиллана. Бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхэдтэй ажиллахдаа энэ онд стратегийн өмгөөллийн ажлыг эхлүүлнэ. Бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд яагаад бүрэн үйлчилгээ төгс явахгүй байна вэ. Мөрдөн байцаах шатанд байна уу, Прокурор дээр байна уу, ялын дүгнэлтдээ байна уу, эцэг эх асран хамгаалагчдыг нь тусгаарлахгүй байгаа юм уу гэх зэргээр нарийн судална. Хамгийн их ачаалал үүссэн газарт дүрэм журмын дагуу шуурхай ажиллана. Энэ оны дөрөвдүгээр сар гэхэд ял оноох асуудал дээр онцгой анхаарна. Хүүхдэд зориулагдаж буй халамжийн үйлчилгээнд анхаарахад 26 байгууллагын 36 асрамж халамжийн төвд 1076 хүүхэд амьдарч байсан. Эдгээрээс 626 хүүхэд нь бичиг баримтын зөрчилтэй учраас төрөөс өгч буй хүүхдийн мөнгийг авч чадахгүй байсан. Асуудлыг зохицуулснаар одоо 60 орчим хүүхэд үлдсэн. Манайх асуудал тулгарсан хүүхдэд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх үүрэгтэй. Өнгөрсөн жил 13 мянган хүнд сэтгэл зүйн зөвлөгөө үзүүлсэн. Мөн ээжийгээ зодчихсон охин ирж, албадан сургалтад суусан. Албадан сургалтад 832 хүн хамрагдсан байгаа.

Шинэ онд манай байгууллагаас хөгжлийн үйлчилгээний нэр төрлийг тодорхойлно. Хүүхдэд зориулсан ёс суртахуун хүмүүжлийн ажлыг бий болгоно. Хүчирхийлэл гарч буй гол шалтгаан нь хүмүүжилтэй холбоотой шүү дээ. Бие биеэ хүндэлж, хайрлах тухай ярихаа байлаа. Ингээд 26 жилийг өнгөрөөчихлөө. Хүйтэн хөндий цэвдэг нийгэмд хүүхдүүд өсөн бойжиж байна. Энэ жил ёс суртахуун, хүүхдийн хөгжил рүү чиглэсэн ажил нэлээд хийнэ. Монгол хүүхдүүд бие бялдар, оюуны, эрүүл мэндийн хувьд дэлхийн хүүхдүүдийн дунджаас дээгүүр байна. Зөвхөн ганцхан үзүүлэлтээр манай улсын хүүхдүүд дэлхийн дунджаас хоёр дахин бага. Энэ бол ёс суртахуун, хүмүүжил, хотын соёл. Ийм үзүүлэлтээр хаягдсан. Бие даах чадваргүй. Урьдчилан сэргийлэх ажлын гол үзэл санаа нь эмэгтэй хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртвөл тэр хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадвартай байх ёстой. Чадвар эзэмшихийг хөгжлийн үйлчилгээ гэдэг. Хүүхдийн эрхэлж болохгүй хөдөлмөрийн жагсаалт гэж бий. Одоо харин хүүхдийн зохист хөдөлмөрийн жагсаалт гэж гаргах хэрэгтэй. Хөдөлмөр хүнийг хүмүүжүүлдэг. Хүүхдийг хүмүүжүүлэх, ёс суртахуунтай болгох нь чухал байна. Зуны улиралд хүүхэд мал маллаж болно. Харин зургаан цагаас хэтэрч болохгүй гэдэг ч юм уу. Ийм зохицуулалттай болгомоор байна.

-Асрамжийн газарт хүмүүжсэн хүүхдүүд ажлын байран дээр гараад ямархуу байдаг юм бол?

-2016 онд “Өнөр бүл” хүүхдийн төв дээр төгсөгчдийн судалгаа хийж үзсэн. Тус төвд бүтэн өнчин хүүхдүүд байдаг. 18 нас хүрээд гараад явчихдаг. Ингэхээр нөгөө хүмүүс юу хийж байгаа нь мэдэгддэггүй. Иймээс бид насан туршид нь хайж, анхаарч явах учиртай юм билээ. Тэдгээр хүмүүсийн онцгой бүртгэлийн систем байх ёстой. Нийт 390 орчим хүн ажлын байранд гарсан гэсэн судалгаа бий. Эдгээр хүний 50 хувь нь гараад ажилгүй байдаг юм билээ. 30, 40 хувь нь орцны жижүүр хийж байсан. “Өнөр бүл” дээр хүүхэд өсгөхөд маш их зүйлийг зарцуулдаг. Тэгсэн мөртлөө нөгөө хүүхэд амьдрал дээр гараад хөлөө олж чаддаггүй. Амьдралдаа худалдаа хийж үзээгүй. Бид нар мод түлээ хөрөөдөж, ажилд суралцсан мөртлөө амьдралд хөл алдах үе байдаг шүү дээ. Эдгээр хүүхдүүдийг бүх зүйл бэлэн байдаг. Иймээс “Өнөр бүл” төв дээр нийтээр нь хооллодог системийг үгүй болгож, бүгдийнх нь өрөөнд гал тогоотой болгож, айл болгосон. Нэг нь нийгмийн ажилтан, ахлах нь гэдэг ч юм уу. Зохион байгуулалттай болсон. Ажиглаж байхад хүүхдүүд тансаглаж эхэлсэн. Тэгснээ сар болоод мөнгөө гамнах хэрэгтэй юм байна гэх зэргээр зохицуулж сурч байна лээ. Өнгөрсөн жил манайх анх удаа Азийн түүхэнд Хүүхдийн эрхийн улсын байцаагчтай боллоо. Байцаагч Зөрлийн тухай хуульд заасан 16 зөрчлийг хянан шийдвэрлэж байна. Та өөрийнхөө хүүхдийн товлолт вакциныг хийлгээгүй бол таныг эцэг эхийн чинь үүднээс торгоно. Энэ мэтийн зөрчлийг шалган шийдвэрлэх үүрэгтэй. Гэмт хэрэг, зөрчил хоёр тусдаа. Зөрчлийн шатан дахь процессыг шийддэг. Үүгээр хүүхдийн эрхийн зөрчлийн шийдвэрлэлт сайжирна гэж үзэж байна.

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуулийн хэрэгжилт ямар байна?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байна. Хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд хамтарсан баг гэж бий. Хамтарсан багт тухайн хорооны Засаг дарга, хорооны цагдаа, өрхийн эмнэлгийн сувилагч, халамжийн нийгмийн ажилтан сургуулийн нийгмийн ажилтан, хэсгийн цагдаа гэсэн бүтэцтэй. Эдгээр хүмүүс хүүхдийн зөрчил гарсан газрыг илрүүлж тодорхой болгож, нөхцөл байдлыг холбон зуучилна. Хамгийн сүүлд гэрт нь эргэн нэгтгэнэ гэсэн нийтдээ долоон төрлийн үйлчилгээг хийж байгаа. Энэ нь сайн дурын механизм юм. Үүнийг Японы хүүхдийг ивээх сангийнхан Монголд оруулж ирсэн. Бид анх удаа олон улсын байгууллагатай хамтарч гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөлийнхан нэг төрлийн нэг агуулгатай арга зүйтэй болсон. Нийтдээ зургаан мянга орчим хүнийг сургасан. Манайхаас эрх зүйн орчныг сайжруулах чиглэлээр олон ажил хийсэн.

Хүүхдийг тэжээн тэтгэх үүргээс эцэг эхчүүд зугтах тохиолдол гарсан. Зөрчлийн тухай хуульд хэрвээ та хүүхдийн тэжээн тэтгэх үүргээс удаа дараа татгалзаж байвал таныг зорчихийг хязгаарлана гэсэн заалт бий. Монгол Улсын хилээр гаргахгүй. Хүүхдийнхээ тэтгэмжийг төлчихөөд гадагшаа яв гэдэг.

-Тухайн айлд нөхөр нь эхнэрээ алгадахад цагдаа дууддаг болсон. Ингээд цагдаагийн байгууллага нөхөрт нь хуулийн дагуу тодорхой шийтгэл ногдуулдаг. Үүний дараа уурлаж маргалдсанаас үүдэн гэр бүл салалт их байна гэсэн яриа гарах болсон?

-Цэвэр худлаа яриа. Цагдаагийн ерөнхий газар дээр Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж буй, өртөж байгаа нийт хүмүүсийн нэгдсэн бүртгэлийн систем гэж байдаг. Энэ системээр дам хүүхэд хохирч байгаа судалгааг ч гаргадаг. Хоёр удаа эхнэрээ зодсон бол тодорхой шийтгэл хүлээлгэж явуулна. Тэгээд нөхцөл байдлын үнэлгээ хийнэ. Аюулын зэргийн үнэлгээ тогтоож, комисс очиж ажилладаг юм. Тухайн зөрчил гаргасан хүн гэртээ амьдрах боломжтой юу гэдгийг асууна. Болохгүй гэвэл процессыг цааш үргэлжлүүлнэ. Эрүүгийн шинжтэй бол үүний дагуу шалгана. Өмнө нь үүнийг гэмт хэрэг гэж үздэггүй байсан. Тэр хандлага өөрчлөгдөхгүй байгаа юм. Хүмүүс хүчирхийллийг үл тэвчих хандлага сууж эхэлж байна. Гэр бүлийн хүчирхийллэлтэй холбоотой нийт дуудлагын 40 хувийг хажуугийнх нь хүн хэлдэг юм. Нийгэм өөрөө хүчирхийллийг хүлээн зөвшөөрөхгүй болж байна гэсэн үг. Энэ хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш гэр бүл хүчирхийлэл 2.9 хувиар буурсан.

-Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль энэ сараас мөрдөгдөж эхэллээ. Энэ хуулийн талаар ярихгүй юу?

-Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуулийг Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд асан Н.Номтойбаяр санаачилсан. Хуулийг босгож ирэх гэж Монголын залуучуудын хөдөлгөөн сүүлийн арав гаруй жил ажилласан. Хууль ганцхан концепцтэй. Өөрөөр хэлбэл, боломж олгох хууль юм. Нэг ёсондоо та сайн хөдөлмөрлөвөл таныг бид дэмжинэ гэсэн агуулгатай. Хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд Олон нийтийн оролцоо гэж байна. Хэрвээ та олон нийтийн ажилд сайн дураараа сайн ажиллавал таны ажлыг бүртгэнэ. Ингэхээр цаашдаа тухайн хүн төрийн албанд орох, зээл авахад нь шалгуур болгож үзнэ. Залуучуудын хөгжлийн төвд амьдрах ухааны боловсрол гэдэг сургалтын хөтөлбөрийг НҮБ-ын хүн амын сангаас батласан. Стрессийг хэрхэн даван туулах вэ, бусдыг хэрхэн яаж хайрлах вэ, ажлын байранд хэрхэн шалгарах вэ. Төсөл хэрхэн бичих вэ, эрүүл мэндийн үзлэгт хэрхэн хамрагдах вэ зэрэг 12 төрлийн хичээлийг залуучуудад хүргэнэ. Хуулинд хэд хэдэн томоохон зүйл бий. Тухайлбал, Цэргийн алба хүлээх үүргийг үүрэгжүүлсэн. Хугацаат цэргийн алба хааж буй хүмүүст эх оронч байх хичээл заана. Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах анги, нэг хоёрдугаар курсын оюутнуудад насан туршийн боловсролд нөлөөлөх хичээлийг оруулна. Есдүгээр сарын 1-нээс эхэлж бүх газруудад гэр бүл төлөвлөлт, эрүүл ахуй, нөхөн үржихүйн боловсролын тухай хичээл зааж эхэлнэ.

Өнгөрсөн жил залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуулийг батлуулан гаргасан. Хууль батлагдсантай холбогдуулж улсын хэмжээнд шинээр 96 албан хаагч 21 аймаг есөн дүүрэгт ажиллахаар гарсан. Нэг аймагт гурван албан хаагч залуучуудын хөгжлийн төвийг байгуулж гарна. Энд амьдрах ухааны боловсролын хичээл заана.