Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

“Нэг ангийнхан” булангийн энэ удаагийн зочноор Монгол Улсын Их Сургуулийн “Бизнесийн сургууль”-ийн Нягтлан бодох бүртгэлийн гуравдугаар курсийн хоёрдугаар ангийнхан уригдлаа.

ЯГ ҮНЭНДЭЭ БИД ОЮУТАН БАЙХ ДӨРВӨН ЖИЛИЙНХЭЭ НЭГ ЖИЛИЙГ БИЕ БИЕНЭЭ МЭДЭХГҮЙ ӨНГӨРӨӨСӨН

Тэд 2017 онд МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн нэгдүгээр курсэд элсэн орж, суралцахад нэг анги гэсэн ойлголт байгаагүй аж. Учир нь МУИС-д шинээр элсэгчид тодорхой нэг мэргэжил бус, сонирхож буй мэргэжлийн хөтөлбөр, харьяалагдах сургуульдаа элсэн ороод, эхний хичээлийн жилд МУИС-ийн ерөнхий суурийн хичээлээс сонгон суралцсаны дараа мэргэжлээ сонгох журамтай. Энэ дагуу оюутнууд ерөнхий суурь бүлгийн хичээлүүдээс эхний жил өөрийн хүсэлтээр сонгон судлаад, нэгдүгээр курсийн төгсгөлд ерөнхий суурийн хичээлийг хэр амжилттай судалснаасаа шалтгаалан мэргэжлээ сонгожээ. Тэд ийнхүү хоёрдугаар курсээсээ эхлэн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимээр хаяглах болсон аж.

НЭГ ХАМТ ОЛОН БОЛОХОД БИДЭНД ТИЙМ Ч ИХ ЦАГ ХУГАЦАА ШААРДАГДААГҮЙ

Н.Амаржаргал, Б.Мөнх, С.Цээлхам, Н.Мөнхзаяа, Л.Уянга, Б.Банзрагч, Б.Хулан, Э.Мөнгөнтуул, П.Хулан, Б.Биндэрьяа, Б.Гүнж, Л.Номинзул, Б.Анхтамир, А.Итгэлт, Ц.Цэцээсүн, Б.Намуунзул, Д.Пүрэвзул, Т.Үржимбадам, Н.Хулан, Б.Хонгорзул, Б.Ичинхорлоо, Д.Дөлгөөн, Б.Үүрийнцолмон, Б.Болормаа, Д.Жамъян, Э.Цэнддорж, Э.Анударь, П.Нарантуяа, М.Хүслэн, Г.Жүгдэрнамжилмаа, С.Билгүтэй, П.Батзориг, О.Пүрэвдаваа, Г.Энэрэл, Г.Цолмон нар нэг ангийнхан. Анги удирдсан багш нь Б.Болор, ангийн дарга Л.Бат-Оргил аж.

Өмнө нь нэг сургуульд нэг жилийн турш суралцахдаа бие биенийхээ царайг ч харж байгаагүй 36 оюутан нэг ангид хуваарилагдсан нь энэ юм. Анхны ангийн хурал дээр арваадхан хүүхэд ирж, анхны урлагийн үзлэгт 12-уулхнаа оролцож байжээ. Анхандаа нэг нэгнийгээ сайн мэдэхгүй болохоор яаж ангийнхантайгаа дотно болно доо гэж боддог байсныг тэд хэлж байв. Гэвч урлагийн бага наадмын дараа спортын наадам зохиогдоход бүгд идэвхтэй оролцож алт, мөнгөн медаль авч байжээ. Тэр үеэс хойш тэд нэгдэж, жинхэнэ нэг анги болж эхэлсэн гэнэ.

Маш богино хугацаанд нэг нэгнээ сонсож ойлгодог болцгоож, найзалж нөхөрлөцгөөсөн. Нэг хамт олон болоход бидэнд тийм ч их цаг хугацаа шаардагдаагүй. Манай ангид төрөл бүрийн авьяаслаг, идэвхтэй хүүхдүүд байдаг. Тийм ч болохоороо тэмцээн уралдаанд амжилттай оролцож, олон шагнал авч байсан гэдгийг С.Цээлхам онцолсон юм.

Сонирхуулахад, нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхим эрэгтэй оюутан цөөтэй, нэг ангид дөрвөөс таван эрэгтэй оюутан суралцдаг бол энэ анги 11 эрэгтэй оюутантай.

Бизнесийн сургууль дотроо нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийнхэн коллектив сайтай байдаг аж. Тэр тусмаа энэ анги хамгийн авьяаслаг, нийтэч, хамт олонсог, инээд хөөртэй, дуу хууртай анги гэдгийг ангийн хүүхдүүд дуу нэгтэй хэлж байв.

Жишээлбэл, Б.Намуунзул, А.Итгэлт нар сагсан бөмбөгийн спортын нэгдүгээр зэрэгтэй, Б.Болормаа сагсан бөмбөгийн спортын хоёрдугаар зэрэгтэй. Тэрээр 2017, 2018 онд МУИС-ийн спортын бага наадамд сагсан бөмбөгийн төрөлд мөнгөн медаль, гар бөмбөгийн спортын төрөлд хүрэл медаль, мөн Архангай аймгийн оюутны их наадамд хоёрдугаар байрт орж, шилдэг тоглогчоор шалгарч байсан ажээ.

Мөн Э.Цэнддорж, О.Пүрэвдаваа, Б.Хонгорзул нар гар бөмбөгийн спортын нэгдүгээр зэрэгтэй. Б.Үүрийнцолмон аэробик, гимнастикийн гуравдугаар зэрэгтэй. Г.Энэрэл 2018 оны “The Voice of Mongolia” шоунд амжилттай оролцож байсан бол Б.Үүрийнцолмон “Miss mongolia-2018” тэмцээний финальд шалгарч байжээ.

Мөн Л.Номинзул сонирхлоороо англи хэлний орчуулга хийдэг. П.Хулан, Н.Хулан нар бүжиглэх авьяастай. Л.Номинзул өнгөрсөн жил анхны уран бүтээл болох “A Fairy bell in the rose gar­den” дуугаа гаргасан. Л.Бат-Оргил 2019 оны Татварын улсын олимпиадад багаараа нэгдүгээр байр эзэлж, Э.Цэнддорж МУИС-ийн бизнесийн сургуулийн теннисний аваргаар шалгарч байжээ. Тэд анги хамт олноороо сургууль болон тэмхимийн үйл ажиллагаануудад идэвхтэй оролцсоор иржээ.

Тухайлбал, 2018 оны намар тэнхимийн гар бөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд алтан медаль, “Оновчтой бүртгэгч” тэмцээнд анги хамт олноороо “Ирээдүйтэй баг хамт олон”, 2019 оны хавар тэнхимээс зохион байгуулсан гар бөмбөгийн тэмцээнд ангиас хоёр баг орж алт, хүрэл медаль, сагсан бөмбөгийн тэмцээнд хүрэл медаль, 2019 оны намар сагсан бөмбөгийн тэмцээнд хүрэл медаль, гар бөмбөгийн тэмцээнээс алтан медаль, Нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн урлагийн наадамд гутгаар байр, “Оновчтой бүртгэгч” тэмцээнд анги хамт олноороо “Тусгай байр” тус тус эзэлсэн амжилттай.

Тэд шалгалтын үеэр ангиараа сууж, нэг нэгэндээ зааж, туслан шалгалтдаа бэлддэг байна. Мөн МУИС-ийн шинэ номын санд сууж хичээлээ давтахад саруулхан, ширээ сандал хүрэлцээтэй, тав тухтай байдаг талаар оюутнууд дурдсан юм.

Мэдээж хөгжилтэй, дурсамжтай үйл явдал оюутан насанд их тохиолддог. Өнгөрсөн намар Урлагийн үзлэгтэй өдөр тэдний ангийн оюутан Б.Анхтамир гэнэт үсээ хусуулчихсан ирж л дээ. Тэд гайхан яасан талаар нь асуухад тэрээр цэргийн үзлэгт тэнцээд аль хэдийнэ цэрэгт явахаар шийдчихсэн байж. Б.Анхтамир язгуур урлаг төрөлд бүжиглэх ёстой байсан бүжгээ бүжиглэсний сацуу жүжигчилсэн тоглолтын гол дүрд санамсаргүй байдлаар тоглож.

Учир нь жүжигчилсэн тоглолтын гол дүрийн баатар урлагийн үзлэгтээ хоцорч ирж л дээ. Б.Анхтамир нэг ч удаа бэлдээгүй хэрнээ тэр үед ангиараа хүрэл медаль авсан нь тэдний хувьд их дурсамжтай түүх болон үлдсэн талаар залуус хуучиллаа. Б.Анхтамир түүнээс хойш төд удалгүй цэргийн албанд мордож, одоо албан үүргээ сайн хашиж байгаа гэнэ лээ. Ангийнхан нь ч шинэ жилийн өмнөхөн түүнийг эргэж, шинэ оноо хамт тэмдэглэжээ. Нэг нэгнээ гэсэн сэтгэлтэй, авьяаслаг, авхаалжтай оюутан залуусдаа цаашдын сурлагад нь өндөр амжилт хүсье.

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Амарсайхан нийслэлийн ЕБС, цэцэрлэгийн 1300 орчим удирдах албан тушаалтантай СТӨ-нд уулзалт хийлээ. Энэ үеэр түүнтэй ярилцсан юм.

---

-2020 онд боловсролын салбарт ямар ажил дээр илүү анхаарч ажиллах вэ?

-Нийслэлийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа төрийн болон төрийн бус сургууль, цэцэрлэгийн удирдлагуудтай уулзалт зөвлөгөөнийг зохион байгууллаа. Бид сургалтын орчинд хүүхдийн хүмүүжил ёс зүйн асуудлыг шинэ түвшинд ярьж, ойлгож асуудалд хандах цаг болжээ. Манай нийгэм томоохон сорилттой тулгарч байна. Бүх түвшинд хүмүүжил, ёс зүй, иргэний хариуцлага гэдэг асуудал тулгарч байна. Иргэний хариулага, төлөвшил, мораль буюу ёс зүйн асуудал сургууль цэцэрлэгээс эхэлнэ. “Хүн болох багаасаа хүлэг болох унаганаасаа” гэдэг. Өдөр бүр хүүхдүүдэд шинжлэх ухаан, математик, онолын хичээл заагаад байдаг. Яг тэр хүүхэд хэн болж төлөвших юм. Нийгэмд ямар хариуцлагатай иргэн болж хүмүүжих юм. Төлөвшилд нь эцэг эх ямар оролцоотой юм. Тэр тусмаа хүүхдийн хүмүүжил төлөвшлийн үндэс суурь болсон багш нар ямар үүрэгтэй юм бэ гэдгийг 2020 оны хотын соёлыг түгээх, иргэний ёс зүйн оролцоог хангах хүрээнд бий болгохоор ажиллаж байгаа.

-Ямар ажлууд зохион байгуулах вэ?

-Мэдлэг чадвар олгохын зэрэгцээ хүүхдийн ааш, зан авир, ёс зүй хамгийн чухал гэж харж байгаа. Хөрөнгө мөнгө, эрх мэдэл гэхээсээ илүү ажлын хариуцлага, хяналт, гүйцэтгэлтэй байдал дутагдаж байна. Мэдээж сургалтын орчинд эцэг, эхийн оролцоо чухал бөгөөд чиглүүлэхэд багш нарын оролцоо хамгийн чухал. Сургалтаас хүмүүжлийн ажлыг салгаж болохгүй. Хотын соёлыг түгээх, зөв хандлагыг хэвшүүлэх үүднээс хичээлийн өмнө, дараа нь 5-10 минутын ёс зүйн талаар хүүхэд, сурагчидтайгаа ярилцахыг уриалж байна. Орон сууцны томоохон төсөл хөтөлбөр дээр цэцэрлэг, сургуулийн багш нарыг хамруулахад анхаарч ажиллана. Тодруулбал, хувь хүн хэн байх ёстой юм, нийгэмд яаж оролцоогоо бий болгох ёстой вэ, өөрөө өөрийгөө яаж хариуцлагатай болгох вэ гэдгийг зааж сургах, энэ талын идэвхийг нэмэгдүүлэхэд чиглэж ажиллана. Хоёрдугаарт, багш нарын орон сууцны асуудал байна. Нийгмийн асуудал байна. Цалин хэдий энэ жилээс нэмэгдэж байгаа ч гэсэн илүү нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа. Энэ улс орны хувь заяа болсон хүүхэд багачууд, ирээдүйн энэ улс орны хувь заяаг атгасан иргэд хэн байх вэ гэдэг бол багш нарын яаж ажиллах вэ гэдгээс шалтгаалах учраас тэдний нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх, хотоос хамтарч багш нарт үүсдэг хүндрэл эрхшээлийг даван туулах, багш нарын ар гэрт ямар асуудал байна вэ гэдгийг судалж, ярилцах ажлыг зохион байгуулж ажиллана. Тэр хэрээрээ сургалтын орчин сайжирч, сургуулиас гарч байгаа боловсролын бүтээгдэхүүн буюу хүүхдүүд өөрсдөө жинхэнэ орчин цагийн төлөвшсөн, иргэншсэн, нийгмийн хариуцлагатай хүн болж төлөвших боломжийг хамтдаа бүрдүүлье гэж ярьж байгаа.

Энэ жилийг хот стандартын жил болгож байгаа. Стандарт гэдэг анги танхимд хэдэн хүүхэд байх юм, сургалтын орчин, багшийн ур чадвар ямар байх юм, энэ хүрээндээ хөрөнгө оруулалтаа яаж зөв хуваарилах юм гээд энэ удирдах ажилтнуудынхаа саналыг сонсч асуудлаа шийдвэрлэхээр ажиллана.

-Гурван ээлжээр хичээллэхээ больсон нь сайн хэрэг. Гэхдээ хамгийн аюулгүй байх ёстой сургуулийнхаа орчинд хүүхдүүд амь насаа алдах тохиолдлууд гарах болсон. Энэ асуудалд анхаарч байна уу?

-Гурван ээлжээр хичээллэхээ больсон нь сайн. Тэгсэн хэдий ч энэ нь бүх асуудлуудыг шийдлээ гэсэн үг биш. Нэг ангид байх ёстой хэмжээнээс давсан их хүүхдүүд сурч байна. 2019 онд 76 цэцэрлэг, 45 сургуулийн ажил өрнөж, эхнээсээ ашиглалтад орсон. Жил ирэх тусам хүүхдүүдийн сургууль, цэцэрлэгт хамрагдах тоо өсч байна. Жишээ нь, цэцэрлэгийн насны хүүхдүүдийн 74.6 хувь нь л сургуулийн өмнөх боловсрол эзэмшиж байна. Цаана нь маш олон хүүхэд цэцэрлэгт хамрагдаж чадахгүй байна. Тиймээс бүх хүүхдүүд хамрагдах боломжийг нээж өгөхийн тулд бид нар хөрөнгө оруулалтаа илүү бодитой, заавал цаг хугацаа авч, нүсэр байгууламж барихгүйгээр аюулгүй байдал хангасан, бүтээн байгуулалт хийхийн тулд тухайн орчинд нь сургууль, цэцэрлэгийн төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, тал дээр анхаарч ажиллаж байна.

Энэ жил бага дунд сургуульд элсэх хүүхдийн тоо 22250 шахмаар өсч байна. Энэ хэрээрээ жил бүр л өсөх учраас боловсролын салбарт тогтвортой, байнга хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх ёстой. Тэрнээс гадна багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийн ур чадварыг нэмэгдүүлэх, өрсөлдөх чадварыг сайжруулах. Мөн багш нар хичээл заахаас гадна том сурган хүмүүжүүлэгч, зөвлөгч байх ёстой. Тэгж байж бидний яриад буй иргэн зөв төлөвшүүлэх гэдэг асуудал яригдана.

-2020 онд нийслэлээс боловсролын салбарт хэдэн төгрөг төсөвлөсөн бэ?

-Улс, нийслэлийн хөрөнгө оруулалтаар 2020 онд 192 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт тавигдсан байна. Өмнө нь боловсролын салбарт 2017 онд 18.4 тэрбум төгрөг, 2018 онд 23.9 тэрбум төгрөг, 2019 онд 51.7 тэрбум төгрөг, 2020 онд 192 тэрбум, төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийлээ. Ингэснээр нийслэлд гурван ээлжээр хичээллэдэг сургууль байхгүй болж, нийт хүүхдийн 74.6 хувь нь сургууль цэцэрлэгт хамрагдсан. Хүүхдүүдэд мэдлэг чадвар олгохын зэрэгцээ зөв хүмүүжил олгох нь хамгийн чухал. Цаашдаа хөрөнгө мөнгө дутагдалтай байна гэхээсээ илүүтэй ажлын хариуцлага хяналтыг бий болгох шаардлагатай байна. Улсын төсөв, гадаадын зээл тусламжийн хөрөнгөөр нийслэл хотод 2020 онд нийт 192.2 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй 35 сургуулийн барилга ашиглалтад орох юм байна.

-Нийтийн дүүжин тээврийн асуудал хэр явж байгаа вэ?

-Судалгааны ажил дууссан. Төсөв мөнөний асуудлыг шийдэж, Их хурлаар хэлэлцүүлсний дараа энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийнэ. 2020 онд нийтийн тээвэрт цогцоор нь парк шинэчлэл хийнэ.

-Агаар мэдрэгчийг өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард өгнө гэдэг асуудал яригдаж байсан боловч одоо л утаа мэдрэгчийг тарааж байна. Яагаад удсан юм бэ?

-Аль нэг үйлдвэрээс худалдаж авъя гэхэд бэлэн байдаггүй юм билээ. Хоёроос гурван сарын өмнө захиалгаа өгөх ёстой байдаг. Мөн 200, 300 мянган төгрөгөөр авч байгаа учраас урьдчилсан захиалгаа өгсний дараа үйлдвэрлэдэг. Үйлдвэрлэж байгаа газрууд нь ачаалал их байдаг учраас хоёр гурван сарын дараа нийлүүлнэ гэдэг асуудлыг тавьсан. Тэрнээс өмнө Улаанбаатар хотод ашиглагдсан мэдрэгчийг Монгол Улсын стандарттай нийцүүлэх ёстой гэдэг асуудал шат шатандаа яригдсан учраас Стандарт хэмжил зүйн газраас стандартыг нь батлуулах, олон улсын стандартыг нь оруулж ирэх, шаардлагатай нөхцөлийг нь уялдуулах ажил хийгдсэн. Хоёрдугаар сарын дунд үе гэхэд иргэдийг утаа мэдрэгчээр хангаж дуусах байх.

– ХОЁРДУГААР САРЫН 1-НЭЭС СОНГУУЛИЙН САНАЛ АВАХ ӨДРИЙН ДАРААЧИЙН ӨДӨР ХҮРТЭЛХ ХУГАЦААНД ИРГЭДИЙН ШИЛЖИЛТ ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ ЗОГСООНО-

Сонгуулийн ерөнхий хорооноос УИХ-ын ээлжит сонгуулийн бэлтгэл ажлын талаар өчигдөр мэдээлэл хийлээ. Хэвлэлийн хурлын үеэр СЕХ-ны дарга Ц.Содномцэрэнтэй ярилцлаа.

---

-Шинэ батлагдсан сонгуулийн хууль ямар онцлогтой юм бэ?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль нь 12 бүлэг, 81 зүйлтэй. Өмнө нь сонгууль зохион байгуулахад гарч байсан хүндрэл, дутагдлыг зассан хууль болсон. Зардлын хяналт, ил тод байдлыг хангахад чиглэгдсэн нарийвчилсан заалтуудыг уг хуульд тусгасан. Сонгуульд оролцохоос татгалзахыг, сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчихийг уриалсан агуулга бүхий аливаа сурталчилгааг явуулахыг хориглосон. Мөн өмнөх хуульд тодорхойгүй хугацаанууд заасан байсныг сар өдрөөр нь зааж оруулсан. Жишээ нь, нэр дэвшигч үнэмлэхээ авснаас хойш сурталчилгаагаа эхлэлгүй дөрөв хоног хүлээдэг байсан бол шинэ хуулиар үнэмлэх гардсан өдрөөсөө сурталчилгаагаа эхлүүлэхээр болсон. Түүнчлэн зөрчлийн асуудлыг нэлээд тодорхой болгосон. Зөрчил, маргаанд хяналт тавих төрийн байгууллагуудын чиг үүргийг ч тодорхой болгосон. Тодруулбал, сонгуулийн хуультай холбоотой 80 гаруй зөрчлийг хуульчилсан. Энэ хууль өмнөх хуулиасаа дэвшилттэй, сайн хууль болсныг онцолж хэлмээр байна.

Сонгуулийн хуульд зааснаар хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө сонгуулийг товлон зарлаж, тойрог мандатыг тогтооно. Харин хоёрдугаар сард багтаан иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнийг зогсоож байгаа. Сонгуулийн санал авах өдөр тодорхой болсноос хойш сонгуулийн графикийг СЕХ-ноос гаргана. График гарснаар бүх зүйл тодорхой болно. Тойрог, мандатыг УИХ өөрөө тогтооно. Олон мандаттай тойргоос 76 гишүүнийг сонгохоор хуульчлагдсан. 1992, 2008 оны сонгуулиудыг энэ тогтолцоогоор явуулж байсан. Ерөнхийдөө тэр жишгээр тойрог, мандат хуваарилах байх. Олон мандаттай тойргоор сонгууль явуулна гэж хуульчилсан учраас нэг мандаттай аймгууд хоёр болон түүнээс дээш мандаттай болно гэсэн үг. Нэр дэвших ажиллагаа тавдугаар сарын эхээр явагдана. Дөрөвдүгээр сард нам, эвсэл сонгуульд оролцохоо илэрхийлж СЕХ-нд материалаа ирүүлнэ.

-2020 оны сонгуулийн бэлтгэл ажил хэдэн хувьтай явж байна вэ?

-Сонгуулийн автоматжуулсан системийн техник хэрэгслийн бэлэн байдлыг хангах, үйлчилгээ хийх ажлууд өнгөрсөн онд хийгдсэн. 2020 оны нэгдүгээр сарын 1 гэхэд л манай техник хэрэгсэл үндсэндээ 100 хувь бэлэн байдалд шилжчихсэн байж байсан.

Мөн УИХ-ын сонгуулийн хууль батлагдсантай холбогдуулан хуулийг хэрэгжүүлэх, хуульд заасан заавар журам, загвар маягтуудыг боловсруулах ажилдаа ороод явж байна. Энэ ажил 2020 оны нэгдүгээр улиралд багтаад Сонгуулийн ерөнхий хороогоор орж хэлэлцэгдээд журам, заавар, загвар маягтууд батлагдаж, бэлэн болно.

-2020 оны Сонгуулийн цаг хугацааны хуваарийг боловсруулж дуусч байгаа юу?

-Цаг хугацааны хуваарийг боловсруулаад үндсэндээ дуусч байгаа. Сонгууль товлон зарлагдаад санал авах өдөр УИХ-аас тогтоол гараад тодорхой болох юм бол цаг хугацаанынхаа хуваарийг баталж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд мэдээлнэ. Энэ үед цаг хугацааныхаа хуваарийг танилцуулна.

-Сонгуулийн ажлын хэсгүүдийг хэрхэн байгуулах вэ?

-Автоматжуулсан системтэй холбоотой тагнуул, Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны хамтарсан ажлын хэсгүүд байгуулагдана. Түүнчлэн сонгуулийн байгууллагууд хугацаандаа байгуулагдана. Энэ сонгуулийн байгууллагуудад төрийн албан хаагчид орж ажилладаг. Төрийн албан хаагчдын судалгааг бид гаргаж байгаа. Түүнчлэн сонгуулийн хуулиар үүрэг хүлээсэн байгууллагууд байдаг. Энэ байгууллагуудтайгаа хамтраад гаргах журмууд бий. Энэ журмыг гаргахын тулд ажлын хэсгүүд байгуулагдана. Журмынхаа төсөл дээр хамтран ажиллана. Мөн саналын хуудасны тоо хэмжээ, загварыг СЕХ батална. Өмнөх томсгосон тойргоор явж байсан саналын хуудасны загварыг гаргаж судалгаа хийж байна.

-Санал авах өдрийг хэднээр тооцож байгаа вэ?

-Санал авах өдрийг СЕХ зургадугаар сарын 24-нөөр санал оруулчихаад байгаа. Энэ бол лхагва гариг. Яагаад заавал лхагва гариг вэ гэхээр пүрэв, баасан гаригт санал авахаар хүмүүс амраад явчихдаг. Дараа өдөр нь хагас бүтэн сайн байгаа болохоор. Тиймээс энэ өдрийг сонгосон.

-Сонгуулийн сурталчилгаа хэд хоног үргэлжлэх вэ?

-Сонгууль болохоос 22 хоногийн өмнө эхэлнэ. Нэг хоногийн өмнө дуусна гэхээр 21 хоног гэсэн үг.

-Цахимаар хэрхэн сонгуулийн сурталчилгааг явуулах вэ?

-Харилцаа холбооны зохицуулах хороо энэ талаар мэдээлэл хийсэн шүү дээ. Сонгуулийн сурталчилгааг цахим орчин гурван хэлбэлээр явуулж болно гэж хуульд заасан. Нэгдүгээрт, нэр дэвшигч, нам, эвсэл өөрийн вэб хуудсаар, хоёрдугаарт, олон нийтийн сүлжээн дэх өөрийн цахим хуудсаар, гуравдугаарт бусад цахим хэрэгслээр. Өөрийн вэб хуудас болон олон нийтийн сүлжээн дэх өөрийн цахим хуудсыг аймаг, нийслэлийн сонгуулийн хороонд заавал бүртгүүлнэ.

-Хуурамч хаягнаас хуурамч мэдээлэл тараах асуудал дээр хэрхэн арга хэмжээ авах вэ?

-Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос тухайн хаягийг хаах, хуурамч мэдээллийг устгах, түр хугацаагаар хязгаарлах зэрэг арга хэмжээ авч ажиллана. Энэ хүрээнд Фэйсбүүк компанитай хамтран ажиллана. УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгааны хугацаанд Фэйсбүүк компаниас Монголд түр хугацаагаар нэгж нээж, төлөөллөө ажиллуулахаар бэлтгэж байгаа. Харилцаа холбооны зохицуулах хороо энэ талаар тус компанитай биечлэн болон цахимаар хэлэлцэж байгаа. Сонгуулийн хуульд цахим орчны зохицуулалттай холбоотой хэд хэдэн заалт орсон. Тухайлбал, санал авах өдрөөс 24 цагийн өмнө сонгуулийн сурталчилгааг зогсоосон байх ёстой. Хэрэв зогсоогоогүй бол Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос технологийн чиглэлээр арга хэмжээ авна.

-Энэ удаагийн сонгуульд яагаад гадаадад байгаа иргэдийн саналыг авахгүй байхаар хуульчилсан юм бэ?

-Энэ удаагийн сонгуульд гадаадад байгаа иргэдийн саналыг авахгүй. Өмнө нь ганцхан удаа буюу 2012 оны УИХ-ын сонгуульд гадаадад байгаа иргэдийн саналыг авч байсан. Тухайн үеийн сонгууль холимог системээр явагдаж, сонгогчид намуудын төлөө саналаа өгсөн.

Харин 2013 оноос хойш Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар гадаадад байгаа иргэдийн саналыг авч байгаа. Мажоритар системээр сонгууль явуулж байгаа үед гадаадад байгаа иргэдийн саналыг авах хүндрэлтэй байдаг.

-Тойрог, мандатын хуваарилалт дээр нийслэлд тэд, орон нутагт тэд гэж зааж өгөх санал явуулсан уу?

-1992 оны сонгууль томсгосон тойргоор явж байсан. 2008 онд томсгосон олон мандаттай мажоритараар явсан. Тэр сонгуулиудад тойрог, мандатыг хэрхэн хуваарилж байсан талаарх судалгааг Их хуралд хүргүүлсэн.

-Шилжилт хөдөлгөөнийг хэрхэн зохицуулах вэ?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 25 дугаар зүйлд заасны дагуу хоёрдугаар сарын 1-нээс санал авах өдрийн дараачийн өдөр хүртэлх хугацаанд иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнийг зогсооно. Сонгуулийн дараа буцаад нээгдэнэ. Сонгогчид биеийн давхцахгүй өгөгдөл буюу гарын хурууны хээгээр саналаа өгнө.

-УИХ-ын гишүүд, нэр дэвшигчид сар шинийн баяраар сонгогчдод гарын бэлэг тараадаг асуудлыг яах вэ. Энэ нь хууль зөрчсөн үйлдэл мөн үү?

-Хариуцлагын асуудлын тухайд Зөрчлийн тухай хуулийн 41 дүгээр зүйлд зааснаар сонгууль товлон зарласнаас хойш мөнгө, эд зүйл тараахыг хориглосон. Энэ нь бүх этгээдэд хамаатай. Гэхдээ бүрэн эрх нь хэвээр мөрдөгдөж байгаа УИХ-ын гишүүд ажлын тайлангаа тавих эрх нь нээлттэй.

-Санал хураалтын машины программд халдах эрсдэлтэй гэдэг. Хэрхэн хяналт тавьдаг вэ?

-Сонгуулийн автоматжуулсан системийн хуулийг 2012 онд баталсан. Нэгэнт УИХ хууль гаргачихсан учраас автоматжуулсан системээ хэрэглэнэ. Өмнө нь саналыг гараар тоолдог байхад санал авах өдрөөс хойш долоо хоногийн дараа дүн гардаг байсан.

Харин одоо санал хураалт дуусаад хэдхэн секундын дараа мэдээлэл нь ирдэг болсон. Төрийн байгууллагуудын байнгын хяналтад байдаг. Сонгуулиас өмнө ТЕГ, ХХЗХ, СЕХ-ны хамтарсан ажлын хэсэг гарч, программчлал болоод хэвийн үйл ажиллагаанд нь хяналт тавьж, гэрчилгээжүүлдэг. Энэ жил саналын 50 хүртэлх хувьд нь хяналтын тооллого хийнэ. Өмнөх сонгуулийн үед 76 тойрогт хяналтын тооллого хийхэд нэг ч зөрөөгүй. Нэг ч гомдол ирээгүй.

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өдөр болж өнгөрлөө. Ардчилсан Үндсэн хуультай болсноос хойш 28 жил өнгөрчээ. Эндээс ярилцлагаа эхэлье…

-Ардчилсан хувьсгалын 30 жилийн түүхэн дэх томоохон үйл явдлуудын нэг нь Ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан явдал байсан. Тухайн үед Ардын их хурал гэх 400 гаруй депутаттай том парламент 70 гаруй хоног тасралтгүй хуралдаж, нэлээд эрсдэл хүлээж байж, ардчилсан Үндсэн хуулийг баталж байлаа. Би энэ хуулийг туйлын төгс төгөлдөр сайн хууль гэж хэлэхгүй. Гэхдээ өнгөрсөн 28 жил Монголын улс төр, нийгэм, эдийн засаг гээд бүхий л салбарт ардчилсан Үндсэн хууль өөрийнхөө гүн гүнзгий ул мөрийг үлдээж чадсан. Социалист тогтолцооноос өнөөдрийн зах зээлийн эдийн засаг, хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, нийгмийн бүтцийг бий болгож, эрх зүйн зохицуулалтыг хийсэн зүйл нь энэ Ардчилсан Үндсэн хууль. Энэ Үндсэн хуулийн ач холбогдлыг үнэлж баршгүй. Яалт ч үгүй Монгол Улс бол тусгаар тогтносон ардчилсан орон гэдгээ энэ хуулиар баталгаажуулсан.

-Энэ удаагийн парламент Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орууллаа. Та энэ шинээр батлагдсан Үндсэн хуулийг хэрхэн хардаг вэ?

-Би энэ нэмэлт, өөрчлөлтийг туйлын сайн өөрчлөлт гэж харахгүй байгаа. Яахав, өөрчлөлт оруулахын тулд хийсэн өөрчлөлт гэж хэлбэл нэг их буруудахгүй байх. Анхны төсөл нь орж ирж байхад авч болохоор хэд хэдэн заалтууд байсан. Бүгдийг нь унагааж, хассан. Энэ нэмэлт, өөрчлөлтөөр үндсэндээ Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг өргөжүүллээ. Өөр шинэ соргог, реформын хэмжээнд өөрчлөлт хийх хэмжээнд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж чадсангүй.

-Иргэдийн тэтгэвэр барьцаалсан зээлийг төрөөс нэг удаа төлөх хуулийг баталлаа. Ардчилсан нам бол хувь хүний эрх чөлөө, хуулийн засаглал, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн нам шүү дээ. Тэгэхээр энэ асуудал дээр сөрөг хүчний зүгээс эсэргүүцсэн өнцгөөр хандах байсан юм биш үү?

-Би бол байр сууриа хэлсэн шүү дээ. Зээлийг тэглэхээс өөр маш олон хувилбар байсан. Нэгдүгээрт, ахмадын тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх, тэтгэврийн доод хэмжээг тогтоох, зээлийн хүүг тэглэх гэх мэт. Аль нь ч байсан энэ бол нөгөөх халамжийн нэг хэлбэр шүү дээ. Өөр хувилбараар явсан бол илүү оновчтой байсан байх. Хоёрдугаарт, өдгөө ямарваа нэг зүйлийг угаар нь тайраад хаячихаж болдоггүй. Аливаа юмыг үе шаттай хэрэгжүүлж байж, тодорхой үр дүнд хүрдэг. Үүнтэй адилхан нийгмийн хүнд нөхцөлд, тэр дундаа нийгмийн хамгийн эмзэг хэсэг болох ахмад настнуудын тэтгэвэр тэтгэмжтэй холбоотой асуудал дээр болгоомжтой хандах ёстой.

-Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд байсан хүн. Тэтгэврийн зээлийг тэглэх асуудлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Нийгмийн хамгааллын асуудал бол хамаагүй оролдож, популист маягаар хандаж болдог сэдэв биш. Тиймээс үүнийг маш сайн судалж, тооцож, бодож, эдийн засгийнхаа бодит нөхцөлийг зөв судалж, ахмадуудынхаа эрх ашгийг зөв тооцоолж шийдэх ёстой. Би тэтгэврийн зээлийг тэглэх асуудлаар өөрийн байр суурийг илэрхийлсэн. 2017 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж байхад Ардчилсан нам иргэдийн оюутны зээл, цалингийн зээл, тэтгэврийн зээл гээд маш олон зээлийг хөнгөвчлөх буюу тэглэх захиа, даалгаврыг өгч байсан. Энэ захиа даалгаврыг хэрэгжүүлэх ажлын нэг хэсэг гэж харж, халамж талаасаа биш Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд хийж болох хувилбар юм уу гэж дэмжиж байр сууриа илэрхийлсэн. Одоо ч тэр байр сууриндаа хэвээрээ байгаа.

-Тэтгэврийн зээлийг тэглэх процессыг хэрхэн харж байгаа вэ. Иргэдийг ялгаварлан гадуурхаж байна гэж ярих юм?

-Эрх баригчдын гаргаж байгаа үйлдэл нь буруу явчихлаа гэж харж байна. Нэг хэсгийнх нь зургаан сар хүртэлх зээлийг нь чөлөөлөөд нэг хэсэгт нь ганцхан сая төгрөгийн ваучер 2021 оны тавдугаар сард олгохоор болсон. Энэ бол Үндсэн хуулийн талаас аваад үзсэн ч илт тэгш бус хандаж буй хэрэг л дээ. Өнөөдөр зээл авсан нь хожоод, давуу эрх эдэлж зээлээ тэгүүлж, зээл аваагүй, өөрийнхөө тэтгэвэр тэтгэмжийг амьжиргаандаа зөв тооцож, хүргээд явж байсан хэсэг нь хохироод үлдэх ийм нөхцөл үүсчихлээ гэж харж байна. Үүнийг төр эргэж харах ёстой. Би зөвхөн тэгшитгэх гэдэг утгаар нь ярих гээд байгаа юм биш. Тэтгэврийн 400 орчим мянган иргэнээ алагчилж болохгүй. Эдгээр иргэдийн хувьд бол Салхитын мөнгөний ордыг эргэлтэд оруулах замаар бонд босгож, тэрнээсээ эх үүсвэрээ бий болгож, тэтгэврийг тэглэх гэж байгаа бол ямар нэг алагчлалгүйгээр бүгдэд нь тэгш хүртээх энэ зарчим уг нь зөв байсан юм. Нэг талдаа харахад нийгмийн халамжийн асуудал яригдаад байгаа мэт боловч нөгөө талдаа хүний эрхийн асуудал яригдаад байгаа байхгүй юу. Нэг хэсэг нь төрийн бодлогоос хожиж байдаг. Нөгөө хэсэг нь төрийн бодлогоос болж, хохирч байж болохгүй. Манай намын үзэл баримтлал бол хувь хүний эрх чөлөө, хувийн өмчийг дээдэлсэн баруун төвийн үзэл баримтлалтай нам шүү дээ. Хувь хүний эрх чөлөө гэдэгт төрөөс явуулж байгаа аливаа дэмжлэгт бусдын адил тэгш хамрагдах эрхтэй.

-МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх 2020 оны сонгуульд нэр дэвшиж байгаа гишүүдээсээ хандив авахгүй гэж мэдэгдлээ. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Дэлхий дээр, ямар ч улс оронд улс төрийн нам мөнгө, санхүүгүй сонгуульд орно гэж байдаггүй юм. Энэ бол дэлхийд байхгүй үзэгдэл. Эрх барьж байгаа намын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд ийм мэдэгдэл хийсэн нь өөртөө байгаа эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгө, давуу талдаа хэт эрдэж, бардсан хүний үг гэж харж байгаа. Нэг үгээр эд нар нэр дэвшигчдээсээ ямар нэгэн хөрөнгө, хандив, татвар босгохгүйгээр төсөв, төрийн мөнгөөр бид сонгуульд оролцоно гэж зарлаж байгаагаас ялгаагүй. Зүгээр л утга, агаар нэг. Шинэ баян цээж өвчтэй гэж ярьдаг. Шинэ баяны дүр төрхөөр “Бидэнд нэр дэвшигчдээсээ тав, арван төгрөг аваад байх шаардлага алга. Тэртэй тэргүй бидэнд хэдэн зуун тэрбумаараа хангалттай мөнгө байна. Тийм болохоор бид нэг ч төгрөг авахгүй” гэж хэлж байна л даа. Нөгөө талдаа ард түмнээ доромжилж байна. Бид хэн нэгэн нэр дэвшигчид ямар нэгэн хариуцлага үүрүүлэхгүйгээр та нарын татварын мөнгөөр сонгуульд орно гэж зарласантай адилхан.

-Уг нь хандив гэдэг улс төрийн намуудын хувьд эрүүл үзэгдэл биз дээ?

-Манай нам нэр дэвшигчдээсээ хандив авна гэдгээ мэдэгдсэн. 100 сая төгрөг босгож чадахгүй бол УИХ-д нэр дэвшээд яах юм бэ. Яахав мөнгөгүй сонгууль хийж болох л байх. Гэхдээ Сонгуульд оролцох урсгал зардал гэдэг зүйл бий. Машин бензинээр явна, тэр олон байшингуудад нь ус, тог, халаалт хэрэгтэй. Намын аппаратын цалин гээд л мөнгө зайлшгүй хэрэг болно шүү дээ. Улс төр гэдэг мөнгө. Тэр мөнгөө энэ олон орд болон ЖДҮ, 60 тэрбум, хөдөлмөр эрхлэлтийн сангийн мөнгө, концесс гээд авлигаар бид бүрдүүлчихсэн гээд байгаа юм уу. Ямар ч нам хандив цуглуулдаг. Бид тэр хандиваа ил тод зарласан. Энэ бол эрүүл үзэгдэл. Энэ мэдэгдэлтэй холбоотойгоор МАН-ын сонгуульд оролцсон зардал мөнгийг төр, ялангуяа Сонгуулийн ерөнхий хороо, аудитын байгууллага маш нарийн хяналт тавих ёстой гэж харж байгаа.

-Ардчилсан нам нэр дэвшигчдээ ямар шалгуураар сонгон шалгаруулах вэ?

-Нэр дэвшихээ илэрхийлсэн горилогчид маань тодроод явж байгаа. Эдгээр хүмүүст, тодорхой хугацаанд үйл ажиллагааны хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан. Гэрээнд заасан тодорхой үүргүүд байгаа. Сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигчдийн хугацаа ойртсон өдөр гэрээгээ дүгнэнэ. Манай намын үндсэн дүрмээр Сонгон шалгаруулах хороо гэж Үндэсний бодлогын хорооны дэргэд байгууллага байдаг юм. Сонгон шалгаруулах хороо, төв намын эрхлэх газар хамтраад горилогчид буюу нэр дэвшихээ илэрхийлсэн гишүүдтэй байгуулсан гэрээгээ дүгнэнэ. Хувь хүний боловсрол мэдлэг, давуу тал, улстөрчийн хувьд рейтингийн үзүүлэлт гээд хэд хэдэн зүйл харж байж сонгон шалгаруулах хороо нэрсээ гаргана. Тэр нэрсийг би намын даргын хувьд хянана. Ингээд Үндэсний бодлогын хороо хуулиараа шийдвэрээ гаргана даа.

Монгол Улсаас Швед улсад суух анхны Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд асан, дипломатч, доктор (Ph.D) Б.Энхмандахтай ярилцлаа.

---

-Дипломатуудын талаар сайн гэхээсээ илүү саар мэдээллүүд монголчуудын чихийг сэртхийлгэж байна. Дипломатч хүн гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ?

-Дипломат хүн гэж юуны түрүүнд бэлтгэгдсэн хүн байх ёстой. Зөвхөн гадаад хэл мэддэг, судалдаг хүнийг дипломат хүн гэхгүй. Харилцааны соёл, тухайн орныхоо түүх, ёс заншил, хоёр орны харилцааны гол зангилаа асуудлуудыг нарийн судалж мэдсэн хүн дипломатч болж чаддаг. Тэрнээс нэг хэл мэддэг хүн гадаадад очоод суучихвал түүнийг дипломатч гэхгүй. Өнөөдөр маш олон сургууль дипломатчдыг бэлтгэдэг болсон байна. Гадаад харилцааны мэргэжилтэн гээд л англи хэлний зах зухаас заагаад л төгсгөчихдөг. Энэ бол гадаад харилцааны үүрэг, дипломатын албыг хэт хялбаршуулж ойлгож байгаа хэрэг л дээ.

Ер нь түүхээсээ манай монголчууд улс орноо гадаадад төлөөлөх хүндээ өндөр хүндэтгэл үзүүлдэг байсан. Үүний тод жишээ бол “Гэрэгэ” гэх зүйл. Алтан Гэрэгэгийн түүхэн олдвор өнөөдөр НҮБ-ын төв байранд залаастай байдаг.

-Дипломат албаны мөн чанарын талаар ярихгүй юу?

-Өдгөө дипломат албыг зөвхөн эрх ямба гэж ойлгодог болчихжээ. Дипломатч гэдэг нэг талаасаа хааны алба, нөгөө талаасаа харцын алба юм шүү дээ. Хааны алба гэдэг нь тэр хүнд итгэмжлэх жуух бичиг өгсөн төрөө төлөөлж, гадаадад сууж байгаа гэдэг утгаараа. Нөгөө талаас тэр хүн Монголын 3.3 сая хүнийг гадаад улсад зорчих, амьдрах, аялах, ажиллах, сурахад нь үйлчлэх ёстой харц юм. Энэ хоёр утгаар нь дипломат албыг ойлгохгүйгээр дипломат албаны мөн чанарыг ойлгож чадахгүй.

-Ер нь дээхнэ үед дипломатуудыг хэрхэн бэлтгэдэг байсан юм бэ. Дипломатчдыг сонгохдоо ямар шалгуур тавьдаг байв?

-Социализмын үед Монгол Улс дипломатчидыг зорилго чиглэлтэй бэлтгэдэг байсан. Тухайлбал, ЗХУ-ын Москва хотноо Олон улсын харилцааны дээд сургууль гэж дипломатуудыг бэлтгэдэг сургууль байсан. Тэнд 1930-аад оноос эхэлж, монголчуудыг сургаж эхэлсэн. Бэлтгэхдээ зорилго чиглэлтэй. Анли, герман, испани, хинду гээд хэл хэлээр нь сургаж, тэр хүнээ цаашид мэргэшсэн нэг оронтой харьцдаг дипломат болгоно гэж бэлтгэдэг байсан. Энэ нь Монголын дипломатуудын ноён нуруу, өнөөдөр ч үүгээр явж байгаа. Монголын гадаад бодлогыг нуруун дээрээ үүрч байгаа мэргэжлийн дипломатчидын ийм том бүлэг байдаг. Үүнээс гадна дипломатуудыг Ерөнхий консул, элчин сайдын зиндаанд бэлддэг арга бол нам төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан, тодорхой хэмжээний хэлний мэдлэгтэй, гадаад улсад улс орноо төлөөлөх чадвартай хүмүүсээ дипломат албанд шилжүүлж ашигладаг. Миний хувьд энэ арга замаар дипломатч болсон хүн л дээ.

-Дипломат албанд гаднаас орж ирэх дипломатыг сонгохдоо ямар шаардлага тавьдаг юм бэ?

-Өндөр шаардлагатай байх ёстой. Ур чадвар, мэдрэмж, гадаад харилцааны соёл энэ бүгдийг нь нэлээн сайн харж авах ёстой.

-Социалист нийгмийн үед хий нь гарчихсан хүмүүсийг дипломатаар сонгож, улсаа төлөөлүүлдэг байсан гэдэг. Харин өдгөө тамхи зөөсөн хэрэг, хар тамхины хэрэг гээд л муу болгонтой л дипломатуудын нэр хутгалдчихсан байна. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Мэдээж нэг намын үзэл сурталтай социализмын үед дипломатуудад тавих шалгуур өөр байсан. Гэхдээ өөр байлаа гээд өнөөгийн дипломат, тэр үеийн дипломатуудын хооронд тавих үндсэн шаардлага ижил. Дээхнэ үед илүү юм нь дипломатуудыг намын гишүүн байх ёстой гэдэг ч юм уу, иймэрхүү шаардлагууд байсан. Энэ шаардлага бол илүүдэл байсан. Тэрнээс биш чи мэдлэгтэй, боловсролтой, өндөр ёс суртахуунтай байх ёстой гэдэг бол социалист нийгэмд ч байсан өнөөдөр ч байх ёстой гол шалгуур.

-Дипломатч хүний ёс суртахуун ямар учраас хамгийн өндөр байх ёстой юм бэ?

-Тэр хүн Монголыг төлөөлж байгаа. Тэр хүнээр Монголыг тухайн орон, тухайн орны удирдагчид төсөөлдөг. Тэр хүн ямар байна вэ гэдгээс хамаарч, тухайн орны харилцаанд нөлөөлдөг. Үүнтэй холбоотой маш олон баримтыг хэлж болно.

-Тухайлбал?

-Ж.Самбуу гуай ЗХУ-д сууж байсан элчин сайдуудаас хамгийн нэр хүндтэй нь байсан гэж дипломатууд хоорондоо ярьдаг. Тухайн үед Монголтой хамгийн өргөн харилцаатай гадаад улс Зөвлөлт байсан. Энэ улсад манай орныг төлөөлж байсан энэ хүний ноён нуруу, ёс суртахуунаар Оросууд Монголыг төсөөлдөг байсан гэдэг. Манай дипломатууд бүгд Ж.Самбуу гуай шиг байх ёстой. Гэвч өдгөө ёс суртахууны доголдлоос эхлүүлээд гэмт хэрэгт холбогдож байгаа нь байж болохгүй зүйл. Манай гадаад харилцааны алба ийм ёс зүйгүй асуудлаас нэн даруй салах ёстой.

-Дипломат хүн ер нь хэдэн хэлтэй байх ёстой юм бэ?

-Түгээмэл шаардлага бий л дээ. Огт хэлгүй хүнийг гадаад руу огт явуулж болохгүй. Хамгийн наад зах нь олон улсын хоёроос доошгүй хэлээр ярьдаг байх ёстой. Миний хувьд орос, англи хоёр хэлтэй. Би Швед улсад Монгол Улсаас суух анхны элчин сайд байсан. Надад швед хэл байгаагүй. Гэхдээ би олон улсад ашиглагддаг НҮБ-ын хэлээр ярьдаг байсан.

Болгарт элчин сайд байсан Б.Батхишиг гэдэг хүнийг мэдэх байх. Эдийн засгийн ухааны доктор, орос, англи, франц, турк, болгар хэлтэй. Яг энэ хүн шиг л элчин сайд хүн байнга өөрийгөө дайчилж, боловсорч, байх ёстой. Дипломат хүнд тавигдах шаардлагыг хангах гэдэг наад зах нь шүү дээ. Манай хуучны дипломатууд хөдөлмөрч, уйгагүй, байнга урагшаа тэмүүлж байдаг, очсон газар бүртээ судалгаа шинжилгээ хийдэг байсан гайхалтай хүмүүс байсан. Өнгөрсөн үеэрээ бид бахархах ёстой. Тэд бол манай дипломат харилцааны маш баялаг түүхийг үлдээсэн улсууд.

-Та Их Британи, Умард Ирландад суух элчин сайдын яаманд зөвлөхөөр ажиллаж байсан хүн. Тэр үед тамхины наймаа гэх зүйл байсан уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд 2001 онд анх очиход тамхины наймаа гэх зүйл явж байсан. Элчин сайд Даваасамбуу бид хэд энэ наймааг таслан зогсоох ажлыг 2001 онд хийж байлаа. Зүүн Европын улсуудад байдаг элчин сайдын яамны зарим дипломатууд буюу одоо 69 дипломат дотор байгаа хүмүүсийн нэрс дунд тэр үед тамхины наймаа хийж байсан хүмүүсийн нэрс ч байсан. 2001 онд Лондон хотод тамхи нууцаар зөөвөрлөж, оруулж байгаад баригдаж байсан нэг явдал болж байлаа. Англи арал улс учраас усан онгоцоор зөөвөрлөдөг байсан юм билээ. Лондонгоос бидэн рүү усан онгоцоор 25 боодол дипломат ачаа ирлээ. Танайх ийм ачаа хүлээж байгаа юу гэж асуух үед бид “бидэнд хүлээж байгаа ачаа байхгүй” гэж үнэнээ л хэлсэн. Ийнхүү тэдгээр тамхи зарж байсан дипломатууд үйлдэл дээрээ баригдсан л даа. Ийм байдлаас болоод Англи руу гарч байсан гол сувгууд тэр жилдээ хаагдсан. 69 дипломатууд дунд тэр үед тамхины наймаа явуулж байсан хүмүүсийн нэр ихэнх нь байна лээ. Тэд нарыг баригдсаны дараа бидэнд захиа ирдэг байсан. Танай энэ хүн Английн хил рүү нийт 21 удаа нэвтэрсэн байна. Нэг удаагийн хохирол нь сая гаруй фунт болж байна гэсэн. Өмнө нь хэдэн арван сая фунтийн хохирол учруулж байсныг мөн бичээд явуулсан байсан. Энэ асуудал монголын нэр хүндийг унагаана шүү дээ. 2001 онд ийм томоохон явдал болсноос хойш 2005 он хүртэл Их Британид ийм зүйл гараагүй. Бид тэднийг матаагүй, үнэнээ л хэлсэн.

-Та Швед улсад суух анхны Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд. 2009-2013 онд тус улсад ажиллах даа хүндрэлтэй асуудлууд зөндөө байсан байх?

-Анх удаа Монгол Улс Стокгольм хотноо элчин сайдын яам нээх шийдвэрийг 2009 онд гаргасан. Миний хувьд тус хотод шинээр элчин сайдын яам нээх үүргийг хүлээсэн л дээ. Маш их бэрхшээл байсан. Түрээсийн байрнаас л эхэлсэн. Ширээгүй, хоёрхон сандалтай. Бүх зүйлийг тэгээс эхэлсэн. Шведэд суух элчин сайдын яамны суурийг тавьж өгснөөрөө миний хувьд өөрөөрөө бахархдаг. Энэ түүхийнхээ талаараа ном бичээд энэ жил хэвлэлтэд өгсөн. Би 2009 онд Шведэд очсон өдрөөсөө тэмдэглэл хөтөлж байсан. Ерөнхийлөгчийн айлчлал, уулзалт, тэмдэглэл, арга хэмжээ, эдгээрийн зургууд, харилцааны гол гол асуудлуудыг багтаасан ном болсон доо.

-Шведэд элчин сайдын яам нээгдсэнээр ямар дэвшлүүдийг авчирсан бэ?

-Элчин сайдын яамыг 2009 онд нээх болсон хамгийн гол шалтгаан бол Швед улсад оршин суух монголчуудын тоо эрчимтэй өссөн. Намайг очиход 3000 орчим монголчууд Шведэд ажиллаж, амьдардаг байсан. Швед улсын нийгмийн хамгааллын бодлого, тэнд ажиллаж амьдарч байгаа иргэдийн нийгмийн үйлчилгээ, хүний эрхийн зарчим гээд энэ бүгд монголчууд тэр улсад олноор очиход нөлөөлсөн. Ер нь Швед Монголын түүхэн харилцаа 16 дугаар зуунаас эхлэлтэй. Шведийн армийн хошууч цолтой хүн Зүүн гарын Монгол Манжтай байлдаж байх үед их бууны салаа байгуулахад тусалж байсан юм билээ. Мөн тэрээр Зүүн гарын улсын газар нутгийг зураглаж байсан. Тэр зураглал өдгөө Шведийн нэгэн номын санд хадгалагддаг. 1964 онд Швед улстай дипломат харилцаа тогтоосноос хойш хоёр улс, улс төрийн харилцаатай байсан. Эдийн засгийн харилцаа байгаагүй. Одоо ч гэсэн хоёр орны эдийн засгийн харилцаа өндөр биш. Харин хүмүүнлэг, болоод соёлын харилцаа ойрхон болж байгаа. 2009 онд Шведэд элчин сайдын яам нээгээд 2010 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Дани, Финлянд улсад айлчилсан. 2012 онд Норвеги, Шведэд айлчилсан. Монгол Улсын төрийн тэргүүн Скандинавын дөрвөн улсад бүгдэд нь айлчилсан энэ үйл явдал улс төрийн харилцааны томоохон дэвшил болсон байдаг.

-Та Шведэд элчин сайдаар суухдаа сонгуулийн тогтолцоог нь нэлээн судалсан гэдэг юм билээ. Тус улсын сонгууль ямар тогтолцоогоор явагддаг юм бэ?

-Шведийн сонгуулийн тогтолцоо нь хувь тэнцүүлсэн буюу пропорцианал төлөөлөлд тулгуурладаг юм билээ. Энэ нь намаас нэр дэвшигчдийн дотроос тухайн намын сонгуульд авсан саналтай дүйцэхүйц тооны нэр дэвшигч Рикстаг болон бусад хууль тогтоох байгууллагад сонгогдоно гэсэн үг. Нийтдээ дөрвөн төрлийн сонгууль явагддаг.

-Сонгуулийн дүнгээр суудал хуваарилахдаа ямар арга хэрэглэдэг юм байна…

-Шведийн парламент буюу Рекстаг нь 349 гишүүнтэй. Тэдгээрийн 310 нь сонгуулийн 29 тойргоос намуудын авсан саналын хувьтай тэнцүүлэн хуваарилах намын нэрийн жагсаалтын пропорцианал төлөөллөөр сонгогддог. Үлдэж буй 39 суудал нь намуудын сонгуульд авсан хувь хэмжээнээс хамаарч, хуваарилагддаг зохицуулалттай суудал. Намуудын тойрог бүрт авсан саналын дагуу 310 суудлыг хуваарилсны дараа зохицуулалттай суудлуудыг хуваарилдаг. Ингэхдээ Шведийг нэг тойрог гэж үзэж, намуудын улсын хэмжээнд авсан саналуудын хувь хэмжээнд тохируулан хуваарилна. Пропорцианал төлөөллийг заримдаа бүрэн төлөөллийн зарчим ч гэж нэрлэдэг. Учир нь сонгуулийн мажоритар буюу олонхийн тогтолцоог бодвол сонгогчдын авсан саналын хувь хэмжээ хууль тогтоох байгууллагад авах суудал хуваарилалттай илүүтэй тохирдог. Пропорцианал төлөөллийг хэрэгжүүлдэг сонгогчид намын нэрсийн жагсаалтаар саналаа өгөх, намын нэрээр санал өгөх, аль алийг нь өгөх, тэгэхдээ нээлттэй болон хаалттай нэрийн жагсаалтаар өгөх гэх мэт олон аргатай юм билээ. Шведийн энэ тогтолцоо гишүүдийн нэг хэсэг нь газар зүйн байрлалаар буюу тойргоос, нөгөө хэсэг нь намын жагсаалтаар Рекстад гардаг. Тиймээс сонгогчдын тойргийн нэр дэвшигч болон намын төлөө өгсөн санал хоёул сонгуулийн үр дүнд нөлөөлдөг. Тиймээс намын нэр дэвшигч сонгогчдын болон намынхныхаа дунд хэр рэйтинг өндөртэй вэ гэдгээс их зүйл хамаардаг гэсэн үг. Энэ мэтчилэн олон онцлогууд дурдаж болно л доо.

-Ер нь жижиг намуудад халтай юм аа даа?

-Энэ тогтолцоо ерөөсөө жижиг намуудыг хаахад чиглэгдсэн босготой.

-Манай улс уг сонгуулийн тогтолцооны юуг нь авч хэрэглэж болохоор санагдсан бэ?

-Сонгогч бүрийг нам болон нэр дэвшигчийн төлөө хоёр төрлийн санал өгөх хувилбарыг авч хэрэгжүүлбэл зүгээр. Мөн Сонгуулийн дараа суудал хуваарилах, ялагчийг тодруулах аргууд нь маш зөв зүйтэй юм билээ.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-МАН-ын бүлэг хуралдаж, тэтгэврийн зээлийг тэглэх ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийг дэмжлээ. Энэ талаар ярихгүй юу?

-МАН-ын бүлгийн зүгээс энэ асуудлаар тодорхой шийдвэр гаргасан. Маргааш(өнөөдөр) Эдийн засгийн байнгын хороо, холбогдох байнгын хороодуудаар ороод энэ долоо хоногийн чуулганаар орно. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр бид нэгэн томоохон асуудлыг шийдсэн. Байгалийн баялгийг ард иргэдэд тэгш хүртээмжтэй хүргэх, байгалийн баялгаа эдийн засгийн зөв эргэлтэд оруулж, байгалийн баялгийн хүртээмжийн асуудал Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн үеэр маш их яригдаж, Үндсэн хуульд орсон. Энэ л хэрэгжиж байна. Түүнчлэн нийгмийн хамгийн зорилтот бүлэг рүүгээ чиглэсэн нийгмийн салбарын бодлогын асуудал нэлээн чухлаар тавигдаж байгаа. Тиймээс амьжиргааны эх үүсвэр болж байгаа тэтгэвэр, цалингийн зээлийг зээл хэлбэрээр гаргаад байх нь зөв үү гэдгийг ч мөн авч үзэх ёстой. Энэ асуудлыг ч бид хамтад нь авч үзнэ. Энэ бол тодорхой ордын асуудал шийдэгдсэнтэй холбогдуулж, амьжиргааны түвшин хамгийн доогуур, хүндрэлтэй байгаа гэж үзэж буй хэсэг рүүгээ чиглэсэн нийгмийн бодлого гэж үзсэн учраас бүлэг дэмжсэн.

-Тэтгэврийн зээлийг огт байхгүй болгох асуудлыг ч ярьж байна шүү дээ…

-Энэ бол манай улсын тулгамдсан асуудлуудын нэг л дээ. Тэтгэвэр, цалин гэдэг шууд эдийн засаг руу орж байдаг. Хадгаламж болдоггүй зүйл шүү дээ. Тэтгэврийн зээлийг тэглэх асуудалтай хамт энэ асуудал орж ирэх байх. Тэгэхгүй бол амьжиргааны үндсэн орлого болж байгаа зүйлийг зээл хэлбэрээр тараах нь буруу. Олон оронд тэтгэврийн зээл, барьцаалсан зээлийн үйлчилгээг зогсоож, хориглодог. Үүнийг цуг авч үзнэ.

-Олон улсад хориглодог гэсэн үг үү?

-Хязгаарлалт тавьдаг. Хугацаа болон олголтын хувьд, зээлийн агуулгын хувьд гээд. Зарим оронд амьжиргааны орлогоо олдог цалин, тэтгэврийн зээлийг хориглочихсон байдаг. Зарим оронд тухайлсан нөхцөлд буюу эмнэлэгт зориулсан ч юм уу, яг өөртөө зориулах үед зөвшөөрдөг. Тэтгэвэр гэдэг насны эцэст өөртөө зориулах мөнгө байхгүй юу.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг хэлэлцэхээр болсон. Гол орж байгаа өөрчлөлтүүд нь юу вэ?

-2015 онд хэрэгжиж байсан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн ерөнхий нурууг барьж, боловсруулсан. Энэ сардаа багтааж Ерөнхийлөгч болон орон нутгийн сонгуулийн хуулиа хэлэлцэнэ. Ерөнхийлөгчийн сонгууль мэдээж улс нэг тойрог тогтолцоогоор явна. Өөрчлөлт гэвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулинд хязгаарлалтуудыг нэлээн хийж өгч байгаа. Учир нь сонгох, сонгогдох эрхэнд халдах мөнгөний оролцоо, хөндлөнгийн нөлөөллүүдийг багасгах чиглэлд энэ удаагийн сонгуулийн хуулиуд голлон чиглэгдэж байгаа. Ер нь сонгуулийн хууль сонгогчдын эрх ашгийг хамгаалж, сонгох, сонгогдох эрхийг хангаж, гаргадаг учраас энэ чиглэлийн өмнөх сонгуулиуд дээр гарч байсан алдаа дутагдлыг засч гаргаж байгаа. Парламентад суудалтай намууд хүнээ нэр дэвшүүлэх зохицуулалт хэвээрээ байгаа. Мөн улс төрийн намуудад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр өндөр босгууд тавигдаж байгаа. Улс төрийн намыг улс төрийн бодлого тодорхойлдог, улс төрийн нам байх манлайллыг үзүүлж байх институтынх нь хувьд төлөвшүүлэх чиглэлд батлагдаж байгаа сонгуулийн хуулиуд чиглэгдэж байгаа. Ер нь 2008 оны улс төрийн сонгуулиас хойш, сонгуулийн сурталчилгааны хоног, өдрүүд дээр нэлээн хязгаарлалт хийж, тухайн сонгуулийн жилд, сонгууль болохоос зургаан сарын өмнөөс сонгуулийн сурталчилгааг хязгаарладаг гээд олон зохицуулалтыг хуульдаа хийж өгсөн. Хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө Ерөнхийлөгч болон орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийг баталж, гаргаад 2020 онд болох УИХ-ын сонгуулийн товыг зарлана. Үүнтэй холбогдуулан сонгуулийн мандат, тойргийн хуваарилалтыг хийж дуусгана.

Гадаад мэдээний тоймч Г.Ганбаяртай ярилцлаа.

-Иран, АНУ бие биенийхээ эсрэг дуулиантай мэдэгдлүүдийг хийгээд байна. Ираны генерал Кассем Солейманиг хөнөөсөн хэрэг гээд л олон шалтгаан байгаа байх. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Энэ асуудал нэлээд эртнээс үүдэлтэй. 2017 оны нэгдүгээр сарын 20-нд АНУ-ын ерөнхийлөгч Дональд Трамп ажлаа авсан. Ерөнхийлөгч болоод өмнөх засгийн газрын хэд хэдэн бодлого, тогтоолуудыг хүчингүй болгож, үүнийг нь дэлхий нийт харлаа. Худалдааны асуудлаар БНХАУ-ыг шахаж эхэлсэн. АНУ 100 гаруй улстай худалдааны харилцаатай. Дандаа АНУ-д бараагаа шахаж, зах зээлийг нь ашигладаг. Энэ нь Америкт ашигтай биш. 800 тэрбум төгрөгийн алдагдалд хүрсэн. Үүгээрээ далимдуулан шахах бодлого хэрэгжүүллээ. Барак Обамагийн үед байсан Номхон далайг дамнасан түншлэл гэх хэлэлцээрийг хүчингүй болгосон. Энэ бол худалдаа эдийн засгийн асуудал.

-Ираны хөршүүд АНУ-ын холбоотон улсууд шүү дээ. Энэ хоёр орны сөргөлдөөнд нөлөөлсөн үү?

-Холбоотнуудаа гомдоож байна гэдэг асуудал тавигдсан. Тэр нь Ираны хөршүүд болох Израиль, Саудын Араб байхгүй юу. Иран улс бол Израилийн дайсан. Саудын Араб сламын ертөнцийн өрсөлдөгч нь. Учир нь Саудын Араб Сунит урсгалын Исламын шашинтай. Харин Иран Шит урсгалтай. Исламын Сунит, Шит гэх хоёр том урсгал бий шүү дээ. Энэ урсгалууд хоорондын сөргөлдөөн явуулж, Исламын ертөнцөд нөлөөгөө тогтоох гэсэн оролдлогуудыг хийдэг. Дональд Трамп Израильд үзүүлдэг батлан хамгаалах салбарын тусламжаа гурван тэрбум доллар байсныг таван тэрбум ам.доллар болгож нэмэгдүүлсэн. Саудын Арабтай 300 тэрбум долларын зэвсгийн гэрээ байгууллаа. Саудын Араб зэвсгийнхээ зардлаар ОХУ-ын өмнө орчихлоо шүү дээ. Яах аргагүй Ирантай зэргэлдээ улс.

-АНУ тусламжаа нэмэгдүүлсэн нь Ирантай холбоотой юу?

-Тийм. Иран 2015 онд цөмийн хэлэлцээр байгуулагдангуут газрын тосоо зараад эхэлсэн. Газрын тосоо зарна гэдэг ам.доллартай болно. Түүгээрээ батлан хамгаалах салбарынхаа зэр зэвсгийг шинэчлээд эхэлсэн л дээ. Геополитик гэдэг газар зүйн байрлалтай холбоотой шүү дээ. Өрсөлдөгч хөрш нь хүчтэй болоод ирэхээр Саудын Араб жам ёсныхоо дагуу зэр зэвсэгтээ хөрөнгө зараад эхэлж байгаа байхгүй юу.

-Иран, Америк хоёр цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх хэлэлцээрээс гарчихсан. Яагаад гарах болов?

-АНУ цөмийн хэлэлцээрээс гарна гэдэг хэлэлцээр манайд хамаагүй л гэж үзэж байгаа хэрэг л дээ. Өнгөрсөн ням гаригт Иран хэлэлцээрээс гарчихлаа. Тэгэхээр энэ хэлэлцээр ямар ч утгагүй болчихож байгаа юм. Хоёр гол улс нь гараад явчихаар энэ хэлэлцээр бүрхэг болчихож байна.

-АНУ-ын ерөнхийлөгч Дональд Трамп 2015 оны хэлэлцээрээс яагаад гарах шийдвэрийг гаргасан юм бэ?

-Холбоотнуудаа гомдоож байна. Холбоотнууд аюултай. Түүнээс гадна генералыг алсантай холбоотой нэг асуудал бий. 2015 онд цөмийн хэлэлцээрийг хийж, Иран руу барууны шинжээчдийг оруулж, цөмийн зэвсэгтэй эсэхийг нь шалгуулсан. Шалгахад үнэхээр Иран баяжуулдаг төхөөрөмжүүдээ цөөлчихсөн байсан. Иранд байгаа уран цөмийн зэвсэг хийх хэмжээнд хүрээгүй байна гэдгийг шинжээчид баталсан. 2015 оноос 2017 оны хавар хүртэл хоёрхон жилийн хугацаанд Ираны газрын тосны экспорт нэмэгдсэн. Боломж гарч байна шүү дээ. Энэ хугацаанд жаахан цонх үүсч байна. Энэ зурвас үеийг ашиглаад Иран улс олборлолтоо нэмэгдүүлээд зэвсэг, техникээ шинэчлэх боломж гарсан. Яахав шинэчилсэн байх. Энэ зурвас үе АНУ, Саудын Араб, Израильд ашиггүй гэж Бүгд найрамдах нам үзсэн. Бүгд найрамдах нам бол уламжлалт, цэрэг, зэвсэг, батлан хамгаалах салбарыг дэмждэг хүчний чиглэлийн нам. Энэ Ираны цөмийн хэлэлцээрт илүү өргөн агуулга оруулах ёстой байсан. Ираныг бүс нутгийн орнуудын асуудалд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй, зэвсэгт бүлэглэлүүдийг дэмжиж болохгүй гээд нөлөөллийг нь хязгаарлаж чадаагүй учраас энэ хэлэлцээр үнэхээр утгагүй гэрээ.

-Ираныг хязгаарлаагүйгээс Ойрх дорнодод юу болсон бэ?

-Ираны Күдс хүчин гэх элит түвшний бэлтгэгдсэн хүчин бий. Энэ хүчин Ирак, Сири, Ливан гээд Шит шашинтай улсуудын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцсон. Цаад агуулгаараа Исламын ертөнцийн Шит, Сунитын хоорондын сөргөлдөөн дахиад л идэвхжиж байна. Энэ бол аюултай. 2003 оны Ирак яг л ийм. Садам Хуссейн байсан. Түүнийг унагаж, шинэ Засгийн газар байгуулсан. Эрх мэдэл хуваарилахдаа Шитүүд хүн амын олонх 60 хувь учраас ерөнхий сайдаа ав, сунитууд нь парламентаа, күртүүд ерөнхийлөгчөө гээд эрх мэдлээ хуваарилчихсан. Ийм тогтолцоо 16 жил явлаа шүү дээ. Тэгэхээр Шитүүд Ирантай хамтран ажиллахаас өөр арга байхгүй. Оны өмнөхөн Иракт эсэргүүцлийн жагсаалууд болсон. Тэр жагсаалын үеэр Ираны элчин сайдын яам руу халдсан залуучууд манай улс бие даасан бодлого явуулна. Садамыг алга болгосон биш Иран манайд ноёлдог болчихлоо. Ирантай хийх харилцаагаа бодож үзэх ёстой гэж байгаа юм. Ийм л зүйл болж байна.

Кассем Солеймани амиа алдаад Багдадад, Иранд ч бөөн юм болж, олон мянган хүн манай баатар гээд л. Гэтэл Иракийн зарим хотод Кассем Солейманиг үхсэнийг тэмдэглэсэн шүү дээ. Энэ чинь нөгөөх аймшигтай Ойрх дорнодын Шит, Сунитын өрсөлдөөн яваад байгаа юм. Энэ бол Иракт маш эмзэг илэрсэн шүү дээ. Ж.Бушийн үед өөрөө алдаа гаргасан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Яагаад гэвэл Иракийн мэргэжлийн армийг нь татан буулгачихсан. Олон жил цэргийн алба хаасан офицер, цэргүүдээ тарааж, армиа шинээр байгуулна гэсэн чинь нөгөөх мэргэшсэн офицерууд Сунитийн бүлэглэлүүдэд очоод нэгдчихсэн. Иракийн дайны үед халдлага хүчирхийлэл нь дандаа Багдадын шитүүд амьдардаг дүүргүүдэд болсон. Сунитыг Исламын ертөнц, арабууд дэмжинэ. Аль Кайда дэмжинэ. Ийм аюултай нөхцөл байдал руу ордог байхгүй юу. Ираны эсрэг ажиллагаа зөвхөн АНУ-ын холбоотнууд, өөрийн цэргүүдээ хамгаалах байр сууриас гадна Шит, Сунитын хоорондын харилцаа яваад байгаа байхгүй юу. Энэ бол Сири, Ливан гээд өөр улс орнууд дээр ч илэрнэ.

-Иранд цаашид юу болох вэ?

-Иран дотооддоо нэлээд асуудалтай байгаа. Эдийн засгийн хоригт орчихсон. Оны өмнөхөн шатахууны үнэ нь нэмэгдэж, бөөн жагсаал болсон. Улмаар интернэтийн сүлжээг хааж, юу болж байгаа нь мэдэгдэхгүй байж байгаад сүлжээ буцаад сэргэсэн чинь хүмүүсийг буудаж байгаа бичлэгүүд нь тараад эхэлсэн. Олон хүн амь эрсэдсэн гээд байгаа. Тоо нь тодорхойгүй л байна. Гэхдээ хэдэн зуугаар тоологдоно. Саяны Кассем Солейманийг алсан хэрэг Ираны ард иргэдийг АНУ-ын эсрэг хандуулж, нэгтгэж магадгүй. Гэхдээ эдийн засгийн хоригт орсон улс дайн хийнэ гэдэг маш эрсдэлтэй.

-Ийм эрсдэлд буй Иран АНУ-ын эсрэг юу хийж чадах бол?

-Өшөө авна гэж исламын улаан туг мандуулсан гэж бичиж байна. Хамгийн гол нь эдийн засгийн хоригт орчихсон байгаа улсад том дайн хийх хөрөнгө санхүүгийн боломж байхгүй. Европын улс орнуудын хувьд Иран руу өнгөрсөн ням гаригт уриалга гаргасан байна лээ. Тэр нь цөмийн хэлэлцээртээ үнэнч бай. АНУ гарсан ч гэсэн бид нар байна гэдэг утга бүхий уриалга гаргасан. Мөн АНУ-тай хэлэлцээр хий гэсэн утгыг ч илэрхийлсэн байна лээ. Өнгөрсөн намраас хойш Ираныг буруутгаад байсан шүү дээ. Саудын Арабын хоёр газрын тосны үйлдвэр халдлагад өртсөн. Газрын тос тээвэрлэдэг том онгоцууд руу халдсан. Аажмаар л яваад байсан асуудал.

-Дональд Трамп Ираны 52 бүст цохилт өгнө гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Энэ асуудал нэлээд шүүмжлэгдэж байна лээ. Цэргийн баазыг бөмбөгдөхөөр цэргийн мөргөлдөөн юм шиг харагдана шүү дээ. Соёлын байгууламж руу халдана гээд байгаа юм. Учир нь 79 онд Иранд Исламын хувьсгал гараад өнөөгийн Ираны тогтолцоо бий болсон. Тэр үед 52 АНУ-ын иргэн олзлогдож, барьцаанд байж байгаад суллагдсан. Тэрийг АНУ-ын тал шууд л ярьж байна л даа. Энэ бол сүрийг үзүүлэх тактик.

Трамп Умард Солонгост ийм бодлогыг нэлээн хэрэгжүүлж байсан. 2017 онд танайд хэдэн цөмийн пуужин байгаа юм. Манайд асар олон байна. Танайхыг дуусгана, арчина гээд НҮБ-ын индэр дээрээс хүртэл яриад бөөн юм болсон. 2018 онд нь өөр болсон. Нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд л Ким Жөн Ун зөөлрөөд Сингапурт уулзсан.

-Цөмийн зэвсгийн асуудал байгаа л байх…

-Цөмийн асуудал мэдээж байгаа. Иран, Хойд Солонгос хоёр АНУ-д харилцахад төвөгтэй улсууд шүү дээ. Уг нь 2015 онд АНУ бид Ираны асуудлыг цэгцэлчихлээ. Умард Солонгос үлдсэн гэж ярьж байсан. Одоо буцаад нөгөө зам руугаа орчихлоо.

-Цөмийн зэвсэгтэй хэдэн улс бий вэ?

-Найман улс бий. АНУ, ОХУ хоёр нийт цөмийн зэвсгийн 95 хувийг нь эзэмшдэг. Үлдсэн таван хувь нь БНХАУ, Их Британи, Франц, Энэтхэг, Пакистан, Израильд бий. Сүүлд судлаачид Хойд Солонгост 20 орчим бий гэж яриад байгаа. Гэхдээ хаалттай учраас тодорхойгүй. Цөмийн зэвсэг бол тогтоон барих хэрэгсэл. Өмнө нь цөмийн зэвсгийг Хирошима, Нагасаки дээр хоёр удаа л хэрэглэсэн. Асар их сүйтгэл дагуулдаг аймшигтай зэвсэг. Энэ хүчийг Хойд Солонгос, Иранд өгчихөөр их төвөгтэй дэглэмүүдтэй учраас аюултай. Энэ цөмийн асуудал нэлээн хурцаар тавигдана. Хойд Солонгос цөмийн зэсгийг сэргээнэ, туршилтуудаа эхэлнэ гээд ярьчихсан явж байгаа.

-Цөмийн зэвсгээс үүдэлтэй юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Иран ураны баяжуулалтаа нэмэгдүүлнэ гэж байна. 2015 оноос өмнө олон арван жил яригдсан зүйл дахиад сэргэж байна гэсэн үг. Тэгэхээр Трампын хувьд 52 байгууламжид цохилт өгнө гэдэг бэлгэдлийн тоо гаргаж ирээд сүрдүүлж байна. Гэхдээ байдал яаж ч өөрчлөгдөж магадгүй. Дахиад хэлэлцээр хийж болно шүү дээ. Ираны хувьд маш хүнд байгаа. Үүнийг Ойрх дорнодын шинжээчид хэлдэг. Ажилгүйдэл, инфляци ихтэй, газрын тосны арвин их нөөцтэй хэрнээ үнийг нь нэмж байна шүү дээ. Валютын нөөцгүй болохоороо ингэж байгаа юм. Ийм хүнд нөхцөлд байгаа улс удаан хугацааны дайн хийнэ гэж байхгүй. Трамп манай цэрэг байгууламж руу халдах юм бол бид зөрүүлээд маш хурдан цохилт өгнө гэж байгаа шүү дээ. Ираныг тойроод АНУ-ын цэргийн баазууд, томоохон хөлөг онгоцууд нь байна. Энэ утгаараа өргөн хүрээний дайн болно гэх эрсдэл бага байна. Эрсдэлтэй талаас нь яривал АНУ-тай Саудын Араб, Израиль гээд холбоотнууд байна. Сири өөрөө асуудалтай, ОХУ, БНХАУ нь яах юм байгаа юм.

-Эрсдэл талаас нь бодъё. Хэрвээ АНУ, Иран хоёр бие биендээ цохилт өгөөд эхэлбэл Дэлхийн III дайн болох магадлал бий гэх зүйл яригдаад байгаа. Иран руу дайрах, Хойд Солонгос руу дайрахтай агаар нэг гэж байгаа шүү дээ…

-Иран Хойд Солонгосоос ялгаатай тал нь өөрөө Исламын ертөнцийн том тоглогч байхгүй юу. Шитийн урсгалыг нэг ёсондоо төлөөлж байна шүү дээ. Тиймээс бүс нутагтаа нөлөөллөө бэхжүүлэх гэж оролдоно. Тиймээс АНУ Шит шашинтай Засгийн газруудын эсрэг бодлогоо чангатгаж магадгүй. Одоо АНУ-ын холбоотон Турк, Ираны холбоотон Ливи рүү орж байна. Ер нь АНУ амиа бодож эхэлж байна. Дональд Трамп АНУ-ыг дэлхийн II дайнаас хойш маш их ачаа үүрсэн гэж яриад байна шүү дээ. Та нарыг хамгаалсан, сэргээн босгосон. Одоо мөнгө өг та нар гээд АНУ амиа бодоод эхлэх юм бол маш аюултай болж эхэлнэ. Тэгэхээр энэ орон зайд Турк, ОХУ, Иранууд үлдэнэ. Тэгэхээр энэ бүс нутаг маш эвгүй болно. Тогтоон барьж байгаа нь АНУ шүү дээ. Тэд гараад явчихвал Шитүүд болон Ираны нөлөө улам идэвхжинэ. Тэгэхээр нөгөөх өрсөлдөгч Сунитууд нь зүгээр байхыг хүсэхгүй. Энэ исламын завхралд ОХУ, Турк удаан хугацаанд орооцолдох нь өөрсдөд нь аюултай.

-Ираны нэг сайд нь Дональд Трампыг Чингис хаан шиг түрэмгийлж байна гэх зүйл ярьсан байна лээ…

-Чингис хаан, Адольф Гитлертэй адилхан соёл иргэншлийг устгасан гэх мэт зүйл ярьсан байна лээ. Гэхдээ өнөөгийн алан хядагчдыг дээр үеийн харилцаатай зүйрлэнэ гэдэг төвөгтэй асуудал. Тэр үеийн хоёр улсын хоорондын маргааныг дипломат арга замаар шийдвэрлэнэ гэдэг өөр шүү дээ.

-Ер нь дэлхий нийтийн чиг хандлага популист хандлага руу яваад байна уу?

-Тийм. Өөрийн амийг бодох, үндэсний эрх ашгийг бодох хандлага гараад ирлээ. Европ тивд популистууд ороод ирлээ. Хэт барууны үндсэрхэг намууд бий болж байна. Нацист нам гэж хэлэх нь хаашаа юм. Гэхдээ Итали, итали хүн дээ, Франц, францдаа, Британи, британи хүндээ үйлчилдэг байх ёстой гэсэн ийм консарватив бодлого яваад байна шүү дээ. Трамп үндэсний эрх ашгаа эрхэмлэж байна. Ийм үед манай улс гадаад бодлогодоо болгоомжтой байхгүй бол тооцоолж болохгүй цаг үе ирсэн байна.