Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

---

-2020 оны төсөвт ЖДҮХС-гийн асуудал хөндөгдсөн. Жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид асуулттай хэвээрээ байгаад байна. Та энэ дээр хариулт өгөхгүй юу?

-УИХ 2020 оны төсөв хэлэлцэх үеэр Сангийн яам бүх сангуудыг нэгтгэх асуудлуудыг оруулж ирсэн. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан бол жинхэнэ жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчиддээ очвол маш хэрэгтэй сан. Мэдээлэлд ойрхон хүмүүс энэ сангаас мөнгө зээлж, энэ сан үеийн үед буруу замаар явж ирсэн. Тиймээс энэ санг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэх журмыг яам нь гаргачихсан байхад жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих санг ингэж нийлүүлж болохгүй. Тусад нь үлдээх ёстой гэсэн байр сууриа Ж.Ганбаатар гишүүн бид хэд нийлээд нэгдсэн чуулганаар хатуу илэрхийлсэн л дээ. Улмаар бидний санал дэмжигдэж, Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан бие дааж үлдсэн. Сая Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн зээлд шалгаруулалтад явуулахад яг жинхэнэ жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч 43 аж ахуйн нэгж зээлээ авсан. Тэд баяртай байгаагаа илэрхийлж, талархлын мессэж бидэнд ирүүлсэн.

-2020 оны төсөвт ЖДҮХС-д хэчнээн төгрөг төсөвлөгдсөн юм бэ?

-Ер нь улсын төсөвт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих санд хуримтлуулах мөнгө бол маш бага буюу бараг тусгагдаагүй орж ирсэн. Энэ санд мөнгө тусгагдах ёстой. Багаар бодоход 50 тэрбум төгрөг тусгагдах ёстой. Тусгагдахдаа улсын төсвийн 10 хувь нь ч юм уу энэ санд очдог байх ёстой гэсэн байр суурийг баримталсан. Гэхдээ улсын төсөв амаргүй байгаа энэ үед ингэж төсвийн тодорхой хувийг ЖДҮХ санд үлдээх бололцоогүй. Гэхдээ ЖДҮХС-д буцаан олголтоос мөнгө орно.

-Энэ санд мөнгө тусгагдахгүй гэсэн үг үү?

-Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр мөнгө тусгах ёстой гэсэн байр суурийг бид илэрхийлээд ямар ч байсан тодорхой мөнгийг тусгана. Гэхдээ хангалтгүй байгаа. Бидний зүгээс жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн мөнгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллана. Энэ хоёр санд очих мөнгө нэмэгдсэнээр ажлын байр бий болгох, эргээд бичил бизнес, жижиг дунд үйлдвэрэл хөгжиж дэвших маш чухал ач холбогдолтой шүү дээ. Тиймээс бид энэ асуудалд анхаарч байгаа. Гэхдээ санхүүжилт хангалттай хэмжээнд биш байгаа. Тиймээс бид ирэх оны төсөвт дахин тодотгол хийвэл Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн мөнгөнд оруулах бололцоотой.

-Гадаад, дотоодын эх үүсвэрээс хөрөнгө татах бололцоо хэр байдаг вэ?

-Гадаад дотоодын эх үүсвэрээс хөрөнгө татах бүрэн бололцоо байгаа гэдгийг салбарын сайд болон Сангийн сайд ч ярьж байгаа. Энэ бололцоон дээр Эдийн засгийн байнгын хороо шахаж ажиллана.

-Ер нь улс орны хөгжил үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжих асуудалд чиглэдэг л дээ. Хүрэх ёстой эзэндээ хүрч чадахгүй байгаа асуудлыг та хөндлөө. Гишүүд өөрсдөө ЖДҮХС-гаас зээл авах боломжгүй болсон шүү дээ. Тиймээс төсөв дээр энэ санд мөнгө төсөвлөхгүй байна уу гэх хардлага бас байна л даа…

-Энэ удаа харин ч дэвшил гарчихсан байгаа. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас олгож байгаа зээл маш өндөр шалгууртай байсан. Тиймээс жинхэнэ жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид авч чадахгүй байсан. Харин өнөөх өндөр шалгуурт нь нийцдэг томоохон аж ахуйн нэгжүүд хэдэн тэрбумаар нь авчихсан асуудал гарсан шүү дээ. Ер нь Засгийн газрын тусгай сангуудын хөрөнгө хэрхэн зарцуулагдсан талаарх сүүлийн 10 жилийн судалгааг харахад мэдээлэлд ойрхон албан тушаалтнууд тэрбум, тэрбумаар нь авчихдаг нь үнэн юм билээ. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан үүний нэг илрэл. Эрх мэдэлтнүүд энэ мөнгийг дараа нь өөрсдөө авахын тулд өөрсдөдөө тохирсон дэндүү өндөр шалгуур тавьдаг. Жинхэнэ жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа иргэд тэр шалгуурыг нь хангаж чаддаггүй асуудал байдаг. Тийм учраас Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлийн яамнаас журмаа өөрчилсөн. Тус журмаар яг жинхэнэ жижиг дунд үйлдвэрлэгчид зээлийн шалгуурт тэнцэж, хөнгөлөлттэй зээл авах зөв журам гарсан. Энэ журам хэрэгжээд явж байгаа учраас маш том дэвшил гарсан. Үүнийг жижиг дунд үйлдвэрлэлийг тойрсон шуугианы бас нэг нааштай үр дүн гэж харж байгаа. Тэр өндөр шалгуурыг намсгасан учраас эерэг хандлагууд гарч байна. Очих ёстой эзэндээ хөнгөлөлттэй зээл маань очиж чадаж байгаа.

-Ипотекийн зээлийн асуудлаар та үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ёстой гэж байсан энэ талаар тодруулбал?

-2013-2017 оны үед Монголбанк энэ хөтөлбөрийн зээлийг дангаараа санхүүжүүлж байсан. Энэ нь ихээхэн үр дүнтэй байсан. Шинээр олон залуу гэр бүл орон сууцтай болсон. Гэтэл одоо ипотекийн санхүүжилт нь тодорхойгүй болчихжээ. БХБ-ын сайд “Ирээдүй өв” сангаас санхүүжүүлэх тухай мэдэгдээд л, үүнийг нь Сангийн сайд нь үгүйсгээд л. Монголбанк нь Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийн хүрээнд эндээс гарахаа мэдэгдээд л тодорхойгүй болчихоод байна л даа. Энэ оны дөрөвдүгээр сараас эхлээд Засгийн газрын энэ эх үүсвэрийн хүүг дөрвөн хувиас нэг хувь болгож бууруулсан. Ингэснээр банкуудын өөрийн эх үүсвэрээс Засгийн газрын санхүүжилтийн хэмжээнээс хэтрүүлэхгүйгээр найман хувийн ипотекийн зээл олгох энэ журам үйлчилж эхэлсэн. Энэ хүрээнд 430 орчим тэрбум төгрөг гарч ирж байгаа. Бидний хийсэн ажил зорилтот бүлэгтээ хүрсэн үү гэдэг эргэлзээтэй байгаа шүү дээ, тиймээс энэ асуудлыг хөндсөн.

-Их хааны мэндэлсэн өдрийг “Монгол бахархлын өдөр” хэмээн нэрийдэж бүх нийтээр ёслон тэмдэглэж байх тухай заасан. Энэ өдрийн талаар таны бодол…

-Энэ бол маш чухал зүйл. Монгол Улс түүхээрээ бахархдаг. Өнөөдөр дэлхий биднийг Их эзэн Чингис хаанаар мэддэг болсон. Тийм учраас энэ өдөр монгол бахархлын өдөр, монгол түүхийн өдөр юм. Дэлхий дахинаа тусгаар тогтнолоо баталгаажуулж, их түүхийг бий болгоход чухал нөлөө үзүүлсэн аугаа хүн бол Чингис хаан учраас энэ өдрийг Монгол бахархлын өдөр болгон тэмдэглэх нь хамгийн зөв.

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

---

-УИХ-аар 2020 оны төсвийн хуулийг батлагдлаа. Та 2020 оны төсөв дээр хамгийн их шүүмжлэлтэй хандаж байсан гишүүн. Ер нь таны бодлоор орон нутгийн төсвийн бодлогод нааштай, дорвитой өөрчлөлт байна уу?

-Төсвийн нийт зарлага нь 13.8 их наяд төгрөг болж 2.2 их наядаар өссөн. Урсгал зарлага 9.9 их наяд төгрөг. Энэ нь юуг илэрхийлж байна вэ. Бодоод үзье л дээ. Хотод сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байгаа. Харин хөдөөд нэг ээлжээр хичээллэдэг. Гурван ээлжийг хоёр ээлж болгож нийгмийн дэд бүтэц рүү хөрөнгө оруулалт чиглэсээр л байна. Хөдөө эзгүйрсээр, хүн ам цөөрсөөр, аймаг хот руу шилжиж төвлөрөл ихэссээр. 2014 онд төсвийн орлого 4.7 их наяд, зарлага 5.6 их наяд, 2017 онд төсвийн зарлага 7.7 их наяд, зарлага 2014 оноос 8.2 их наядаар өссөн байна. Гэтэл орон нутгийн төсвийн суурь орлого, орон нутгийн хөгжлийн санд зарим нэмэлт орлогыг тусгаж орон нутгийн төсвийн нийт орлого, зарлага ДНБ-д 8.11 хувийг эзэлж байна. Орон нутгийн хөгжлийн санг өнгөрсөн жилийнхээс 45 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж байна. 2.2 их наяд төгрөгийн зарлагын өсөлтөөс зөвхөн хоёр хувийг орон нутгийн хөгжил рүү зарцуулж байна гэхээр харамсалтай тоо. Улсын хэмжээнд эдийн засгийн бодит сектор томоохон бүтээн байгуулалт хийх чиг бодлого тодорхойгүй байгаа юм чинь төвлөрлийг сааруулах, бүс нутгийн хөгжлийг хангах, сумдаа жигд хөгжүүлэх, орон нутгийн бие даасан хөгжлийн бодлогыг дэмжих чиг хандлага ч бүр тодорхойгүй байгаа юм байна.

-Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уул уурхай дагасан бүтээн байгуулалтаа яаралтай хийх хэрэгтэй. Тухайлбал зам, ус, цахилгаан гэх мэтээр орон нутгийн иргэдийн ая тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэхгүй бол байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй, эдийн засгийн бодит дэмжлэггүй учраас нутгийн иргэдийн шүүмжлэл ихэссээр. Иймээс 2020 оны төсвийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм. Ер нь эдийн засгийн гол түшиц салбар болон бүс нутгаа төрийн бодлогоор дэмжиж байж эдийн засгийн бааз суурь нэмэгдэх нь төсвийг боловсруулж байгаа төрийнхний харах хамгийн чухал өнцөг байсан л даа, үүнийг ойлгохгүй байна. Төрийн болон төсвийн бодлогоор л зохицуулалт хийх нь үгүйлэгдэж байна.Үнэхээр боломжгүй төсөв байсан бол би үүнийг ойлгоно.

-2019 оны төсөв нэлээн тогтворжилттой байлаа. 2020 онд төсөв тогтворжилтоо хэрхэн хадгалагдах бол?

-2020 онд төсвийн орлогын өсөлтөд гол нөлөөг хил гаалийн нэвтрүүлэх чадвар тоног төхөөрөмжийг эрс сайжруулах замаар гаалийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлж татварыг бүрэн хураах, татварын шинэчлэлийн үр дүнд татварын бааз суурь өснө гэж үзсэн байна. Би үүнд шүүмжлэлтэй байгаа. Сангийн сайдын мэдээлснээр Гашуунсухайт зэрэг хэд хэдэн боомтуудыг сайжруулах талаар ярьсан. Гэхдээ эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлж буй хилийн боомтуудаа жигд хөгжүүлэх асуудал чухал, энэ сүүлийн хоёр жил хийгдэж байна, цаашид ч дунд хугацаанд хийгдэнэ.

-Өмнөговь аймгийн хувьд асуудал хэр байна…

-Манай аймаг хоёр хилийн боомттой. Шивээхүрэн хилийн боомт дээр шинэчлэл хийгдэхгүй удаашралтай байна. Ер нь усгүй, тоггүй, замгүй, тохижилт муу, хил дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн ажиллах, амьдрах нөхцөл муу байна. Ийм байхад Цагаан дэл гээд гурав дахь хилийн боомтыг шинээр нээнэ гэдэг асуудлыг нутгийн иргэд хүлээн зөвшөөрөхгүй үгүйсгэж байгаа.

-Тогтворжилт хангахгүй байгаагаас хүнд нөхцөл байдлууд үүсч байна шүү дээ…

-Манай улсын улс төр, хууль эрх зүй, эдийн засаг, санхүүгийн үйл ажиллагааны увайгүй байдлаас шалтгаалан саарал жагсаалтад орсон явдал нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хумигдах, дотогшлох хөрөнгийн урсгал багасах сөрөг, үр дагавар бий болох эрсдэлтэй боллоо. Мөн Үндсэн хуулийн Цэцийн их суудлын хуралдаанаар шийдвэрлэсэн АМНАТ-ийн хууль эрх зүйн орчны асуудал бүрхэг байна, Сангийн яам, Уул уурхайн яам ойлголцлын зөрүүтэй мэдээлэл өгсөөр байна. Санхүүгийн хямралтай холбоотой Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрөөр 2017 онд Нмйгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг жил бүр өсөхөөр хуульчилсан, энэ нь бизнес эрхлэгч, аж ахуйн нэгжүүдэд хүндээр тусч байна. Ажил олгогчдоо төрийн бодлогоор дэмжих, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, тогтвортой жигд хөгжүүлэх, дотоодын үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого орхигдож байна. 2020 оны төсөвт ЖДҮ-ийн санд нэг ч төгрөг хуваарилсангүй. Мөн саарал жагсаалттай холбоотойгоор манай улсын гадаад эдийн засгийн орчин эрсдэлтэй болсон гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

-Төсвийн байнгын хороо төсвийн алдагдал дээр ажиллаж чадсан уу?

-Төсвийн алдагдал хоёр их наяд болж өнгөрсөн жилийнхээс эрс нэмэгдсэн. Төсөв ч урт дунд хугацаанд ачааллаа дийлж чадахгүй хэмжээнд хүрч байна даа. Засгийн газрын өргөн барьсан төсвөөс урсгал зардлыг бууруулснаар алдагдлыг нэг их наядаар бууруулах боломжийн талаар яригдсан. Энэ мэт өөрчлөлтүүдийг хийж чадаагүй.

-Гадаад зээл тусламжийн талаар таны байр суурь, ер нь таны бодлоор энэ оны төсвийг хэрхэн батлагдлаа гэж дүгнэж байна…

-2020 онд нийт гадаад зээл тусламж 1.446.6 тэрбум төгрөг бөгөөд үүнээс 1.296.3 тэрбум төгрөг нь гадаад улсууд, олон улсын байгууллагаас авч ашиглах зээл байна. Эдгээр зээлийн өр төлбөрийн асуудал тодорхойгүй, төслийн зээлийг байгаль орчныг хамгаалах, цэвэрлэх байгууламж, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн үйлчилгээг өргөжүүлэх зориулалтаар ашиглана. Нефть бүтээгдэхүүн, эрчим хүчний хангамж, дэд бүтцийн хөгжилд нийт зээл тусламжийн 35 хувийг зарцуулах юм. Эдгээрээс үзэхэд тус улсын бүтээн байгуулалт, нийгмийн хөгжлийн арга хэмжээ үндсэндээ гадаадын төслийн зээл, тусламжийн хөрөнгөөр санхүүжиж байна. Энэ нь манай үндэсний санхүүгийн зах зээл бүтээн байгуулалтын томоохон хөтөлбөрт оролцож чадахгүй байгааг харуулж байна. Үүгээрээ 2020 оны төсвийг муу төсөв боллоо гэж үзэж дэмжээгүй.

-Өнгөрсөн оны төсвийн гүйцэтгэлийг ямар түвшинд харж байгаа вэ?

-2020 онд нэгдсэн төсвийн орлого 12.9 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ний 31.71 хувийг эзэлж байна. Төсвийн орлого 2019 оны батлагдсан хэмжээнээс 16.6 хувиар буюу 1.8 их наяд төгрөгөөр өсгөж төлөвлөсөн байна. 2019 оны эхний хагас жилд эдийн засгийн өсөлт 7.3 болсон, нүүрс, төмрийн хүдэр, алтны экспорт нэмэгдсэнээс шалтгаалан экспортын хэмжээ гадаад худалдааны тэнцэл ашигтай гарсан. 2019 оны хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр гадаад худалдааны эргэлт 13.9 тэрбум ам доллар, гадаад худалдааны тэнцэл 1.5 тэрбум ам доллар болохоор байна. Гадаад худалдааны тэнцэл сайжирч байгаагаас урсгал тэнцэн улмаар төлбөрийн тэнцэл 2019 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр ашигтай гарах төлөвтэй. 2019 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өссөн зэргээс үзэхэд 2019 он бол тус улсын эдийн засаг, бизнесийн хөгжилд харьцангуй тогтвортой жил болжээ гэж харагдаж байна.

-Дубайн гэрээний асуудал УИХ-д орж ирж байна. Та Өмнөговь аймгаас сонгогдсон гишүүн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Дубайн гэрээний талаар ярихад хараахан эрт байна.

Энэ удаагийн “Ном ярьж өгье” буландаа сагсан бөмбөг сонирхогч хүүхэд залуучуудын заавал унших ёстой “Холбон тоглогчид” номыг онцолж байна. Орчуулагч Н.Энхбаярын бүтээл болох тус ном нь түүний сагсан бөмбөг болон хөлбөмбөгтэй холбоотой ес дэх ном. “Холбон тоглогчид” ном нь Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лигийн хамгийн шилдэг холбон тоглогчдын талаар өгүүлдэг. Өнөөгийн Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лигийн шилдэг 10 багийн гол тоглогч эсвэл лигийн шилдэг 10 тоглогчийн дийлэнх нь холбон тоглогч гэдэгтэй спорт сонирхогчид санал нийлэх биз ээ. Багийнхаа тоглолтыг удирдах, довтолгоо зохион байгуулах үүрэгтэй байсан холбон тоглогчид эдүгээ олон талт тоглолтоороо бүхнийг гайхшируулж байгаа билээ. Тэдгээр шилдгүүдээс энэ номонд долоог нь сонгож, намтар түүхийг нь уншигчдад танилцуулснаараа онцлогтой юм. Тодруулбал, Кайри Ирвинг, Энтони Паркер, Дэмиан Лиллард, Кристофер Пол, Айзайя Томас, Жонатан Уолл, Расселл Уэстбрук нар юм.

Номонд тухайн тоглогчийн үүх түүхийг төрөхөөс нь эхлээд нуршин өгүүлэхийг хичээсэнгүй. Харин үүний оронд өдий зэргийн амжилт, өндөрлөгт хүрэхэд нь юу нөлөөлснийг, яагаад ийм мундаг тоглогч болсныг нь ойлгуулах хамгийн сонирхолтой, өмнө нь олны сонорт хүрч байгаагүй нийтлэл, эсээг сонгон номдоо оруулжээ. Жишээ нь, К.Ирвингийн бага нас, дунд сургуулийн амжилт, хувь хүний төлөвшил, түүнд хамгаас их нөлөөлсөн хүн болох аавынх нь тухай нийтлэл бий. Орчин цагийн сагсан бөмбөгчдийн өнгө төрх, чанар чансаа, авьяас чадварыг тодорхойлж буй тоглогчийн тухай энэхүү ном таны таалалд нийцнэ байх. Байж боломгүй үсрэлт, тэсрэлт, бие махбодьтой Рассэл Вэстбрүүкийн гайхамшигт бие махбодийн нууцийг энэ номонд мөн задалжээ. Жонатон Уолл буюу “галзуу жэй” хочит гудамжны дээрэнгүй, дээрэмчин залуу хэрхэн Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лигийн шилдэг тоглогч болсон. Тэрээр хэрхэн ядуусын хорооллын тэдгээр харанхуй өдрүүдийг даван туулж, жилийн 40 сая ам.долларын орлоготой тоглогч болж чадсан бэ гэх мэт олон асуултын хариулт энэ номонд буй. Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лигийн шилдэг тоглогчид ихэвчлэн хар бараан амьдралаас өндөрлөгт хүрсэн байдаг. Тони Паркер гэх Франц залуу Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лиг гэх энэ том хаалганы өмнө ирээд хэрхэн хүнд бэрхийг даван туулсан, яаж дөрвөн удаагийн аварга болж, үнэ цэнэтэй тоглогч болсон түүхийн талаар ч мөн өгүүлжээ. Түүнчлэн өөрөөс дор хаяж 15 см өндөр залуустай тоглодог жижиг Айзайя Томасын түүх хамгийн гайхалтай нь. Сагсан бөмбөгийг зүрх сэтгэлээрээ хэрхэн тоглодог болохыг тэрээр өөрийн амжилтаараа харуулж чадсан юм. Түүнчлэн намхан нуруутай залуус сагсан бөмбөгт хэрхэн амжилтад хүрч болохыг тэрээр өөрийн гайхамшигт түүхээрээ баталж чадсан. Мөн Америкийн үндэсний сагсан бөмбөгийн лигийн хамгийн шилдэг сэтгэл зүйтэй тоглогчдын нэг Дэмиан Лиллард, хамгийн өндөр IQ-тэй тоглогч Кристофер Пол нарын түүхийг энэ номноос уншаарай.

Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзоригтой ярилцлаа.

---

-Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн нийгмийн даатгалын шимтгэл хоёр хувиар нэмэгдэх гэж байгаа. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Анх тухайн үеийн Засгийн газар олон улсын валютын сантай санхүүгийн өргөтгөсөн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хүрээнд Нийгмийн даатгалын сангийн алдагдлыг бууруулах зорилгоор нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлэх хууль УИХ-д өргөн барьсан. Тус хууль 2017 оны дөрөвдүгээр сард батлагдаж байлаа. Энэ хууль өдгөө хүчин төгөлдөр хэрэгжээд явж байна. 2020 онд ажил олгогч болон даатгуулагчийн төлөх хувь хэмжээ тус бүр нэг хувиар нэмэгдэнэ. Ингэснээр даатгуулагчийн төлөх хувь хэмжээ 13.5-аас 15 хувь болно. Хувь хүний төлөх хэмжээ 14.5 хувь болж байгаа. Сайн дурын даатгалд шимтгэл төлж байгаа иргэдийн хувьд 12.5 хувь болно. Даатгалын хууль тогтоомжинд өөрчлөлт оруулсан, валютын сантай хамтарч өргөтгөсөн хөтөлбөр хэрэгжүүлэхтэй холбоотойгоор Нийгмийн даатгалын хуульд өөрчлөлт оруулсан хуульд иргэдийн зүгээс нэлээд шүүмжлэл гарч байна. Нөгөө талаас амьдрал дээр хэрэгжихэд үндэслэл муутай гэж өөрчлөлт оруулсныг мэдэж байгаа байх. Тухайлбал, нийгмийн даатгалын хуульд өөрчлөлт орсон хуулиар тэтгэврийн насыг жил тутам зургаан сараар нэмэгдүүлж, 65 болгох хууль батлагдсан. Энэ асуудалд үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагуудтай манай яам хамтран ажлын хэсэг гаргаж, тэтгэврийн насыг жилд зургаан сараар нэмэгдүүлсэн энэ заалт Монгол орны өнөөгийн нөхцөл байдалд хараахан нийцэхгүй байна гэж өөрчлөлт оруулсан.

Өөрөөр хэлбэл сүүлийн хорин жилийн судалгааг аваад үзэхэд монгол хүний дундаж наслалт жилд 3.5 сараар нэмэгдэж ирсэн байдаг. Тиймээс үүнийг бодит байдлаас давсан хуулийн заалт орсон байна хэмээн жилд тэтгэврийн насыг зургаан сараар нэмэгдүүлэх өөрчлөлт оруулж, нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авах тэтгэврийн насыг жилд зургаан сараар биш, гурван сараар нэмэгдүүлэхээр хуулинд өөрчлөлт оруулсан. Тухайн үедээ үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагуудтай хамтарсан ажлын хэсгээс нийгмийн даатгалын шимтгэлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан асуудалд өөрчлөлт оруулах боломжгүй юм байна гээд үлдээсэн. Энэ 2017 онд батлагдсан хууль хэрэгжиж байгаа. Гэхдээ нийгмийн даатгалын сангийн алдагдлыг бууруулна гээд зөвхөн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлэх замаар алдагдлыг бууруулах ёсгүй гэж үзэж байгаа. Нөгөө талдаа даатгалд шимтгэл төлөгчдийн хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Энэ хүрээнд бид ирэх жилээс сайн дурын даатгалд хамрагдагчдын хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байгаа.

-Ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Малчид хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн төлж чадаагүй явж ирсэн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэг удаа нөхөн төлүүлэх ийм хууль хэрэгжинэ. Нийтдээ 400 орчим мянган малчин хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч иргэд байгаа гэх судалгаа, бий. Хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа иргэдийн 30 гаруй хувь, малчдын хорин хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байна. Харин үлдсэн 70-80 хувь нь нийгмийн даатгалын гадна яваад байгаа юм. Тиймээс энэ нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэг удаа нөхөн төлүүлэх хуулийг идэвхжүүлснээр нийгмийн даатгалд хамрагдах хүрээ нь нэмэгдэнэ гэж тооцож байгаа. Уг нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлж байгаа, хамрах хүрээг нь өргөтгөж байгаа хоёр бодлогын хүрээнд улсын төсвөөс авах татаас 200 гаруй тэрбум төгрөг буурахаар байгаа. Цаашдаа бид нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлэхгүй, хамрах хүрээг нь өргөжүүлж өгнө гэсэн бодлого баримталж байгаа. Цаашдаа бид олон улсын байгууллагуудын санхүүгийн дэмжлэгийг аваад нийгмийн даатгалынхаа одоогийн тогтолцоонд өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзсэн. Нийгмийн даатгалын тогтолцоог гурван давхаргат тогтолцоонд оруулж өгье, суурь тэтгэвэр олгодог болъё, хоёр дахь шатны тэтгэврийг улсад ажилласан жил авч байсан цалин төлж байсан шимтгэлээсээ хамаараад нэмэгдэл тэтгэвэр авах, мөн хувийн тэтгэврийн даатгалын системийг оруулж ирье гэдэг чиглэлээр ажиллаж байна. Чадвал УИХ-д ойрын хугацаанд энэ хуулийн төслийг өргөн барихаар ажиллаж байгаа.

-Зөвхөн хуульд өөрчлөлт оруулах нь гарц болж чадах уу?

-Нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжинд өөрчлөлт оруулахын зэрэгцээ нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдлийг аль болох эрсдэлгүй, хөрвөх чадвартай байлгах бодлого хэрэгжүүлэхээр болсон. Өнгөрсөн лхагва гаригийн УИХ-ын чуулганаар 2020 оны төсөв болоод Нийгмийн даатгалын сангийн тухай хууль батлагдсан. Энэ хуульдаа нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдлийг Засгийн газрын бонд худалдаж авах ба Монголбанкны үнэт цаас худалдаж авдаг байх эрхийг нэмэгдүүлбэл нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдлийг зөвхөн арилжааны банкинд байршуулж, эрсдэлд оруулахаас зайлсхийж Монголбанкны үнэт цаас авдаг байх нөхцөл, боломжийг бүрдүүлж байна.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлж байгаа нь “Капитал” банкинд үүссэн өрийг барагдуулах үйл ажиллагаа явуулж байна гэх хардлага зарим хүмүүст байна…

-Тийм зүйл байхгүй. “Капитал” банктай холбоотой асуудал 2019 оны хавар үүссэн асуудал. Гэтэл нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлэх хууль чинь өмнөх Засгийн газрын үед буюу 2017 оны дөрөвдүгээр сард батлагдсан хууль шүү дээ. Энэ батлагдсан хууль одоог хүртэл хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа. “Капитал” банктай холбоотой үүссэн асуудал нийгмийн даатгалын сангийн тайлан баланс дээрээ авлага бүртгэгдээд явж байгаа.

-“Капитал” банкнаас авлагаа авч чадсан уу?

-Одоогоор “Капитал” банкны авлага хараахан барагдаагүй байна. Нийгмийн даатгалын сангаас 105 тэрбум төгрөгийн үлдэгдэл “Капитал” банкинд байгаа. Монголбанкны эрх хүлээн авагчдад нэг л зүйлийг бид хэлж байгаа. Нийгмийн даатгал сангийн хөрөнгийг төсвийн хөрөнгө гэж үзэж болохгүй. Иргэд ирээдүйд өөрсдийнхөө нийгмийн хамгаалалтдаа үүсэх эрсдэлээ даатгуулж төлсөн мөнгө. Тиймээс хадгаламж эзэмшигчийн мөнгөтэй адилтган үзэж, төсвийн мөнгөнөөс өр авлага барагдуулахын өмнө буюу хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөтэй адилтгаж, эхний ээлжинд барагдуулах ёстой гэх шаардлагыг тавьж байна.

-Нийгмийн даатгалын сангийн дансны үлдэгдэл хэд байгаа вэ?

-Таван төрлийн сан бий шүү дээ. Тэтгэврийн даатгалын сан, Үйлдвэрлэлийн ослын сан, Тэтгэмжийн сан, Ажилгүйдлийн даатгалын сан, Эрүүл мэндийн даатгалын сан гээд таван сангаас Нийгмийн даатгалын сан бүрддэг. Тэтгэврийн даатгалын сан нь алдагдалтай яваад байгаа учраас улсын төсвөөс санхүүжилт авч үйл ажиллагаа явуулж байна. Бусад дөрвөн сан нь алдагдалгүй явдаг.

-2019 онд нийгмийн даатгалын тэтгэврийн сан улсын төсвөөс 600 тэрбум төгрөгийн татаас авч тэтгэврийг олгож байна гэсэн. Алдагдалгүй чөлөөт үлдэгдэлтэй сан байж яагаад улсын төсвөөс татаас авдаг юм бэ?

-Өмнө нь нийгмийн даатгалын сангуудын хооронд гүйлгэж зарцуулдаг ийм байдал байсан. Тийм учраас бид нийгмийн даатгалын санг эрсдэлгүй байлгах ёстой гэдэг үүднээс хуульд өөрчлөлт оруулаад сангууд хооронд нь гүйлгэж зарцуулах эрхийг нь хаагаад өгчихсөн юм. Тиймээс тэтгэврийн даатгалын сангууд алдагдалтай, бусад дөрвөн сан нь алдагдалгүй яваад байна. Нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдэл өнөөдрийн байдлаар 50 орчим тэрбум төгрөг.

-Хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хүсэлт гаргасан хүүхэд бүрт олгох хуулийн төслийг хэлэлцэж эхэллээ. Энэ талаар тайлбарлахгүй юу?

-УИХ 2019 онд тогтоол гаргаж, хүсэлт гаргасан хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгө олго гэсэн. Засгийн газар тогтоол гаргаад хэрэгжүүлж байгаа. Энэ оны төсөвт 916 мянган хүүхдэд мөнгө олгохоор байсан. Зургадугаар сард нийт хүүхдийн 85 хувь буюу нэг сая хүүхдэд хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж олгож байгаа. Ирэх оны төсөвт мөн ингэж тусгасан. Ирэх онд хүүхдийн мөнгө олгох асуудал дээр дутах талтай. ҮСХ-ноос ирэх онд хүүхдийн тоо нэг сая 193 мянгаар болно гэсэн тооцоолол бий. Хэрвээ энэ тогтоол батлагдвал 1.1 сая хүүхэд бүрт мөнгөн тэтгэмж олгоно. Өнгөрсөн хугацаанд нийт хүүхдийн 95 хувь нь хүүхдийн мөнгө авч ирсэн. Ингээд тооцохоор нэг сая 130 мянган хүүхдэд олгох болно. Ирэх оны төсөвт нэг сая хүүхдэд хүүхдийн мөнгө олгохоор төсөвлөсөн. Тэгэхээр 130 мянган хүүхдийн 27 тэрбум төгрөгийг олох асуудал үүсэх байх.

УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

---

-Ажлын байрны бэлгийн дарамттай холбоотой заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасч, Зөрчлийн хуульд 100 мянган төгрөгөөр торгохоор болсон нь энэ төрлийн гэмт хэрэг үгүй болсон гэж үзсэнийх үү. Эсвэл хохирогчдыг нь хохироод үлдэг гэсэн басамжлал уу?

-Ажлын байран дахь бэлгийн дарамт чимээгүй тахал шиг л байна. Мэдээж ажил дээрээ ямагт дарамтанд орж байгаа хүмүүс тэр бүр энэ асуудлаа ил зарлаад байх боломж нөхцөл өнөөдрийн нийгэмд алга. Гэлээ гээд ажилтан, албан хаагчаа элдэвлэдэг албан тушаалтнуудыг 100 мянган төгрөгөөр торгоод толгойг нь илээд байж болохгүй. Хохирогчдын тоог цаашид нэмэхгүй, эл чимээгүй тахлыг дарах үүднээс зохих хуульд өөрчлөлт оруулах цаг нь болжээ. Тиймээс бид 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 19-нд Төрийн ордонд “Ажлын байр-Аюулгүй орчин” хэлэлцүүлгийг зохион байгуулах гэж байна. Европын холбоо энэхүү хэлэлцүүлэгт ач холбогдол өгч хамтран ажиллаж байгаа. ХЗДХЯ, ХЭҮК, Хүний эрхийн дэд хороо болон төрийн бус байгууллагууд оролцоно. НҮБ, АНУ, Австрали, Унгар, Франц, Герман зэрэг улсын Элчин сайд нар хэлэлцүүлэгт урилгаар оролцоно. Бид олны хүчээр нийгэмд эерэг хандлага түгээж, бэлгийн дарамтын бүх хэлбэрийг утсгахаар далайцтай ажил хийхээр зорьж байна.

-Ямар, ямар хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах боломжтой вэ?

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад “Ажил мэргэжил, хөдөлмөрийн харилцаанд дарамтыг хориглох” заалтын хүрээнд ажлын байран дахь бэлгийн дарамтыг хориглох, хариуцлагын тогтолцоог тодорхой болгож тусгахаар ажиллаж байна.

-Дэлхийн 130 гаруй улс ажлын байран дахь бэлгийн дарамтыг хүний эрхийн ноцтой зөрчил гэж үздэг. Манай улсын хувьд байдаг л зүйл мэт үл тоож байна л даа. Ажлын байрны бэлгийн дарамттай холбоотой асуудлыг ямар хуулиар зохицуулах ёстой байдаг юм бэ?

-Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулиар энэ асуудлыг зохицуулж ирсэн. Гэхдээ байгууллагууд хуулийг хэрэгжүүлээгүйгээс болоод асуудал даамжирч байгааг анхаарах ёстой болов уу. Яамд, аймаг, сумдын ЗДТГ, төрийн байгууллагууд хуульд заасны дагуу байгууллагын дотоод журмандаа энэ талаар зааж бэлгийн дарамт учруулахыг хориглож өгөх ёстой. Энэ ажил явдаггүй дээ. Хүний эрхийн үндэсний комиссоос 2018 онд ажил олгогчид хуульд заасан арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн талаар дүн шинжилгээ хийсэн байдаг. 21 аймгаас асуулга авахад Дорноговь, Говь-Алтай, Ховд, Хөвсгөл аймаг хариу ирүүлээгүй байх жишээний. Хууль байгаад хэрэгжүүлэхгүй бол яах юм бэ. Олон талт асуудал байгаа биз дээ. Хууль гаргаад л, шат шатны байгууллагууд нь мөрдөж, хэрэгжүүлэхгүй бол батлаад яах юм бэ. Манай улсад хариуцлагын тогтолцоо ямар байгааг энэхүү жишээнээс харчихаж болно.

-Ажлын байран дахь бэлгийн дарамтыг зогсоохын тулд байгууллагын дотоод журмыг гаргаж мөрдөх ёстой юу?

-Яг зөв. Байгууллагын дотоод журам гаргаад түүнийг зөрчиж ажилтандаа хохирол учруулсан, ажиллах боломж нөхцөлөөр барьцаалан дарамталсан бол дор нь хариуцлага тооцдог болцгооё. Байгууллага, ажил олгогч ажлын байран дахь бэлгийн дарамтаас урьдчилан сэргийлэх хэм хэмжээг дотоод журмандаа тусгаад өгчихөөсэй. Хэрэв хэрэгжүүлээгүй, эсвэл журмаа зөрчсөн тохиолдолд ажлын байран дахь бэлгийн дарамт үйлдэгчид тооцох хариуцлагыг Зөрчлийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж зөвхөн 100 мянган төгрөгөөр торгоод өнгөрдөг болмооргүй л байна. Ажлын байран дахь бэлгийн дарамтыг гэмт хэрэгт тооцож Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг нь болжээ гэдгийг амьдрал дээр гарч байгаа кэйсээс харж болно. Ажлын байран дахь бэлгийн дарамтад өртсөн хохирогчдод сэтгэл зүйн болон нөхөн сэргээх үйлчилгээ, хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх, ажлын байрны баталгааг нь хангах, хохирогчийг хамгаалах зохицуулалтыг зохих хууль тогтоомжид тусгах ёстой зэргээр хийх ажил бас их байна. Төрийн албаны тухай тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 39 дүгээр зүйлийн 39.1.4 дэх хэсгийн болон 48 дугаар зүйлийн 48.7 дахь хэсгийн заалт зөвхөн төрийн захиргааны болон тусгай албан хаагчид хамаарахаар ялгамжтай тусгасныг өөрчилж төрийн улс төрийн болон үйлчилгээний албан хаагчийг мөн адил хамааруулж хуульчлах ёстой.

-Хүйсийн тэгш эрхийн төвөөс хийсэн судалгаанд “Гурван хүн тутмын нэг нь ажлын байрандаа бэлгийн дарамтад өртөж, хохирогч болсон хэн нэгнийг мэддэг”, “Таван эмэгтэйн нэг нь өөрөө хохирогч болсон” гэж дурьдагдсан байдаг. Тэгэхээр энэ төрлийн гэмт хэрэг манай улсад чимээгүй тахал болчихсон юм биш үү?

-Тэгж хэлж болно. Хуулийн хүрээнд асуудлыг шийдэх боломж өнөөдөртөө лав алга. Гадаад улс оронд бэлгийн дарамт учруулсан албан тушаалтыг ямархуу журмаар шийдвэрлэж байгааг манайхан харж байгаа байх. Хүний эрхийн үндэсний комисст ирүүлсэн өргөдөл, гомдлуудыг харж байхад үнэхээр яах вэ гэсэн арга барагдмаар зүйлүүд ч гарч ирж байна.

-Хохирогчид ичиж, ажилгүй болохоос эмээж байгаа нь нэг талдаа хуулийн зохицуулалт, нөгөө талдаа ядаж л гэр бүлийнхэн нь ойлгохгүй байх вий гэдгээс түгшиж ил гаргадаггүй, эсэргүүцдэггүй сул тал бий. Ийм тохиолдол гарч байсан уу?

-ХЭҮК-д гаргасан өргөдөл, гомдлууд дунд ийм жишээ олон бий. “Би чамд татагдаж байна. Ганц удаа тэгэх үү, ахиж чамайг зовоохгүй гэснээ сүүлдээ “Чи халагдсан, коммунист зулбасга, ямар ч сэтгэл байхгүй чи муу баас ХУ намын хулгайч нарын хүүхэд, би чамайг ажилд авдаг буруудсан байна. Ямар ч байсан ажлаа ол, чамайг ажиллуулахгүй…” гэх зэргээр 46 мессэжийг дарга С удаа дараа илгээж, хүсэл нь бүтэхгүй болонгуут нь орон тоог нь цомхотгон ажилгүй болгох жишээтэй. Эмэгтэй хүнийг элдэвлээд ажлаас нь халаад зогсохгүй гэр бүлээр нь оролдож муудалцуулж, цагдаагаар дарамтлуулан шалгуулсан ч тохиолдол байна. Хууль, хүчний байгууллагын эмэгтэй ажилтнуудыг арай л дэндүү доромжилж, элдэвлэж байна. Аргаа барсан ганц нэг хүн ажлаасаа гараад явчихдаг юм байна. Нэрийг нь энэ удаа дурдаад яахав. Тэдгээр байгууллагын дарга нарт албан бичиг явуулсан.

-Хурандаа нар охидод бэлгийн дарамт учруулдаг байсан гэж та хэлсэн. Ер нь энэ төрлийн маш олон кэйс байдаг байх…

-Мэдээллээ нуудаг болохоор тэр бүр энэ төрлийн гэмт хэргийг шийдэх боломж тааруу. Хүчний нэг байгууллага дээр бүр 28 эмэгтэй бэлгийн дарамтад ямар нэг байдлаар өртсөн тоон мэдээ, өргөдөл, гомдолтойгоо бий. Арга хэмжээ аваад даргыг ажлаас нь халахаар удахгүй өнөө бэлгийн дарамт үзүүлэгч этгээд өөр газрын дарга болчихсон явж байгаа эмгэнэлтэй тохиолдол байна. “…даргатайгаа хэзээ уулзах юм. Санаа зоволтгүй, бид нас биед хүрсэн эр, эм хүмүүс. Би чамаас хайр халамж хүсч байна. Чи сэтгэл гаргавал би чадах бүхнээ хийнэ. Би чамайг маш их хүсдэг. Ойлгооч муу даргыгаа. Хүүе! Чи даргатайгаа хэзээ уулзах юм. Чамайг гурван жил хүлээж байна…” гэх зэргээр олон удаа мессэж бичиж ажилтнаа гурван жил дарамталсан тохиолдол байна. Түүний хүслээр бэлгийн сонирхлыг нь дагахгүй бол нэр төрийг нь гутаана, ажлаар дарж орой үдэш толгой тархиа бариулж, архиар шахаж, ширээний хүүхэн болгож адаг сүүлдээ нөхөртэй нь муудуулж цагдаад барьж өгөх наад захын хэрэг болсон. Ажлын байрны бэлгийн дарамт жирийн үзэгдэл болсны жишээ энэ. Даргын хүслийг хүлээж авахгүй бол элдэв яриа, цуурхал тараана гэх мэтээр сэтгэл санаагаар тухайн хүн хэчнээн хүнд байдалд байдгийг хамт олон нь ч гэсэн ойлгож эерэг хандлагатай болох цаг иржээ. Өөрийн биеэр хүрч ирж учраа ол гэж шаардана. Байгууллагын даргадаа энэ талаар гомдол гаргахаар “Та хоёр хайр сэтгэл, ор хөнжлийн асуудлаа өөрсдөө шийд” гэж хариулдаг юм байна, цаана чинь. Ийм хүмүүст одоо уучлаарай, та ажлаа өгнө үү гэдэг шаардлага хүргүүлдэг болцгооё. Боловсрол, соёл урлаг, спортын байгууллагад ч бэлгийн дарамт зөндөө байна. Залуу тамирчдыг тэмцээн уралдаанд оролцуулахгүй боох, эсвэл гадаадад тэмцээнд авч явахдаа өвгөн багш, дасгалжуулагчид нь охидыг оролдож хүчиндэхээр завдах муухай зүйлүүд мэр, сэр гарсаар л байна. Энэ бүх дарамтаа гэр бүлийнхээ хүрээнд л яриад хүнд битгий хэлээрэй гээд хаачихдаг. Цагдаа, хуулийн байгууллага гээд явахаар аль муугаа үздэг юм байна.

-Таван секунд ширтвэл ажлын байрны бэлгийн дарамт гэж үзнэ гэдгийг тодруулахгүй юу?

-Засгийн газрын 6-ны өдрийн хуралдаанаар Төрийн албан хаагчийн ёс зүйн дүрмийг Төрийн албаны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар хуульчлах нь зүйтэй гэж шийдвэрлэсэн тухай ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ мэдээлсэн. Төрийн албан хаагч ёс зүйн дүрмээ зөрчсөн тохиолдолд ажлаас нь шууд чөлөөлөх зохицуулалтыг шинэчлэн оруулах нь зүйтэй гэж үзсэн байна лээ. Төрийн албан хаагч бизнес ангиллаар зорчихгүй байх, албаны машиныг хувийн хэрэгцээнд ашиглахгүй байх, төрийн албан хаагч цалингаасаа үнэтэй бэлэг авахыг хориглох, тэр дундаа ажлын байранд бэлгийн дарамт учруулахгүй байх тухай заалтыг нарийвчлан оруулах, жишээлбэл, таван секундээс удаан хугацаагаар ширтэж харвал бэлгийн дарамт үзүүлсэнд тооцно гэж заасан юм билээ.

Улсын дээд шүүхэд хамгийн сүүлд бүртгүүсэн “Зүй ёс нам”-ын дарга Б.Насанбилэгтэй ярилцлаа. Ингэснээр манай улс төрийн 35 намтай болж байна.

-Яагаад та бүхэн шинэ нам байгуулахаар болсон юм бэ?

-Бусдын төлөө чин сэтгэл, эв нэгдэл, багийн хамтын ажиллагаа, ярих бус хийдэг, бодит шийдэл, үр дүн, алсын харааг юу юунаас илүү эрхэмлэдэг Японд сургууль төгссөн хэсэг залуус Зүй ёс намыг байгуулах санаа санаачилгыг гаргаж, үзэл баримтлал, үнэт зүйл нэг хүмүүсээр гишүүдийн хүрээгээ тэлж байгуулсан. Нам үүсгэн байгуулах анхны санаачилга, анхны уулзалтууд 2018 оны гуравдугаар сараас эхэлсэн.

есдүгээр сард байгуулагдаж, 2019 оны нэгдүгээр сард үүсгэн байгуулагчдын ажлын хэсгийн анхны уулзалтыг зохион байгуулсан. 2019 оны зургадугаар сарын 8-нд Үүсгэн байгуулах Их хурлаа зохион байгуулж “Зүй ёс” намаа байгуулах албан ёсны шийдвэрийг гаргасан билээ. Энэ хугацаанд бид намын үндсэн баримт бичгүүдийг боловсруулах, гишүүдийн хүрээг тэлэх, өөрсдийн үзэл баримтлалыг таниулан сурталчлах, бусдын туршлагаас суралцах, мэдээлэл цуглуулах гэх мэт ажлуудыг олон удаа зохион байгуулсан.

Үзэл баримтлалын хувьд бид эв нэгдэл, хамтын ажиллагааг гол үнэт зүйлээ болгосон төв үзлийг сонгож авсан. Бид улс эх орон, ард түмний эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, алсын хараа бүхий зөв зүйтэй бодлогыг дэмжиж, хамтарч ажиллах болно. Харин явцуу эрх ашиг, буруу бодлогыг тууштай эсэргүүцэх болно.

-Намын нэр, бэлгэдлийг тайлбарлаж өгнө үү?

-Бид намаа “Зүй ёс” гэж нэрлэсэн. Зүй ёс гэдэг нь англиар JUSTICE гэсэн үгийн орчуулга юм.МУИС-ийн философийн тэнхимийн багш, доктор Д.Батчулуун гуай энэхүү үгийг “Зүй ёс” гэж орчуулах нь зүйтэй гэж үзэж, энэ ухагдахуун нь дотроо хүн ёс, хууль ёс, шударга ёс, ёс суртахуун зэрэг ойлголтуудыг агуулсан өргөн утга, гүнзгий агуулга бүхий ойлголт гэж тайлбарласан байдаг. Энэ нь бидний үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг бүрэн дүүрэн илэрхийлж чаджээ гэж үзэж намын нэрээр сонгон авсан. Тус намын бэлгэдлийг харвал голд нь буй “Зүй ёс”-ыг илэрхийлсэн арга билгийн дугуйг “Хууль ёс”, “Хүн ёс” “Шударга ёс”-ыг бэлгэдсэн нэгэн гэр бүлийн гурван хүн тулгын гурван чулуу мэт хүрээлж, хамгаалсан байгаа. Намын далбааны хувьд Монголын хөх тэнгэрийг бэлгэдсэн цэнхэр дэвсгэр дээр сүү шиг цагаан сэтгэлийг бэлгэдсэн цагаан дэвсгэр бүхий цагийн хүрдний голд бэлгэдлээ байршуулсан байгаа.

-“Зүй ёс” намын зорилго юу вэ?

-Монгол Улс соёл урлагийн асар их өвтэй, өвөрмөц уламжлал зан заншилтай, бахархмаар түүхтэй. Монгол хүн цайлган цагаан, тусч сайхан сэтгэлтэй. Монгол орон өргөн уудам газар нутагтай, хангай говь хосолсон дөрвөн улирал бүхий, дэлхийд хаана ч үгүй нүүдлийн мал аж ахуй бүхий гайхамшигтай сайхан орон. Энэ сайхан эх орноо, ард түмнээ хамтдаа хайрлаж, хөгжүүлэх нь бидний үүрэг.

Монгол Улс ардчилал, чөлөөт зах зээлийн замыг сонгон авснаас хойш 30 гаруй жил өнгөрлөө. Энэ хугацаанд Монгол Улс зөв замаа сонгон авсныг харуулсан ололт амжилт олныг дурдаж болох юм. Гэсэн хэдий ч баялгийн хуваарилалт шударга бус явагдаж, баян хоосны ялгаа, ажилгүйдэл болоод ядуурал нэмэгдэж, хүний эрх, эрх чөлөө зөрчигдөж, худал хуурмаг, шударга бус байдал газар авч, хүүхэд залуучуудын болон нийгмийн ёс суртахуун доройтож, байгаль орчны бохирдол, авлига хээл хахууль газар аваад байгааг олон хүн хэлж ярьж байгаа. Эдгээр сөрөг үзэгдлүүдээс болж иргэд, ялангуяа залуучуудын сэтгэл санаа хямарч, ирээдүйдээ итгэх итгэл алдарч, эх орондоо хүсэл мөрөөдөлтэй, ажилтай орлоготой амьдрах боломжгүй болоод байна. Зарим төрийн түшээдэд улс орноо гэх чин сэтгэл, ёс суртахуун дутаж, хууль ёс завхарч, хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглал эрх мэдлээ булаалдаж, ард түмэн явцуу бүлэглэлийн ашиг сонирхол, эрх мэдлийн төлөөх тэмцлийн хөлд үрэгдэж байна. Бүлэглэлийн гарт эргэлт буцалтгүй орсон эрх баригчид, улстөрчдөөс гарах гарц, бодит шийдлийг хүлээсээр ард нийтээрээ залхаж, улс төр сонирхох ч дургүй болжээ. Гэтэл энэ хооронд Монголын ирээдүй хойч үе болсон хүүхэд, залуучууд эх орондоо амьдарч, шударгаар хөдөлмөрлөж, хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулна гэсэн итгэл үнэмшлээ алдан гадаадад олноороо дүрвэж, эх орон эзгүйрсээр, доройтсоор байна. Дүрэм журмаар оршин тогтнох ёстой нийгмийн гишүүд нь шат шатандаа дүрэм журмаа үл ойшоох болж, нийгмийн эмх замбараагүй байдал, шударга бус, зүй ёсгүй байдал газар авсан.

Өөрөөр хэлбэл, нэгдүгээрт социалист тогтолцооноос хөрөнгөтний буюу ардчилал, зах зээлийн тогтолцоонд шилжих шилжилтийн явцад бидний бий болгосон шинэ тогтолцоо нь учир дутагдалтай байснаас тогтолцооны хямрал үүсч, ардчиллыг хөгжүүлэн, бэхжүүлэхдээ гажуудуулж намын болон төр, засгийн эрх мэдэл бүлэглэлүүдийн гарт орсноос бүх зовлон бэрхшээл үүсэн гарч байна.

Иймд “Зүй ёс нам”-ын хувьд ардчиллын гол тулгуур чулууны нэг болох “зүй ёс” буюу шударга ёс, хууль ёс, хүн ёсыг түгээн дэлгэрүүлж, ирээдүй хойч үедээ тэгш боломжтой, зүй ёстой, зөв сайхан нийгэм үлдээхийг зорьж ажиллах болно. Үүний тулд суурь боловсрол буюу “хувь хүний зөв төлөвшил”-д тэргүүлэх ач холбогдол өгөх болно. Энэ ажлыг нэгэнт бүлэглэлийн гарт орж, бохирдсон, эргэж цэвэрших авралгүй болсон, харилцан барьцаалагдсан улс төрийн хуучинсаг хүчнийг өөрчлөх замаар хийхээс илүүтэйгээр улс төрийн цоо шинэ нам байгуулж бүр цоо шинээр эхнээс нь зөв, зүйтэйгээр, цэвэр, цэгцтэйгээр, нягт нямбайгаар хийх нь зөв гэж үзсэн юм.

-Таны ярианаас “Зүй ёс нам”-ыг байгуулах санаачилга Японд сургууль төгсөгчдөөс гарчээ. Та бас өөрөө Японд сургууль төгсөгчдийн “ЖУГАМО” нийгэмлэгийн тэргүүн юм байна. Ер нь Японд сургууль төгсөгчдийн онцлог, тэдний үнэт зүйл гэвэл та юу хэлэх вэ?

-Тус намын үүсгэн байгуулагч болох 30-40 хүн нь Япон улсад их, дээд сургууль төгссөн хүмүүс. Японы их, дээд сургуульд монгол хүн анх суралцсан түүх нь социализмын үед буцалтгүй тусламжаар ямааны ноолуур, тэмээний ноосны “Говь” комбинат баригдсан түүхтэй холбоотой. “Говь” комбинат баригдаж дуусах шатанд хоёр орны Засгийн газрын яриа хэлэлцээний дагуу инженер техникийн ажилтан бэлтгэхээр болж, 1980 оноос эхлэн жил бүр хоёр хүн Япон улсын их дээд сургуульд суралцуулахаар болсон байдаг. Хамгийн эхний оюутан нь Япон улсад сууж байсан онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд, уул уурхайн сайд асан Р.Жигжид, Худалдаа аж үйлдвэрийн яам болон Гадаад харилцааны яам, Монгол Улсаас Япон улсад суугаа ЭСЯ-нд олон жил ажиллаж, Дорноговь аймгийн Засаг даргын албыг хашиж байсан П.Ганхуяг нар юм.

1990-ээд оноос Монголд болсон ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжих шилжилтийг дэмжин Япон улсын Засгийн газраас Японд суралцах монгол оюутны тоог 4, 8, 16 зэргээр нэмсээр өнөөдөр Японы Засгийн газрын тэтгэлэг болон хувийн зардлаар жилдээ 400-500 хүн суралцахаар явдаг болж, өнөөдрийн байдлаар нийтдээ 3000 гаруй хүн суралцаж байгаа тооцоо гарч байна.

Японд суралцагсад ер нь итгэл даах чадвартай, худлаа ярьдаггүй, улаан гэрлээр ч гардаггүй үнэнч шударга, цаг барьдаг, нягт нямбай, хууль дүрэм, сахилга бат, дэг журмыг дээдэлдэг, ах захаа хүндэлдэг, бусдыг хүндэтгэж, бусдад саад бэрхшээл учруулахгүйгээр эрхэлсэн ажлаа тууштай сайн хийдэг, төлөв даруу, салбарын сайн мэргэжилтэн байхыг зорих чанарт суралцсан байдаг.

Японд сургууль төгсөгчид 1995 онд Японд сургууль төгсөгчдийн“ЖУГАМО” хэмээх нийгэмлэгийг байгуулж, нэгд, нэгэн үнэт зүйлтэйн хувьд Японд төгсөгчдийн хоорондын хэлхээ холбоог сайжруулах, хоёрдугаарт, Монгол-Японы найрамдалт харилцааны хөгжилд хувь нэмрээ оруулах, гуравдугаарт, тэргүүний дэвшилтэт технологи, хотын соёл, ёс зүйд суралцсаны хувьд сурч мэдсэнээ бусадтай хуваалцаж, улс орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулах гэсэн гурван гол зорилтын хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж ирсэн байдаг.

Нийгэмлэгийн ажлын хүрээнд эрхэлдэг ажил мэргэжил, хувийн сонирхол хоббигоор ангилсан төрөл бүрийн дугуйлан клуб ажиллаж ирсэний нэг нь нийгмийн муу муухай, алдаа дутагдлыг засаж залруулах чиглэлээр ажиллаж байсан “Кайзэн” буюу “Засаж залруулах, сайжруулах” хэмээх дугуйлан юм. Уг дугуйлангийн хүрээнд нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх, энэ тал дээр Япон улсын тэргүүн туршлага юу байгааг хэлэлцдэг байв. Яваандаа нийгэмд тулгараад байгаа энэ бүх муу муухайг засаж залруулахад иргэдийн нийгмийн оролцоо, улс төрийн идэвх чухал үүрэгтэй юм байна гэсэн шийдэлд хүрсэн. Ийнхүү улс төрд оролцох зориг эрмэлзэл бүхий төгсөгч залуучууд нэгдэн нам байгуулах тухай ярилцдаг болсон нь “Зүй ёс нам”–ын үүсэх эхлэл байжээ гэж үзэж болно.

Энд зориуд хэлэхэд нийгмийн идэвхтэй байж, хувь хүний үзэл баримтлалынхаа дагуу аль ч намд элсэн орж, улс орныхоо нийгэм эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулахыг “ЖУГАМО” нийгэмлэг нээлттэй дэмжиж ирсэн байдаг. Жишээ нь, эрх барьж ирсэн хоёр том намд ч Японд сургууль төгсөгчид байсан бөгөөд Засгийн газарт болон парламентад орж ажилласан боловсролын сайд асан Т.Гантөмөр, уул уурхайн сайд асан Д.Ганхуяг, Р.Жигжид, нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын гишүүд болох Ц.Байгалмаа, М.Тулгат нарын улстөрчдийг нэрлэж болно .

-Улс төрийн үзэл баримтлалаа тайлбарлана уу. Төв үзэл гэж юу вэ?

-Бид намынхаа үзэл баримтлалын талаар олон удаа хэлэлцэж, эрдэмтэн мэргэдийн үгийг сонсож, ном сонин уншиж судалсан. “Зүй ёс нам” нь салбар бүрт зүй Ёсыг тогтоож, дэлгэрүүлэхийн төлөө байх бөгөөд зүүн баруун гэж туйлшрах бус аливаа асуудлын голыг олох, асуудалд прагматик, реалист хандлагаар ханддаг, эв нэгдэл зөвшилцлийг эрхэмлэдэг, нийгмийн ардчилал, нийгмийн эрх чөлөөний төв үзэл баримтлал бүхий бүхий улс төрийн нам байх болно.

Зүй ёс Нам” нь “Хууль ёс”, “Шударга ёс”, “Хүн ёс”, “Ёс зүй”, “Тэгш боломж”-ийн төлөө, “Зүй ёсыг дэлгэрүүлэхийн” төлөө тэмцэж, ”Эрх чөлөө-Тэгш боломж, Эрх зүйт төр-Шударга ёс, Эрдэм боловсрол-Эв нэгдлийг эрхэмлэх замаар Монгол Улсад зүй ёсыг дэлгэрүүлнэ. Монгол Улс урт удаан хугацаанд тогтвортой, бие дааж хөгжих, оршин тогтнох чадвар бүхий улс байхыг зорино. Ард иргэдээ аз жаргалтай, чинээлэг амьдруулах бодит шийдэл нь энэ гэдэгт бид итгэдэг.

Нэг үзэл суртал бүхий тоталитар дэглэмээс уламжлагдсан олон ургалч үзлийг үл тэвчих, бусдад өөрийн бодлоо тулгадаг, аливаа асуудал маргааныг сэтгэл хөөрөл, хүчээр шийдэх гэдэг, эсрэг үзэл бодолтой хүнээ үзэн ядаж, харлуулах, зөвшилцөж чадахгүй болонгуутаа өлсгөлөн, жагсаал цуглаан зохион байгуулж, буу шийдэмдээ хүрдэг хэт туйлшрамтгай хандлага одоо ч оршсоор байна. Аливаад хүлээцтэй ханддаг, бие биенээ хүндэтгэдэг, эв эеийг эрхэмлэдэг, зөвшилцөж чаддаг улс төрийн соёл Монгол оронд ус агаар мэт чухал байна гэж үзсэн учир бид төв үзлийг сонгож авсан болно.

-Намын дарга Та өөрийгөө танилцуулна уу?

-Би 1976 онд Улаанбаатар хотод төрсөн. Миний аав Ц.Батбаяр, Төв аймгийн Мөнгөнморьтод төрсөн хүн. Миний ээж А.Бүтэд мөн Төв аймгийн Баяндэлгэрт төрсөн, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин хүн. Гэр бүлийн хувьд эхнэр гурван хүүхдийн хамт амьдардаг.

Би 1993 онд нийслэлийн 10 жилийн 23 дугаар дунд сургуулийг төгсөөд 1993-1995 онуудад Бээжин хотын Гадаад хэлний их сургуульд хятад хэл сурсан. Дараа нь 1995- 1998 онуудад МУИС-ийн Олон улсын харилцааны дээд сургуульд суралцаж байгаад дундаас нь Япон улсыг зорьж 2003 онд Япон Улсын Ёкохама хотын Их сургуулийг олон улсын харилцаа, олон улсын улс төр судлаач мэргэжлээр төгссөн. Улмаар 2005 онд Япон Улсын Хитоцубаши их сургуульд мэргэжлээрээ магистрын зэрэг хамгаалсан.

Ажлын хувьд 2005- 2008 онуудад Японы үндэстэн дамнасан Сожицу корпорацийн судалгааны хүрээлэнд судлаачаар орж ажилласан бөгөөд, 2008 онд гэр бүлийн хамт эх орондоо эргэж ирэн, 2008- 2012 онуудад Сожицу корпорацийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газрын дэд захирал, 2012 оноос хойш уг төлөөлөгчийн газрын ерөнхий менежерээр ажиллаж байна.

Японд сурч байх хугацаандаа Япон дахь Монгол оюутны холбоо буюу ЯМОХ-ын гишүүн, тэргүүнээр ажиллаж, бусадтайгаа хамт Монгол Улсаа сурталчлах, монгол оюутнуудынхаа холбоо харилцааг бэхжүүлэх чиглэлээр олон арга хэмжээ зохион байгуулж ажиллаж байсан. 2008 онд эх орондоо эргэн ирж ажиллахын хажуугаар Японд сургууль төгсөгчдийн ЖУГАМО нийгэмлэгийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож 2016 оноос хойш ерөнхийлөгчөөр нь сонгогдон ажиллаж байгаа билээ.

–Танай намын гишүүнчлэлийн бодлого?

-Бид нам бүртгүүлэх шатанд 1500 гаруй гишүүн элсүүлсэн. Цаашдаа гишүүний тоо хөөхгүй, дэмжигчдэд тулгуурласан, бодлогын нам байх юм. Манай намын гишүүдийн эрхэмлэвэл зохих арван зүйл нь Нэг. Зүй ёс, Хоёр. Хууль ёс, Гурав. Нийтийн эрх ашиг, Дөрөв. Сахилга бат, дэг журам, Тав. Итгэл, Зургаа. Сэтгэл, Долоо. Зүтгэл, Найм. Эрдэм мэдлэг, Ес.Чадвар, Арав. Эв нэгдэл болно. Эдгээрийг эрхэмлэж, үүрэг хариуцлагыг хамтдаа хүлээж, багаар ажиллах чадвартай, намын бодлого, мөрийн хөтөлбөр, дүрэм журмыг хүлээн зөвшөөрсөн, өөр намын харьяалалгүй, 18-аас дээш насны Монгол Улсын иргэн бидэнтэй сайн дурын үндсэн дээр эвлэлдэн нэгдэх асуудал бол нээлттэй.

-Цаашдын төлөвлөгөө?

-Юуны өмнө бид Зүй Ёс намаа Монголын ард түмэнд урт удаан хугацаанд үр өгөөжөө өгч, тогтвортой оршин тогтнож чадах улс төрийн зөв соёл бүхийн нам болгож төлөвшүүлэхэд анхаарлаа хандуулж ажиллах болно.

Мөн улс төрийн намын хувьд тэргүүлэх зорилт нь 2020 оны сонгуульд бэлдэж оролцох болно. Үүний тулд хүний нөөц, санхүүжилт, сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр бэлдэх гэх мэтийн ажлуудыг хийх болно. Мөн өөрсдийн үзэл баримтлалаа олон нийтийн хэвлэл мэдээллээр цацаж ард түмэнд таниулах ажил зохион байгуулах болно.

-Танай нам шинэ тулгар, хөрөнгө мөнгөгүйгээр хэрхэн сонгуульд оролцох вэ. Санхүүжилт яаж босгох вэ?

-Бид намын гишүүдийн татвар, хувь хүн аж ахуйн нэгжүүдийн хандив дэмжлэгээр санхүүжих болно. Бидний хувьд нийгмийн сүлжээг сайтар ашиглан сурталчилгаа хийж, бага зардлаар сонгуульд оролцох, намын үйл ажиллагаагаа аль болох зардал багатай байлгах бодолтой байна.

-Бусад намтай эвсэх тал дээр…

-Яваандаа үзэл баримтлал, үнэт зүйл нэг бусад улс төрийн намтай эвсэх, нэгдэх асуудал байхыг үгүйсгэхгүй.

-Нийгмийг эерэгээр өөрчлөхөд хэр их хугацаа хэрэгтэй вэ?

-Юуны өмнө Монголд ардчиллыг гажуудуулсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, түүнд онош тавьж, хэрхэн засаж залруулах эмчилгээний жор боловсруулахаас эхлэх ёстой. Жишээлбэл, саяхан МУИС-ийн Улс төрийн сургуулиас энэ сэдвээр зохион байгуулсан бага хуралд оролцсон “Тоталитор дэглэмээс гажуудсан ардчилал руу” номын зохиолч Чехийн алдарт улс төр судлаач М.Клима нэгэнт гажуудсан ардчиллыг засаж залруулах, хулгайч, шимигчдээс салахын тулд хүний амьдралын нэг цикл буюу 40-60 жил хэрэгтэй хэмээсэн. Тэрбээр “Тогтолцооны шинэчлэл, институцуудын төгөлдөршил, мэргэжил, мэдлэг бүхий залуу үеийн улс төрийн идэвх, хүчтэй идэвхтэй иргэний нийгэм,шүүх засаглалын бие даасан, ил тод байдал, эрх барьж буй улстөрчдийн иргэний зориг” зэргийг гол жор хэмээсэн.

Монгол орны хувьд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалд мэдлэг боловсролтой, ажлын туршлагатай, нэр цэвэр, ёс суртахуунтай, юм үзэж нүд тайлсан залуу үеийн төлөөллийг олноор оруулж, улс эх орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулан ажиллах боломжийг нь нээж өгч чадвал нийгмийн эерэг өөрчлөлтийг богино хугацаанд хийх бүрэн боломжтой гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Зүй Ёс дэлгэртүгэй.

Б.АМАР