Author: Сүхбатын Ариунжаргал

2016.12.05 ДАВАА №279(5544)

Монгол Улсын 18 дахь Ерөнхий сайд Дашийн Бямбасүрэн “IMAX-Лекц”-ийн анхны хүндэт зочноор уригдан шинэ залуу үеийнхэндээ зориулж “Хүн байхын учир-Монгол Улсын хөгжлийн гарц-Залуусын оролцоо” сэдвээр лекц уншсан юм. Лекцийг тоймлон хүргэе.

---

ХҮН БАЙХЫН УТГА УЧИР

Үүнийг тайлбарлахад их сонин. Хүн төрөлхтөн энэ хорвоод яах гэж ирсэн, юу хийх ёстой юм бэ гэдэг асуултад янз бүрийн таамаглал гаргадаг. Юутай ч бид байгалийн жамаар энэ хорвоо дээр төрж, хүн төрөлхтөн үүсчээ. Буддын шашны гүн ухаанд хорвоо ертөнцийг бурхан бүтээгээгүй, их хоосноос шүтэн барилдлагын жамаар үүссэн гэж тайлбарладаг. Шүтэн барилдлагын жам гэдгийг хорвоогийн өөрийн хууль, жамаар үүссэн хэмээдэг. Гэтэл мөн л эргэлзээ бий. Зөвхөн дэлхийн орчинд амьдрал үүссэн биш ч юм шиг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан нэг л зүйлийг гарцаагүй нотолдог. Тэр нь хүн төрөлхтөн энэ хорвоогийн хувьслын торгон үзүүр юм. Хорвоо гэдэг мөнхөд ийм замаар явж ирээгүй. Хорвоог насаар тоолбол тун саяхан буюу 14-15 тэрбум жилийн өмнө бид энэ орчлонгийн нэг өчүүхэн цэг болсон их тэсрэлтээс цацагдсан биетүүдээс үүдэлтэй. Тэр тэсрэлтийн үр дүнд хорвоод олон эерэг биетүүд, эгэл бөөмсүүд цацагдсан. Эрэг болоод эерэг биет нэг дор байвал гэрэл болж цацардаг. Гэтэл бид гэрэл болж цацрахад өртсөнгүй. Энэ хорвоогийн тэсрэлтийн дараа галактикууд үүсч, нарны систем, дэлхий, дэлхий дээрх амьдрал үүссэн гээд хөгжил хувьслын зам мөрийг шинжлэх ухаанд учралт замнал гэдэг юм. Учралт замнал буюу хорвоо ертөнц үүсэх маш бага магадлалтай байсан. Хүн төрөлхтөн энэ учралт замналаар замнасан нь хөгжих хувьсалын торгон үзүүр. Манай нарны системд хүн төрөлхтөн шиг хөгжингүй, оюун ухаантай амьтад өөр ертөнцөд байхгүй. Энэ бол ерөнхий төсөөлөл. Гэхдээ манай ухаант өвөг дээдсүүд, суутнууд хойч үедээ чи хэн бэ гэдгийг амьдралын туршлага, холч мэргэн ухаанаараа гарцаагүй нотолж, өвлүүлж үлдээсэн байдаг. Үүнийг бид заримдаа төдийлөн анзаарахгүй ч явах үе бий. Эрх чөлөө гэдэг үгийн ард дандаа хариуцлага бий. Зарим хүмүүс дэлхий ертөнц даяаршиж байна, би дэлхийн хүн гэдэг. Мэдээж хүн төрөлхтний эгнээнд хүмүүн төрлийг олж төрсөн болохоор чи дэлхийн хүн байлгүй яахав. Дэлхийн усыг ууж, агаараар нь амьсгалж энэ дэлхий дээр зогсож байгаа учраас чи дэлхийн хүн. Гэхдээ энэ дэлхий дээр долоон тэрбум хүн амьдардаг. Дэлхий дээр 240 гаруй улс орон, 800 гаруй үндэстэн угсаатан бий. Аль ч улс оронд, үндэстэнд тэнэгүүд хангалттай бий. Гэвч ухаантан, эх орончид шижир алт шиг ховор. Тиймээс өөрийгөө дэлхийн хүн гэж зарлахаасаа өмнө эхлээд чи монгол хүн болох ёстой. Монголоо ойлгодог, хайрладаг бол чи бусад үндэстэн угсаатанг ойлгож, хайрлан хүндэтгэнэ. Монголоо хоцрогдсон, ядуу гэж голоод баян газар сайхан амьдарна гэж байгаа бол чи Монголын хүн биш, дэлхийн ч хүн биш. Монгол угсаатан өнө эртний гайхамшигтай түүх, соёлтой улс. Английн түүхч Армод Гоби “Түүхийн ухаарал” номдоо “Монголын соёл иргэншлил бол үгсийн соёл иргэншил” гэсэн байдаг. Эрдэмтэн Лев Гумилёв “Орчин үеийн монгол угсаатан бол өөрөө өөрийнхөө түүхийн үзмэр болсон угсаатан” гэсэн байдаг. Гадаад ертөнц биднийг ингэж л хардаг. Монголчуудын өвлөж ирсэн нүүдэлчид, малчдын соёл иргэншил хүн төрөлхтний ухаарлын түүх юм.

УЛС ҮНДЭСТНИЙ ТҮҮХ МОНГОЛЧУУДААС ЭХЭЛДЭГ

Улс үндэстний түүх монголчуудаас эхэлдэг гэхэд “Монголын түүх хожуу үед ордог биз дээ” хэмээх нь бий. Үүнийг Германы философич Гегель “Хүн төрөлхтний түүх монголчуудаас эхэлнэ. Монголчууд хүн төрөлхтний түүхийг оюун сүнстэй болгосон” хэмээн бичсэн байдаг. Улс гүрнүүд нэг нэгнээ ноёлохын төлөө байлдаж, улс гүрэн үүсч, зарим нь мөхөж байсан. Харин монголчууд хүн төрөлхтний түүхэнд энх амгалан амьдралын төлөө том гүрэн улс байгуулж, төрт ёсны агуу их түүхийг бүтээж өгсөн юм. Хүмүүс дэлхийн хоёр том гүрний дундах түгжигдмэл Монгол орон гэж ярьдгийг би гайхдаг. Монголын гүрэнт улс байгуулагдахаас өмнө Хятад 12 тусдаа улс байсныг нэгтгэж одоогийн Хятадыг бүрэлдүүлсэн юм. Үндсэндээ Хятад улсыг Монгол Улсын бүтээл гэж хэлж болно. Германы нэрт түүхч үүнийг “Чингисийн өв” гэж үнэлсэн байдаг. Мөн ОХУ Уралаас баруун тийш 62 вант улс байхад монголчууд Москвагийн вант улсыг дэмжиж, Орос гүрний суурийг тавьж өгсөн. Тэгэхээр монголчууд өөрсдийнхөө хоёр бүтээлээр битүү хүрээлүүлчихсэн байгаа юм. Улсынхаа хил хязгаарыг урд талдаа Өмнөд Монгол, Ганшу, Шиньжан гэх монгол угсаатны эртний овог аймгуудаар, хойд талдаа Тува, Буриад, Ойрадуудаар хүрээлүүлж байгаа хэрэг. Үүнийг “Өөхөн доторх бөөр, өндгөн доторх шар” гэж хэлдэг юм. Ийм таатай нөхцөлд бид амьдарч байна. Энэ бол монголчуудын тив дамнан энх амгалан аж төрөх суурь гэж хэлж болно.

МОНГОЛЧУУД ХҮН ТӨРӨЛХТӨНД ЮУ ӨГӨВ

Монголчууд хүн төрөлхтөнд юу өгөв гэж ярихын өмнө Генрик Гесс “Нийгмийн байгуулал солигдох болон хоёр иргэншил мөргөлдөхөд хүний зовлон туйлдаа хүрдэг” гэж хэлснийг саная. Монголчуудын туулж ирсэн замыг харахад их сонин. Чингисийн их гүрэн бий болсон. Дараа нь XVII зууны үед тусгаар тогтнолоо алдсан ч монголчууд төрт улсаа гэсэн сэтгэлээ алдаагүй. 200 гаруй жилийн дараа төрт улсаа сэргээсэн юм. XX зууны босгоор бид колони, хараат байдал, хоцрогдмол орны түвшинд алхаж орсон. 1911, 1921 оны хувьсгалаар бид феодалын байгууллаас огт өөр хүн төрөлхтний хийж үзээгүй социалист байгууллын туршилтыг хийж, 1990 онд ардчилсан хувьсгал өрнүүлсэн байдаг. Үндсэндээ нэг зуунд гурван удаа хувьсгал хийж, нийгмийн байгууллаа хоёр удаа сольсон юм. Бид хүмүүнлэг, ардчилсан нийгмийг сонгосон. Социализмаас иргэний нийгэм рүү шилжихийг тэмүүлсэн ганц улс манайх биш. Биднээс өндөр хөгжилтэй Европын орнууд бас энэ нийгэм рүү шилжсэн. Гэхдээ тэд өмнөх нийгмийн байгууллын удирдагчид, дарга нараа шоронд хийж, заримыг нь гудамжинд буудаж байлаа. Харин монголчууд тэгээгүй. Энэ нь XX зуунд хүн төрөлхтөнд монголчуудын ойлгуулж ухааруулсан нэг том ухаарал байсан. Одоо Арабын ертөнц тэр чигээрээ доргиж, цус урсаж байна. Арван жилийн өмнө Сирийн асуудлыг зогсоохоор, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Кофи Аннан “Эднийг оролдоод хэрэггүй юм байна. Та нар монголчуудыг хар. Хоцрогдсон, цөөхөн хүн амтай, ядуу гэгдэж байсан энэ улс иргэний нийгмийн байгууллаа үндэсний зөвшилцлөөрөө шийдвэрлэж сольсон” хэмээсэн байдаг. Монголчууд асар их эрсдэл хүлээх зориг тэвчээртэй гэдгээ энэ үед харуулсан юм. Гурван сая хүний гарт энэ нийгмийн жолоо бий. Бид 1990 оноос хойш олж авсан нэг том зүйл бол амьдралаа өөрөө шийдэх эрх чөлөө. Ард түмэн нь төрөө байгуулж хянаад, төр нь ард түмэндээ үйлчилдэг байхыг л ардчилсан нийгэм гэдэг.

МОНГОЛ ХҮНИЙ АМЬДРАЛЫН УТГА УЧИР

Хүмүүс 1990 оны сүүл хүртэл ардчилал гарснаас хойш хэцүү боллоо гэж ярьдаг байсан. Ардчилал хүний гар дээр мөнгө тавьж өгдөггүй. Өөрийнхөө амьдралыг хариуцах эрх чөлөө л өгдөг юм. 1992 онд Монгол Улс шинэ Үндсэн хуулиа баталсан. Бид социализм гэж бичээгүй. Бид хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоохыг зорино гэж бичсэн байдаг. Хүмүүнлэг нийгмийн гол зорилго нь шударга ёс, хүний эрх, амьдралын үнэ цэнэ, хүний энэрэнгүй үзэл. Энэ бол үндсэн шаардлага нь. Нийгмийн тухай капитализм, социализмын номлол хэдхэн арван жилийн түүхтэй. Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жилийн тэртээ улс гэрээ засаад нийгмээрээ амьдарч ирсэн нь ухаарал. Энэ ухаарлын дүнд монголчууд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг сонгосон. Иргэдийн идэвх зүтгэл, оролцоонд нийгэм тогтоно гэсэн энэ замыг л бид сонгосон. 25 жилийн хугацаанд олсон ололт их бий. Гэхдээ өнөөдрийн Монголын амьдралыг харахад сэтгэл зовоох юм маш их байна.

Бид “Төрийн эрх мэдэл нь ард түмний гарт байна” гэсэн энэ нийгмийг зарлан тунхагласан хэрнээ өнөөдөр олигархи толгойтой хөрөнгөтний нийгэм рүү гулсан орж байна. Өнөөдөр би оюутан сурагчдад улс төр ярья гэж бодоогүй. Гэхдээ улс төр ярихгүйгээр ямар ч хөгжил дэвшил, эрх чөлөөний тухай ярьж болдоггүй юм. УИХ нь төр барих дээд байгууллага гэж Үндсэн хуульд заасан байдаг. Гэтэл өнөөдөр бид УИХ-ын гишүүдийн Хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг интернэтээс харж болно. Хэдэн хөрөнгөтөн, баячууд гарч байна вэ. Гэтэл сүүлийн арван жилд Монгол Улс өрөндөө баригдлаа. Монголын өр 22 тэрбум долларт хүрсэн. Энэ бол Монголын иргэн бүр 7000 долларын өртэй боллоо гэсэн үг.

Говийн догшин ноён хутагт Дулдуйтын Данзанравжаа монголчуудад “Үхэвч үл хагацах үйлийн үр, Үгүйрэвч үл барагдах өр төлбөр, Үзэвч үл салах олон санаа, Өтлөвч үл орхих муу авьяас” гэх дөрвөн зовлон байна гэж хэлсэн. Энэ дөрөв хүн төрөлхтөнд байдаг зүйл. Гэхдээ ноён хутагт монголчуудыг үүнээс болгоомжлохыг захисан. Гэтэл ардчиллаараа бахархдаг Монгол орон дэлхийн гуйлгачин болоод гаднаас зээл тусламж гуйж, өр төлбөрөө төлөхийн төлөө зүтгэж байна. Ийм байж таарахгүй. Эдийн засаг маань ужиг хямралд орлоо. 2006 онд Монголын эдийн засаг түүхэнд анх удаа дотоод нөөцөөрөө өөрийгөө сэргээх чадвартай болж, төсөв нь, гадаад худалдаа нь, төгрөгийн баланс нь тэнцвэржсэн. Тэр үед манай эх баригчид шамшигдуулаад, эдийн засгаа хямраачихсан. Улс орны минь эдийн засаг хямарч, дампуурлын ирмэгт очлоо гэж зарлаж байна. Энэ бол өнөөдөр монголчуудын бодох ёстой асуудал. Хүн төрөлхтөнд, аль ч улс оронд, аль ч үеийнхэнд дэвссэн хивс, тавагласан хоол заяадаггүй юм. Цаг үе бүхэнд өөрийнхөө тулгарсан бэрхшээлийг давж амьдралын замыг залгадаг. Өнөөдөр залуучууд, идэр насныхан та нарын шийдэх асуудал энэ. Энэ асуудлыг шийдэх нь өнөөдрийн монголчуудын хариуцлага. Энэ бол монгол хүний амьдралын утга учир.

МОНГОЛ ОРОН ХӨГЖИХ ЁСТОЙ, ХӨГЖИЖ ЧАДНА

Хүний тоогоороо бид дэлхийн хүн амын гурван мянганы нэг хувийг л эзэлнэ. Газар нутаг нь дэлхийн 1.3 хувьтай тэнцүү. Дэлхийд нэг хүнд ноогдох байгалийн баялгийн хэмжээгээр Монгол шиг баян улс байхгүй. Зарим баялгаараа үнэмлэхүй хэмжээнд бий. Бид баялаг ихтэй, хөгжих чадвартай. Хөгжих ч хэрэгтэй.

Хөгжлийн замд гарахын тулд хэд хэдэн том зүйлийг шийдэх ёстой. Английн Ерөнхий сайд асан Маргарет Тэтчер 1993 онд Оксфордын их сургуульд лекц уншихдаа “Ардчилал, зах зээлийн нийгэм бол хөгжлийн зайлшүй нөхцөл. Гэхдээ хангалттай биш” гэж хэлсэн байдаг. Бид ардчиллын тогтолцоонд шилжлээ. Зах зээлийн өрсөлдөөнд өрсөлдөх боллоо гэж ярьж байна. Энэ бол биднийг шууд хөгжилд хүргэхгүй. Хөгжил гэдэг бол огт өөр зүйл. Бид хөгжил гэхээр баяжих, өсөх, үржихтэй холиод байх шиг санагддаг. Гэтэл энэ гурав гурвуулаа өөр ойлголт. Хорвоо дээр амьдрал үүссэнээс эхлээд хүн төрөлхтний амьдрал оюун ухаант, ухамсрын түвшинд хүрэхдээ хөгжлийн замыг туулсан. Хөгжил гэдэг нь төгөлдөржих гэсэн үг. Хүн төрөлхтөн хөгжлийг оюуны бүтээх чадвар гэж ойлгодог. Бидний эдэлж, хэрэглэж буй бүхэн гайхамшиг. Энэ бүхэн хүний оюун ухаанаар бүтсэн. Байгалийн түмэн бодисыг хүний оюун ухаанаар зохицуулж энэ бүхнийг бүтээдэг. Хөгжил гэдэг бол оюунаараа бүтээх чадвар. Хөдөлмөрлөж, хөгжлийг бүтээнэ гэдэг нь ч үнэн. Гэхдээ нэг зүйлийг бодох хэрэгтэй. Хятадын тариачид хэдэн мянган жил нуруугаа бөхийтөл газар ухдаг байсан. Тэгвэл 1970-аад оноос хойш Хятад улс технологийн бодлого явуулснаар 40-өөдхөн жилийн дотор дэлхийн хамгийн хүчирхэг орны нэг болж чадлаа. Бид таньж, мэдэхийн ухаанаар дэлхийд дээгүүрт орно. Гэхдээ мэдлэгээ бүтээл, баялаг болгох бүтээхүйн ухаан дутмаг байна. Монголд бүтээхүйн ухаантай хүмүүс бий. Тухайлбал, манай нутагт Чойжил гээд өвгөн байсан. Дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой. Дандаа төмрийн хог түүж явдаг хүн байлаа. Төмрөө нүдсээр байгаад машин хийгээд уначихсан. Телевиз хөдөө суманд гардаггүй байхад уулын орой дээр гөлмөн төмөр нүдсээр байгаад сүлжээ дамжуулагч хийгээд гэртээ зурагт үзээд суудаг байсан. Энэ бол төрөлхтний бүтээхүйн ухаан. Мөн 1980 оны үед Хөвсгөл аймагт Нямдаваа гэдэг хүн нисэх онгоц хийгээд унаж байлаа. Хэрэв тэр хүнийг дэмжсэн бол өнөөдөр Монгол Улс онгоцны үйлдвэртэй байх байсан. Тэгэхээр энэ бүтээхүйн ухаан технологийн сан, зохион бүтээхийн сан гэсэн хоёр зүйлээр л яригдана. Хорвоогийн шилдэг технологийг судалж, олон түмэндээ түгээх хэрэгтэй. Харин манайд технологийн сан байхгүй. Технологийн сантай болно гэдэг улс орны хувьд маш үнэтэй зүйл. Зохион бүтээх, технологи боловсруулах арга бий болсон цагт Ардчилал, өрсөлдөөн хоёр үр өгөөжөө өгч Монгол Улс хөгжинө.

Монгол Улс дэлхийгээс ангид байж чадахгүй. Дэлхий өнөөдөр тэр чигээрээ донсолж байна. Донслохдоо орчин үеийн хүн төрөлхтний амьдрал сууриараа донсолж байна. 1924 онд Оросын залуухан эрдэмтэн “Хүн төрөлхтөн техникийн, Европын соёл иргэншлээ орхиж, оюун ухаанаараа дэлхийтэйгээ цуг хөгжих цаг ирнэ. Үүнийг оюун бодлын соёл иргэншил гэнэ” хэмээжээ. Монгол оронд хөгжлийн ирээдүй бий.

Бид хэн бэ гэдгээ таньж байж яаж амьдрах ёстойгоо мэднэ. Сүүлийн арван жилд бидний үзэл өөрчлөгдөж, Монгол гэхээсээ илүү мөнгө шүтэх үзэл бий болжээ. Энэ л Монголыг алж байгаа юм шүү дээ. Албан тушаалын захад хүрээд авлига, хээл хахуульд орооцолдож байгаа хүн олон байна. Үүнээс бид салах ёстой. Залуу үеийнхэн та бүхэнд өвөг дээдэс тань баатарлаг гавьяа байгуулж, одоогийн Монгол орныг Монгол чигээр нь хүлээлгэн өгч байна. Та нар эзэн нь бай. Бид монгол заяагаа тээж, монгол угсаатныхаа соёлыг хадгалж, хойч үедээ өвлүүлэхийн төлөө төрсөн хүмүүс. Хүндрэл бэрхшээл тохиолдоно. Үүнийг оюун ухаан, эв нэгдлээрээ, сайн сайханд тэмүүлсэн тэмүүллээр даван туулаарай.

Улаанбаатарт шинэ жилийн уур амьсгал орж албан байгууллагууд сүлд модоо засч эхэлжээ. Албан байгууллага, айл өрхийн хоймрыг чимэх сүлд мод, гоёл чимэглэлийн үзэсгэлэн томоохон зах, дэлгүүрээр гараад эхэлж. Өнөө жилийн шинэ жилийн гоёл, гацуур мод, саа, гэрэл чимэглэлийн үнэ ханшийг сонирхохоор “Дүнжингарав” худалдааны төвийг зорилоо. Тусгай талбайд олон сонголттой сүлд мод, саа, өнгө өнгийн гэрлэн чимэглэл, өвлийн өвгөн, багуудыг төрөл төрлөөр нь дэлгэн тавьжээ. Тус үзэсгэлэн эхлээд гуравхан хонож байгаа учраас тэр бүр хүн мэдээгүй байгаа гэнэ. Худалдагч нар арванхоёрдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногоос гүйлгээ маань эрс сайжирдаг хэмээн хуучиллаа. Дунджаар ногоон мөчиртэй 1.8 метрийн өндөр мод 300 мянга, саглагар ногоон мөчиртэй 1.5 метрийн өндөртэй нь 350 мянган төгрөг, цастай мөчиртэй 1.8 метрийн өндөр гацуур 540 мянган төгрөг, 3.4 метртэй нь 700 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Ерөнхийдөө сүлд мод цагаан саатай, усан цэнхэр, тод ногоон гэсэн олон төрлийн сонголттой. Харин сүлд модны тоглоом нэг ширхэг нь 2000, том тоглоом дөрвөн ширхэг нь 8000 төгрөгийн үнэтэй, 30 ширхэгтэй том бөмбөлөг нь 30 мянган төгрөг. Тоглоом том, жижгээс хамаараад 30-150 мянган төгрөгийн үнэтэй байв.

Гэрэл 15 мянган төгрөг, саа урт болон төрлөөсөө шалтгаалж 1000-2500 төгрөгийн үнэтэй. Харин сүлд модны оройн чимэглэл таван мянган төгрөгөөс эхлэн 30 мянган төгрөг хүртэл үнийн сонголттой байлаа. Худалдан авагч Ү.Балжирмаа “Манайх залуу гэр бүл. Хоёр хүүтэй учраас заавал сүлд мод засахгүй бол болохгүй. Шинэ жил манай гэр бүлийн хувьд том баяр. Өмнө нь засдаг байсан мод эвдэрчихсэн учраас шинэ мод авахаар ирлээ. Уг нь өндөр мод нь гоё харагдаж байгаа ч мөнгө хүрэхгүй учраас дундаж өндөртэйг нь авахаар харж байна” хэмээв. “Дүнжингарав” худалдааны төвийн үзэсгэлэн энэ сарыг дуустал үргэлжлэх юм байна.

Дэлгүүрийн үзэсгэлэнд тавигдсан сүлд мод, чимэглэлийг үнэтэй хэмээн хэлэх хүн байсан учир цааш “Нарантуул” зах орлоо. “Ойрд дулаахан байгаа учир зах хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. Одоо л албан байгууллага, айл өрхүүд шинэ жилийнхээ сүлд мод, чимэглэлийг авна даа” хэмээн худалдагчид ярив. “Нарантуул” захад сүлд моднууд өргөн сонголттой дэлгэгджээ. Хамгийн жижиг буюу ширээн дээр тавьдаг сүлд мод 4000-20000 төгрөг байсан бол суурьтай, чимэглэлгүй, энгийн ногоон гацуур 25000-50000 төгрөгийн үнэтэй. Харин өөрөөсөө гэрэлтэй, эргэдэг, чимэглэлтэй гацуур мод 35000-120000 төгрөгийн ханштай байв. Сүлд модны чимэглэл, тоглоомууд нэг ширхэг нь 500-4500 төгрөг бол саа өнгө, хэмжээнээс шалтгаалан ширхэг нь 600-1500 төгрөг. Мөн шинэ жилийн багт наадамд зориулсан төрөл бүрийн маск, баг 1500-5000 төгрөгийн үнэтэй байлаа.

“Нарантуул” захаас худалдан авалт хийж буй М.Уранчимэг “Олон хүүхэдтэй учраас сүлд модныхоо тоглоомуудыг нэг нэгээр нь хагалсаар байгаад бараг дуусгачихсан. Хуучин сүлд модон дээр нь орчин үеийн гоё тоглоом авах гэж явна. Тэгээд гэрээ чимэглэчихээр гоё харагдах байх. Хүүхдүүд маань өөрсдөө цонхон дээрээ зураг зураад хөөрхөн чимэглэчихдэг юм” гэсээр цааш алхлаа.

Хотын төвд байрлах Улсын их дэлгүүрт гацуур модны өнгө, хэмжээний сонголт өргөн байлаа. УИД-т дан ногоон 1.5 метртэй сүлд мод 69900 төгрөг, 1.2 метртэй гэрэл асдаг сүлд мод 129000 төгрөг, Тайландын өтгөн мөчиртэй 1.8 метр сүлд мод 340 мянган төгрөг, 2.25 метр өндөр мод 800 мянган төгрөг, 2.7 метртэй гэрэл, тоглоомтой сүлд мод 1.2 сая төгрөгийн үнэтэй байсан юм. Тоглоом, чимэглэл 3500-9200 төгрөгөөр худалдаалж байв.

Харин “E mart” их дэлгүүрт 0.9 метр сүлд мод 72800 төгрөгийн үнэтэй байна. 0.9 метр өндөртэй ч чимэглэл ихсэх тусам үнэ нь нэмэгдэж 139800 төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байв. 1.2 метр өндөртэй сүлд модыг 79800-169800 төгрөгөөр борлуулж болов. 1.8 метртэй сүлд мод 116900-199800 төгрөг байсан бол хамгийн өндөр буюу дөрвөн метр сүлд мод 923800-974800 төгрөг байлаа. Эднийх 2.1 метрээс өндөр сүлд мод худалдаж авбал гэрт нь үнэгүй хүргэж өгөх үйлчилгээг гаргажээ. Мөн бүх гацуурт бөмбөлөг бэлгэнд өгч байгаа гэнэ. Эднийд төрөл бүрийн хэлбэртэй сүлд модны тоглоом, чимэглэл 1900-24500 төгрөгийн үнэтэй. Мөн шинэ жилийн хөөсөн тоглоом том, жижгээсээ хамаараад 6900-72500 төгрөгийн үнэтэй байлаа. Худалдан авагч З.Найдан “E mart-ийн танилцуулгыг харж байсан чинь сүлд мод нь сонголттойн дээр хүргэлттэй гэхээр нь очъё гэж бодсон юм. Ажлынхаа заваар ирж сонирхож байна. Анхныхаа ач хүүд авах сүлд модоо сонгочихоод орой тарахаараа хүргээд өгөөрэй гэж тохирчихоод л явна даа” гэв.

“Бөмбөгөр” худалдааны төвд шинэ жилийн сүлд мод нэг метртэйг нь 25000, 1.5 метртэйг нь 35000 төгрөгөөр худалдаалж буй. Сүлд модны гэрлэн чимэглэл 3500, шилэн тоглоом зургаан ширхэгтэй нь 2500 төгрөг, саа 800-1000 төгрөг, цасан ширхэг тав нь 1500 төгрөгийн ханштай байлаа.

Гэрэл зургуудыг Г.Лхагвадорж

Хонин гүрвэл нь элсэрхэг, нам дор элсэн манхантай, дулаахан газраар нутагладаг. Говь гурван сайханы байгалийн цогцолбор газар, баянбүрд, цав толгод, заган ой, харгана бүхий цөл, элсэн манхан нутагт элбэг тааралддаг. Хонин гүрвэл нарийн урт биетэй, зун цагт олон гууждаг, хос богинохон хөлтэй, урт сүүлтэй хэвлээр мөлхөж явдаг хуурай газрын амьтан юм. Ихэнх хонин гүрвэлийн биеийн урт 12-14 сантиметр, эрээн цоохордуу өнгөтэй, хоншоор богино бөгөөд дугуй, сүүлэн дээрээ хөндлөн бараан судалтай байдаг. Энэхүү хүйтэн цустай амьтан нүхэнд амьдарч, өдөр нь шоргоолж, хорхой шавж, таана, хүмүүлийн шүүсээр хооллодог байна. Хонин гүрвэл хүйтэн өдөр наранд халсан халуун чулуу болон малын бууцанд хэвтэж дулаацдаг гэнэ. Хүйтний улирал эхэлж, ногоон ургамал хагдрах үеэр идэш хоол нь хомсдож, бие нь жижгэрч хармаг гэх бутлаг ургамал даган нутагладаг. Намрын эхэн сар гарч хүйтэн бороо орох үед хонин гүрвэлийн хөдөлгөөн удааширч, үзэгдэх нь ховордож эхэлдэг. Энэ нь хонин гүрвэлийн ичих хугацаа болж, хүйтэрч байгаагийн шинж ажээ. Хонин гүрвэл аравдугаар сарын дунд үед үзэгдэхгүй, бүрэн ичиж дуусдаг байна. Харин хавар дөрөвдүгээр сард ичээнээсээ гарч эхэлдэг гэнэ. Тавдугаар сард ичээнээсээ бүрэн гарч тэнхэрсэн хойноо хонин гүрвэлүүд үржилд орж, 10-12 өндөг гаргадаг.

Монгол оронд төмөр гүрвэл, говийн махир хуруут гүрвэл, пржевальскийн нохой гүрвэл, замба гүрвэл, тойрмын хонин гүрвэл, цоохор хонин гүрвэл, монгол гүрвэл, толбот гүрвэл, могой гүрвэл, загалт гүрвэл, гавшгай гүрвэл, зулзагалагч гүрвэл хэмээх 13 зүйл гүрвэл бүртгэгдсэн байдаг аж.

Эдгээрээс улаан номонд орсон тойрмын хонин гүрвэл 59 мм биетэй, сүүл 70 мм урттай. Үндсэндээ түүний сүүл их биеэсээ урт байдаг юм. Тойрмын хонин гүрвэл урт сүүлээрээ биеэ хамгаалдаг бөгөөд өөрийнхөө хоолыг сүүлээрээ боож олзолдог. Тэд хүзүүн дээрээ тод хөндлөн нугачаастай, шилэн хүзүүний орчим нарийн хөх хөвөө бүхий улаан ягаан өнгийн хос толботой байдгаараа бусад гүрвэлээс ялгагддаг байна. Нуруу, биеийн хажуу, сүүлний дээд хайрсууд арзгар өргөсөрхөг бөгөөд Ховдын Булган сумын Ярант, Салхитын хөтөл, Их, Бага Онгог, Давхар хөтлийн бэл зэрэг нутагт тархан нутагладаг аж. Тойрмын хонин гүрвэл цох, эрвээхий, шоргоолж, бясаа, царцаа, ялаа зэрэг шавжаар хооллоно. IV сарын эхээр хээлтдэг байна. Тус гүрвэл шонхор, хэрээ, цахлай, бамбай хоншоорт могойн хоол болдог учир устаж болзошгүй зүйлд оруулж, Монгол Улсын улаан номонд бүртгэсэн байна.

Харин толбот хонин гүрвэл Монгол орны баруун говь, Ховд аймгийн Үенч, Булган, Алтай сумдын нутаг, Баруун хуурай, Давсан хуурай, Ёлхон, Хонин ус, Тахийн усны говиуд, Үенч Бодонч Булган голын ай сав нутгаар амьдардаг. Их биеийн урт 35-75 мм, бадриун бахим биетэй, үзүүр тийш огцом нарийссан сүүлтэй бөгөөд бор цайвар эсвэл ногоон цайвар өнгөтэй байдаг. Нуруугаа даган хөндлөнгөөр цувран байрлах хоёр эгнээ бараан хүрэн толботой аж. Толбот хонин гүрвэл элсэн цөлд бутлаг, сөөглөг ургамлын үндэсний орчимд 15-32 сантиметр гүн нүх ухаж орогнодог юм. Мөн хад чулууны хонгил, хөндий, мэрэгчдийн нүхийг түр зээлэн амьдарна. Аравдугаар сарын эхээр ичээндээ орж, дөрөвдүгээр сард гарч ирнэ. Тавдугаар сарын эхээр үржилд орж, 12 хүртэл өндгийг хоёр удаагийн төрөлтөөр цувруулан гаргадаг байна. Толбот хонин гүрвэл гол төлөв шавьжаар хооллодог. Зараа, хярс, үнэг, дорго, хээрийн бүргэд, шонхор, сохор элээ, тоодог, бамбай хоншоорт могой зэрэг амьтдын идэш болох бөгөөд ган гачиг, хахир өвөл зэрэг байгалийн таагүй нөхцөлийн улмаас өлбөрөх, осгох зэргээр олноороо хорогдож үгүй болдог байна.

Мөн нэн ховор төрөлд орох говийн махир хуруут хонин нүрвэл хоёр нутагтан мөлхөгчдийн аймгийн гүрвэлийн салбар баг болох геккон гүрвэлийн овогт багтана. Энэ амьтны биеийн нийт урт 130 мм-ээс хэтрэхгүй жижиг. Их биеийн урт 58 мм байх бөгөөд сүүл нь 75 мм урт байдаг аж. Энэ хонин гүрвэл мөн л их биеэсээ урт сүүлтэй. Сүүлээ хоол тэжээлээ олж идэхэд ашигладаг байна. Толгой дээрх хайрс нь жижиг мөхлөгөн, нуруун дээрээ гурвалжин хайрстай бөгөөд тэдгээр нь зөв эгнээ үүсгэдэггүй гэнэ. Сүүл нь дээд талаараа трапец хэлбэрийн цагаригласан хайрсаар, доод талдаа нэг эгнээ том хайрсаар хучигдсан байдаг. Бусад нарийн хуруут гекконуудаас ялгагдах онцлог нь хамрын хос хайрс нь сартгар байдаг аж. Бие нь саарал эсвэл цайвар бор өнгөтэй, шилнээс ууц хүртэл таваас зургаа, сүүлэн дээрээ долоогоос арван бор, хүрэн хөндлөн судалтай байх нь элбэг. Залуу гүрвэлүүдийн хөндлөн судлууд тод, сүүлний үзүүр хэсэг цагаан байх бөгөөд эр гүрвэл дөрвөөс долоон ширхэг сүвтэй, тэдгээр нь төгсгөлийн сүвний дээд талд өнцөг үүсгэсэн байдаг аж. Харин эм гүрвэлд ийм сүв байдаггүй гэнэ.

Махир хуруут хонин гүрвэл Алтайн өвөр говийн Шар хулсны баянбүрд, Ногоон цав, Ингэн хөөврийн хоолой, Цуглабарын нуруу зэрэг цөлийн хадархаг нутаг, Цувраа хар, Хэрмэн цав, Наран булаг, Хайч уулд нутагладаг байна. Тэд далайн түвшнээс дээш 700-1300 метрийн өндөрт нутаглах бөгөөд идэш тэжээлийн нөөц нэн хязгаарлагдмал, өвөрмөц орчинд амьдардаг юм. Махир хуруут хонин гүрвэл чулуут цөлийн цав толгодын хормойн хад асга, гуу жалгатай газарт амьдарна. Алтайн цаад говийн Ногоонцавын хоолой, Хуцын хар уул, Цугалбар ус, Цувраа хар, Ингэн хөөврийн хоолой, Шар хулс зэрэг газар 1976 оноос хойш тархжээ.

Олон улсын санхүүгийн үнэлгээний “Мoody’s” агентлаг өнгөрсөн есдүгээр сард манай улсын зээлийн хүүг В2-оос В3 болгон бууруулж “Ирж буй 12-18 сарын хугацаанд Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл дахин буурах магадлалтай. Засгийн газрын өр ирэх онд ДНБ-ий 71 хувьтай тэнцэхүйц болж нэмэгдэнэ. Гадаад валютын нөөц багассан, актив хөрөнгийн хөрвөх чадвар суларч, төсвийн алдагдал өндөр байна” гэж тайлбарласан юм. Үнэлгээний байгууллагууд улс орны нөхцөл байдал өөрчлөгдөх үед дахин үнэлгээ хийж, зэрэглэлээ шинэчилдэг жишигтэй.

Гэтэл өнгөрсөн баасан гаригт Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг В3 ангиллаас Caa1 ангилал руу буулгачихлаа. Тус байгууллагынхан энэ сарын 16-ны өдөр Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэлэлцэн дүгнээд зээлжих зэрэглэлийг бууруулах шийдвэр гаргасан аж. Энэ үнэлгээг дэлхийн үнэлгээний зах зээл дээр монополь байр суурьтай гурван байгууллагын нэг “Мoody’s” гаргасан гэдгийг онцолъя. Нөгөө хоёр нь Standard&Poor’s, FitchRat­ings. Энэ гурвын үнэлгээ ерөнхийдөө ижил түвшинд гардаг. С зэрэглэлийн үнэлгээ нь доод ангилалдаа ордог. “Мoody’s”-ийн ААА үнэлгээг хөрөнгө оруулахад сайн гэж үзэх бөгөөд ВВВ-г боломжийн улсад өгдөг үнэлгээ гээд ойлгочихож болно. BBB, BB гээд уруудаж явсаар B1 бол ерөнхийдөө муудаж байна гэсэн үг. Биднийг үнэлээд буй Caa1 үнэлгээг энгийнээр эрсдэлтэй хэмээн ойлгож болно. Уг үнэлгээнээс доошилбол санхүүгийн чадамжгүй, сэргэх магадлал бага бүр сэргэх магадлал туйлын бага зэрэглэлд орж, хөрөнгө оруулагчдаа бүрэн алдана гээд үнэлчихэд хэтрүүлсэн болохгүй.

“Мoody’s” гадаадын хөрөнгө оруулалтын сонирхлыг хамгаалж, урьдчилан анхааруулга өгөх үүрэгтэй ажилладаг олон улсын байгууллага. Зээлжих зэрэглэл тогтоодог үнэлгээний байгууллагууд зэрэглэл тогтоохдоо олон шалгуур үзүүлэлтийг хардаг бөгөөд тэр дундаа эрсдэлийн үнэлгээг маш нарийн явуулдаг юм. Нөхцөл байдлыг ихэвчлэн хамгийн муу тохиолдолд гэсэн байр сууринаас авч үздэг. Үнэлгээг улс орны онцлог, салбарын эрсдэл, бизнесийн эрсдэл, санхүүгийн эрсдэл гэсэн ерөнхий чигийг барьж тогтоодог. Ерөнхийдөө найдвартай байдлыг харгалзан тогтоох замаар хөрөнгө оруулагчид болоод зах зээлд мэдээлдэг юм. Энэ судалгаагаар гарсан зэрэглэл сайтай улс, компанид хөрөнгө оруулалт их хийгдэх, зээлийн хүү бага тогтох давуу тал болдог бол бага зэрэглэлтэй улсын хувьд зээлийн хүү өндөр тогтож тухайн оронд хөрөнгө оруулагчид итгэх итгэл багасдаг. Тиймээс хөрөнгө оруулагчдаа татахын тулд улсын зэрэглэлийг өндөр байлгах нь чухал. Учир нь компани, санхүүгийн байгууллага, банк хичнээн сайн үзүүлэлттэй байлаа ч улсынх нь зэрэглэл муу бол хөрөнгө босгох магадлал эрс буурдаг. Энэ утгаараа зээлжих зэрэглэл сул байх тусам улсын эдийн засаг унадаг эрсдэлтэй.

Хэдхэн жилийн өмнө зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээ тогтоодог “Standard & Poor’s” B+, “Moody’s” манай улсад B1 гэсэн үнэлгээ өгч хөрөнгө оруулагчдад мөнгө зээлж болно хэмээж байлаа. Харин одоо эдэнд мөнгөө өгч болохгүй гэх анхааруулга гаргачихлаа. Цаашлаад Засгийн газрын зээлжих зэрэглэл буурах, хөрөнгө оруулагчдын мөнгө буюу долларын урсгал хаагдах эрсдэл өндөр гэж судлаачид сануулж байна.

Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл буурсан шалтгааныг дурдъя. МАН эрх барьснаас хойш Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан, Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн нар “Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар манай улсын нийт гадаад өр 23.5 тэрбум ам.доллар буюу энэ оны хүлээгдэж буй ДНБ-ий 210 хувийг давлаа. Гадаад худалдаа өмнөх оноос 13 хувиар буурч, Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн зардлын санхүүжилт хасах баланстай байна” хэмээн сөрөг мэдээлэл цацаж эхэлсэн. Энэ мэдээллийг сонссон хөрөнгө оруулагчдад эмээлт, эргэлзээ үүссэн юм. Мэдээж хэн ч Монголбанк, Сангийн яамнаас нь эдийн засаг сайнгүйгээс мэдээлэл хийгээд байхад итгэл үзүүлж хөрөнгө оруулахгүй. Үүнээс үүдэн “Moody’s” үнэлгээний байгууллага Монгол Улсын нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн учраас, дахин үнэлгээ хийх хэрэгтэй хэмээн үзжээ. Үнэлгээгээр Монгол Улсын зээлжилтийн зэрэглэлийг дахин нэг шат буулгасан байна. Монголчууд эртнээсээ гадаа гараад амаа, гэрт ороод галаа хэмээн хэлцсээр ирсэн ард түмэн. Ийн эрх баригчид амнаасаа болж хөрөнгө оруулагчдын монголчуудад итгэх итгэлийг сулруулж, зээлжих зэрэглэлийг буурууллаа.

Эрх хүүхэд шиг гоншигонож байж эх орныхоо зээлжих зэрэглэлийг буулгасны дараа Засгийн газраас Монголбанктай хамтран энэ шийдвэрийг бодит бус гэж үзэн эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж мэдэгдэл хүртэл гаргаж тэс хөндлөнтөв. Тус мэдэгдэлд “Монгол Улсын Засгийн газар, Монголбанк эдийн засгийг богино хугацаанд тогтворжуулах цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. УИХ-аас Монгол Улсын 2017 оны төсөв, Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2017 онд баримтлах үндсэн чиглэлийг хэлэлцэж баталсан. Батлагдсан төсвийн дагуу ирэх оны төсвийн алдагдал ДНБ-ий 9.1 хувь буюу 2016 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээс хоёр дахин буурна. УИХ-аар “Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах, тогтворжуулах” хөтөлбөрийг хэлэлцэж байна. Тус хөтөлбөр нь богино хугацаанд эдийн засгийг тогтворжуулах, дунд хугацаанд өрийн тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн бүтцийг олон тулгуурт болгоход чиглэсэн. Хөтөлбөрийн хүрээнд эдийн засагт ач холбогдолтой томоохон төслүүдийн үйл ажиллагааг ойрын хугацаанд эрчимжүүлэхээр тусгасан. Монгол Улсын экспортын гол бүтээгдэхүүнүүдийн дэлхийн зах зээлийн үнэ өсч, гадаад худалдаанд эерэг хандлага гарч эхэлсэн нь дээрх бодлогын арга хэмжээний үр дүнг сайжруулахад эерэг нөлөө үзүүлэх юм. Үүний зэрэгцээ Засгийн газар болон Монголбанкнаас Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийг авч хэрэгжүүлэх хэлэлцээрийг үргэлжлүүлж байгаа бөгөөд тус сангийн ажлын хэсэг урьдчилсан байдлаар энэ оны арванхоёрдугаар сард Монгол Улсад ирж ажиллана. Засгийн газар бусад олон улсын санхүүгийн байгууллагуудтай улсын төсөвт санхүүгийн дэмжлэг авах талаар үр дүнтэй хамтран ажиллаж байна. Эдгээр шат дараалсан арга хэмжээний үр дүнд Монгол Улсын эдийн засаг богино хугацаанд тогтворжиж, цаашдын төлөв эерэг болохоор байна” хэмээжээ.

Гоншигонож гомдоллож байхынхаа оронд аль эрт мэдэгдэл гаргасан бол эх орны маань зээлжих зэрэглэл буурахгүй байх байлаа.

Нийтийн дууны залуу үеийн төлөөлөл болсон Соёлын тэргүүний ажилтан Энхболдын Чулуунчимэгтэй ярилцлаа. Тэрээр бие даасан “Сэтгэлийн зурвас” нэртэй цомгоо гаргажээ.

-Сэтгэлийн зурвас цомгоо гаргажээ. Ямар дуунууд багтсан бэ?

-Энэ миний ганцаараа гаргасан хоёр дахь цомог. Б.Болдтой хамтран хийсэн цомогтой нийлээд дөрөв дэх цомог минь бэлэн болж байна. Нийт 16 дуунаас бүрдсэн. Хуучин дуунууд болон шинэ уран бүтээлүүд минь багтсан. Энэ сардаа багтаж цомгийн баяраа хийх болно. Мөн цомгийн баяртаа зориулж “Сэтгэлийн зурвас” нэртэй теле концерт хийлээ. 2011 онд оюутан байхдаа гаргасан “Санаандгүй учирсан дурлал” цомог бол миний хамгийн анхны цомог байсан.

Дашрамд сонирхуулахад, “Эрхэмсэг” дуунд минь бүсгүйчүүд дуртай байдаг. Тиймээс мөн бүсгүйчүүддээ зориулж “Зүгээр л инээмсэглэ” гэсэн дуугаа хийж байна. Үгийг нь захиалж бичүүлсэн. Байгалийг бүсгүй хүнтэй харьцуулсан маш гоё үгтэй. “Гол мөрөн миний толь юм

Гоо сайхан миний сэтгэл юм

Уулын жимс миний будаг юм

Урьхан салхи миний сам юм” гэх мэтчилэн. Энэхүү дуугаа удахгүй дүрсжүүлэх болно. Хөгжмийн зохиолч Мөнхжаргал эгчийн уран бүтээл уянгын талдаа байдаг шүү дээ. Харин энэ дуу цоглог, эрэмгий ч гэж хэлж болохоор бүтээл байгаа. Бүсгүйчүүдийн маань сонсох дуртай дуу болно гэдэгт итгэлтэй байна. Ямар ч байсан уран бүтээлээ зогсолтгүй хийх болно.

-Мөнгөнцэцэг, Хандмаа нартай хамтран хийсэн попури фэйсбүүкээр нэлээд хандалттай байсан. Дахиж хамтран уран бүтээл хийх үү?

-Мөнгөнцэцэг, Хандмаа бид гурав их сургуулийн нэг анги юм. Бид гурвын хоолойны тембр өөр л дөө. Өөр, өөрийн хоолойны онцлогтой учраас хамтарч уран бүтээл хийх дуртай. Нэг үеийн уран бүтээлчээс гадна дотнын найзууд. Бид гурав хамтарч “Хүндэтгэл үргэлжлэл” гэх ардын дууны попури хийж байлаа. Дараа нь хөгжмийн зохиолч Мөнхжаргалын долоон уран бүтээлийг цоморлиг болгож дуулсан. Мөн миний “Сэтгэлийн зурвас” цомогт Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Одмаагийн 1993 онд дуулж байсан “Санаж явах ижий” гэж ард түмний хайртай сайхан дууг хамтран дууллаа. “Хүсэлтийн хариу” нэвтрүүлгээр маш их захиалга авдаг байсан энэ дууг Одмаа эгчээсээ зөвшөөрөл авч дуулсан юм. Шинэ оны дараахан Одмаа эгчтэйгээ хамтарч клип хийхээр төлөвлөж байна.

-Таны мэргэжлийн багш хэн билээ?

-Би СУИС-д найрал дууны удирдаачийн ангид орж байсан. Дуулаачийн ангид орохын тулд хоёр шатны шалгалт өгөх ёстой байдаг юм. Гэтэл хоёрдугаар шатны шалгалтдаа уначихсан. Бүжиг бэлдэж ирэх ёстой байж л дээ. Гэхдээ дараа нь дуулаачийн ангидаа орж Найдалмаа багшийнхаа шавь нь болсон доо. Би дуурийн дуулаачийн ангийг төгссөн юм. Гэсэн ч Найдалмаа багш маань заавал дуурийн дуулаачаа хий гэж шахаж, шаарддаггүй. Хамгийн гол нь уран бүтээлээ хийгээд явахыг л зөвлөдөг. Тийм болохоор бид багшаасаа айж эмээгээд байх зүйлгүй уран бүтээлээ хийгээд явдаг. Тиймдээ ч хожсон гэж боддог шүү. Ер нь багшийн шавь нар дотор нийтийн дууны урлагт өнгөлж яваа бүсгүйчүүд олон бий. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Т.Баясгалан. Энхмэнд, Р.Дэлгэрмаа гэх мэт. Багш минь үргэлж зөвлөгөө өгдөг шүү. Их сайхан хүн дээ миний багш.

-Та гавьяат Т.Баясгалангийн фэн шоунд ээж, ааваасаа нууцаар ирж оролцож байсан гэсэн үү?

-Миний аав, ээж хоёр эрдэм, номын мөр хөөсөн, сэтгэл хөдлөл багатай тийм хүмүүс л дээ. Гэр бүлд минь урлагийн хүн байхгүй. Тийм болохоор дууны тэмцээнд оролцоно гэхээр дургүйцэх байх ч гэж бодсон юм уу, хэлэлгүй Дарханаас вагоноор ирж байлаа. Вагон 500 төгрөг байсан санагдаж байна. 2004 онд болсон шоу л даа. Багын л дуучин болохыг мөрөөддөг байсан хэрнээ тэмцээн, уралдаанд оролцож байгаагүй. Тэр шоу миний анхны тайз байсан. Гэхдээ амжилт үзүүлээгүй л дээ. Түүнээс хойш тэмцээн уралдаанд их оролцдог болсон. Миний хамгийн анхны алтан медаль хүртсэн тэмцээн дуучин болох замыг минь нээсэн гэж болно. Медальдаа гол нь биш л дээ. Тэр тэмцээнийг Ардын жүжигчин Хайдав багш шүүсэн юм. Тэмцээний дараа Хайдав гуай “Миний хүү заавал СУИС-д ороорой, дуучин болно шүү” гэсэн. Тэр үг намайг урлагт эргэлт буцалтгүй хөтөлсөн.

-Шоунд орохын тулд вокзалаас Монголын үндэсний телевиз хүртэл алхсан гэсэн…

-Тэр үед өндөр барилга ч цөөхөн байж. Үндэсний телевизийн антен хаанаас л бол хаанаас харагддаг. Цэнхэр есөн давхруудын дундуур ороод Үндэсний телевизийн антенийг чиглээд л алхаад байсан. Одоо бодоход их хол алхсан байгаа биз. Би хийнэ гэсэн зүйлээ хийж байж л санаа амардаг зантай. Тийм болохоор тэр шоунд бүр ормоор санагдаад л Дарханаас наашаа зорьж байсан хэрэг.

-Оюутан байхдаа “халтуур” их хийдэг байв уу?

-Урлагийн сургуулийн оюутнууд заавал төгсөөд уран бүтээл хийнэ гэсэн хууль байхгүй. Сурч байх хугацаандаа уран бүтээл хийж алдахдаа алдаж, туршлага хуримтлуулж байж уран бүтээлч болдог. Ер нь урлагийн сургуульд суралцаж байгаа оюутнууд сэргэлэн байвал зүгээр. Арай илүү хөдөлгөөнтэй байгаа нь дуулах урилга илүү авдаг шүү. Чаддаг юмаа хийгээд мөнгө олчихно. Би анхны уран бүтээлээ хоёрдугаар курстээ гаргаж байлаа. Одоогоос долоон жилийн өмнө юм байна. Залуу хүн болохоор гэгээлэг, хайрын сэдэвтэй дуу дуулъя гэж бодоод захиалж хийлгэсэн. Хүмүүст бас чамгүй хүрсэн гэж боддог. Их булган сүүлтэй уран бүтээл. Ар араасаа олон сайхан уран бүтээл дагуулсан. Дуулсан дуунуудаа яг тоолоогүй юм байна. Цацахгүй орхичихсон уран бүтээл ч байдаг шүү. Ер нь 80-аад дуу дуулжээ.

-Таныг бага байхад эмээ тань гавьяат жүжигчин Эрдэнэтийн Чулуунчимэг гэж дуудан өхөөрддөг байсан гэл үү?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Эрдэнэтийн Чулуунчимэг гэж сайхан дуучин бий. Намайг төрөх үед Чулуунчимэг гуай ардын болон богины дуугаар ид алдаршиж байсан үе. Тийм болохоор эмээ маань намайг ардын болон богины дуун мастер Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Эрдэнэтийн Чулуунчимэг гэж явуулж, тоглодог байсан гэсэн. Эмээ минь намайг гурван настай байхад бурхан болсон л доо. Гэхдээ амны билгээс ашдын бэлгэ гэж эмээгийн минь хэлсэн үгийн хүч биелэн дуулж яваа юм болов уу гэж боддог юм.

Надад Э.Чулуунчимэг гавьяаттай хамтарч уран бүтээл хийнэ гэсэн бодол бий. Өөрт нь ч санал тавьж үзсэн. Маш сайхнаар хүлээж авсан шүү. Харин ямар уран бүтээл хамтарч хийх вэ гэдгээ бодоод л явна.

-Мэргэжлийн дуучнаас гадна аялал жуулчлалын мэргэжилтэй байх аа?

-Тийм шүү. Аялал жуулчлалын чиглэлээрээ хийе гэж бодсон юм их бий. Жуулчны баазтай болж, соёлын аялал жуулчлалд өөрийнхөө чадах чинээгээр хүч хөдөлмөрөө зориулна гэж боддог. Одоохондоо уран бүтээлдээ түлхүү анхаарал хандуулж байна. Урлаг бол тодорхой цаг хугацаатай. Хэдэн жилийн дараа шинэ залуу үе гарч ирнэ. Тэр цагт дараа, дараагийнхаа ажлыг амжуулаад явна даа.

-Нийтийн дууны төлөөлөл болсон залуу уран бүтээлчид нэлээн эв найрамдалтай байх шиг харагддаг?

-Манай үеийнхэн их эв найрамдалтай. Нэг нь тоглолт хийх үед бүгд чадах чинээгээрээ тусалдаг. Найдандоржийн тоглолт болох гэж байхад би хэвлэлийн мэдээ бичээд, нэг нь хоол хийгээд л гүйж байх жишээтэй. Билет хүргэлтэд хүн хүрэлцэхгүй бол бас нэг нь явна. Энэ мэтчилэн бүх зүйлд нь гар бие оролцож тус дэм болдог нь их сайхан санагддаг. Мөн энэ хугацаанд Болдоо бид хоёр Монгол бөхийн өргөөнд гурван тоглолт хийсэн. “Илбэе”, “Жаргалтай айл манайх”, “Хос орчлон” гэсэн тоглолтууд маань юм. Мөн л найзууд минь тус дэм болсон. Дуу хуураа ч өргөсөн. Түүнчлэн нийтийн дууны ертөнцийг тодорхойлж яваа залуу уран бүтээлчид учраас дэвшилттэй зүйлийг хийхийг зорьдог. Тоглолтуудаа аль болох өвөрмөц өнгө, аястай байлгахыг хичээдэг юм. Тоглолтын багийнхан их сайн уялдаж ажилладаг шүү. Дүрс, дуу их сайхан нийцтэй байдаг шүү. Хамгийн сүүлд Э.Чинбаяр найзын маань тоглолт боллоо. Энэхүү тоглолт эхлэлээсээ авахуулаад мөн ялгаагүй өвөрмөц болсон. Нийтийн дуу бол массын урлаг. Ардын дууны үргэлжлэл, хөгжил ч гэж ярьдаг. Тиймээс аль болох гэрэл гэгээтэй, сайхан зүйлийг ард түмэндээ хүргэх юмсан гэж хүсэж явна даа.

-Хөдөө орон нутгаар хэр их аялан тоглолт хийсэн бэ?

-Л.Болдоо бид хоёр хөдөө орон нутагт нийтдээ 300 гаруй тоглолт хийсэн байна лээ. 21 аймгаа хоёр удаа тойрч, 200-гаад суманд очиж тоглосон байна. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд хөдөө орон нутгаар их явлаа. Мөн хилийн чанад дахь монголчуудтайгаа уулзаж ая дуугаа өргөсөн. Суманд тоглолт хийх маш гоё байдаг шүү. Халуун дулаан уур амьсгал яг л тэнд бүрддэг дээ. Ер нь аль болох л сонсогчидтойгоо ойр байдаг. Биднийг бага байхад зарим олны танил хүмүүс зургаа хамт авахуулъя гэхэд дургүйцдэг байсан нь таалагддаггүй байлаа. Тиймээс залуу уран бүтээлчдийн хувьд аль болох сонсогчидтойгоо ойр байхыг хүсдэг юм.

-Таныг туфль цуглуулах дуртай гэж сонссон. Цуглуулга нь хэр арвин болж байна вэ?

-Өндөр өсгийтийг зохиосон хүнд эмэгтэй хүн болгон өртэй гэдэг үгийг саяхан уншсан. Нээрээ л тийм шүү. Би гоё туфль харахаар шууд л авмаар санагддаг. Гадагшаа явахдаа дэлгүүр хэсэх юм бол заавал туфль авдаг. Авсан юмнуудаа эргээд харахаар бараг бүгд л туфль байдаг юм. Нэг удаа бүр 10 гаран туфль авчихсан байсан. Ер нь олон болж байгаа шүү.

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Н.Номтойбаяртай ярилцлаа.

-Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд танай яам ямар ажлууд хийсэн бэ?

-Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам шинээр үүсгэн байгуулагдаж үйл ажиллагааны тайлангаа танилцуулсан. 100 хоногийн хүрээнд ирэх дөрвөн жил манай яамнаас хийх 47 ажлын 13-ыг эхлүүлчихээд байна. Нийт Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд хийгдсэн 20 ажлын зургаа нь манай яамны хийсэн ажил. Бидний ажлын эхлэл бол ажилгүйдэл. Нийгэмд ажилгүйдэл ихэсч, ядуурал хавтгайрлаа. Төр засгийн бодлого энэ салбарын хүрээнд төсвийн захиран зарцуулалтыг төдийлөн зөв оновчтой зохион байгуулаагүйгээс үүдэлтэй нэлээд асуудал үүссэн байсан. Ахмадууд, залуус, эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хүүхдүүд гээд асуудалгүй хүн бараг алга. Бидний ажил бол эдгээр хүмүүсийн амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгаалал бусад салбарыг бодвол бүх хүнийг хамардгаараа онцлог. Эхийн хэвлийд хүүхэд бий болсноос бурхан болох хүртэл бүх л санхүү, эдийн засгийн харилцааг зохицуулж байдаг үүрэгтэй яам. Бид улс орны эдийн засгийн бодлого боловсруулахад салбарын түвшинд дуу хоолойгоо илэрхийлж байх ёстой. Монгол Улсад макро эдийн засгийн бодлогын баталгаажсан хэлбэр бол ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд Засгийн газрын хийж хэрэгжүүлэх хөтөлбөр. Мөн 2030 он хүртэлх Монгол Улсын эдийн засгийн бодлого. Энэ нь хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн хуулиар зохицуулагддаг. Эдийн засгийн бодлого эргэлдэж байж хөдөлмөрийн салбараа дагаж хөдөлдөг. Хөдөлмөрийн салбар эргэснээр халамж, даатгал, боловсролын асуудал дагаж эргэлтэд ордог. Тэгэхээр хоорондоо хамаарал бүхий эргэлтийн бодлогын хүрээнд салбарынхаа үүрэг, хариуцлагыг мэдэж байх ёстой. Үүний хэрэгжилтийг хангахад насны бүлгээр хувааж ямар ажил хийж байгаагаа гаргасан.

Юуны өмнө 1050 орчим ахмадтай хэлэлцүүлэг өрнүүлж, үр дүнд нь өнгөрсөн долоо хоногт ахмад настнуудын тухай хуулийг Засгийн газарт танилцуулж УИХ-д өргөн барихаар бэлэн болсон байна. Энэ хуульд ахмадуудын хүсэлт, шаардлагын дагуу хөдөлмөр эрхлэлт, халамж, эрүүл мэнд, орон сууц, амралт сувиллын үндсэн таван бодлого багтсан. Мөн өнгөрсөн долоо хоногт Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр томоохон хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Миний бие намын мөрийн хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсэгт залуучуудын хөгжлийн хэсгийг хариуцсан ахлахаар ажиллалаа. Энэ хугацаанд нийтдээ 27400 орчим залуучуудтай уулзаж, ажил амьдралтай нь танилцсаны үр дүнд залуучуудын хөгжлийн тухай хуулийг боловсруулаад дууссан. Ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар бид анхны танилцуулгыг хийж, УИХ-д өргөн барина. Өнөөдөр залуучууд нэн ядуу гэсэн томьёололд үндсэндээ багтаж байгаа. Монгол Улсын нийт хүн амын 70 орчим хувийг залуучууд эзэлдэг. 70 орчим хувийг эзэлж байгаа залуучууд ядуу байна гэдэг нь үндэсний хэмжээний томоохон асуудал гэж хэлж болно. Залуучуудын хөгжлийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гэдэг зарчмыг баримтална. Уг хууль залуучуудын хувь хүний хөгжил, боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, эрүүл мэнд, чөлөөт цаг гэсэн үндсэн таван бодлогоос бүрдсэн нийт 18 хуулийн төсөлд нэмэлт өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай. Томоохон хуулийн төслийг манай яам хийж дууслаа. Энэ хуулийн үзэл баримтлалын хүрээнд зарим ажил хэрэгжээд явж байгаа. Жишээлбэл, боловсролын зээлийн санг анх бид санаалчилсан. Харьяаллын дагуу Боловсролын яам хариуцаж, манай яамтай хамтран зээл олгогдож эхэлсэн. Төрөөс сургалтынхаа төлбөрийг зээлээд төгссөн хойноо төлье гэдэг зарчимтай ажиллаж байна. Үүний цаана хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг боловсролын зээлийн сангаараа зохицуулалтыг хийх үндсэн ажил орж байгаа юм.

-Гадаадад ажиллах хүч илгээх ажлын хүрээнд Японы талтай санал солилцсон. Энэ ажлын явц ямар шатандаа байна вэ. Танай яамнаас ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Гадаадад ажиллах хүч авахтай холбоотой томоохон ажлууд хийж байна. Үүний хүрээнд саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат тэргүүтэй Засгийн газрын гишүүд, холбогдох хүмүүс Япон улсад албаны айлчлал хийсэн. Үүний үр дүнд аравдугаар сарын 21-нд Японы доод танхим дадлагажигч авахыг дэмжсэн. Одоо дээд танхим нь араваннэгдүгээр сарын 30-нд шийднэ. Хууль нь батлагдмагц үүний хэрэгжилтийг хангадаг “Житко” гэх байгууллагын удирдлагууд Монгол Улсад ирж хамтарсан семинар зохион байгуулна. Миний оролцоо бол эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөртэй уялдуулан боловсон хүчнээ Японд бэлтгэж, Монголдоо ирж салбарынхаа хүрээнд ажиллах юм. Жишээлбэл, ССТ буюу цэвэр нүүрсний технологийн Таван толгойн ордод түшиглэж үйлдвэр байгуулах саналыг Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ бидэнд тавьсан. Энэ нь хуванцар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх юм. Уг хуванцраар автомашины доторх салоныг үйлдвэрлэдэг. Япон улс жилдээ 13.2 тэрбум ам.долларын пластик буюу хуванцар материал гаднаас худалдаж авдаг тоо бий. Үүнийг Монголд үйлдвэрлэе гэж ярьсан. Үүнтэй уялдуулаад нүүрсний цэвэр технологи буюу нүүрс химийн салбарын хүрээнд сургалтынхаа бодлогыг хамтдаа хэрэгжүүлнэ. Мөн монгол залуусыг Японд очиж дадлагажуулах, хөдөлмөрийн ур чадварыг эзэмшүүлэх, мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэх улмаар Монголдоо ирж ажиллах нөхцөл бололцоогоор хангахаар болсон.

Мөн Японоос хуурай сүүний технологи худалдаж авч байгаа. Энэ ажлын үр дүнд 17 мянган ажлын байр бий болно гэсэн техник эдийн засгийн үндэслэл гарсан байгаа. Энэ ажлын хүрээнд манай МСҮТ-ийнхэн эдгээр боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй. Ийм л эдийн засгийн цикль бүхий уялдаа холбоог хангаж ажиллах гэж байна. Өмнө нь хэн дуртай нь гадагш гараад явчихдаг. Түүнийг нь төр мэдэхгүй, статистик тоо байгаагүй. Бид одооноос мэдээлэлтэй болж байна. Мөн энэ ажлын хүрээнд манай ажилтан Солонгост ажиллаж байгаа. Хэтдээ бид ХХАА-н салбарын хүрээнд Франц улс, эрчим хүнсний салбар болоод ХХАА-н салбарын хүрээнд Герман улс, хөнгөн үйлдвэрлэлийн хүрээнд Чех улс руу тус тус ажиллах хүч явуулна. Чех улсад л гэхэд 138 мянган ажлын байрны эрэлт хэрэгцээ бий.

-МСҮТ-тэй уялдаатай ажиллах юм байна. Тус төвийн санхүүжилтийг зогсоосон. Энэ нь танай яамнаас хийсэн шалгалттай холбоотой юу. Чухам ямар асуудал гарсан юм бэ?

-МСҮТ-д шалгалт хийхэд асуудал бүхий нэг сургууль гарсан. Хаяг бүртгэлтэй мөртлөө хаягаар нь очиход ямар ч сургууль байхгүй байсан. Тэгсэн хэрнээ хувьсах зардал, оюутны 70 мянгыг авч байсан байгаа юм.

МСҮТ-ийн оюутны 70 мянган төгрөгийг хассан. Энэ мөнгө Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас санхүүждэг. Энэ сангийн бодлого нь дотоодод хөдөлмөрийн зах зээлээ хамгаалахад хөрөнгө оруулалт хийгддэг. Гэтэл МСҮТ-ийн оюутнуудын 70 мянгыг санхүүжүүлээд тус сан хөдөлмөр эрхлэлтийг санхүүжүүлэх ямар ч эх үүсвэргүй болчихоод байна. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлт хэрэгцээтэй байгаа ажлын байран дээр тавигдаж буй мэргэжлийг судлаад үзэхээр 70 хувь нь МСҮТ-ийг төгссөн хүмүүсийнх байдаг. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлт хэрэгцээтэй байгаа боловсон хүчнийг бэлтгэх үүрэг хариуцлагыг манай яам хүлээж байгаа. Гэтэл эрэлтэд нийцсэн оюутан залуусыг төгсгөж байна уу гэвэл бас л үгүй. Жишээлбэл, эрчим хүчний салбар байна. Энэ салбар өнөөдөр 10 квт-ын шугам дээр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Өмнө нь зургаан квт байсан юм. Гэтэл манайхан зургаан квт эрчим хүч дээр ажиллах боловсон хүчин бэлтгэж байна. Энэ нь ажил олгогчийг мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлд оролцуулахгүй байгаатай холбоотой. Тийм учраас уг хуулийг бид арваннэгдүгээр сард хэлэлцүүлэхээр томоохон бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байгаа. Тус хуульд өөрчлөлт оруулна. Дээрээс нь боловсролын зээлийн сантай МСҮТ-ийг холбож төлбөртэй болгоно. Одоогийн байгаа хуулиар төлбөр авах боломжгүй байгаа. Тэд төгсөөд ажилтай, орлоготой болохоороо төлөх нь зүйн хэрэг. Тодорхой хэмжээнд төр МСҮТ-ийн хувь эзэмшлээ хадгална. Заримыг нь хувьчилна. Ажил олгож байгаа байгууллага нь боловсон хүчнээ бэлтгэх бааз болох хэрэгтэй. Ийм хувьчлалын шилдэг загварууд олон бий. Тэгж байж МСҮТ хөгжинө.

-Эдийн засаг хямралтай байгаа цаг үед ажлын байр чухал байр суурийг эзэлдэг. Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх тал дээр яамнаас ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногт эдийн засгийн хямралыг даван туулах онцгой хөтөлбөрийг УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хүрээнд улс орны хэмжээнд нийтдээ 20-оод томоохон аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүд урьдчилсан байдлаар суусан байгаа. Одоо УИХ шийдвэрээ гаргаж хэлэлцэнэ. Мэдээж ажлын байр гэдэг хамгийн чухал асуудал. Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх арга зам нь өөрөө аж үйлдвэрийг дэмжих шүү дээ. Манай яам үүн дээр нэлээд онцгойлон ажиллаж байна.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих асуудал дээр арга хэмжээ авч байгаа юу. Тэд ямар нэг байгууллагад ажиллах боломж үндсэндээ хомс байдаг шүү дээ?

-Би ажлаа авмагцаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 80 орчим төрийн бус байгууллагын төлөөлөлтэй уулзаж үүрэг даалгавар хүлээж авсан. Үүний хүрээнд хийгдэж байгаа эхний ажил хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийтийн тээврээр үнэгүй зорчино. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг хамгаалах бодлогын томоохон ажлын суурийг тавьж байна. Хамгийн гол нь хөдөлмөр эрхлэхэд таатай байх бодлогыг л хэрэгжүүлэх юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй ч гэсэн эрүүл хүнийг бодвол ажиллах эрмэлзэл өндөр байдаг нь судалгаагаар харагддаг. Манай яам халамжаас хөдөлмөр эхлэлт рүү шилжих бодлого баримтална. Халамжийн төсөл хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа хүмүүс маш олон байгаа. Үүнийг санхүүжүүлэх арга бол хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан. 2017 онд бид 62 тэрбум төгрөг энэ сандаа орлогодоно гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Энэ мөнгө халамжаас хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогыг санхүүжүүлэх хэрэгжилтийг хангахад зарцуулна. Үүнийг хөдөлмөр эрхлэх боломжтой чадамжтай, хөдөлмөр эрхлэх боломжгүй чадамжгүй гэсэн хоёр томьёоллын хүрээнд харна гэсэн үг. Дээрээс нь энэ судалгааны хүрээнд амьжиргааны түвшин боломжийн хүн халамж хөтөлбөрт хамрагдаад байгаа асуудал байна. Өөрөөр хэлбэл, зорилтот бүлэг рүүгээ манай салбарын хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй байна гэсэн үг. Зорилтот бүлэгтээ мөнгө очихгүй байгаа асуудал ч бий. Үүний дагуу ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байна.

-МАН эрх барьж өмнөх Засгийн газрын үед хэрэгжүүлсэн сайн хөтөлбөрүүдийг зогсооно гэж байсан ч хүүхэд харах үйлчилгээг буцаан сэргээж байх шиг байна?

-Миний бие хөдөө орон нутгаар ажиллаж хүүхэд харах үйлчилгээ үзүүлж байгаа зарим төвүүдтэй танилцсан. Үнэхээр стандарт шаардлагыг хангаж үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувь хүн мэдээж байсан. Үүний хажуугаар саар нь ч байсан. Стандартын дагуу хүүхэд харах үйлчилгээ эрхэлж байгаа хүмүүст тавигдах хяналт шаардлагаа бид сайжруулна. Үүнд хяналт тавих хэрэгтэй. Бид энэ асуудлыг өргөн барьснаар байнгын хороод дэмжчихээд байна. Үндсэндээ хүүхэд харах үйлчилгээгээр 1392 ажлын байр нэмэгдэж, 6700 хүүхэд хамрагдаж байгаа. Өмнөх Засгийн газар зөв ажил эхлүүлсэн. Гагцхүү хэрэгжилтэн дээрээ алдаа гаргасан учраас бид үүнийг зөв голдрилд нь оруулна.

-Та өнгөрсөн дөрвөн жил тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байсан. Сүүлийн үед энэ асуудал ахин яригдаад байгаа. Чухам яаж хүүг нь бууруулах юм бэ?

-Тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах улмаар цалингийн зээлийн хүүг бууруулах шаардлагыг өнгөрсөн дөрвөн жил цөөнхийн дэд дарга байхдаа тавьж байсан. Энэ хүрээнд Ерөнхий сайдын зүгээс Засгийн газрын наймдугаар сард болсон хуралдаанаар надад үүрэг даалгавар өгч Төрийн банктай хамтарсан ажлын хэсэг байгуулсан. Сайн мэдээ хэлэхэд тэтгэврийн зээлийн хүү, цалингийн зээлийн хүүг бууруулах бүрэн дүүрэн боломжтой. Арга зам нь тодорхой. Ямар ч хууль, дүрэмд өөрчлөлт оруулахгүйгээр банкны тухай хуулийн 9.1-ийг удирдлага болгоод бидний цалингаасаа төлдөг нийгмийн даатгалын хуримтлалыг арилжааны банкинд байршуулах замаар бууруулах арга зам байгаа. Харамсалтай мэдээ гэвэл, ажлын хэсгийн дүгнэлтээр Төрийн банкны зардал маш өндөр байна гэж гарсан. Төрийн банкны урсгал зардал өндөр байгаа нь өгч байгаа зээлийнхээ хүүнд шингэдэгтэй холбоотой. Ажлын хэсэг маржин (банкны үйл ажиллагааны зардал, эрсдэлийн зардал) зургаан хувьд багтаах боломжтой байна гэсэн дүгнэлт өнгөрсөн долоо хоногт өгсөн. Зургаан хувь гэдэг маш өндөр тоо. Энэ зардлыг бид Төрийн банкинд байршуулахдаа хуваалцах шаардлагатай болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн даатгалын сангийн орлого тэр хэмжээгээр буурна гэсэн үг. 2016 оны тавдугаар сарын 17-нд буюу сонгуулийн өмнө нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн үлдэгдэл болох 577 тэрбум төгрөг 11.8 хувийн хүүтэй арилжааны банкуудад нэгээс хоёр жилийн хугацаатай хадгаламж хэлбэрээр байршиж байсан юм байна. Гэтэл тавдугаар сарын 17-ны нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн хурлаар энэ хүүг бууруулаад жилд есөн хувь болгосон. Өөрөөр хэлбэл, бид 577 тэрбум төгрөгөөс гурван хувийн хүүгийн орлого олох боломжоо алдсан. Энд 17 орчим тэрбум төгрөгийн асуудал хөндөгдөж байгаа. Ийм шийдвэрийг би одоогийн байдлаар гаргаж чадахгүй. Төрийн банкны захирал Д.Баярсайхантай уулзаж зургаан хувиа буулга гэдэг шаардлага тавьсан. Энэ бол цэвэр арилжааны зарчмаар явж байгаа хэрэг. Хэрэв Төрийн банк зургаан хувиа буулгаж чадахгүй бол бусад банкуудад би албан ёсоор хүсэлт тавина. Хэн нь надад бага зардал бүхий маржины хүү санал болгоно тэр банктай л би хамтарч ажиллана. Ихэнх хүн цалингаа Төрийн банк, Хаан банкаар авч байгаа байх. Төрийн байгууллагууд болон тэтгэвэр авагчид үндсэндээ энэ хоёр банкаар үйлчлүүлдэг. Энд шударга өрсөлдөөний зарчмыг хангаж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал үүсээд байгаа юм. Өнгөрсөн долоо хоногт бид энэ асуудлыг ярилцсан. Чөлөөт өрсөлдөөний хуулиар цалин, тэтгэврээ авах банкаа сонгодог болгоё гэж урьдчилсан байдлаар ярилцсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ монопол бүхий өнөөдрийн хэв маягийг эвдсэнээр банкууд хоорондоо өрсөлдөж эхэлнэ. Өрсөлдөнө гэдэг үйлчилгээгээ сайжруулж, янз бүрийн шимтгэл хураамж авахаа болино. Улмаар зээлийн хүүгээ бууруулна.

-Өмнөх сайд ажлаа хүлээлгэж өгөхдөө нийгмийн даатгалын санд 900 тэрбум төгрөг байгаа гэж хэлсэн. Одоо хэдэн төгрөг байгаа вэ. Үүнийг ашигтай салбарт хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр оруулах боломж бий юу?

-Харилцах хадгаламжаа нийлүүлээд нэг их наяд төгрөг байдаг юм. Үүний 587 тэрбум төгрөг нь хадгаламж хэлбэрээр, үлдсэн 500 орчим нь харилцах хэлбэрээр бий. Би энэ ажлыг авснаас хойш эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын удирдлагуудтай ярьж байгаад сангийн мөнгийг банкинд хадгаламж хэлбэрээр өгөх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Хадгаламж хэлбэрээр байршуулахад хадгаламжийн хүү дунджаар 15 хувь орчим байгаа. Хадгаламж хэлбэр гэдэг маань тухайн мөнгийг 15 орчим хувьд байршуулах боломжтой гэсэн үг. Харин харилцах хэлбэр нь дунджаар дөрвөн хувь байгаа. Харилцах хэлбэрээр багагүй хэмжээний мөнгө яваад байдаг. Бид 80 тэрбум төгрөгийг харилцах хэлбэрээс хадгаламж хэлбэр рүү шилжүүлье гэдэг тооцоог гаргаад байгаа. Өөрөөр хэлбэл, дөрвөн хувийн хүүтэй байсан харилцах дансыг хадгаламжийн дундаж буюу 15 орчим хувийн хүүтэй байршуулах буюу 11 хувийн хүүтэй орлого олох боломжийг бүрдүүлж байна гэсэн үг. Ийм байдлаар нийгмийн даатгалын хуримтлалд төвлөрдөг сангийн мөнгийг эдийн засгийн идэвхтэй байдалд байлгана. Гадны туршлагаас харахад нийгмийн даатгалынхаа сангаас янз бүрийн салбарт хөрөнгө оруулалт хийдэг. Хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрээр ашигладаг. Гэтэл ийм байдал руу шилжүүлбэл шийдвэр гаргагч улстөрчдөд тавигдах шударга, ил тод, олон нийтийн санаа бодолд тулгуурлаж шийдвэр гаргадаг ийм зарчим үнэндээ манайд байхгүй.

Ямартай ч би энэ салбарт байх хугацаанд манай баг бүрэлдэхүүн ямар нэгэн байдлаар олны эрх ашигт нийцэхгүй, хулгайн шинж чанартай үйлдэл нэгийг ч гаргахгүй. Эрх зүйн орчин нээлттэй болж хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрт шилжүүлчихвэл миний яриад байгаа шиг шударга биш хүн томилогдвол үндсэндээ энэ сангийн мөнгөөр тоглож дуусна. Тэгэхээр би илүү хамгаалалттай байх бодлого барьсан нь дээр юм болов уу гэж бодож байна. Энэ улстөрчид нь жаахан хөгжих хэрэгтэй. Ард иргэдийн хяналт, шаардлага өндөр болох ёстой. Тэрний дараа энэ асуудал хөндөгдөх байх. Энэ дөрвөн жилд хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрт шилжүүлэхийг би туйлын үндэслэлтэй гэж үзэж байна.

-Ирэх оноос хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ шинэчлэгдэж байгаа. Харин цалин, хөлс нэмэгдэх үү?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ ирэх оноос 240 мянган төгрөг болно. Хүний цалин амьдралдаа худалдан авалт хийхэд хангалттай хүрэлцэхүйц байх ёстой байтал өнөөдөр хүрэлцэхгүй байна. Ажил хийж байгаа мөртлөө цалингийн зээлтэй ядуу амьдраад байна. Үүнийг л бид арилгахын тулд ажиллана. 2017 онд цалин нэмэх ямар ч боломж байхгүй. Улсын төсвийн орлого 5.3 их наяд байгаа. Бидний 2017 онд төлөх ёстой зээлийн үндсэн төлбөр 6.3 их наяд шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл нэг их наяд сох дутаж байгаа юм.