Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

Амьдралаа тэр чигт нь Монгол орны усыг судлахад зориулсан Намжилын Жадамба гуайнд өнжсөн тэмдэглэлээ хүргэе. Тэрбээр Монгол Улсын Зөвлөх инженер, Шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор, нэрт гидрогеологич юм. Өнгөрсөн оны сүүлээр “Монголын геологи ба ашигт малтмал” хэмээх найман боть бүтээлийг туурвихад нөр их хөдөлмөр гаргасан эрдэмтдийн нэг хэмээн үнэлэгдэж Төрийн соёрхол хүртсэн.

Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын Рашаант багийн нутаг Арамжуур хэмээх өвөлжөөнд малчин ард Намжилын хоёр дахь хүүхэд болж мэндэлсэн тэрээр Геологи,эрдэс баялгийн хүрээлэнд секторын эрхлэгч, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, захирлаар ажиллаж байгаад 2007 онд тэтгэвэртээ гарчээ. “Монголын геологи ба ашигт малтмал” хэмээх найман боть бүтээлийг 2009-2012 онд тэтгэвэрт сууж байхдаа бичсэн гэхээр бараг 80 дөхөж явахдаа энэ агуу үйл хэргээ туурвисан байна. Тэрбээр Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн гидрогеологийн зургийг гаргасан нэгэн. Энэ томоохон үйл хэргийг 60 шахам жил хийж байгаа аж.

Эднийх XII хороололд орших хуучны есөн давхар орон сууцны таван давхарт аж төрдөг юм байна. Гэрийн эзэгтэй М.Даваа биднийг угтаад “Та хэдийг ирнэ гэж өвгөн маань хэлсэн. “Өдрийн сонин”-ынхны ажил төрөл нь тавлаг уу” гэсээр угтсан юм. Гурван өрөө байранд хоёр хөгшин тохилог сууна. Н.Жадамбаа гуай унтлагын өрөөнөөсөө хөөрөг барьчихсан “Та хэд хүрээд ирэв үү” гээд тамхилангаа “Манай эцгийн үлдээсэн хөөрөг байгаа юм. Удам дамжсан эд гэх үү дээ” гэж хэлээд инээвхийлэв. Тун сайхан толиотой, алиа хошин зантай гэж жигтэйхэн юм.

Гэргий М.Даваа бидэнд цай аягалаад “Манай өвгөн ер зүгээр сууна гэж байхгүй хүн шүү. Зав гарвал интернэт ухаад суучихна. Амар гэж хэлээд байгаа юм. Үг ерөөсөө авахгүй хүн шүү” гэхэд Н.Жадамбаа гуай “Зүгээр сууж чадахгүй юм байна лээ” гээд хөөргөө даалимбандаа хийлээ. Гэргий М.Даваа Булган аймгийнх. Тимирязовын нэрэмжит Хөдөө аж ахуйн академид суралцсан. Н.Жадамбаа гэргийтэйгээ нэг гэрт толгой холбоод 52 дахь жилээ хамт өнгөрөөж байгаа нь энэ юм. Тэд одоо гурван хүүхдийн аав, ээж, найман хүүхдийн өвөө, эмээ болцгоожээ. Одоо хамгийн том зээ нь 25-тай гэхээр удахгүй гучаа үзэх юм шиг байна гэсээр тэд инээлдэв. Н.Жадамбаа цайгаа уучихаад ороод ирээрэй гээд ажлын өрөө рүүгээ яваад өгөв. Их л чухал юм хийгээд байх шиг байна цаана чинь гэж гэргий нь хэллээ.

Ажлын өрөө нь тун ч шинэлэг харагдав. Сүүлийн үеийн загварын Мак брэндийн компьютер, төгөлдөр хуур эхлээд нүдэнд туслаа. Ажлын ширээ бүхий дээшээгээ долоон үе модон тавиур бас харагдлаа. Дээр нь хуйлсан цааснууд өрөөтэй байх нь нөгөө Монгол орны Гидрогеологийн зураг юм гэнэ. Номууд нь ч их шинэлэг. Компьютерийн сүүлийн үеийн программуудын талаар ном хүртэл байх нь тэр. Түүний сонирхол орчин үеийн техник, технологи руу чиглэж байгааг номуудаас нь харж болохоор. Н.Жадамбаа гуай Гидрогеологийн зургаар мэргэшсэн нэгэн. Монгол Улсын Гидрогеологийн 1:1.000.000 масштабтай зургийг гаргасан. Уг зураг одоо ч гэсэн БОАЖЯ, Ашигт малтмалын ерөнхий газрын хананд өлгөөстэй байдаг билээ. Түүнчлэн баруун Монголын нэгийг харьцах 500.000 масштабтай зургийг хийсэн. Өнгөрсөн онд гэхэд сүүлийн үеийн судалгааны материалуудыг эмхэлж, нэгтгээд Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийг хамарсан нэгийг харьцах 500 мянгын гидрогеологийн судалбар зураг, ашигт малтмал газрын тосны газрын захиалгаар туурвисан. Тэр нь тоон хэлбэртэй Гидрогеологийн зураг юм. Н.Жадамбаа гуай 1974 онд Монголын усны мэргэжилтнүүдийн дундаас анх удаа загварчлалын аргыг нэвтрүүлж, хэрэглэсэн гидрогеологич. Үүгээрээ тэрээр эрдмийн зэрэг хамгаалж байжээ.

Ажлын ширээн дээр нь жаазтай зураг харагдлаа. Оюутан цагийнх нь зураг бололтой. Энэ талаар бид хоёрын яриа эхэлсэн юм. Тэрээр “Намайг их сургуульд ортол Шар толгой гэж өхөөрддөг байлаа шүү дээ гээд” буурал толгойгоо иллээ.

Н.Жадамбаа гуай 1961 онд буюу БНМАУ НҮБ-д элсэж, Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусаад дөнгөж 16 жил өнгөрч, сансарт анх удаа хүн нисч байхад оюутан болж байжээ. Москвагийн Геологи хайгуулын дээд сургуульд суралцахаар Өмнөговь аймгаас ирсэн Н.Батсүх, Дорнод аймгаас ирсэн Т.Болд, Ж.Дугарсүрэн, Говь-Алтай аймгаас ирсэн Н.Жадамбаа, Хэнтий аймгаас ирсэн З.Нарангэрэл, Улаанбаатар хотын Пүрэвсүрэн нарын зургаан залуу, Харьков хотын уул уурхайн дээд сургуульд суралцахаар Улаанбаатар хотоос тэр үеийн Геологи шинжилгээний газрын томилолтоор Улаанбаатар төмөр замын өртөөнөөс галт тэрэг гэдэг юманд анх удаа суун хөдөлж байжээ. Говь-Алтайн хүү галт тэрэг гэж сонсооч үгүй байхдаа л харь орныг энэ унаагаар зорьж байсан байгаа юм. Энэ талаараа тэрээр “Тэгэхэд хүн бүр сэтгэлийн нэлээд догдлолтой, хэл, зан заншлыг нь мэдэхгүй хүний газар зорьж байгаа тул жаахан түгшүүртэй, ар гэр, аав ээж, ах дүү, анд найзуудаа үгүйлсэн шиг долоон хоногийн турш галт тэргэнд “нүдүүлж” явсан даа. Сургуулийнхаа байранд хоёр орос, нэг вьетнам, бүгд дөрвүүлээ нэгэн омгорхон өрөөнд орж байлаа” гэв.

Тэрээр 1966 онд Москва хот дахь С.Орджонокидзын нэрэмжит Геологи-хайгуулын дээд сургуулийн гидрогеологийн факультетийг төгсөөд үргэлжлүүлэн Москва хот дахь С.Орджонокидзын нэрэмжит Геологи-хайгуулын дээд сургуулийн гидрогеологийн факультетийг уулын инженерээр төгссөн байна. Тэрнээс хойш олон ч эрдмийн зэрэг хамгаалж байжээ. Ингээд харахаар боловсролын хувьд ярих юмгүй хүн юм. Ийнхүү Москвад боловсрол эзэмшиж байхдаа эхнэртэйгээ танилцаж байжээ. Энэ талаар гэргий М.Даваа “Бид хоёр танилцаад удаагүй байсан юм. Уулзаад Москва хотын их дэлгүүрээс цаг худалдаж авчихаад цүнхэндээ хийчихсэн автобусанд явж байсан юм. Бид хоёрын сандал дээр хоёр залуу суух гээд байсан учраас яарсандаа шууд буучихсан юм л даа. Гэтэл авсан цагаа, цүнхэн дэх мөнгөтэйгөө бүгдийг нь автобусанд хаячихсан. Тэгээд би өвгөндөө “Чамаас болж би мөнгө, цаг хоёр оо хаячихлаа” гээд уурлаж байж билээ. Тэр цагаас л бид уулзаж эхэлсэн дээ” гэсэн юм. Тэрээр Н.Жадамбаа гуайн талаар “Хань бид хоёр бараг л нэг хүн шиг нэгэндээ уусч дээ. Хүмүүний учир тавилангаар учирч өдийг хүрсэн. Оюутан байхын л сэргэлэн, юм юманд оролцдог байсан. Гидрогеологийн судалгааны хүрээнд байнга л орон нутгаар томилолтоор явна. Тэгэхдээ сар гаруй явна. Би ч гэсэн орон нутгийн томилолтод их явдаг байлаа. Хэдий тэтгэвэрт гарсан ч төрдөө зүтгэж байгаа юм шиг байнга л ажилладаг. Хоногийн 5-6 цагт л нойр авах юм даа. Бусдаар өөрийгөө хөгжүүлэх, судалгаа шинжилгээ хийх, бусдад зааж сургах гээд хийх ажил нь мундахгүй ээ. Цагийг ягштал баримтална. Хөнгөн шингэн нь дэндсэн хүн. Босон суухын завдалгүй ажлыг амжуулчихдаг хүн дээ. Бас дээр нь их сайхан сэтгэлтэй. Юм болгоныг чадна, эсвэл чамд тусална гээд л хүний ажил хөөцөлдөөд явчихна. Ханьдаа болоод гэр бүлдээ их халамжтай. Хамгийн гол нь маш их хөдөлмөрч” гээд инээмсэглэлээ. Н.Жадамбаа гуайд очоогүй аймаг, сум, газар гэж байхгүй. Энд тэнд худаг, цооног гаргаж, судалгаа шинжилгээ хийж явна. Биднийг ийн хуучилж суухад хоёр залуухан бүсгүй, нэг залуу орж ирлээ. Н.Жадамбаа гуайгаас танай зээ нар уу гэхэд “Үгүй ээ. Миний отгон хамт олон байгаа юм” гэв. Тэд ажлаа ярингаа нэг том цаас дэлгэв. Н.Жадамбаа гуай тэдэнд ийм ном гарсан байна лээ. Тэрийг уншаарай. Тэр программ их зүгээр шүү гэх мэтчилэн зөвлөгөө өгнө. Залуучууд ч түүний амнаас гарах үг бүрийг анхааралтай сонсоно. Тэд Улаанбаатар хотын Гедрогеологи-Геоэкологийн төсөл дээр хамт ажиллаж байгаа гэнэ. Н.Жадамбаа гуай уг төслийн Гедрогеологийн хэсгийг удирдаж байгаа аж. Эдгээр хүүхдүүд түүний дор ажиллаж, сурч яваа хүүхдүүд гэнэ. Тэдний нэг Геологич Б.Намбаяр Н.Жадамбаа гуайн талаар “Танхимд суулгаад бид нарт хичээл заахгүй ч гэсэн өдөр тутмын практикийн түвшинд байнга л зөвлөгөө өгдөг. Бид нар анх настай хүн байна. Хуучны арга барилаар ажиллах болов уу даа гэж харж байсан. Гэтэл огт тийм байгаагүй. Маш шинэлэг арга барилаар ажилладаг. Бидний сонсоогүй, сураагүй шинэлэг аргуудыг зааж, үүнийг судлаадах, тэрийг үзээдэх гээд л ном товхимол авчирч өгдөг.Үүгээрээ бидний ажлыг маш их хөнгөвчилж өгдөг. Бидний сэтгээгүй аргуудыг л хэлж өгч, үр дүнтэй ажлыг явуулж чаддаг хүн дээ” гэсэн юм.

Тэд Улаанбаатарын Гедрогеологийн талаар ярилцах үед нь Н.Жадамбаа гуайгаас энэ талаар асуулаа. Тэрээр “Улаанбаатар байнгын усны асуудалтай байгаа. Туул гол дээрээ далан байгуулах хэрэгтэй. Цааргалаад ерөөсөө байгуулахгүй юм. Манай монголчууд хэрэгтэй, хэрэггүй гэж хоорондоо их маргана. Өөр янз бүрийн төслүүд хөөгөөд оруулаад ирнэ. Үүнийг л зайлшгүй барих хэрэгтэй байна” гэлээ.

Бидний яриа түүний сурагч байх үе рүү очлоо. Тэрээр манай Түмэн сум аймгийн төвдөө өөрийн бага сургуультай байсан тул Түмэнгийн сургуульд орохоор миний ах Баясгалан бид хоёр хөдөөгийн малчны хотоос ээжээрээ мориор аймгийн төв хүргүүлж, авга ах Дагвасамбуугийнд сургуульд сурахаар хоцорч билээ. Би 1951 оны төмөр туулай жил хөх даалимбан дээлтэй, гар хийцийн цүнх үүрсэн, цахлайтсан улаан хацартай, жижиг биетэй хүүхэд сургуулийн хаалгыг татан Дарьсүрэн гэдэг багшийн дааж авсан 1А ангид орж байваа. Тэгэхэд Түмэнгийн сургууль гэрт хичээллэдэг байсан. Бид зүүн хөлөө нугалж суугаад баруун хөлийнхөө өвдөг дээр дэвтэр номоо тавиад бичдэг, уншдаг байв. Ихэнх хүүхэд дотуур байрны гэрт амьдардаг байсан. Би бага ангид голдуу л онц авдаг байсан боловч дунд ангид ороод янз бүрийн л дүн авдаг байв. Шугам зураг, тэр үед черчень (черчение) гэдэг байсан хичээлд тааруухан, биеийн тамир, дуу хөгжмийн хичээлд тун маруухан байв. Ер нь дунд сургуулийн 5-6 дугаар ангийн хичээлүүд их хэцүү. Жил, улирал бүр шинэ хичээлүүдээр нэмэгддэг, өндөр мэргэжлийн багш нар нь цаг цагаар ордог болоод ирэхээр түүндээ дасах гэж хүүхэд бүр жаахан зүдэрдэг байлаа. Би долдугаар ангид сурч байхдаа самбар дээр багшийн болон хүүхдүүдийн бичсэн зүйлээс “цээжилье” гэсэн зүйлээ нэг анхааралтай уншаад л цээжилчихдэг байсан. Тэгэхээр миний харааны эрхтнээр дамжсан мэдээллийг тогтоох чадвар долдугаар ангид байхад гайгүй сайн байсан юм шиг байгаа юм. Харин багшийн ярьсан зүйлийг төдийлөн түргэн, сайн цээжилж чаддаггүй байсан. Тиймээс миний сонсох эрхтнээр дамжсан мэдээллийг тогтоох чадвар сайн биш байсан байх.

Нас бие гүйцсэн залуу цагтаа ч гэсэн амаар мэдэгдсэн зүйлийг тухайлбал, цугларах зарлалыг, очих ирэх хугацааг мартчих явдал үе үе надад тохиож байсан. Одоо өтөлсөн хойноо мартамхай “өвчин” маань бүр ихэссэн. Долдугаар анги төгсөөд нэлээд олон хүүхэд техникумд сурахаар Улаанбаатар хот руу явцгаасан. Долдугаар ангиас техникумд орж суралцсан ихэнх хүүхэд хичээлдээ илүү сайн байснаас гадна амьдралын арга ухаанд бусдыгаа хошуучилдаг, ангийн хамт олны хөтөч шинжтэй хүүхдүүд нь байсан. Сумдаас ирж 8 дугаар ангид орсон хүүхдүүд тоонд их сайн, харин орос хэл бараг заалгуулаагүй байсан учир род, падежаас эхлээд олон дүрэм, үг дээр “гацдаг” байлаа шүү дээ гэв.

Түүнтэй ажил мэргэжлийнх нь талаар яриа өрнүүллээ. Н.Жадамбаа гуай улсын болон хувийн өмчит байгууллагуудад үндсэндээ тасралтгүй 49 дэх жилдээ ажиллаж байна. Тэрээр Монгол орны хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрийн салбар, түүний дотроос бэлчээр усжуулалт, эрчим хүч, уул уурхай, арьс ширний үйлдвэрүүдийн ус хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан. Тухайлбал, Өмнөговь, Дорноговь, Дундговь аймагт бэлчээрийн ус хангамжид зориулан 57 худаг шинээр гаргахад болон Цагаанцав, Өлгийхийд (1967 он), Улаанбаатар (1974-1979 он), Шохойтын хөндий (1999 он), Зүлэгтэй (1972 он), Мандалуул (1998 он), Таянгийн хоолой (2008 он), Бэхтийн хөндийн (2010-2011 он), Сайнус-Бор хөөвөрийн говь (2013-2014 он) газрын доорх усны нэлээд нөөцийг илрүүлэх ажлыг зохион байгуулахад оролцож, Цагаан суваргын зэс-молибдени, Төмөртийн овооны цайр-хар тугалга, Зүүн цагаан дэл, Бор-өндөрийн жонш, Таянбор үзүүр, Чандмана уулын төмрийн уулын үйлдвэрүүдийг цогцлон байгуулах, ус хэрэглэгч, ашиглагчдыг унд-ахуй, үйлдвэрлэлийн усаар хангах ажилд биечлэн оролцож байжээ.

Мөн тэрээр 1967 -1971 онд Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт Цагаанцав, Өлгий хийдийн газрын доорх усны томоохон ордыг шинээр анх илрүүлэн нөөцийг тогтоосны дүнд Цагаанцавын услалтын систем байгуулагдан орон нутгийн болон хот суурин газрын хөдөлмөрчдийн хэрэгцээг тарвас зэрэг жимс, хүнсний ногоогоор хангах, орон нутагт хөдөлмөр эрхлэх, эдийн засгийн хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж байсан гэнэ.

Н.Жадамбаагийн дэд эрдэмтний зэрэг горилж туурвисан “Улаанбаатарын артезийн ай савын газрын доорх ус, түүний нөөцийг үнэлэх нь” бүтээл нь улсын нийслэл Улаанбаатар хотын ус хангамжийн Төв эх үүсвэрийн усны нөөцийг загварчлалын аргаар (1974- 1977он) тооцоолж, Дээдэх үүсвэрийг шинээр байгуулах үндэслэлийг гаргасан нь хотын хүн ам, үйлдвэрийг хүрэлцээтэй, найдвартай усаар хангахад чухал хувь нэмэр оруулсан онол, практик, нийгэм эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой эрдмийн ажил байж..

Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд усны 29 газрыг ангилан ялгаж, ай сав бүрийн хил хязгаар, нутгийн хэмжээг тогтооход гадаргын усны чиглэлийн эрдэмтэн судлаачидтай хамтран ажиллаж, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын (тэр үеийн нэрээр) сайдын 2009 оны 332 дугаар тушаалаар батлах эх мэдээ материалыг бэлтгэлцсэн байна.

Монгол Улс, Нидерландын Вант Улсын Засгийн Газар хоорондын “Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежмэнтийг бэхжүүлэх” төсөлд оролцож байхдаа усны 29 ай сав бүрийн газрын доорх усны нөхөн сэргээгдэх нөөц, ашиглалтын баримжаат нөөцийг тооцоолж цуврал бүтээлүүдэд нийтлүүлсэн байна. Тэрбээр 2012-2014 онд “Дунд масштабын геоэкологийн зураг хийх заавар, арга аргачлал”, “Гидрогеологийн 1:200 000-ны зураглалын аргачлал, үнэлгээний норм, зургийн таних тэмдэг аргачилсан заавар”, “Усны нөөцөд учирсан хохирлыг үнэлэх, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал” заавруудыг боловсруулалцаж, 2012 ба 2015 онд нийтлүүлэн олны хүртээл болгож эхэлсэн байна.

Н.Жадамбаа гуай Монгол орны газрийн доорх болон гадаргуугийн усны бүх орд, илрэлийг савуудаар нь анх удаа ангилан жилийн балансыг гарган цаашид хэрхэн ашиглах боломжийг үнэлэхийн хамт, ашигт малтмалын ордуудын гидрогеологийн нөхцөлийг тодорхойлсон их үйлийг хийсэн. Н.Жадамбаагийн биечлэн оролцож, хянан зохиосон Монгол орны гидрогеологийн тухай том, жижиг хураангуйлалтай 30 гаруй зураг байдаг. Уг зургууд нь манай орны газрын доорх усны эрэл, хайгуулын ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, үр дүнтэй явуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байгаа төдийгүй гадаадын олон орны эрдэмтэд түүний бүтээлтэй танилцаж хамтран ажилладаг гол чиглэл болсон байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

---

-Засгийн газраас гаргаж байгаа шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүхээр хэлэлцүүлэхгүй байх асуудал орж ирж байна. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Засгийн газар шиг бядгүй ийм байгууллага Монгол Улсад байхгүй болчихоод байна л даа. Тухайлбал, Хөшигийн хөндийн бүтээн байгуулалт гацлаа. Миний хувьд ажлаа аваад гацсан ажлуудыг явуулахын тулд ажлын хэсэг байгуулсан. Гацсан шалтгаан нь маш инээдтэй. Засгийн газрын тусгай хэрэгцээнд авчихсан газар дээр нь сумын Засаг дарга газар олголт хийхдээ авлига аваад, түүн дээр нь шүүгч мөн авлига авч гурван шатны шүүхээр нэг талд нь гаргаад шийдчихсэн. Монгол Улсын Засгийн газрын шийдвэр сумын Засаг дарга дээрээ ялагдаад Захиргааны хэргийн шүүх биднийг дэмжсэнгүй гэж хэлээд хөрөнгө оруулалтаа зогсоочихсон Засгийн газар дэлхийд байх уу. Дэлхийн аль ч улсад Засгийн газартай холбоотой, ялангуяа захиргааны акттай асуудлууд Захиргааны хэргийн шүүх дээр очиж унадаггүй л дээ. Үүнээс болж асар их хэмжээний авлига, хээл хахууль цэцэглэж байна. Хянагдах бол Үндсэн хуулийн Цэц дээрээ хянагдах бүрэн боломжтой. Энэ мэт олон зүйл байгаа. Одоо дагуул хот байгуулна. Засгийн газар шийдвэр гаргахад, тэрийг нь шүүх дээр очоод унагаачихдаг асуудал гарна. Тэгээд хэдэн шүүгчид нь авлига аваад байдаг. Ийм л нөхцөл байдалд орчихсон. Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой асуудал гээд л. Мөн Гутайн даваатай холбоотой асуудал байна. Шүүх дээр Засгийн газар дандаа ялагдаж байгаа. Учир нь Засгийн газар ямар нэгэн байдлаар хойноос нь хөөцөлдөж чаддаггүй. Нөгөө тал нь том том өмгөөлөгчид худалдаж аваад, шүүгчдэд нь авлига өгөөд шийдээд явчихдаг. Бид хөгжингүй орон биш. Халгиж цалгиж байгаа мөнгөтэй орон биш. Өрсөлдөх чадвараа сайжруулъя гэвэл цаг хугацаа үнэтэй шүү дээ. Тэгэхээр Засгийн газар хурдтай шийдвэр гаргаж явахад зайлшгүй энэ хуулийг эргэж харах нөхцөл байдал бүрджээ.

-Гутайн давааны орд газар Онон мөрнөөс 10 километр зайтай гэдэг. Тиймээс Онон мөрөнд сөрөг нөлөө үзүүлэх вий гэх зүйлс яригдаж байна. Энэ тухай?

-Газар дээр нь очоод үзэх хэрэгтэй. Хэнтий аймгийн байгаль орчинд хохирол учруулж байна гэхээсээ илүү Засгийн газрын хөгжүүлэх гэж байгаа түүхэн аялал жуулчлалын бүс нь уг аймаг байхгүй юу. Онон, Хэрлэн, Балж голын дагуух Хэнтий аймгийн Биндэр суманд 1206 онд манай эзэнт гүрэн байгуулагдсан. Өглөгчийн хэрэм нь бэхлэлт хийж байсан гэх түүхэн газар. Цаашаагаа Дадал сум Чингис хааны төрсөн нутаг. Норовлин суманд Шихихутаг Монголын нууц товчоогоо бичиж дуусгасан гэдэг. Бүр цаашилбал Хэрлэнгийн хөдөө арал, Баян-Адрага гээд явна.

Засгийн газрын зүгээс түүхэн аялал жуулчлалыг гуравхан бүст хөгжүүлэх гэж байгаа. Хөвсгөл аймгийг байгалийн аялал жуулчлалаар, Хэнтий аймгийг түүхэн аялал жуулчлалаар, Улаанбаатар хотыг соёлын аялал жуулчлалаар тус тус хөгжүүлнэ. Бид гадны хөрөнгө оруулагчдад юу гэж хэлэх үү. Ийм л асуудал байгаа юм. Уул уурхайг дэмжилгүй яах вэ. Өнөөдрийн Монгол Улсын эдийн засаг хүртээмжгүй, амаргүй, алтаа зайлшгүй ухах нөхцөл байдалд байгааг ойлгож байна. Гэхдээ яав ч Батширээт сумыг ухаж болохгүй. Бид түүхэн газраа ухаад дараа нь харамсаад барахгүй нөхцөл байдалд орно. Тэр газрын баялаг нь нэг, хоёр жилийн дараа дуусчихна. Дараа нь хэчнээн нөхөн сэргээлт хийгээд түүхэн газар эргэж ирэхгүй. Азийн хөгжлийн банк зөвхөн Хэнтий аймгийн түүхэн аялал жуулчлалын төсөлд зориулж, 20 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг хийхээр болж байна. Дараа нь 130 сая дам.олларын хөрөнгө оруулалт яригдаж байгаа. Алтнаасаа хэд дахин илүү ашгийг аялал жуулчлалаараа олох боломж бий. Тиймээс манай хувийн хэвшлийнхэн үнэт зүйлийнхээ дэс дарааллыг бодооч ээ. Дүйцүүлэх болон бусад журмаараа энэ асуудлыг шийдээч ээ. Бид нар нэг хаан гэж ярьдаг. Өнөөдөр их эзэн Чингис хаантай холбоотой өв соёлын хүрээлэнг Хэнтий аймгийн Дадал суманд байгуулахаар болж байна. Засгийн газар ийм шийдвэр гаргаад байдаг. Гэтэл тэр үзүүлж, харуулах газрууд нь ухагдаад байдаг. Тэгэхээр ямар ч логик дарааллын уялдаагүй болчихоод байна л даа. Хоёрдугаарт, гол руу цианид натри орвол юу болох вэ гэдэг аймшигтай зүйл. Тиймээс өнөөдөр Өргөдлийн байнгын хороо дээр орон нутгийн иргэд гарын үсэг цуглуулаад, энэ асуудал яригдаад Засгийн газар руу чиглэл орох юм байна. Энэ асуудлыг би дэмжиж ажиллана. Ерөнхий сайд тухайн газар дээр мөн очиж ажиллахаар боллоо.

-Гутайн давааны асуудал дээр хариуцлагатай уул уурхайг гаргаад хаячих юм бол нинжа нар дайрч орох асуудал буцаад үүсэх юм биш үү. Мэдээж төр засгийн зүгээс аялал жуулчлалын бодлого явуулж байгаа ч гэсэн энэ асуудлыг харж үзэх хэрэгтэй байх?

-Засгийн газар болон засаглал нь зохимжгүй байгаа нь энэ дээр харагдаад байгаа юм. Шийдвэр гаргаад тусгай хэрэгцээнд авчихсан газар дээр хүмүүс ороод ажиллах тухай асуудал шүү дээ. Уг нь тэгэх боломжгүй л байхгүй юу. Цагдаа нар, орон нутгийн удирдлагууд өөрсдөө үүнийг боломжтой болгоод байна. Үүнийг таслан зогсоох хэрэгтэй. Жишээлбэл, алтны татвар нэмчихээр онгоцоор гаргаад алга болчихдог гэж яриад байдаг шүү дээ. Тэгвэл хил, гаальтай байж яах юм бэ.

Энэ бүх гаргалгааг бид бодож үзэхгүй бол болохгүй. Тиймээс үүнийг цэгцлэхийн тулд тодорхой хэмжээний хууль эрх зүйн акттай болох хэрэгтэй. Төр гэдэг үүнийг өөрөө хянана. Тиймээс шийдвэр гаргаж, хэрэгжилтийг нь сайн зохион байгуулах ёстой. Гэхдээ Монгол Улсад нэг үеэ бодвол юм цэгцрэх тийшээгээ явж байна гэж бодож байна.

Олон улсын Улаанбаатар их сургуулийн утга зохиол судлалын магистрын энэ жилийн төгсөлтийнхнийг “Нэг ангийнхан” буландаа оролцууллаа. Эл ангийг 13 оюутан төгсөж байгаагаас 12 нь Өвөр Монгол. Нэг угшил гаралтай ч Өвөр Монгол, Монголчуудын хооронд соёлын бага, сага ялгаа үүсчээ гэдгийг тэд дурдаж байлаа. Улаанбаатар хотод 1.5 жил сурсан эл ангийнхан манай орны шинэ үеийн соёл, ялангуяа Монголын утга зохиолын талаар арвин их мэдлэгийг хүртээд буцаж байна. Тэгвэл тэдний Улаанбаатар хотод өнгөрүүлсэн жил гаруй хугацааны талаар ангийн оюутан С.Цоморлиг, Э.Шижирцэцэг нартай уулзаж ярилцав.

Өвөр Монголын Шилийн гол аймгын харьяат С.Цоморлиг Улаанбаатрын их сургуулдьд бакалавраар төгсөөд үргэлжлүүлэн магистраар сурчээ. Тэрээр “Манай ангийн 13 сурагчийн ердөө хоёр нь л эрэгтэй. Ихэнх нь Өвөр Монголд их сургуулиа төгсөнгүүтээ Улаанбаатард хотод ирсэн. Ихэнх оюутнууд маань Улаанбаатарын их сургуультай хамтын ажиллагаатай байдаг Өвөр Монголын Төвийн үндэсний их сургууль, Өвөр Монголын их сургуулиас ирсэн. Цөөхөн хэд нь ажлын байран дээрээсээ багшийн танилцуулгаар энд ирсэн. Манай ангид Төвийн үндэсний сургуулийн дөрвөн оюутан, Өвөр Монголын их сургуулийн гурван оюутан бий. Газар бүр л сайн муу талтай. Өөрийнхөө ертөнцөд өөрийгөө яаж, зөвөөр харах вэ гэдгээ шийдэж чадвал, бүх зүйлийг сайхнаар харна гэж би төсөөлдөг. Одоо надад Улаанбаатараас явъя гэсэн бодол байдаггүй. Үргэлжлүүлээд доктороор Улаанбаатар их сургуульдаа суралцана” гэсэн юм. Эл ангид үргэлжлүүлж докторын зэрэгт суралцах хүсэлтэй гурван оюутан байгаа аж. Мөн эдний ангийнхны дээд ангиасаа ялгагдах гол онцлог нь ихэнх оюутнууд нь яруу найраг оролддог, утга зохиолын чиглэлээр бичдэг аж. Ангийн оюутан Дасал гэхэд Өвөр Монголын хамгийн том “Өнөрцэцэг” сэтгүүлд өгүүллэгүүдээ нийтлүүлдэг байна.

Харин Э.Шижирцэцэгийн хувьд Өвөр Монголын Улаанхад хотын уугуул Төвийн үндэсний их сургуулийг төгсөж, Улаанхад хотын “Өдрийн сонин”-ы газар зургаан жил сэтгүүлч хийсэн гэнэ. Их сургуулийнхаа багштай уулзаж, Монголд сурмаар байна гэж шалгаасаар Улаанбаатар их сургуулийн магистрын ангид элсчээ. Тэрээр “Би утга зохиолын талаар мэдлэгээ дээшүүлье гэсэн бодолтой Улаанбаатарт ирсэн. Халхын утга зохиолыг илүү мэдэрч, сурах хэрэгтэй гэсэн бодлоор цэнэглэгдэж, ирсэн. Өвөр Монголчуудын сэтгэхүй Хятадын нөлөөлөлд автаж байгаа. Жинхэнэ утга зохиол халхад байдаг гэж бид боддог. Тиймээс халхыг зорьж ирсэн юм. Их сургуулиа төгсөөд Өвөр Монгол руугаа буцаж “Өдрийн сонин”-доо ажиллана” гэсэн юм. Ангийн багш нь доктор, профессор Х.Сүглэгмаа. Түүний талаар Э.Шижирцэцэг “Эртний уран зохиол болон түүний түүх, Төвд хэлт уран зохиол, Судалгааны арга зүй гэх мэт хичээлүүд ордог байсан. Төвд хэлд гарамгай. Заримдаа маш ширүүн зантай. Багшдаа загнуулсны хүчинд утга зохиолын талаарх ойлголт маань түвшин ахисан даа” гэсэн юм.

Эл ангийнхан 2018 оны зургадугаар сарын 28нд сургуульдаа өргөдөл гаргаж Хархорин хотыг зорин очиж үзсэн байна. Энэ талаар С.Цоморлиг “Зуны налгар цагт бид Хархорин хот руу автобусаар явсан. Бүтэн өдөржин яваад дуусдаггүй тал юм билээ. Оройдоо орхоны хөндийд хоносон. Манай Өвөр Монгол хэдий тал газар ч ихэнхдээ торон хашаагаар хүрээлэгдсэн байдаг. Харин Монголын тал нутгаар явахад ямар ч торгүй байсан. Зэрлэг ан амьтдын дуу, царцааны исгэрээнийг сонсоод Монголын уудам талын үзэсгэлэнг мэдэрсэн дээ. Манай Өвөр Монгол жилээс жилд унаган байгалиа алдаж байгаа. Харин Монголд онгон тал нутаг яг л хэвээрээ байгаа юм билээ. Тороор хүрээлэгдсэн хязгаарлагдмал орчинд биш хязгааргүй үргэлжлэх тал нутагт эрх чөлөө байдаг. Малын бэлчээр, ус ч арвин юм билээ” гэлээ. Мөн тэрээр “Харин бидний хамгийн анхны аялал тэрэлж рүү байсан. Тэгэхэд манай ангийнхан Өвөр Монголоос ирээд сар гаруй хугацаа л болж байсан. Тэр үед хоорондоо тулж танилцах боломж гарч, нэгнээ улам их таньж нэгдмэл нэг ангийнхан болох эхлэлээ тавьсан даа” гэв. Эл анги нь ангийн даргагүй ч гол зохион байгуулагч нь С.Цоморлиг аж. Энэ талаар тэрээр “Урьдчилсан хамгаалалт дөхөхөд багш ангийн даргаар намайг томилсон. Шууд тулгаад л Цомирлогоо чи ангийн дарга шүү гэж хэлсэн. Ангид ямар нэг сонгууль болоогүй тэгээд л ангийн дарга болчихсон (инээв). Ангийнхныгаа Улаанбаатарт ирэхээс нь өмнө би нэг жил илүү энд амьдарчихсан байсан. Тиймээс Монголын талаар бүгдийг биш юм аа гэхэд тавин хувь ойлгочихсон байсан л даа. Тухайлбал, Өвөр Монголд шинэ жил гэж болдоггүй. Арванхоёрдугаар сарын 31 жирийн нэгэн өдөр шиг л өнгөрдөг. Гэтэл Монголд арванхоёрдугаар сар эхлэв үү, үгүй юу шинэ жилүүд ар араасаа болоод эхэлдэг. Өмнө нь бакалаврын ангийнхантайгаа шинэ жилд ороод үзчихсэн туршлагатай байсан учраас магистрийн ангийнхныгаа уриалж, шинэ жил, мартын найман, халловений гээд бүх л баярыг хамт тэмдэглэсэн. Монголд өдөр алгасахгүй л баяр болдог шүү дээ. Өвөр Монголоос ирсэн оюутнуудад тийм ойлголт байдаггүй. Бараг баяр тэмдэглэдэггүй. Сургууль дээрээ хичээлээс өөр зүйл хийдэггүй. Өвлийн амралтаараа харихдаа Цагаан сараа тэмдэглэчихдэг. Ер нь тэнд оюутнууд баяр ёслолд барагтаа яваад байдаггүй. Ангийнхныгаа хамгийн анх удирдахдаа шинэ жил он гарах гэж байна ангиараа шинэ жил тэмдэглэх үү гэхэд бүгд дэмжсэн. Тэгээд дээд курсынхныгаа дуудаж хамт тэмдэглэж байлаа” гэлээ.

Ангийн даргынхаа талаар Э.Шижирцэцэг “С.Цоморлиг их хөгжилтэй хүн л дээ. Бид бүгдийг дайчилж чаддаг. Ямар нэг гаргасан саналыг нь бид ангиараа дэмжиж хүлээн авдаг. Бид бүгдийг удирдаж, авч явж чаддаг авьяастай даа” гэлээ.

Магистрын ангид долоо хоногт цөөхөн хичээл ордог учир ангийнхан хамт байх хугацаа цөөхөн байсныг тэд дурдаж байлаа. Хичээлтэй үедээ хоорондоо таарчихаад л салдаг аж. Харин хичээлгүй үедээ ихэвчлэн МУИС-ийн номын сан руу зүглэдэг байна. С.Цомирлогоос Монголын утга зохиолын талаар асуухад “Анх Монголд ирэхдээ яруу найрагчдыг нь таньдаггүй байсан. Олдсон монгол яруу найрагчдын шүлгийн номуудыг л уншдаг байлаа. Удалгүй яруу найрагчдынх нь зах зухыг гадарлаж эхэлсэн. Би өөрөө уянгын шүлэг бичдэг. Тиймээс нэг мэдэхэд л Арлааны Эрдэнэ-Очирын шүлгийн номыг эрэн хайж, уншдаг хоббитой болчихсон байсан даа. Мөн Базарсадын Баттулга, Пэрэнлэйн Нямлхагва нарын номыг ирж, хайж уншдаг даа. “Өдрийн сонин”-ний найрагчдаас Норовын Гантулгын “Голын цаана” шүлэг их таалагддаг. Мөн яруу найрагч Л.Батцэнгэл байна. Ер нь одоо эргээд харахад Монголын утга зохиолын мастер яруу найрагчдын бүтээлийн 100-ны 90 хувийг нь уншчихжээ гэж боддог” гэлээ.

Тэдний ярьж байгаагаар Өвөр Монголд Ренчиний Чойном, Бавуугийн Лхагвасүрэн нарын шүлгүүд их дэлгэрсэн гэнэ. Энд ирээд олон мундаг найрагчдын шүлгийг уншиж мэдрэх болсон гэж бахархалтай ярьсан юм. Өвөр Монголд барууны уран зохиолуудыг хятад хэлээр бичсэн байдаг аж. Харин Монголд гайхалтай уран зохиолын дээжсүүдийг эх хэлээрээ унших боломжтой болсон байна. Монсудар хэвлэлээс гаргадаг Гадаадын уран зохиолын цувралуудыг унших нь эл ангийнханд өсч дэвжих боломжийг нээж өгчээ. Гэвч босоо монгол бичгээр уншдаг тэдэнд кирилл үсгээр ном унших нь хамгийн том сорилт болсон байна. Анхандаа тэд нэг номыг нэг сар гаруй хугацаанд уншдаг байж. Одоо бол босоо монгол бичгээр уншиж байгаа мэт уншдаг болсон гэнэ. Ном уншиж нүдээ дасгаж л кирилл үсэг сурсан даа гэж Э.Шижирцэцэг ярьсан юм.

Ангийн оюутнуудын талаар сийрүүлэхэд ангийн хөвгүүн Б.Мөнх-Эрдэнэ бол цорын ганц монгол оюутан. Тэрээр хичээлдээ бараг суудаггүй байсан талаар ангийнхан нь ярилаа. Утга зохиолын хүрээлэнд томоохон ажил хашдаг учир хичээлд суух завгүй байсан байх гэлээ. Энэ учир битүүлэг залуугийн талаар тэд “Төгсөлтөөр нэг барааг нь харж, уулзсан. Нэг хөөрхөн залуу байсан. Фэйсбүүкийг нь харахад мундаг яруу найрагч бололтой байсан” гэв.

Өвөр Монголын Улаанхад хотын уугуул С.Аяс ангийн хамгийн үзэсгэлэнтэй, хичээмтгий охин байж. Э.Шижирцэцэгтэй нэг нутгийнх болоод ч тэр үү бие биенийгээ ойлгож, хамгийн сайн найзууд болж, чадсан байна. Өвөр Монголын их сургуулиас шинэ крилл бичгийн ангиас шууд Улаанбаатарт ирж магистрантаар сурсан байна.

Хөлөнбуйр аймгийн Төвийн үндэсний их сургуулиас ирсэн Чилгэр ангийн хамгийн мундаг яруу найрагч. Ви чат дээрээ “Нэг л мэдэхэд өвөл болчихож, Нимгэхэн сэтгэлтэй найрагчдын гунигийн хураалт эхлэх нь ээ” гэж бичихээр нь зөрүүлээд С.Цоморлиг “Намрын өнгө шаргалтанхан, навчис унаж сэтгэл уйтгарлуулна, нар гарсан атлаа цаанаа жигүүхэн, найгах өвсний толгой гунигланхан бөхөлзөнө” гэж тоглоомоор найз руугаа явуулсан байна. Нэг нэгнээрээ тоглоом шоглоом хийхдээ хүртэл яруу найраг ашигладаг нь тэдний мэргэжлийн онцлог юм даа.

Шилийн гол аймгийн Төвийн үндэсний их сургуулиас солилцоогоор ирсэн С.Дасал Хятадын Засгийн газрын тэтгэлгээр иржээ. Ангийнхнаасаа илүү номын хорхойтой аж.

Хөлөнбуйр аймгийн уугуул Э.Оюунт Төвийн үндэсний их сургуулиас солилцоогоор ирсэн гэнэ. Эхэлсэн ажлаа дуусгаж байж, санаа нь амардаг зантай.

Өвөр Монголын Алшаа аймагт халх үндэстэн ихэвчлэн амьдардаг. Энэ нутгийн охин Ж.Энхтуяа Лио Нингийн их сургуулийг дизайны чиглэлээр төгссөн ч хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдөн утга зохиолоор сурчээ. Ангийнхандаа санаа тавьдаг оюутан гэж Э.Шижирцэцэг дүгнэсэн юм.

Г.Саруул ангийнхан дундаа насаар хамгийн эгч. Өвөр Монголын Хянган аймгийн уугуул. Нутагтаа утга зохиолын багш хийдэг аж. Хянган аймаг Монголтой хил залгаа оршдог учир халх аялгаа сайжруулахаар Улаанбаатарыг зорьжээ. Хамгийн гол зан чанар нь өөрийнхөөрөө байдаг нь гэж С.Цоморлиг хэлэв.

Шилийн гол аймгийн Зүүн үзэмчин хошууны Б.Урьхан даруу төлөв зангаараа бусдаасаа ялгардаг аж. Мөн А.Цэлгэр, Ч.Анир, М.Замбага, С.Дархангэрэл нар ангийнхан дундаа хамгийн нэр хүндтэй, хөдөлмөрч зангаараа бусдын хүндлэлийг хүлээж чаддаг ажээ.

Монголчуудын талаар Э.Шижирцэцэг “Бидний хэлийг монголчууд ойлгохгүй байх тохиолдол их бий. Тиймээс шууд хятад гэж хэлэх тохиолдол ч бий. Үүнийг бид маш эмзгээр хүлээж авдаг” гэсэн юм. Өвөрмонгол оюутнууд Монголд сурахад тэдний үгийг ойлгохгүй байх нь хамгийн хэцүү байдаг аж. Хамгийн хүнд асуудал нь замын түгжрээ гэж тэд дуу нэгтэйгээр хэлсэн юм. Мөн тэд монголчуудын хамгийн хэцүү занг цаг барьдаггүй гэж тодорхойллоо. Харин сайн тал нь бүх зүйлс нь монголоор байдаг нь гайхалтай гэсэн юм. Гэхдээ Монголын хэл шинжлэлийг тэд шүүмжлээд авсан. Гадаад үг хэрэглэж байгаа нь Монголын үгийн санг багасгаж байна гэж уцаарлангуй хэлэв. Монголын өвөл маш хүйтэн болдгоос өвөрмонгол оюутнууд байрнаасаа ч гарч чадахгүй тохиолдол байдаг гэнэ. Ийм л нэг ангийнхан энэ жил төгсөж, төгсөлтийн баяраа дөрөвдүгээр сарын 12-нд тэмдэглэх юм.

“Гэр хороолол” хөдөлгөөнөөс өнгөрөгч баасан гаригт Сүхбаатарын талбайд гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг үргэлжлүүлж, хашааны газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахыг шаардаж, эсэргүүцлийн жагсаал зохион байгуулсан билээ. Тэд гэр хороолол руу дэд бүтэц татаж, иргэдийг хашаандаа хаус хороолол барихад нь төрөөс дэмжлэг үзүүлж, үүнд чиглэсэн бодлого гаргах ёстой гэж үзэж байгаа юм. Тэдний жагсаал суултаар үргэлжилж, Сүхбаатарын талбайд майхнаа бариад нэг хонов. Гэвч тэднийг өнгөрсөн бямба гаригийн шөнө цагдаа нар хүч хэрэглэн тараажээ. Энэ талаар “Гэр хорооллын хөдөлгөөн”ий гүйцэтгэх захирал Я.Мөнгөнцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Та бүхний жагсаалыг цагдаа нар хүч хэрэглэн тараажээ. Тэр үед болсон үйл явдлын тухай ярихгүй юу?

-Гэр хороолол хөдөлгөөн өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд жагсаал цуглаан хийж байна. Энэ хугацаанд хотын захиргаанд удаа дараа шаардлага өгсөн боловч хариу ирж байгаагүй. Энэ удаад мөн л шаардлагынхаа хариуг нэхэж, сайхан амьдрахыг хүсч байгаагаа хэлээд төв талбайд жагссан. Албан ёсоор бүртгүүлсэн жагсаал. Гэр хорооллынхон амьдралаа яриад л цугласан. Гэвч нэг ч дарга тоож хараагүй. Тиймээс бид жагсаалаа улс төрийн суултаар үргэлжлүүлэхээр шийдэж, улаан майхнаа барих гэсэн. Гэтэл цагдаа нар бариулаагүй. Хүч хэрэглэж, булааж авсан. Цуглаанд ирсэн иргэд тэмцэж байж үлдсэн майхнаа бариад суултаа үргэлжлүүлсэн. Ингээд бид Сүхбаатарын талбайд тэр шөнөө хоносон. Жагсаал хийх бүртгэлтэй хугацаа дууссаныг цагдаа нар үргэлж сануулж дарамталж байлаа. Бид хотын удирдлагуудыг гарч ирж уулзтал суултаа буулгахгүй гэдэг байр суурьтай байсан юм.

-Бүртгэлтэй хугацаа дууссан байхад суултаа үргэлжлүүлсээр байсан гэсэн үг үү?

-Өнгөрсөн өвөл эрх мэдэл булаалдсан УИХ-ын гишүүд Сүхбаатарын талбайд 40 гэр барьж, М.Энхболдыг огцруулахыг шаардаж жагссан. Ерөнхий сайд нь зарлигдаад гэрүүдийг нь гэрэл цахилгаанаар хангаж байлаа. Тэд бараг сар орчим Сүхбаатарын талбайд амьдарсан. Гэтэл гэр хорооллын иргэд аравхан майхан бариад суух гэхээр хууль яриад, зөвшөөрөл нэхээд дарамтлаад байдаг нь ямар шударга ёс вэ. Монголын хууль гуйлгачин ч бай, дарга ч бай алинд нь ч тэгш үйлчлэх ёстой биз дээ.

Үнэхээр хууль нь хууль байсан юм бол Их хурлын гишүүдийг гэр бариулахгүй байх нь яасан юм бэ гэдэг асуудлыг тавьсан. Мөн бид хотын дарга С.Амарсайханыг гарч ирж бидэнтэй уулзаж, юу хүсч, юу шаардаад байгааг минь сонсох хүртэл явахгүй гэдгээ л хэлсэн. Гэвч тэр үл ойшоосон. Гэр хорооллынхныг үнэхээр дорд үзсэн.

-Яаж?

-Суулт үргэлжилсэн хоёр дахь өдрийн орой 21:00 цагийн үед хотын Засаг дарга С.Амарсайхан гэр хорооллынхны суултыг албадан тараах тухай захирамж гаргасан. Түүний захирамжийг НЗДТГ-ын Хууль, эрх зүйн хэлтсийн дарга А.Даваажаргал гэдэг коммунист нөхөр танилцуулах гэж ирсэн. Ингэхдээ тэр “Энэ бол хотын даргын захирамж, та нар зөвхөн сонсох үүрэгтэй. Албадан тараах явцад хэн нэгний амь нас, эд хөрөнгө үрэгдвэл хариуцлагыг нь та нар өөрсдөө хүлээнэ шүү” гэж заналхийлсэн. Сайхан амьдрахыг хүсч шаардаж яваа гэр хорооллынхон цагдаа нарын гарт үрэгдвэл хохь нь шүү гэж хэлснээс өөрцгүй биз дээ. Нөгөө талаар цагдаа нарт гэр хорооллынхныг алсан ч болно гэж үүрэгдэж байгаа юм уу. Иргэдээ сонсч, гэр хорооллоор явж, айл бүрээр орж уулзаж, амьдрал ахуйтай нь танилцаад ямар бодлого шийдвэр хэрэгтэй байна гээд явж байх ёстой хотын Засаг дарга ийм увайгүй дарангуйлагчийн дүрээр иргэдээ заналхийлээд явж байна гээд бод доо. Тэгэхээр яаж гэр хороолол ядуурлаас гарах юм. Яаж дахин төлөвлөлт үргэлжлэх юм бэ.

-Дараа нь юу болсон бэ?

-Бямба гаригийн үдшийн 23:00 цагийн үед хотын дарга С.Амарсайханы захирамжийн дагуу цагдаа нар хүч хэрэглэж албадан тараах ажиллагаа эхэлсэн. Бид бууж өгөөгүй. Майхандаа ороод сууж байсан. Зарим жагсагчдын машин талбайн урд талын зогсоолд байсан. Тэр машинуудын цонхыг юмаар хааж, битүүлсэн. Дотор нь хүн сууж бичлэг хийх вий гэдгээс сэргийлж, бүгдийнх нь нүдийг таглаж байгаад бусармаг хүчирхийллээ эхлүүлсэн. Майханд сууж байгаа эмэгтэйчүүдийг орилуулж чирсэн. Нэг хүнийг дөрвөн цагдаа татаж, зулгааж байсан гээд бод. Үнэхээр гэр хорооллынхныг хүний ёсоор бус нохой шиг үзсэн. Толгой хоргодсон майхнуудыг нь хуу татаж, өмссөн хувцаснуудыг нь урж тасдаж зэрлэг балмад аашилсан. Майхнаасаа бариад тавихгүй нэлээд зуурсан учраас намайг дөрвөн цагдаа дороо хийгээд л нухчихсан. Ингээд гэр хорооллынхныг гэмт хэрэгтнүүд шиг бариад ачаад явсан. Очоод мэдүүлэг авч байгаа нь яг л ялтнуудтай харьцаж байгаа юм шиг байлаа. Ийм л дарангуйлал тогтсон байна. Хүний эрх, ардчилал устаж байна. Үнэхээр харамсалтай.

-Гэр хорооллынхон яг юу хүсээд байгаа юм бэ?

-Гэр хорооллын иргэд бид хашааны газраа үнэ цэнэд оруулъя. Халуун, хүйтэн устай, хар нүүрс түлдэггүй хауснууд барья. Дэд бүтэц татаад, газрыг минь барьцаалаад мөнгө зээлдэг болооч гэж л төрөөс гуйж байгаа. Бид анх жагсахдаа албан тушаалтнуудыг огцруулъя гэж ам ангайгаагүй. Амьдралаа ярьж Сүхбаатарын талбайд нэг хонолоо. Нэг ч дарга ирсэнгүй, тоосонгүй. Харин хотын дарга С.Амарсайхан захирамж гаргаж, цагдаа нараар баривчлуулан төв талбайгаас биднийг өшиглөөд хөөж гаргалаа. Өмссөн хувцсыг минь хүү татлаа. Орогносон майхныг минь хуу хамлаа. Эмэгтэйчүүдийг нь орилуулж, дахиад ирвэл хохино шүү гэж заналхийллээ. Амьдрал, ахуй орчныг минь сайжруулж өгөөч гэж нэхсэний төлөө ингэж дарамжталж байгаа бол харин одоо хотын дарангуйлагч Засаг дарга С.Амарсайханыг огцруулах тэмцлийг бид эхлүүлж байна. Сүхбаатарын талбайд зөвхөн дарга нар жагсах эрхтэй юм бол бид Ялалтын талбайд ирэх баасан гаригт дахиад жагсана. Тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Бид Монголын ядуучуудын төлөө тэмцэж байна. Бид үйл хэргийнхээ төлөө тэмцэж байна. Ядуурал чинь гэр хороололд л байгаа юм бол гэр хорооллоо хөгжүүлээч. Бодлого яриач, шийдвэр гаргаач л гэж шаардаж байна.

-Та бүхэн дөрөвдүгээр сарын 5-нд дахин жагсах юм байна. Тэр өдөр АН мөн жагсаал хийнэ. Та бүхнийг АН, Э.Бат-Үүлтэй холбож, ярьдаг шүү дээ. Энэ дээр тайлбар өгөхгүй юу?

-Гэр хорооллынхон халуун, хүйтэн устай байшин баримаар байна гээд хэлээд байхад өөдөөс нь Э.Бат-үүлийг яриад байх юм. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдээр энэ дарангуйлагчид биднийг гутаах, харлуулах, Э.Бат-Үүлийн жагсаал гэж харуулах үйл ажиллагаа явуулж, троллын арми хөлсөлж ажиллуулсан байна лээ. Төрийн албаныхныг ч оруулсан гэдэг мэдээлэл бий. Нэг л зүйн үнэн. Бид Э.Бат-Үүлийн эрх ашгийг хамгаална гэж жагсаагүй. Хотын дарга болго гэж шаардаагүй. Гэр хорооллынхон зүгээр амьдралаа ярьж байна. Энэ нь Э.Бат-Үүлд ямар хамаатай юм. Ер нь бол Э.Бат-Үүлийн үед гэр хорооллын дахин төлөвлөлт нүдэнд харагдаж, айлууд мянга мянгаараа орон сууцанд орж байсан. Өөр хэний үед, аль намын үед гэр хорооллынхон мянга мянгаараа орон сууцанд орж байсан юм бэ. Тиймээс энэ гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, гэр хорооллыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудал нь яалт ч үгүй энэ хүний эхлүүлсэн, хийсэн ажил мөн. Тиймээс бидний жагсаал цуглаанд оролцоосой гэж хүсдэг. Хотын дарга асан Э.Бат-Үүл харин ч биднээс зайгаа бариад, “Та нарын тэмцлийг улстөржүүлмээргүй байна” гээд оролцож өгөхгүй байгааг нь гайхаад байгаа. Эцэст нь хэлэхэд гэр хорооллынхон минь хүчээ нэгтгээч, хүнээ нэмээд олуулаа дахиад тэмцье. Бүгдээрээ сайхан амьдралын төлөө жагсъя гэж уриалмаар байна.

Барилга, хот байгуулалтын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга С.Магнайсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Улсын хэмжээнд 30 гаруй мянган айлын орон сууц борлуулалтгүй болсон гэх мэдээлэл олон нийтийн дунд яригддаг. Энэ үнэн үү?

-Өмнө нь олон зөрүүтэй тоонууд яригддаг байсан. Тиймээс Барилга, хот байгуулалтын яамнаас санаачлан Монголын барилгын үндэсний ассоциаци, Монголын ипотекийн корпорацитай хамтран гурван талаасаа санхүүжилт гаргаж, “Тэнхлэг зууч” компаниар судалгаа хийлгэсэн. Тэр 30 гаруй мянган байр гэдэг нь бүхий л төслүүдийн байрыг оруулсан тоо. Баригдаж эхлээгүй, зөвхөн зураг төдий байгаа барилгуудыг ч энэ тоонд оруулсан юм билээ. Одоогоор яг баригдсан 5000 орчим барилга бий гэсэн тооцоо гарсан. Энэ дотроос стандартын шаардлага хангаж байгаа буюу 60 метр кв-аас доош хэмжээтэй, метр кв нь нэг сая 800 мянган төгрөгөөс доош үнэтэй байруудын тоо 2000 мянга хүрэхгүй бий.

-Баянзүрх дүүрэгт метр кв-ын үнэ нь нэг сая төгрөгийн байр баригдлаа гэж яригдаж байна. Энэ жишгийн дагуу байрны үнэ буух боломж байна уу?

-Ер нь буурах хандлага ажиглагдаж байна. Цаашдаа байрны үнийн асуудал өрсөлдөөний журмаар шийдэгдэх болов уу гэж харж байгаа. Тухайлбал, БХБЯ-нд “Бармон” гэдэг компани хүсэлт гаргаад дахин төлөвлөлтийн төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Энэ компани Хөгжлийн банкнаас тодорхой хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэрийг шийдүүлж авсан. Уг компанийн менежмэнт нь таван жилийн хугацаатай хүүгүй зээлийг тодорхой хуваарийн дагуу гаргаж, захиалагч иргэдээ орон сууцанд оруулж байгаа юм.

Тухайлбал, 60 сая төгрөгийн байрыг таван жилд хуваахад жилд 12 сая төгрөг. Тэрийгээ сард хуваавал сая төгрөг. Энэ таван жилдээ иргэд түрээслэн өмчлөх гэрээ хийж байртай болох боломжтой. “Бармон” компани ийм шинэ схем оруулж ирж байгаа учраас манай яамнаас дэмжсэн. Азийн хөгжлийн банкнаас тодорхой санхүүжилт нь шийдэгдээд ажил нэлээд эрчимжиж байна. Иймэрхүү шинэлэг схемүүдийн Барилга, хот байгуулалтын яам цаашдаа ч дэмжинэ. Энэ талаар Монгол Улсын Хөгжлийн банк болон нийслэл Улаанбаатар хоттой хамтран нэлээдгүй судалгааг хийж байгаа. Ирэх сард гэхэд Засгийн газрын хуралдаанаар энэ асуудлыг танилцуулж, ажил хэрэг болгох тодорхой алхмуудыг хийнэ.

-Шинэ яармаг хороолол Хөгжлийн банкнаас санхүүжилт авсан уу?

-Санхүүжилт аваагүй. Зөвхөн шугам сүлжээн дээрээ хөгжлийн банктай хамтарсан. Төрийн орон сууцны корпорацитай хамтарч явсан ийм төсөл. Хөгжлийн банктай холбоотой зээлээс болж хоорондоо маргаан үүсчихсэн явж байгаа.

-Амьдрал дээр ипотекийн зээлийн хүртээмжийг иргэд хүртэж чадахгүй байна гэх шүүмжлэл бий. Энэ тухай?

-Энэ жил Засгийн газрын хуралдаанаар шийдсэн ипотекийн зээлийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх асуудлыг Монголбанк, Сангийн яам, Барилга, хот байгуулалтын яам хамтран судлаад Засгийн газрын хуралдаанд оруулж, шийдвэрлэсэн. Өнгөрсөн жил бид Засгийн газраас буюу улсын төсөв дээр 120 тэрбум төгрөг.

Монголбанкнаас эргэн төлөлтөөр 200 тэрбум төгрөг ипотекийн зээлд төвлөрүүлсэн. Нийтдээ 300 гаруй тэрбум төгрөг ипотекийн зээлд зарсан. Энэ жил үүнийг хоёр дахин нэмэгдүүлж 600 орчим тэрбум төгрөг хүргэх бололцоог нээлээ. Улсын төсөв, Монголбанкнаас гаргаж байгаа хөрөнгийнхөө хүүг хамгийн бага түвшинд аваачиж, арилжааны банкуудаас тодорхой түвшинд байгаа арилжааны зээлүүдийг татаад энэ бүгдийгээ зээлийн нэг сагсанд оруулахад найман хувийн зээл гарах бүрэн бололцоотой байгаа. Арилжааны банкууд ч үүнийг сонирхож байгаа. Ипотекийн зээл бол банкуудын хувьд хамгийн эрсдэл багатай найдвартай зээл. Тиймээс энэ жил 10 мянга гаруй айлыг ипотекийн зээлд хамруулах бололцоотой.

-Зээлийн журманд өөрчлөлт орсон уу?

-Цоо шинэ журам гаргасан. Журманд банк, орон сууцны байрлал заахгүй. Мөн байрлалууд иргэний худалдаж авах хүсэлтэд нийцсэн байна. Хоёрдугаарт, инженерийн шугам сүлжээнд холбогдсон байна гэх ерөнхий шаардлагууд тавигдаж байгаа. Мөн эрчим хүчний хэмнэлттэй ногоон амины орон сууцанд зээл олгохоор журмандаа тусгачихсан байгаа.

-Метр квадратын үнийг хязгаарласан уу?

-Үгүй. Харин метр квадратын хэмжээг хязгаарласан. Нийтийн орон сууц дээр 60 метр кв. Амины орон сууц дээр 120 метр кв болгож хязгаарласан.

-Орон нутагт ипотекийн зээл, тэр дундаа түрээсийн орон сууц хөтөлбөр хэрэгжих боломж байдаг уу?

-Бид түрээсийн орон сууц болон ипотекийн зээлийн асуудлыг хамтад нь уялдуулж авч үзэж байгаа. Энэ зөвлөгөөн дээр ярьж байгаа гол саналуудын нэг нь орон нутагт тодорхой квот тавьж өгөх талаар юм. Манай яам орон сууцны томоохон судалгааг хийлгэсэн. Бид аймгийн Засаг дарга нартай холбогдож энэ жил ашиглалтад орох орон сууц, орчихсон байгаа орон сууц, байрандаа ороод урьдчилгаагаа өгөөд ипотекийн зээлээ хүлээж байгаа хүмүүсийн судалгааг авч үзэх шаардлага байна. Үүнийгээ авч үзээд Монголбанк, Сангийн яамтай энэ талаар ярилцах нь зүйтэй юм байна гэж бодож байна.

-Барилга, хот байгуулалтын яам энэ жил ямар ажлууд төлөвлөж байгаа вэ?

-2016-2020 онд хэрэгжүүлэх Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт олон томоохон зорилтууд туссан. Эдгээр зорилтуудыг бид хийж хэрэгжүүлэхийн тулд нэлээд ачаалалтай, далайцтай ажиллаж байгаа. Ялангуяа 2019 он бол гол зорилтоо нугалах, хийж гүйцэтгэх он жилүүд. Тухайлбал, энэ жил манай салбарт 1.4 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт олгогдох урьдчилсан тооцоо харагдаж байна. Барилгын салбарын бүхий л компани, аж ахуйн нэгж байгууллагуудад ачаалал ихтэй ийм жил байна. Бид 2020 он гэхэд Азийн хөгжлийн банк, Польш улсын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээл, улсын төсөв гэсэн санхүүгийн эх үүсвэрийг ашиглан Төв цэвэрлэх байгууламж, бүх аймгийн цэвэрлэх байгууламжийг барьж дуусгана. Мөн орон нутгийн цэвэрлэх байгууламж болон үерийн барилга байгууламж, инженерийн хангамжийн байгууламжуудыг хийж гүйцэтгэхээр хөтөлбөрт тусгасан. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг эрчимжүүлэх хүрээнд шаардлагатай инженерийн байгууламжуудыг барих, шинэчлэх, өргөтгөх ажлуудыг Хятадын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд хийж, гүйцэтгэхээр төлөвлөсөн. Эдгээр ажлууд энэ онд эхэлнэ. Мөн дахин төлөвлөлтийг эрчимжүүлэхийн тулд Чингэлтэй дүүргийн Ногоон нуурт 1008 айлын түр суурьших орон сууцыг тавдугаар сард эхлүүлнэ.

Улс төрд өрнөж буй цаг үеийн асуудлаар УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Ээлжит бус чуулган эхэллээ. Чуулган завсарласан үеэр та юу хийж, амжуулав?

-Орон нутгаар ажиллалаа. Тойргийнхоо иргэдтэй уулзлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар яригдаж байгаа. Та санаа оноогоо хэлээч?

-Бид засаглалаа сайжруулахгүй бол болохгүй болжээ. Засаглалын хоорондын харьцааг зөв болгох ажлыг нэн тэргүүнд хийх цаг болсон. Ойрын жишээ гэхэд Засгийн газарт УИХ хариуцлага тооцох механизм нь алдагдчихлаа. Энэ нь нөгөө л бидний яриад байдаг давхар дээл гэдэг асуудлаас улбаалсан. УИХ Засгийн газарт хариуцлага тооцдог, үүрэг даалгавар өгдөг механизм нь алга болчихсон байна. Тухайлбал, Засгийн газрын гишүүд нь УИХ-д ороод суучихдаг. Буцаад их хурлаасаа Засгийн газарт өгөх үүрэг даалгаврыг нь биелүүлэхгүй. Уг нь Засгийн газар гүйцэтгэгч засаглалын байгууллага шүү дээ. Тэр функц нэгдүгээрт алдагдаад байх шиг байна. Хоёрдугаарт, хуучин дордуулсан долоон өөрчлөлтөд нэлээдгүй анхаарах хэрэгтэй. Түүнчлэн сая орон нутгаар явах үед анзаарсан нэг зүйл нь орон нутагт засаглалын эрх хэмжээ, мэдэл алдагдсан байна. Тухайлбал, сумын Засаг дарга нарыг ИТХ-аасаа томилчихдог. Нөгөө нь алдаа дутагдал гаргахад халж, хариуцлага тооцох тогтолцоо нь алдагдчихдаг байдал үүсчээ. Орон нутагт хэн илүү хамаатан садантай нь илүү эрх мэдэлтэй болчихдог ч юм уу, эсвэл намуудын хоорондын наймаагаар Засаг даргаа сольдог гэх мэт гажуудлууд байна. Тэгэхээр дээрээсээ засаглал тогтвортой ажиллах, бодлогын залгамж халаагаа баримтлах асуудлууд алдагдаж байна. Орон нутгийн сонгуулийн түвшинд сумын Засаг даргыг нийт иргэдээсээ сонгоё гэдэг санал гарч байна. Ийм санаануудыг судалж үзэх хэрэгтэй.

-Татварын ерөнхий багц хуулийн хүрээнд иргэдийн дунд шүүмжлэлтэй байгаа асуудал нь татвар төлөгчийн хүрээнд үүсгэсэн өрийг хамаарал бүхий хүмүүст шилжүүлэх асуудал юм. Энэ тухай таны байр суурийг сонсъё?

-Энэ талаар өнөөдөр бид ярилцсан. Үүнийг буруу гэж үзэж байна. Татвар төлөгч гэдэг өөрөө хуулийн өмнө хүлээсэн хариуцлагатай хууль зүйн этгээд. Хуулийн дагуу тухайн компанийн хувь эзэмшигчид өөрсдийнхөө хариуцлагыг үүрээд явах ёстой шүү дээ. Яахав татварын байгууллагууд татвар авах механизмаа төр талаасаа сайжруулж хараад байна. Төр татвар авах механизмаа сайжруулах ёстой. 1.5 тэрбум төгрөг хүртэлх орлоготой аж ахуйн нэгжийн татварыг 90 хувь хөнгөлнө гэж байгаа.

Тухайлбал, дээрх асуудалд төр аж ахуйн нэгжээс татвар авчихаад, эргэн төлөлт хийж буцаагаад оруулна гэх заалт байх жишээтэй. Энэ нь төр өөрийнхөө хатуу, данхагар тогтолцоогоо улам хатуу чанга болгоод байгаагаас биш яг иргэддээ хүрч, бололцоог нь хангах талаас харж үзэхгүй байна. Бизнес хийж байгаа хүн таван төгрөгөө эргэлдүүлж, ашиг олохын төлөө явдаг. Нэгэнт улс татвар авахгүй юм бол татвар авах механизмаа сайжруул л даа. Иргэдээс 100 хувийн татвар авчихаад буцаагаад 90 хувийг нь өгөхөөр ямар их хүндрэл гарах вэ гэдэг талаас ерөөсөө бодохгүй байна.

-Швейцарьт ажилласан гишүүд С.Баярцогтын таван ч дансны хуулгыг авчирсан гэх мэдээлэл гарлаа?

-Бид сүүлийн үед хуулийнхаа дагуу засаглах засаглалаа эвдээд байгаа юм болов уу гэж харагдаад байна. Салхитын мөнгөний орд руу бүхэл бүтэн ЗГХЭГ-ын дарга нь бүх хүмүүсийг командлаад орж байх жишээтэй. Гэтэл тэрний чинь доор шүүхийн байгууллага гэх хариуцсан газар бий шүү дээ. Хэрвээ шүүхээс шийдвэр гаргасан бол Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх Ерөнхий газар нь тухайн асуудал дээр ажиллана. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх Ерөнхий газар нь Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны мэдэлд байдаг. Үүнийг засаглалын эрх хүрээнийхээ дагуу хийж байх ёстой. Тухайлбал, ашигт малтмал, лицензтэй холбоотой асуудлыг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн сайдын хүрээнд хийгдээд явах ёстой.

Хэрвээ энийгээ хийж чадахгүй бол сайд нь ажлаа хийж чадахгүй байна гэсэн үг шүү дээ. Гэтэл журмаараа явах ёстой байсан зүйлийг ЗГХЭГ-ын дарга нь доод сайдынхаа өмнөөс асуудал болгож дээш нь татаж авчирч хийж, дураараа хэн хүссэн эрх мэдэлтний үгээр бүх зүйл явдаг ийм л байдал руу орж байна. Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой асуудал байна. Тэр хэрэгт холбоотой хүмүүсийг баривчилсан. Тэр хүнийг баривчлах прокурорын шийдвэр нь гараагүй байхад барьсан. Үүнийг мэдэж л байсан шүү дээ. Мэдээж шүүхийн шийдвэргүй хүнийг бариад хийчихвэл шүүх нь гаргаж л таараа. Эмоци, сэтгэлийн хөөрлөөр асуудлыг шийддэг, буцаад шүүх байгууллага руугаа дайрдаг хэлбэр бий болчихоод байна шүү дээ. Сүүлийн үед С.Баярцогттой холбоотой асуудлууд гарч ирж байх шиг байна. Хуулийн дагуу шүүгдэж байгаа асуудлууд нь ямаршуу байх юм. Мэдэхгүй байна. Материалаа Швейцариас татаж авч чадахгүй байсан юм болов уу гэсэн асуудал одоо харагдаад байх шиг байна. Татаж авч чадахгүй байж байгаад бараг айлчлал хийж байхдаа очиж авчирсан юм уу гэдэг асуудал ч бас харагдаад байна шүү дээ. Бүхэл бүтэн хоёр улсын хоорондын айлчлалын хүрээнд, УИХ-ын гишүүн нь өөрөө оролцоод, газар дээрээс нь очиж авчирсан бололтой. УИХ-ын гишүүд бид бүхэл бүтэн институци тогтолцооныхоо өмнүүр орж гүйгээд байна. Энэ нэг талдаа ард түмэнд таалагдаад байгаа бололтой. Харин цаанаа бид тогтолцоогоо эвдээд байна шүү дээ.

-ЖДҮХС-тай холбогдуулан дахин таван гишүүний нэр яригдаад эхэлсэн. Энэ талаар танд мэдээлэл байна уу?

-Тийм сураг байсан. Ер нь бид ЖДҮХС-гийн асуудлаа нэг мөр болгоод авчихмаар байна. Хамгийн бодитой, ил байгаа асуудал энэ шүү дээ. Ил байгаа асуудлаасаа эхлээд том, жижиг гэлтгүй шийдээд явъя л даа. Баахан хүмүүсийг шалгаад зөндөө юм болсон. Жишээ нь, Булган аймагт нэг аж ахуйн нэгж зээл авсан асуудлаар АТГ дээр намайг хүртэл дуудаж, шалгаад байсан. УИХ-д АТГ дээр очоогүй хүн байгаа юм уу.

Дуудаж аваачаад баахан асууж, шалгана. Тэр шалгалтынхаа хариуг бидэнд өгөх хэрэгтэй шүү дээ. Түүнчлэн оффшор дансны асуудал яригдаж байна. Сая орон нутгаар явахад оффшор дансны асуудал дахиад л сөхөгдөөд ирсэн. Иргэд тэр оффшор дансны мөнгийг олж ирж болдоггүй юм уу гээд л. Энэ асуудлын хариуг нь өгмөөр байна аа. Ийм мэдээлэл гаргасан хүмүүс нь үүнийхээ араас яв л даа. Ард иргэдийг төөрөгдөлд оруулчихаад алга болчих юм. Нөгөө л дижитал популизмын нэг хэлбэр манайд ороод ирлээ шүү дээ.

-400 орд газрын асуудал бас байна?

-Бүхэл бүтэн салбарын сайд 400 орд газрын лицензийг цуцлах боломж байхгүй гэдэг мэдэгдлийг хийчихлээ шүү дээ. Тэгвэл яагаад институци хоорондын мэдээллийн зөрүү гарч ирээд байгаа юм. Төр ингэж ажиллаж болохгүй байхгүй юу. Энэ асуудлыг хариуцсан яам нь ийм мэдээлэл хийгээд байна шүү дээ. Нөгөө талаар нэг харагдаж байгаа айхавтар зүйл нь төрийн засаглах байгууллага, аж ахуй нэгж хоорондын тэмцэл шиг зүйл бий болох гээд байна. Аж ахуй нэгжүүдээ дарамталдаг, айлгадаг ийм зүйлийн зах зух харагдаж байна. Төр уг нь аж ахуйн нэгжүүдээ аль болох дэмжиж, ажиллах боломжийг олгох ёстой. Тэгээд аж ахуйн нэгжүүдээсээ авсан татвараараа төрийн үйл ажиллагаа явуулж, эмнэлэг, сургууль, төрийн үйлчилгээний байгууллагуудын цалин хөлс, тэтгэвэр, тэтгэмжийг олгоод явж байх ёстой. Аж ахуйн нэгжүүд хүчтэй, чадалтай бол буцаад төрд татвараар орж ирэх мөнгө нь их байна. Тэр хэрээрээ улсын төсөв арвижна. Бид дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт гэж ярьдаг. Энэ өсөлтийг аж ахуйн нэгжүүд л хийж байгаа шүү дээ.

-Ерөнхий прокурор, АТГ-ын дарга нарын томилгооны асуудал энэ чуулганаар яригдана. Үүн дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Авлигын эсрэг хуулийн 21.1-д Авлигатай тэмцэх газрын дарга, дэд даргыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санал болгосноор Улсын Их Хурал зургаан жилийн хугацаагаар томилно гэж заасан. 21.5-д Авлигатай тэмцэх газрын дарга, дэд дарга нөхөн томилогдвол түүний бүрэн эрх нь томилогдсон өдрөөс эхлэн энэ хуулийн 21.1-д заасан бүрэн эрхийн хугацаа дуустал үргэлжилнэ гэсэн. Тэгэхээр АТГ-ын дарга томилогдсоноос хойш дахиад зургаан жилийн хугацаанд ажиллах заалттай юм. Үүнийг л буруу тайлбарлаад, урьд ажиллаж байсан хүнийхээ зургаан жил дотор ажиллах юм шиг буруу томилгоо хийгээд байна. Яагаад энэ хүн зургаан жил ажиллах вэ гэвэл уг хугацаанд урьд хойд хийж байсан ажлууд, өнөөдөр хийж байгаа ажлуудыг харж, хуулийн хүрээнд энэ нийгмийг эрүүлжүүлэх, авлигагүй болгох бүх зүйлийг цогцоор нь харах боломжийг олгохын тулд юм. Энэ логикийн дагуу АТГ-ын дарга хэзээ ч томилогдсон бай тэр хүн зургаан жилийн хугацаанд энэ үйл ажиллагаагаа хийнэ. Хэрвээ өөрөө өргөдлөө өгөөгүй, хуулийн дагуу халагдах нөхцөл нь үүсээгүй бол зургаан жилийн хугацаанд урт хугацааны бодлогоо хэрэгжүүлэх боломжийг тэр хүнд хуулиар олгож байгаа юм.

Тэгэхээр энэ хууль зөрчигдөнө өө. Бид хуулийг буруу тайлбарласнаар хойч үедээ буруу жишиг үлдээгээд байна шүү дээ. Хэн илүү олон нийт рүү гарч, эмоциороо дуугарсан хүмүүсийн зөв болж хувирдаг тогтолцоо руу орж байна. Гэтэл цаана нь бүхэл бүтэн хууль байна. Энэ хууль дээр гишгэлээд явах боломжийг хойч үедээ бид үлдээж байна.

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

---

-Чуулганы хуралдаан завсарлачихсан энэ үед та ямар ажлууд хийж амжуулав?

-Тодорхой хуулийн төслүүдийг санаачилж, боловсруулаад явж байна. Нэгдүгээрт, хөдөө аж ахуйн салбартай холбоотой хуулийн төсөл бий. Өнөөдөр Монгол Улсад бэлчээрийн асуудал талхлагдсан байдалтай байна. 65-70 орчим хувь нь унаган төрхөө алдсан ийм нөхцөл байдалд хүрчээ. Энэ тохиолдолд бэлчээрийг зүй зохистой ашиглах, багийн ИНХ-ын түвшинд болон багийн иргэд, малчид бүх нийтээрээ зохицуулалттайгаар оролцож, тухайн бэлчээрээ ашигладаг, хамгаалдаг, чөлөөлдөг энэ харилцааг зохицуулж өгөх шаардлага байна гэж харж байгаа. Уг хуулийг боловсруулаад ерөнхийдөө дуусч байна. Хаврын чуулган эхлэхээр УИХ-д өргөн барина гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Хоёрдугаарт, малын тоо толгойноос илүү ашиг шим, чанарт анхаарах шаардлагатай болжээ. Тиймээс Малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх тогтоолын төслийг боловсруулаад УИХ-аас өргөн барихаар бэлтгэж байгаа. Гуравдугаарт, Монгол Улсын түвшинд бий болоод байгаа улстөржилт, намчирхал, талцал хуваагдлыг эцэслэх үүднээс үндэсний эв нэгдлийг хангах тухай хуулийн төслийг боловсрууллаа.

Энэ хүрээнд анхан шатандаа улс төрийн намын оролцоогүйгээр баг хороо, сум дүүргийн сонгуулийг хийх хуулийн төслийг боловсруулж байна. Төрийн албыг бэхжүүлж, улс төрийн намын төрийн албанд үзүүлэх нөлөөллөөс ангид байх эрх зүйн орчинг бүрдүүлж, төрийн эрхийг ямар улс төрийн нам барьж байгаагаас үл хамаарч тухайн Засгийн газар мөрийн хөтөлбөр, бодлого дараагийнхаа Засгийн газартай хэлбэрдэхгүйгээр мөрдөгддөг байх эрх зүйн орчинг бүрдүүлье гэж оруулж ирж байгаа. Мөн улс төрийн намуудын үйл ажиллагааг тодорхой хэмжээнд нь зааглаж хязгаарлах, иргэдийн оролцоог өндөр түвшинд байлгаж, нэмэгдүүлэх талаар оруулж ирнэ.

-Яг энэ цаг мөчид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн боловсруулалтын асуудал яригдаж байгаа. Энд таны байр суурь ямар байна вэ?

-Нэгдүгээрт, улс төрийн нам болон түүний эрх мэдэлтэй холбоотой асуудлыг зааглаж хязгаарлах хэрэгтэй. Даварсан, хэт хавтгайрсан тэр эрх мэдлийг хязгаарлах боломжийг Үндсэн хуулийн хүрээнд хийж өгөхгүй бол болохгүй болжээ. Үүнээс улбаалан дээд болон доод түвшиндээ хэт улстөржиж, намчирхал талцал болдог нь төрийн албыг хүчгүй, үнэгүй болгодог. Энэ нь улс төрийн намаас улбаатай асуудал. хоёрдугаарт, сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой асуудал бий. Тэгэхээр энэ асуудлыг бид эргэж харж, анхан шатны байгууллагаасаа эхлээд улс төрийн намын оролцоогүйгээр удирдах албан тушаалтнуудыг иргэд нь сонгодог байх бодлогын асуудал байна. Тухайн баг, сум, дүүрэг хорооны дарга нар төрийн жинхэнэ албан хаагч байх эрх зүйн зохицуулалтыг хийж өгөх хэрэгтэй. иргэдэд хамгийн ойр байгаа эдгээр албан тушаалтнууд улс төрийн намын харьяалалтай гэдэг нь улс төрийн албан хаагч байх шаардлагад нийцэхгүй байгаа юм. Гуравдугаарт, хүн ам цөөнтэй улсын хувьд сонгодог парламентад засаглалдаа түшиглэж Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. Сүүлийн үед зарим судлаачид парламентын гишүүдийн тоог нэмэх, дээд доод танхимтай болох гэх мэт асуудлуудыг хөндөж байна. Энэ бол гарц биш. Тооноосоо илүү бид чанарт анхаарах ёстой. хэрхэн парламентад засаглалыг бэхжүүлэх вэ, парламентад мэдлэг туршлагатай, тухайн салбарын асуудлыг мэддэг ийм гишүүдийг хууль тогтоох дээд байгууллагад оруулж ирэх нөхцөл бололцоог хөндөх ёстой. Энэ хүрээнд ажил мэргэжлийн шаардлага, ажилласан жилийн туршлагыг тавьж өгч болж байна. Мөн насны доод хязгаарыг тавьж өгч болно. хууль тогтоох байгууллагад хийсэн бүтээсэн зүйлтэй, тухайн салбарынхаа сайн мууг мэддэг хүмүүс гарч ирж байж шинэчлэлийг хийнэ шүү дээ.

-ШХАБ-д элсэх талаар нэлээн удаан яригдаж байна. Таны хувьд АНУ-д боловсрол эзэмшсэн хүн. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-2004 оноос хойш манай улс энэ байгууллагад идэвхтэй ажиглагчаар оролцож ирсэн. Тухайн үедээ Монгол Улсын хувьд гадаад бодлогоо тодорхойлохдоо идэвхтэй ажиглагчаар оролцоно гэж байр сууриа тодорхойлсон. Манай улс хязгаарлагдмал газар нутагтай. хоёр том хөрш улсын дунд оршдог онцлогтой. Тиймээс бидний хувьд хоёр хөршөөсөө эхлэлтэй гадаад бодлогыг тодорхойлдог билээ. Тиймээс хоёр хөрштэйгөө ижил тэнцвэртэй харилцана гэдэг бодлогыг гаргасан. Бид ШХАБ-д элсэх асуудлыг яагаад өнөөдөр хөндөж тавиад байгаа юм. Яагаад 15 жилийн дараа энэ асуудлыг хөндөх болов. Уг асуудалд бидний зүгээс ямар нэг геополитик, улс төрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн үү, үгүй юу гэдэг дээр бодитой үнэлэлт дүгнэлт, судалгааг хийж байж шийдвэрлэх шаардлагатай. Тэрнээс тухайн цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлж, ямар нэг улстөрчийн эмоцид хөндөгдөж шийдэгдэх асуудал биш. Тэр дундаа Монгол Улсын гадаад бодлого дээр хэт их улстөржиж хандах ёсгүй. Энд хувь хүний улс төрийн өнцөг байх ёсгүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Уих-ын гишүүд болон улстөрчдийн байр суурь энд нэг байх ёстой. Байр сууриа нэгтгэж байж гадагшаа гаргах нь зүйтэй. Манай улсын хоёр залгаа хөрш нь ШхАБ-ын хоёр багана болсон улс орон. Энэ хоёр улсын байр суурь эдийн засаг, стратеги, геополитик, түншлэлийн түвшинд ойлголцож, нэгдсэн байр сууринд хүрдэггүй зөрчилдөх асуудал олон бий. ШхАБ-ын түвшинд шийдвэрлэх уг асуудлын хүрээнд Монгол Улс ямар байр суурьтай хандах юм. ийм асуудал ч урган гарна. Манай улс НҮБ-ын гишүүнээр элсээд олон жил болж байна. ШхАБ-д бид шинээр элслээ гэхэд НҮБ болон олон улсын тавцан дахь байр суурьт хэрхэн нөлөөлөх вэ гэдэг асуудлуудыг судалж үзэх хэрэгтэй. Эдгээр асуудлуудыг судалж, байр сууриа нэгтгэж байж эцсийн шийдийг гаргах ёстой.

-ШХАБ-д элсэх асуудалд хоёр хөрш орны нөлөө бий юу?

-Үүнийг бид шууд энд дүгнэж чадахгүй асуудал л даа. Энэ талаар судлаачид, гадаад харилцааны асуудлаар дагнасан мэргэжилтнүүд байр сууриа илэрхийлэх хэрэгтэй. Мэдээж аль нэг улс орон өөрсдөдөө давуу байдал олохын тулд тэмцэлдэж байдаг. Энэ дээр бид аль болох болгоомжтой, ул суурьтай хандах ёстой.

-ЖДҮХС-тай холбоотой асуудлаар таниас хуулийн байгууллага гэрчийн мэдүүлэг авсан уу. Таны ээжийн “Спа” цогцолбор компани дээр 700 сая төгрөгийн зээл авсан гэх мэдээлэл гарчихсан байгаа?

-Надтай холбоотой ямар нэг мэдүүлэг авсан зүйл байхгүй. Нэгдүгээрт, би үүнд ямар ч хамааралгүй. Би өөрөө төрийн албанд 15 жил ажилласан хүн. хувийн хэвшилд нэг ч ажиллаж байгаагүй. Яахав хамаарал бүхий компани болон хүн зээл авсан гэдэг нэг асуудал. Үүнийг надтай холбож, ойлгоод байх шаардлага байхгүй. хоёрдугаарт, жижиг дунд үйлдвэрлэл гэдэг асуудал дээр бид хэт их хавтгайруулж ойлгож буй зүйлс байна. Ерөнхийдөө Монгол Улсын өнөөгийн тогтолцооны хүрээнд 15 жилийн хугацаанд бий болсон жижиг дунд үйлдвэрлэлээ дэмжих, амьжиргааг дээшлүүлэх хүрээнд бий болсон асуудал байгаа. Энэ асуудалд хуу-лийнх нь өнцгөөс хандах хэрэгтэй. Хууль зөрчиж зээл авсан асуудал байна уу, үгүй юу. Тухайн эрх бүхий албан тушаалтнуудад нь нөлөөлсөн. Албан бичгээр хандсан, утастаж дарамталсан гэдэг юм уу ийм нөлөөллийг үүсгэж зээл авсан асуудал байгаа юу гэдгийг шалгаж, судлах ёстой. Гуравдугаарт, тухайн авсан зээлээ зориулалтын бусаар ашиглаж банк, санхүүгийн байгууллагад өгч мөнгө угаасан асуудлууд байвал зайлшгүй хуулийн хариуцлага хүлээлгэх санкцын асуудал бий.

-Өнөөдөр Ээлжит бус чуулган эхэлнэ. Ямар асуудлууд хэлэлцэхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Танилцуулагдаж байгаа-гаар Татварын ерөнхий багц хуулиуд хэлэлцэгдэхээр төлөвлөгдөж байгаа. Тодорхой хууль шүүхийн байгууллагуудын томилгооны асуудал хэлэлцэгдэнэ. Тат-варын ерөнхий багц хуулиудад анхаарч үзэх шаардлагатай зүйл бий. Энэ хуулийн хүрээнд иргэдийн дунд шүүмжлэлтэй байгаа асуудал нь татвар төлөгчийн хүрээнд үүсгэсэн өрийг хамаарал бүхий хүмүүст нялзаах бодлогын асуудлууд орж ирж байна. Энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хүрээнд байж болшгүй асуудал юм. Үүнийг хэлэлцүүлгийн явцад зайлшгүй өөрчлөх хэрэгтэй.

-Өнгөрсөн баасан гаригт та багийн иНХ-ын дарга нар болон багийн Засаг дарга нарын зөвлөлдөх анхдугаар уулзалтад оролцсон. Энэ тухай?

-Аливаа улс орны хөгжил дэвшил гэдэг анхан шатнаасаа эхлэх ёстой. Монгол Улс нийт 1613 багтай. Эдгээр багуудын төлөөлөл болсон нутгийн удирдлагын дарга нар өнөөдөр ирж хөдөө орон нутагт тулгамдаж буй асуудлуудын талаар хэлэлцлээ. Тухайн баг дээр хөдөлмөр, халамж, үйлчилгээ, нийгмийн эрүүл мэндийн үйлчилгээ, төрийн үйлчилгээг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой багийн удирдлагууд дээр тулгамдаж байгаа асуудлуудыг хэрхэн шийдэх талаар тэд саналуудаа хэлж, хоорондоо сайн туршлагуудаа солилцож зөвлөлдлөө.

Хөдөлмөрийн Үндэсний намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Оны өмнөхөн ХҮН нам “Орлогоо нотол” хөдөлгөөнийг эхлүүлсэн. Энэ ажил зогсчихоогүй биз дээ?

-“Орлогоо нотол” хөдөлгөөн нь Монгол төрийг хулгайчдаас цэвэрлэх зорилготой. Үргэлжилж байгаа. Эхний ээлжинд бид олон нийтийн хардлагатайгаар хөрөнгөжсөн төрд байгаа хүмүүсийг шударгаар орлогоо нотлохыг уриалсан. Эхлээд бид МАН-аас Ж.Мөнхбат, АН-аас С.Эрдэнэ нарыг орлогоо нотлохыг шаардсан. Энэ хоёроос эхэлсэн нь шалтгаантай. Тухайн үед Ж.Мөнхбат “Цензургүй яриа”-гаар ороод баахан тоо ярьсан л даа. Гэтэл тэр тоонууд нь 500-гаад сая төгрөгөөр зөрсөн. 500 сая төгрөг гэдэг их мөнгө шүү дээ. Харин Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнийн тухай олон зүйл яригддаг. “Шонхор” товэроос эхлүүлээд л. Ямар нэг хардах үндэслэл байгаа учраас энэ бүгдийг гаргаж ирж тавьсан. Бид нар ч гэлтгүй Монголын иргэд төрд байгаа хүмүүсээсээ орлогоо нотлохыг шаардах ёстой. Тэд нар нийтийн баялгаас аваад байгаа юм биш үү гэдгийг шалгаж байх ёстой. Бид нарт тодорхой хэмжээний мэдээлэл цугларч байна. Энэ сарын сүүлээр дахин хэд хэдэн хүний орлогыг нотлуулна. Энэ нэг удаа хийгээд орхичихдог ажил биш. Долоо хоног болгон хийгээд байдаг ч ажил биш.

-Дараагийн орлогоо нотлох төрийн түшээд тодорсон уу?

-Дараагийн хүн тодорхой болж байгаа. Гэхдээ тэдний нэрийг одоо зарлахад арай эрт байна. Мэдээллээ сайн нягтлахгүй бол эргээд гүтгэлэг болох магадлалтай шүү дээ. Тиймээс нухацтай судалж, тэдгээр хүмүүсийг гаргаж ирнэ.

-Танай намыг ард иргэд АН, МАН-ын араас гуравдагч хүчин болно гэж ярьж байсан цаг саяхан. Гэвч намын дотоод зөрчлийн асуудал үүссэн шүү дээ. Яагаад ийм байдалд хүрсэн юм бэ?

-Манай нам дээр үүссэн асуудлын өдөөгч нь гаднаас байсан. Хэн гэдэг нь ч ойлгомжтой. Эрх баригчид зөвхөн биднийг ч биш, бусад жижиг улс төрийн намуудыг олон нийт дэмжих аястай болоод ирэхээр янз бүрийн арга сүвэгчилж бусниулдаг. Дотор нь хутган үймүүлдэг. Манай нам ч гадны хүчин зүйл, өдөөлгөнд орсон нь үнэн. Гэхдээ гадны хатгалгад ороод хоорондоо зөрчилдсөн нь бидний алдаа. Энэ томоохон сургамж болсон. Энэ үйл явдлыг базаад хэлэхэд тухайн үед манай нам хоёр даргатай болсон. Нэг нь одоогийн ХҮН-ын дарга Б.Найдлаа болон түүнийг дэмжсэн нэг хэсэг бүлэг хүмүүс. Нөгөө талд нь МАХН-ын дэд дарга С.Ганбаатар байсан. Ганболд мэтийн хүмүүстэй нийлчихсэн. Дотоод зөрчлийн шалтгаан нь энэ байсан. Мэдээж жижиг сажиг зүйлс зөндөө бий. 2016 оноос 2018 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл бүтэн хоёр жил энэ асуудалтай шүүх дээр зууралдлаа.

-Тамга авч зугтсан асуудал юу болсон бэ?

-Тамга авч зугтаасан хүн өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард шүүхээр орсон. Тэгээд тамгаа буцаагаад өгчихсөн шүү дээ. Тэр хүн намын тамга, гэрчилгээг буцааж өгөөд дотоод зөрчил дууссан. Одоо бид ХҮН-ын хууль ёсны удирдлагууд болсон. Манай намд хууль зүйн ямар ч зөрчил байхгүй.

-Энэ хоёр жилийн хугацаанд та бүхэн юу хийв?

-Бид зүгээр суугаагүй. “Монгол хүний товчоон” номыг өнгөрсөн пүрэв гаригт хэвлэлтээс гаргалаа. Энэ номоороо манай улсын хөгжлийн үндсэн үзэл баримтлалыг өгүүлсэн. Ингэхдээ бүр Хүннүгийн үеэс эхлээд одоог хүртэлх сургамж, дэлхийн бусад улсууд хэрхэн хөгжсөн талаар судаллаа. Хөгжлийн томьёог л хайгаад байна гэсэн үг байхгүй юу. Дэлхийн 28 улсын талаар 28 өөр хүн бичсэн. Энэ бүгдийг нийлүүлэд төр цогцлоох гэдэг асуудлыг хөндлөө. Бид дээр дооргүй Монгол төр мухардалд орчихлоо гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Энэ долоо хоногийн дөрөв дэх өдөр номныхоо нээлтийг хийх гэж байгаа.

-Танай нам одоогийн байдлаар ямар зорилготойгоор урагшилж байна вэ?

-Цөөхөн хэдэн гэр бүл, нийгмийн хэсэгт биш, бүх монголчуудад дэвшил хэрэгтэй байна. Бид бусдаас хоцорчихсон гэдгээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. 1990 онд Эрээнд очиход ямар газар байлаа. Тосгон л байсан шүү дээ. Тэнд байсан байшин барилга, зам харгуй, хүмүүсийнх нь царай зүс ямар юм байлаа. Цаашлаад Бээжин нь ямар юм байлаа. Тэгэхэд тэр үед Замын-Үүд, Улаанбаатар хот ямар байлаа. 30 жилийн дараа ялгааг нь харъя. Эндээс үзэхэд л бид үнэхээр их хоцрогдчихсон байна. Манай намын гишүүн биш ч, бид нарыг дэмждэг залуучууд бий. Бид нар 1970-1978 оны үед л төрсөн залуучууд. Бид 90-ээд оны үед нийгэм өөрчлөгдөхөд бизнес хийж хөрөнгөжиж чадаагүй. Ихэнх нь гадны улсуудад сурч байсан хүмүүс. 1996 онд ардчилсан Засгийн газар гарч ирээд сурагчдыг тэтгэлгээр гадаад явуулсан. Мөн Сорсын сангийн гэх мэт маш олон тэтгэлгээр монголчууд гадаад явсан. Тэр үеийн хүмүүс бол бид. Бид нар яахав бизнес эрхлээд амьдралаа залгуулаад явж болно. Гэтэл ирээдүйд хүүхдүүд минь ямар нөхцөлд амьдрах нь бүрхэг байна. Ийм нийгэмд яаж үр хүүхдээ үлдээх юм бэ. Амьдрал зөвхөн мөнгө биш гэдгийг бид нар ойлгочихсон хүмүүс. Амьдрал гэдэг өргөн ойлголт. Бид тодорхой хэмжээнд биеэ засаад, гэрээ засчихсан хүмүүс. Ийм зорилгоор улс төрд орж ирж байна. Зорилгодоо хүрэхэд алсын хараа хэрэгтэй. Тиймээс “Монгол зорилго 2050”-ыг тодорхойлсон. 2050 онд Монгол Улс ямар түвшинд очих вэ, хүмүүс нь ямар байх юм гэдгийг тодорхойлоод, зорьж байгаа. Үүнийгээ ХҮН-ын мөрийн хөтөлбөр болгож Дээд шүүхэд бүртгүүлчихсэн байгаа.

-Ойрын зорилго юу вэ?

-Төрийн эрх мэдэлд очихыг зорино. Яаж вэ гэвэл сонгуулиар очно. Тиймээс бид нарын ойрын зорилго сонгууль л байна даа.

-2020 оны сонгуульд танай нам ямар зорилт дэвшүүлж ажиллах вэ?

-Зорилтуудаа яриад эхэлчихсэн байгаа. Бид есөн үндсэн чиглэлээр шийдэл гаргаж ирж танилцуулна. Тухайлбал, боловсролын салбар дахь хөгжлийн стратеги маань гурван үндсэн чиглэлтэй. Нэгдүгээрт, хөгжил гэдэг хүний хөгжил. Тэрнээс зам талбай барих, өндөр шилэн барилга барих биш. Тэгэхээр монгол хүн яаж хөгжих юм. Эхлээд бид шинэ технологиудыг маш хурдтайгаар өөрсдөдөө нааж авах хэрэгтэй байгаа юм. Одоо манай шинжлэх ухааны байгууллагуудад улсын төсвөөс татаас өгч байгаа шүү дээ. Төсвийн татаас гэдэг нь халамжийн чанартай мөнгө өгч байгаа хэрэг шүү дээ. Хөгжих гэж байгаа бол үүнийг тулгуур хүчин зүйл гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Түүнчлэн байгаль орчны асуудал байна. Наад зах нь л хүрээлэн байгаа орчны асуудал бий. Улаанбаатар хотод гэхэд л агаарын бохирдол, түгжрэлийн асуудал биднийг зовоосоор байна.

-Өнөөгийн нийгэмд тулгамдаад байгаа утаа, түгжрэл гэх асуудлаар танай нам шийдэл ярилцаж байгаа юу?

-Утааны шийдлийг бид аль хэдийнэ танилцуулаад, гаргаад тавьчихсан шүү дээ. Утааны талаар хүмүүс янз бүрийн өнцгөөс ярьж байна. Нэг хэсэг нь хэдэн инженерийн асуудал ч юм шиг, янданг сайжруулах талаар ч юм шиг ярьж байна. Энэ гол нь биш юм байна аа залуус аа. Асуудлын үндсийг бид харах хэрэгтэй. Утааны асуудлыг улсын байгууллагууд хоорондоо шидээд байна. Хамгийн эхэнд Ерөнхийлөгчийн дор, дараа нь Ерөнхий сайдын мэдэлд байсан. Хамгийн сүүлд Байгаль орчны сайдын дор очсон. Утааны асуудалд сүүлийн найман жил гэхэд 575 тэрбум төгрөг зарцуулчихаад байгаа. Нөгөө талдаа Засгийн газрын өр 7-8 тэрбум доллар боллоо. Энэ мөнгийг юунд зарцуулаад байгаа юм бэ. Эрх ашгийн зөрчилтэй хүмүүс хувийн шугамаар зарцуулаад байна. Наад захын жишээгээр Богд уулын араар, туул голын урдуур зам тавьсан. Мөн Богд уулын амуудаар баригдсан байшингууд руу халуун, хүйтэн усны инженерийн дэд бүтэц тавьсан байна. Хэнд зориулж вэ. Тэнд өөрийн амралтын газраа орлоготой байлгах гэж, эсвэл хууль бус барилгаа зарах гэж төсвийн мөнгөөр дулааны шугам татаад байна. Яагаад гэр хорооллоор инженерийн шугам сүлжээ татахгүй байгаа юм.

Мөн Улаанбаатар хотын утаатай байгаа шалтгаан нь орон байрны асуудлаа шийдэж чадахгүйд байна. Монгол гэр гэхэд суурин газар амьдрахад тохиромжгүй шүү дээ. Тиймээс өмнөх Засгийн газрын хэрэгжүүлж байсан гэр хорооллыг орон сууцжуулах төсөл хэрэгжих ёстой. Нэг нь гарч ирээд зогсоочихдог баймааргүй байна. Энэ асуудлаар зөндөө ажил хийгдэж байгаа. Тэр ажлуудыг төр нь базаад цэгцлэх хэрэгтэй. Гэр хороолол руу зоригтой мөнгө хаях хэрэгтэй. Мэргэжилтнүүдийн гаргасан тооцоогоор Улаанбаатар хотын орон байрны асуудлыг шийдэхэд 2.5 тэрбум долларын санхүүжилт хэрэгтэй. Орон байрны асуудал шийдэгдсэнээр утааны асуудал шийдэгдэнэ. Тэрнээс уул сэтлээд утааг нь гаргачихаар бид нар сайхан амьдарчихгүй. Цаад талд нь Улаанбаатар хотын хөгжлийн асуудал байгаа. Бид үр дагаврыг нь л хараад байна. Асуудлын үндсэн суурийг нь шийдэх ёстой.

-Танай намын үзэл баримтлалын мөн чанар юу вэ. Нэгэн зүгт байгаа гэж бодож байгаа юу?

-Бид зүүн төвийн нам. Төвийн гэж байгаа мөртлөө зүүн тал руу яагаад хэлбийсэн бэ гэхээр монголчууд гуравхан саяуулаа. Бид нарт Америк шиг том капитализм таарахгүй. Энэтхэгт байдаг шиг олон анги давхаргын систем зохихгүй. Тэгэхээр Монголд дундаж давхарга давамгайлсан нийгэм байх ёстой. Ийм нийгмийг цогцлоох боломж байгаа. Бидэнд байгалийн баялаг бий. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг бид нар зоосны хоёр талаар хараад байгаа шүү дээ. Эдийн засгийн хөгжил гэдэг бидний орлого, амьжиргаа. Амьжиргаа муу, ядуу газар юу ч яриад хэрэггүй. Ардчилал ч яриад бүтэхгүй. Тиймээс бид үзэл баримтлал дотроо амьжиргааны асуудал буюу эдийн засгийн түвшнийг ихээхэн чухалчилж авч үздэг.

–“Эрдэнэт” үйлдвэрийн асуудал гол сэдэв болоод байгаа. Засгийн газраас авч буй арга хэмжээг хэрхэн харж байна?

-Энэ асуудалд бүгдийнх нь л буруу байгаа. 49 хувийг авсан нь ч буруу. 51 хувийн асуудал ч буруу. Тэрийг шийдэж байгаа арга нь ч буруу. Буруу зүйлийг цэгцлэх гэж байгаа нь зөв. Шуудхан хэлэхэд энд бүлэглэлүүдийн хоорондын зодоон яваад байна шүү дээ. Наанаа нийтийн эрх ашиг гэж түрүү барьсан хүмүүс. Ойлгомжтой байна шүү дээ. Жишээлбэл, хэсэг бүлэг хүмүүс Эрдэнэтийн 49 хувийг авчихжээ. Тэрийг хууль зөрчөөд авчихсан байгаа бол хууль энд ажиллах ёстой. Энэ асуудал хуулийнхаа дагуу шийдэгдэхээс биш, хувь хүмүүс рүү нь дайрах нь өөрөө өрөөсгөл. Нөгөө талд нь төрийг төлөөлж ярьсан хүмүүс нь хаана байна. Хэн 49 хувийг авах эрхийг нь өгсөн юм. Хувийн сектор төртэй харьцсан байна шүү дээ. Төрийг төлөөлж харьцсан хүмүүс нь хаана байна. Зэрэгцээд суулгах ёстой. Тэдгээр төрийг төлөөлсөн хүмүүсийг яагаад шалгахгүй байгаа юм. Хуулийн дагуу л үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Тэрнээс эрх мэдэлтэй болоод дураараа авирлах ёсгүй. Зөв зүйлийн төлөө буруу аргаар муйхарлан дайрж болохгүй шүү дээ.

-Намууд ялзарч дууслаа гэж ярьж байна. Энэ тухай?

-Манайх шиг цөөхөн хүн амтай, том газар нутагтай улсад пропорционал сонгуулийн систем зайлшгүй хэрэгтэй. Энэ системийг 2012 онд ганцхан удаа хийж үзээд, буцаагаад сольчихлоо. Пропорционал системээр нийтийн юм ярьдаг, мэргэжлийн хүмүүс сонгуульд гарч ирэх боломж бүрддэг. Түүнчлэн намууд төлөвшинө. Төлөвшсөн намд л иргэд итгэж санал өгнө шүү дээ.

-Улс төрийн намын тухай хуульд нэмэлт оруулах талаар яригдаж байгаа. Үүнийг судалж үзэв үү?

-Улс төрийн намын тухай хууль, Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд манай намын зүгээс албан ёсны байр сууриа ажлын хэсэг рүү нь хүргүүлсэн. Харамсалтай нь өнгөрсөн намрын чуулганаар хууль хэлэлцсэнгүй. Ер нь улс төрийн намын санхүүжилтийн асуудал чухал. Үүнийг л цэгцлэх хэрэгтэй. Үгүй бол нөгөө албан тушаалын наймаа, 60 тэрбумын хэрэг шиг асуудлууд давтагдсаар байна. Тиймээс сонгуульд шаардлагатай мөнгөн дүнг нь хуулиар багасгах хэрэгтэй. Бидний байр суурь бол санхүүжилтийн хэмжээ бага байх ёстой нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, намуудын сонгуулийн зардлыг төсвөөс даадаг байх ёстой. Үүнийг зарим хүмүүс буруу ойлгодог л доо. Тухайлбал, сонгуулиар их мөнгө зарлагаддаг шалтгаан бол ажиллах хүч байдаг. Нэг тойрог дээр 10 орчим хүн нэр дэвшдэг. Нэг нэр дэвшигчид хуулиараа 50-60 ухуулагч ажилладаг. Тэр хүмүүс айлуудын хаалга цохиод л ухуулах хуудсаа тараана. Энэ нь тийм ч хэрэгтэй ажил биш. Хүмүүс хаалгаа цоожлоод залхсан маягтай байдаг. Энэ ажлууд зарлага ихтэй, хэрэггүй санагддаг. Харин тойргийн нэг сургууль дээр нэр дэвшигчид очоод зэрэгцээд өөрсдийн үзэл баримтлалаа яривал харьцангуй бага зардал гарна. Сонирхсон хүмүүс нь очоод үнэлэлт, дүгнэлтээ өгөөд саналаа өгөхөд харьцангуй амар болно. Үүнийг улсын төсвөөр зохион байгуулна гэсэн үг.

-Танай нам нөхөн сонгуульд оролцох уу?

-Оролцоно. Манай нам 2016 оны УИХ-ын сонгуульд орж чадаагүй. Мэдээж нөхөн сонгуульд оролцогчийг намын дүрмийн дагуу төлөөллийн төв байгууллагаараа батлуулж, тухайн цаг үед зарлана. Баттай хэлэхэд манай нам бие дааж орно. Өөр эвсэл, намуудтай нийлж орохгүй. Хоёрдугаарт, хулгай хийдэггүй, худал хэлдэггүй, хүчин хийдэггүй хүнийг л бид нэр дэвшүүлнэ. Тэр хүн заавал манай намын хүн байх албагүй. Амьдрал нь цэвэрхэн. Өөрийнхөө оюун ухаан, тархиараа амьдарч ирсэн, юм мэдэхгүй байж худлаа попроод байдаггүй, асуудлыг хүчээр шийддэггүй шинэ хүнийг бид нэр дэвшүүлнэ.