Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

Төр, нийгмийн зүтгэлтэн, АНын дэд дарга Гаваагийн Батхүү өнгөрсөн баасан гаригт Төрийн ордонд зуурдаар таалал төгссөн. Уг харамсалтай хэргийн талаар УИХ-ын гишүүн, АНын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Төр, нийгмийн зүтгэлтэн Г.Батхүү өнгөрсөн долоо хоногт Төрийн ордонд зуурдаар таалал төгссөн харамсалтай хэрэг гарлаа. Уг хэрэгтэй холбогдуулан АН гурван ажлын хэсэг гаргаж, мэдэгдэл хийсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн баасан гаригийн орой 19 цагийн орчимд цочирдом, харамсалтай үйл явдал боллоо. Би энэ талаар 21 цагийн үед мэдсэн. Тэр өдрийн оройн 22 цагт намын удирдлагуудын ээлжит бус хуралдааныг яаралтай зарлаж, нам дээр цуглаж үүссэн нөхцөл байдлын талаар авч хэлэлцэж, ярилцсан. Тухайн үед эмнэлэг болон цагдаагийн байгууллагуудын хийсэн үзлэг шалгалтын талаарх мэдээллийг бид авахыг оролдсон боловч харамсалтай нь ямар нэг мэдээлэл авах боломжгүй байлаа. Хэргийн газар гэр бүл болон намынх нь хүмүүсийг ерөөсөө нэвтрүүлээгүй. Бидний дам авсан мэдээллийн хүрээнд бол ээдрээтэй, ойлгомжгүй асуудлууд олон байсан. Тиймээс тэр өдрөө хууль хяналтын байгууллагаас мэдээлэл авахыг хүссэн ч, ямар нэг мэдээлэл өгөөгүй. Тэгээд бид асуудлыг мэдэгдэл хэлбэрээр шаардлага болгож тавих нь зөв юм аа гэж үзсэн. Маш олон хэрэг эзэн биегүй дарагдаад өнгөрдөг шүү дээ. Тиймээс энэ асуудлын ард бүхэл бүтэн парламентад суудалтай улс төрийн нам байна, мөн энэ асуудлын хариуцлагыг нэхэх олон мянган намын гишүүд байгаа шүү гэдгийг сануулж, мэдэгдэл хийх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тиймээс маргааш өглөө нь эмгэнэл гаргаж, дараа нь мэдэгдэл хийсэн. Ийм үйл явц болсон.

-Хэрэг гараад гурав, дөрвөн хоног өнгөрлөө. Энэ хугацаанд нөхцөл байдлыг эргэн харахад ямар зүйлс бодогдов?

-Эмнэлгийн урьдчилсан дүгнэлтээр маш хүнд гэмтэл авч, тэр гэмтлийн улмаас нас барсан гэдэг тодорхой болчихлоо. Нэг үгээр сошиал, янз бүрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарсан мэдээллүүд шиг архи ууж согтуурсан, зүрх нь хаагдсан эсвэл хорт хавдартай байсан гэх мэт санаатай, санамсаргүй мэдээллүүд үндэслэлгүй гэдэг нь нотлогдчихлоо. Бас нэг анхаарал татаж байгаа зүйл нь яагаад ямар ч эх сурвалжгүй, нотлох баримтгүйгээр ийм мэдээллүүд сошиал болон хэвлэлээр явсан нь сонин байгаа.

Хорт хавдартай байсан юм байна, зүрх нь гэнэт хаагдсан юм байна, шатан дээрээс унасан юм байна ч гэх шиг. Тэр битгий хэл надтай архи уусан. Тэгээд манай өрөөгөөр ороод гарсан ч гэнэ үү, ийм ор үндэсгүй мэдээ мэдээллүүдийг яагаад цацах болов оо. Тэгэхээр үүний ард зохион байгуулалттай аллага, халдлага байсан юм биш биз дээ. Олон түмний анхаарлыг сарниулах, өөр зүгт чиглүүлэх зорилготой энэ мэдээллүүдийг цацаад байсан юм биш биз гэсэн хардлага надад төрж байна л даа. Ер нь сошиалаар яваад байгаа энэ мэдээллүүдийн ард байгаа хүн хэргийн эзэн байх магадлалтай. Энэ чиглэлээр хууль хяналтын байгууллагуудтай ажиллах манай хуульчдаас бүрдсэн ажлын хэсэг гарсан. Гэр бүлийнхэн нь өөрийнх нь өмгөөлөгч нартай хамтраад хуулийн баг ажиллаж байгаа. Бид энэ хэргийн үнэн мөнийг олохын тулд эцсээ хүртэл ажиллана аа. Бидэнд хардах эрх бий. Энэ хэргийн процессыг харахад гадны нөлөөтэй, хүнд гэмтлийн улмаас өндрөөс унаж нас барсан гэдэг нь тогтоогдчихлоо. Хэрвээ халдлага болсон бол тэр гэмт этгээдийг олж, илрүүлэх, хариуцлага тооцох нь хууль цагдаагийн байгууллагын ажил шүү дээ. Төрийн ордон төрийн хамгаалалттай газар. Төрийн хамгаалалт нь Тагнуулын Ерөнхий газрын харьяа байдаг. Нэгдүгээр зэргийн хамгаалалттай, онцгой объект шүү дээ. Ийм объект дотор гадны нөлөөтэйгөөр хүн үхэж байна гээд бод доо. Амьд явах баталгаа хаана байна аа. Төрийн ордондоо төрийн ажилд оролцох гэж орж ирсэн хүн амь насаа алдчихаад байна шүү дээ. Ердийн архи ууж яваад амиа алдчихсан юм шиг ойлгуулах гэж сошиалаар оролдож байна. Гэр бүлийнхэн нь задлан шинжилгээний явцад мэргэжлийн тодорхой эмч нарыг оруулъя гэсэн санал хэлсэн ч хүлээж аваагүй. Бидэнд энэ хэргийг хардах үндэслэлүүд зөндөө байна. Бид хэрвээ шаардаж, хяналт тавихгүй бол манай талийгаачийн хэрэг хэдэн ажлын хэсэг сольж томилоод л С.Зоригийн хэрэгтэй адилхан замхарна. Таван хүнтэй ажлын хэсэг гарсан гэсэн өнөөдөр гурав болчихсон сураг дуулдаж байна. Одоо тэр гурван хүнийг солиод шинэ таван хүн тавина. Ингээд хэд хэдэн ажлын хэсэг солихоор нөгөө хэрэг нь замхардаг байхгүй юу.

-Зарим хүн АН хүний амиар улс төр хийж байна гэж ярьж байна л даа?

-АН улстөржөөд байгаа юм ерөөсөө байхгүй. Бид хариуцлага нэхэж байгаа юм. Хэрвээ бид мэдэгдэл гаргаагүй байсан бол энэ хэргийн үнэн зөв оношлогоо гарах ч байсан юм уу, бүү мэд. Хэн нэгэн эрх мэдэлтний нөлөөгөөр худлаа дүгнэлт гараад өнгөрөх байсан ч юм уу. Тэр нөгөө зүрх нь хаагдсан, хавдартай байсан гэдэг үндэслэлээр хаагаад явах ч байсан байж магад. Бид хардаж, шаардаж байж бодит дүгнэлт гарч байгаа байхгүй юу. Хал үзэж, халуун чулуу долооно гэдэг шиг бид нар өмнө нь нэг биш нөхдөө зүй бусаар алдаж, тэрнийхээ эзэн холбогдогчийг одоо хүртэл тогтоож чадаагүй явна. Хамгийн их хохирч яваа нам бол АН. Энэ дээр хамгийн их улс төрийн тоглолт хийж байгаа нам бол өнөөгийн эрх баригчид шүү дээ. Жишээ нь, С.Зоригийн аллагын хэрэг болоод 21 жил болчихлоо. Энэ хугацаанд энэ хэргийн захиалагч нь одоо хүртэл тодроогүй. Гэм буруутай нь тогтоогдоод, гурван шатны шүүхээр ял шийтгэлээ авчихсан хүмүүсийг өнөөдрийн Хууль зүйн салбарыг толгойлж байгаа сайд нь тэвэрч гүйгээд л, эмнэлэгт хэвтүүлж, уучлал гуйгаад л, хоолой ам нь цахиртаад л. Гэнэтхэн хүний эрх зөрчигдөж байсан, эрүүдэн шүүлт явж байсныг мэдсэн юм шиг мэдэгдэл хийгээд л, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй кино бүтээгээд, тэрнийгээ их хурлын гишүүд, хэвлэл мэдээллийнхэнд үзүүлээд л гайхуулж байгаа юм шиг. Хуулийн байгууллагыг хорь гаруй жил толгойлчихсон хүн ийм хариуцлагагүй юм хийгээд явж байна шүү дээ. Гурван шатны шүүхийн шийдвэрийг үгүйсгэх эрх Хууль зүйн сайдад байхгүй. Зөв ч бай, буруу ч бай эцсийн эцэст хууль шүүхийн байгууллагын шийдвэрийг шүүх өөрөө эргүүлж хянаж үзнэ, тогтооно. Шүүхийн шийдвэр эцсийн шийдэр байна гэдэг Үндсэн хуулийн заалттай. Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан, баталгаажсан шүүхийн эцсийн шийдвэрийг хэн нэгэн Хууль зүйн сайд Монголд шүүх гэж байгаа юм уу, үгүй юм уу, шүүхийн шийдвэр худлаа ч гэх мэтээр цээжээ дэлдэж, улстөржиж болохгүй. Тэгэх юм бол хэн дуртай улстөрч нь улс төр хийгээд л хууль, шүүхийн байгууллагын шийдвэрийг үгүйсгээд явж болох нь байна шүү дээ. Гэтэл тэрийг хянаж, шалгадаг өчнөөн хуулийн зохицуулалтууд байж байна. Тэрний дагуу явахгүй яасан юм. Тэрийг нэг хүн юм уу, арван хүн шалгачихаагүй шүү дээ. Шүүх цагдаа, удаа дараагийн ажлын хэсгүүд гээд хэрвээ зохиомлоор байсан юм бол тэр олон хүмүүс дотор илчлээд явах хүмүүс гарч л таараа. Одоо хүртэл нэг ч хүн гараагүй л байгаа биз дээ. Яг хэргийн захиалагчийг илрүүлэх торгон мөчид дандаа ажлын хэсгийг тараадаг, бусниулдаг хүн бол Ц.Нямдорж сайд шүү дээ. Яг энэ асуудал дээр яагаад ингээд байдаг тайлбараа үнэхээр шударга үнэний тууль юм бол Ц.Нямдорж сайд өгөх ёстой. Ер нь Ц.Нямдорж сайдтай холбоотой маш олон асуудлууд байна. Улс үндэстний аюулгүй байдалтай холбоотой Хятадын тагнуул гээд л. Үүнийг удаа дараагийн тагнуулын дарга нар нотоллоо. Одоо хүртэл энэ хүн дээр арга хэмжээ авч байгаа юм ер байдаггүй. Нэг хүн л ингээд Монголын төрөөр самраад явж байна. Хууль зүйн сайд болох болгондоо С.Зоригийн хэргийн аллагыг илрүүлэх гэж ажиллаж байсан ажлын хэсгийг тараана. Нийтдээ дөрвөн ажлын хэсгийг тараасан байдаг. Эцэст нь шүүх хуулийн байгууллагын шийдвэрийг үгүйсгэж, цээжээ дэлдэж өмнүүр нь орж гүйгээд л. Хүний эрх ярихаараа л Төв аймгийн мөрдөн ярьдаг. Таван алуурчин ярьдаг. Тэрийг л хүний эрх гэж ойлгоод байдаг. Ингэж болохгүй шүү дээ. Өнөөдөр Монголд эрүүдэн шүүлт, хүчирхийлэл үнэхээр газар авчихсан. Үнэнийг нь хэлсний төлөө намайг доромжилсон. Өнөөдөр Монголд эрүүдэн шүүлт ердийн үзэгдэл болчихоод байгаа. Эх орноо батлан хамгаалахаар цэрэгт явсан хүүхэд хоёр хөлөө хөлдөөгөөд, хөлийнхөө арван хурууг тайруулчихаад 100 хувь хөдөлмөрийн чадваргүй гэртээ хэвтэж байна. Энэ эрүүдэн шүүлт мөн биз дээ. Тэр хүүхэд гэмт хэрэгтэн биш шүү дээ. Гэтэл гэмт хэрэгтнүүдийг нь тэвэрч гүйгээд л эмнэлэгт хэвтүүлээд, уучлалт гуйгаад л гүйгээд байх юм.Эх орныхоо торгон хилийг манах гэж очсон хүүхдээс Батлан хамгаалахын сайд нь, Хууль зүйн сайд нь яагаад очиж уучлал гуйхгүй байгаа юм. Өнөөдөр хүчирхийлэлд өртөж байгаа охид эмэгтэйчүүдээс яагаад уучлал гуйхгүй байгаа юм. Ц.Нямдорж сайдын шууд харьяанд байдаг цагдаагийн байгууллагын хоёр цагдаа Увс аймагт ичгүүртэйгээр бага насны хоёр хүүхдийг хүчиндсэн гэмт хэрэг нь тогтоогдсон. Одоо дуулиан болоод л явж байна. Увсын цагдаагийн дарга нь хэнэг ч үгүй “Сарын өмнө болсон асуудлыг юун сүртэй юм. Яагаад дахин дахин гаргаж тавиад байгаа юм” гэсэн байна лээ. Юу гэсэн үг юм. Сарын өмнө болсон бол хамаагүй байдаг юм уу, 10 жилийн өмнө болсон байсан ч хэрэг бол хэрэг л байхгүй юу. Цагдаагийн байгууллагын удирдлагуудын ёс зүй энд харагдаж байна л даа. Хүчингийн хэрэг гэдэг энгийн хэрэг болчихоо юу. Хүчирхийлэгчдийг хамгаалсан, өөгшүүлсэн ийм төр байгаа цагт энэ нийгэмд хүчирхийлэл ерөөсөө буурахгүй ээ. Улам л гаарна.

-Саяхан УИХ-аар Хүний эрхийн үндэсний комиссын тайлан, илтгэлийг гишүүд сонссон биз дээ?

-Бараг л гоё сайхан тайлан гэх шахуу л хэлэлцээд өнгөрлөө шүү дээ. Би тэр тайланг нойл гэж харж байгаа. Тэр дотроо хүний эрхийн асуудлыг онцгой авч үздэг, хамгаалдаг хууль хяналтын байгууллагын үйл ажиллагааг нойл гэж харж байгаа. Яагаад гэвэл энэ олон арван эрхээ зөрчүүлж байгаа хүмүүсийн асуудлыг эрх зүйн хэмжээнд нь хэн ч хангаж чадахгүй байна.

-УИХ-ын 42 дугаар тойрогт эрх баригчид Үндсэн хуулийн Цэцэд нөлөөлөх замаар нөхөн сонгууль явуулахгүй байхыг оролдож байна гэж танай нам үзэж буй юм билээ?

-Судлаач Д.Ганхуяг гэгч хүний өргөдлөөр Үндсэн хуулийн Цэц маргаан үүсгэсэн. Д.Гантулга өөрөө хуулийн дагуу өргөдлөө өгөөд огцорсон. УИХ хууль дүрмийн дагуу тогтоол шийдвэрээ гаргаад явсан. Д.Ганхуяг гэдэг хүний өргөдөл дээр “үндэслэл шалтгаанаа дурдаагүй” гэж байгаа. Гэтэл тэр хувь хүн үндэслэл шалтгаанаа дурдах албагүй. Олон нийтэд дэлгэмээргүй эрүүл мэндийн шалтгаантай байж болно. Жишээлбэл, ДОХ өвчтэй байя гэхэд үүнийг зарламааргүй байж болно шүү дээ. Тэгээд ч Д.Гантулга хүчингийн хэрэг хийсний улмаас гэж өргөдөл дээрээ бичвэл ямар байх уу. Тэр хэрэг нь тогтоогдоогүй байна. 76 гишүүн бэлгэ дэмбэрлээ бодсон ч гэсэн хүчингийн хэрэг хэлэлцээд сууж байх уу.

-Засгийн газрын сайд 10 сая ам.долларын авлига авсан гэх зүйл явж байна. Үүнийг сөрөг хүчний хувь юу гэж бодож байна?

-Засгийн газрын сайдууд ам.долларын авлига авсан гэх мэдээлэл байна. Гэтэл шударга ёсны төлөө үхэхээс буцахгүй гээд байсан Ерөнхий сайд таг. Засгийн газар тайлангаа тавих цаг болсон. Сангийн сайд бол Монголын тэргүүн худалч хүн болсон. Эдийн засаг өссөн, амьдрал сайжирсан гээд байгаа. Гэтэл 2016 онтой харьцуулахад нийт бараа бүтээгдэхүүний үнэ 40 орчим хувиар өссөн байна. Тиймээс МАН-ын эрх баригчид худлаа шоудаж, популизм хийхээ боль. Ардчилсан нам эрх баригчдын шударга бустай тэмцэнэ. Бүх ард түмний эсэргүүцлийн жагсаал зохион байгуулна. Өнөөдөр Ардчилсан нам ард түмнийхээ өмнөөс дуугарахгүй бол хэн ч дуугарахгүй юм байна. Авлигад идэгдэж, олон удаа хариуцлагаа алдсан Засгийн газрыг огцруулахын төлөө тэмцэнэ.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

-Сурагчдын үдийн цайг үдийн хоол болгох талаар нэлээд яригдсан. Ажлын хэсгийн гишүүний хувиар хуулийн төслийн талаар танилцуулахгүй юу?

-Өнөөдөр(өчигдөр) тогтвортой хөгжлийн зорилтын хэрэгжилтийн асуудлаар УИХ дээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулагдлаа. Удахгүй Улаанбаатар хотод тогтвортой хөгжлийн зорилтын асуудлаар Олон улсын парламентын холбооны хурал болох гэж байгаа юм. Энэ хүрээнд Эрүүл мэндийн яам, БСШУСЯ, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны илтгэлүүд тавигдсан. Өнөөдрийн хурлын явцад гарсан нэг оролцогчийн санал хүүхдийн хоол хүнс, тэжээлийн асуудалтай холбоотой байсан. Энэ зүгээр нэг хүүхэд сургууль, цэцэрлэг дээрээ халуун хоолтой байх асуудлаас том зүйл. Өөрөөр хэлбэл бид ард иргэдээ эрүүл энх байлгах, өвчилсөн хойно нь эмчлэх биш, урьдчилан сэргийлэх явдал юм. Үүнийг яагаад чухал вэ гэдгийг бид ярилцаж байна. Тэгэхээр хүүхдүүдээ эрүүл зөв өсгөхөд зөв хооллох маш чухал. Энэ нь зөвхөн боловсролын салбарын төдийгүй эрүүл мэнд, нийгмийн салбарын чухал бодлого гэдэг нь салбар хоорондын уялдаанаас харагдаж байгаа. Бид хүүхдийг үдийн цайтай болгоод багагүй хугацаа өнгөрчээ. Үүнийг үдийн хоол болгоход олон мэргэжлийн хүмүүс оролцлоо. Тухайлбал, хоол үйлдвэрлэл, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарын хүмүүс нэг ширээний ард сууж, хоорондоо хэлэлцсэн. Одоо эцсийн хэлэлцүүлэг хийгдэхэд бэлэн болсон.

-Анхны хэлэлцүүлэг дээрээ нэг хүүхдэд 600 төгрөгийн өртөгтэй үдийн цайг өгдөг гэсэн. Тэгвэл үдийн хоолыг хэдэн төгрөгөөр төсөвлөх вэ?

-Хуулийн төсөлд анх 2400 төгрөг гэж ярьсан. Яг одоо төсөвт суухдаа инфляци болон эдийн засгийн нөхцөл байдалтайгаа уялдах ёстой.

Тухайн хийж байгаа хоолныхоо зэсийг зохиохдоо шим тэжээлтэй, хүүхдийн эрүүл мэндэд ээлтэй тийм хоолыг хийхэд ямархуу төсөв хэрэгтэй вэ гэдэг тооцоо, үндэслэлтэйгээр энэ тоог гаргаж ирсэн. Одоо хэрэгжиж байгаа үдийн цай хөтөлбөрийн хүрээнд тодорхой хэмжээнд шүүмжлэл гардаг. Өөрөөр хэлбэл чихэрлэг ундаа, жигнэмэг өгөх нь хүүхдийн эрүүл мэндэд хэрэгтэй шим тэжээл өгдөггүй. Тэр талаасаа үүнийг хүнсний ногоо, уураг бусад витамин тэжээллэг агуулсан хоол хүнсийг оруулах бололцоотой тоо гэж харж байгаа. Нэг хүүхдэд оногдох төсвөөс гадна сургуулийн барилга нь орчин үеийн стандартад нийцэх үү. Стандартад нийцсэн гал тогоотой барилгууд бий юу гэдэг асуудал бий. Мөн хоол зүйчийн асуудлыг ярих хэрэгтэй. Энэ асуудалд мэргэжлийн хүмүүс зөвлөх хэрэгтэй шүү дээ.

-Мэргэжлийн хоол зүйчдийн талаар ярихгүй юу?

-Хүүхэд багачууд олноороо цугладаг газар хоол зүйч чухал. Эрүүл өсч бойжиж байгаа хүүхдийн настай нь уялдуулж хэрэгцээг нь зохицуулах хэрэгтэй. Найм болон 12 настай хүүхдийн хэрэгцээ ондоо шүү дээ. Тиймээс үүнийг хоолны мэргэжлийн хүмүүс зохицуулах хэрэгтэй. Түүнчлэн улирлын чанартай хоолны зэсний өөрчлөлт гарах байх. Үүнийг мэргэжлийн хүмүүсээс нь тодруулна. Олон улсын практикаас харахад ургац хураадаг үеэр хүнсний ногоог түлхүү хэрэглэж байна. Ингэснээр илүү шинэ ногоо, жимс хэрэглэдэг хөдөлгөөн үүссэн. Одоо бид хүнсний ногоогоо импортоос хангаж байгаа. Гэхдээ шим тэжээлээ бодолцох юм бол аль болох улсаасаа, тэр дундаа нутгаасаа хангах хэрэгтэй. Орон нутгийн сургуулиудын хувьд мах, ногооны хэрэгцээгээ нутгийнхаа аж ахуйгаас хангах боломж илүү байгаа юм. Үүнийг уян хатан байдлаар хуулийн төсөлдөө тусгасан.

-Өнгөрсөн даваа гаригт хуралдсан МАН-ын бүлгийн хурлаар гурван хувийн хүүтэй “Итгэлийн зээл” олгох хуулийн төслийг дэмжсэн. Энэ бага хүүтэй зээлийг иргэн бүр л авахыг бодно. Үүнд маш их хэмжээний төсөв шаардагдана шүү дээ. Энэ талаар нийгэмд шүүмжлэлтэй зүйлс яригдаж байна…

-Ямар нэгэн байдлаар зээлийн дарамтад ороогүй хүн цөөхөн байна. Залуучууд гэхэд л оюутны зээлтэй. Залуу гэр бүлүүд Ипотекийн зээлтэй. Өндөр настнууд маань тэтгэврийн зээлтэй байна. Нийгэмдээ хийдгээ хийчихсэн өндөр настнууд тэтгэврийн зээл аваад үр хүүхдэдээ аваад өгчихөж байна. Энэ бол зээлийн дарамт. Мөн банк бус санхүүгийн байгууллагуудын зээлийн хүү сарын гурван хувь гэх юм бол жилээр бодох юм бол 36 хувь. Энэ бол асар өндөр хувь. Банк болон Банк бус санхүүгийн байгууллагуудын зээлийн хувь ийм өндөр байгаа үед яаж хүн ашигтай ажиллаж чадах юм бэ. Тэр утгаараа бага хувьтай зээлийн хэрэгцээ асар их байна. Зээлийн хязгаар нь 20 сая. Энэ их үүсвэр нь байгаа юм уу. Ямар хүмүүс авах ёстой вэ гэдгийг тодорхой болгох чиглэлээр бүлгийн хуралдаанаар олон гишүүд үг хэлсэн.

Бүлгээр энэ асуудал орсны дараа твиттерт маш олон жиргээчдийн бичсэн зүйлсийг харлаа. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг хүчээр тогтоох асуудал болон олон улсын практикийг ойрд их шүүж уншиж байгаа. Бусад улсуудын жишгийг харахаар зээлийн хүүг хүчээр тогтоодог улс орнууд байдаг юм байна. Мөнгө хүүлэлтээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд тийм хуультай байдаг. Тухайлбал, АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд бүгд найрамдах намаас өрсөлдөх амбицтай байгаа Бурни Сандэрсийн гаргаж байгаа санаа нь кредит картны зээлийн хүүг 15 хувиас илүүгүй байх ёстой гэсэн манайд яригдаж байгаа зээлийн дээд хязгаар гэдэгтэй төстэй санаачилга гаргаж байгаа юм билээ. Хөгжчихсөн улсуудын хувьд ч гэсэн зээлийн дээд хязгаарын асуудлыг ярьж байна. Энэ чухал асуудал. Яг яаж шийдэгдэх вэ гэдэг их хурлын асуудал.

-Итгэлийн зээлээр хүн болгонд зээл олгох боломж бүрдэж байгаа юм байна. Гэтэл зээл авсан иргэн эргүүлэн төлж чадахгүй асуудал үүсвэл яах вэ?

-Банкуудын хувьд ч чанаргүй зээл ихсэх юм бол дампуурах эрсдэлтэй гэдгийг сүүлийн үеийн жишээ харуулж байна. Мэдээж банк санхүүгийн салбар илүү найдвартай, эрүүл байж бусад хүмүүст эерэгээр нөлөөлнө. Нөхцөл байдал хүндэрвэл бүгдэд нь дарамт ирнэ. Тэр утгаараа банкуудын дунд байгаа зээлийн мэдээллийн сан тухайн зээлийн этгээд хэр зэрэг найдвартай зээлдэгч вэ гэдгийг харуулж байгаа. Энэ санг улам бэхжүүлж, зөв зүйтэй ажилладаг болгох хэрэгтэй. Татварын хуультай үүнийг холбож яримаар байна. Энд иргэд болон хувь хүний орлогын албан татварын тайлангаа өгдөг байх шинэ заалт бий. Ингэхээр хүн болгоны мэдээллийн сан үүснэ. Тэгэхээр татвараа хариуцлагатай төлдөг хүн мөн үү гэдэг зээлд хамрагдах шалгуур болно.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар яригдаж байна. Энд таны байр суурь ямар байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх нь зүйтэй. Засаглалын тэнцэврийг хадгалах, шүүх засаглалын хараат бус байдлыг хангах, Засаг захиргааны нэгж бүтэц болон Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг дагалдуулан оруулж ирэх, нийслэл хот өөрийн гэсэн дүрэм, татвартай байх зэрэг асуудлуудын бололцоог олгох гэх мэт асуудлууд бий. Үндсэн хуулийн үндсэн зарчим бол хэвээрээ байна байх. Хамгийн гол нь засаглалын хэлбэр парламентын засаглал хэвээрээ, засаглалуудын үүрэг функцыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Яг гүйцэтгэх засаглалынх нь эрх нь хаанаа байгаа вэ гэдэг тодорхойгүй байгаа. Хүчтэй ерөнхий сайдтай байх ёстой гэж ярьж байгаа ч гэсэн засаглалын тодорхойгүй байдлыг засч залруулсан тийм өөрчлөлтүүд хийгдээсэй.

-Сөрөг хүчин байхгүй үед Үндсэн хуульд гар хүрээд дэмий гэсэн зүйл яригдаж байгаа шүү дээ?

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх хэрэгтэй гэж маш олон гишүүд гарын үсэг зураад өргөн барьсан. Үүнд би Д.Лүндээжанцан гишүүний манлайлалтайгаар хийсэн ажлууд маш их байгаа. Зөвлөлдөх ажлын хүрээнд маш олон хүмүүсээс саналыг нь авсан. Нэлээд өргөн хэмжээтэй хэлэлцүүлгүүд хийгдээд явсан. Бэлтгэл ажлыг зохих хэмжээнд хангасан. Хийгдэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

-Чуулганаар Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өчигдөр баталлаа. Энд таны байр суурь ямар байна вэ?

-Захиргааны ерөнхий хуулийг Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотойгоор оруулж ирсэн гэж худлаа яриад байгаа юм. Яагаад гэвэл Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал чинь нэгдүгээрт, Засгийн газар шийдвэрээ гаргаад төрийн өмчид авчихсан. Хоёрдугаарт, Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой шүүх дээр ямар ч маргаан байхгүй. Зүгээр л халхавчлах зорилгоор Монгол Улсын шүүх засаглалд халдаж байгаа юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулинд хоёр чухал ойлголт байдаг. Нэгдүгээрт, засаглалын бүх эрх мэдэл ард түмний гарт. Тэгэхээр шүүхтэй байх уу, шүүхгүй байх уу гэдгийг ард түмэн шийднэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын иргэн нь шударга шүүхээр асуудлаа шийдүүлэх эрхтэй гэж байгаа юм. Засгийн газар байна уу, их хурал байна уу, Ерөнхийлөгч байна уу хамаагүй, тэдний гаргасан шийдвэрийг үндэслэн гомдол гаргах эрх иргэдэд байх ёстой. Гэтэл үүнийг байхгүй болгож байгаа нь асар том ухралт. Тиймээс би үүнийгээ болио гэсэн. Харамсалтай нь манай Монгол Улсад гадны буюу ялангуяа урд зүгийн хүмүүсийн далд гар хөл байгаад байна. Засгийн газрын шийдвэрээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг зурдаг юм. Тэр утгаараа газрын тосны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээтэй холбоотойгоор иргэд гомдол гаргах эрхгүй болж байна гэсэн үг л байхгүй юу. Энэ мэтчилэн олон юм байгаа. Энэ нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулж ирснээрээ Үндсэн хууль, шүүх засаглалын эрхэнд халдаж байна гэж ойлгож болно.

-Хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудлаар “Нийтийн сонсгол зохион байгуулах тухай” албан бичгийг та бүхэн УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Б.Баттөмөр гишүүнтэй хамт нэр бүхий 22 гишүүд бид УИХ-д нээлттэй сонсгол хийхээр хүсэлтээ хүргүүлсэн. Би 2016 оны сонгуулийн дараа хүчирхийллийн эсрэг лобби бүлэг байгуулж хүүхдийн эрхийн асуудлыг ярьж эхэлсэн. Яахав ганцаараа байсан учраас та бүхэнд дуу хоолой минь хүрээгүй байх. Сүхбаатарын талбай дээр ямар том жагсаал боллоо. Бид нар хүчирхийллийн эсрэг нийгэмд дуу хоолойгоо нэлээн хүргэсэн. Монгол Улсын хэмжээнд 34 хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн байна.

Тэдний 90 хувь нь төрсөн эцэгтээ, гэр бүлийнхээ хүмүүсийн танил найз нөхдөд эсвэл гэр бүл, хамаатан садныхандаа хүчирхийлүүлжээ. Энэ бол аймшигтай тоо. Тиймээс би эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруул гэдэг асуудлыг маш олон удаа тавьсан. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдад орж албан ёсоор хэлсэн. Хувь хүний хувьд ч гуйсан. Хэн нь ч энэ асуудалд анхаарахгүй байгаа. Энэ талаар хууль санаачлаад Хууль зүйн сайд руу хүргүүлж, саналыг нь авахад зөвшөөрөхгүй гэсэн. Засгийн газарт өргөн барья гэсэн. Хүлээж авахгүй байгаа. Асуудлын гол нь хуучин Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 126 дугаар заалтад 16-гаас доош насны хүүхэдтэй тохиролцож бэлгийн харьцаанд орвол торгуулийн ялтай байсан. Би энэ тоог дээшлүүлье гэсэн. Энэ тоо одоогийн мөрдөгдөж байгаа хуулинд бүр 14 байгаа. Би үүнийг ядаж 16-гаар нь байлгамаар байгаа. 16 наснаас доош хүүхэдтэй тохиролцож бэлгийн харьцаанд орох гэдэг асуудлыг байлгамааргүй байна. Саяхан говийн нэг аймагт 14-тэй хүүхдийг жирэмсэн болгож, найман сарын ял авсан байна. Аймшигтай. Өнөөдөр хуулиар зөвшөөрдөггүй мөнгө олдог гурван бизнес байдаг. Тэр нь хар тамхи, хүний наймаа, зэвсгийн наймаа. Монголд эдгээр бизнесүүд ихээхэн цэцэглэсэн. Зэвсгийн наймаа одоо хилээр сум машин машинаараа орж ирж байгаа шүү дээ. Яагаад тэр сумнууд орж ирээд байна. Ихэвчлэн Баян-Өлгийгөөр орж ирдэг шүү дээ. Анхааралдаа авах ёстой асуудлын нэг яалтачгүй мөн. Яахав ангийн журмаар орж ирж болно. Гэтэл машин машинаараа орж ирж байна. Түүнчлэн хар тамхи хэрээс хэтэрчээ. Тэгвэл хүний наймааны хамгийн том золиос нь насанд хүрээгүй хүүхдүүд байдаг юм. Бид тохиролцсон, мөнгийг нь төлсөн, өөрөө зөвшөөрсөн, энэ чинь анх удаа надтай биш бие үнэлдэг юм байна шүү дээ гэх нэрээр хүүхдийг худалдах гэмт хэрэг газар авчихсан байгаа. Тиймээс үүнийг зогсоогоод өгөөч ээ, Хууль зүйн сайд гуай. Үүнийг зохицуулж өгөхгүй байгаад үнэхээр их харамсаж байна. Одоо хийх нээлттэй сонсголоор илүү тодорхой зүйлүүд гарах болов уу гэж найдаж байна. Их хурлын дарга энэ асуудал руу онцгойлон анхаарах байх гэж горьдож байна.

-Хүүхдийн хүчирхийллийн асуудлыг яаж шийдэх вэ?

-Ерөөсөө үүнийг шийдэхийн тулд гурван асуудлыг шийдэх ёстой. Нэгдүгээрт, нийгмийн хүрээнд хүүхдийн эрхийн төлөө ажилладаг байгууллагуудыг чадавхжуулах ёстой. Гадны орнуудад хүүхдийн байцаагч цагдаагаасаа давуу эрхтэй байдаг шүү дээ. Шууд л гэр оронд нь очоод хянаж, ямар нэгэн хүчирхийллийн шинж тэмдэг байвал хүүхдийг нь тусгаарлаж аваад хууль хяналтын байгууллагад гомдол гаргадаг. Гэтэл манайд ийм хуулийн зохицуулалт алга. Хүчирхийлэл гэдэг үр хүүхдэдээ эцэг эх нь хатуухан үг хэлээд алган боов амсуулах тухай яриа биш шүү дээ. Ихэнх хүүхдүүд маань ойр тойрны хүмүүсийнхээ бэлгийн боолчлолд орохдоо айдсаасаа болоод ил гаргадаггүй. Тиймээс үүнийг мэргэжлийн сэтгэл зүйч мэдээллийн дагуу очиж шалгаж байх ёстой. Хүүхдийн байгууллагын дарга Алтансүх гэнэ үү нэг сонин залуу хэвлэлээр шуугиад л байна лээ. Тэр залуу зүгээр ажлаа хийх хэрэгтэй шүү дээ. Монголд ажлаа хийдэггүй дарга нар их байна. Хүний эрхийн комиссын Бямбадоржийг би ажлаа өг гэсэн.

Ажлаа өгдөггүй ээ. Энэ өвөө одоо тэтгэвэртээ гарч болих хэрэгтэй. Түүний оронд томилогдох чаддаг мэддэг, баруунд хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн сайхан залуучууд байна шүү дээ. Энэ У.Хүрэлсүх одоо боль оо. Чаддаг хүмүүст нь ажлыг нь өгч чадахгүй бол У.Хүрэлсүх өөрөө зайлаад өгөх хэрэгтэй байхгүй юу. Бид хүүхдүүдээ алийн болгон хүчирхийлэл дор амьдруулах юм. Тэр Алтансүх гэдэг хүний талаар хэвлэлээр буруутай зүйлс яригдаад байна шүү дээ. Тэр хүнээ хурдан соль. Асуудал байгааг гишүүд бид мэдэж байгаа.

Мэргэжлийн хүмүүс нь үүнийг судлаад бичгээр оруулаад ирвэл бид мэргэжлийн хүмүүсээр нь шалгуулаад хууль баталж болно. УИХ-ын гишүүн та хууль санаачил гээд байдаг. Бид мэргэжлийн хүмүүс биш. Бид бичдэггүй. Тэд нар бичдэг байхгүй юу. Тиймээс хүүхдийн эрхийн талаар үйл ажиллагаа явуулаад байгаа мэргэжлийн хүмүүс нь хурдан бодлогоо оруулаад ирээч ээ. Ажлаа хий.

-Хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг байгууллагуудтай холбоотой сөрөг мэдээллүүд сошиалаар их явах болсон. Дуудлагын дагуу шалгадаггүй гэх мэт?

-Үнэндээ хэлбэрийн төдий л байгуулсан байгууллага шүү дээ. “1111 төв”, “Хүүх-дийн тусламжийн утас 108” эд нар хүүхдүүдээ та нар гээд л реклам тавиад байгаа болохоос биш юм хийхгүй байна. Өнөөдөр Монголыг хорлож байгаа гурван бүлэглэл байна. Тэр нь бизнесийн бүлэглэл, улс төрийн бүлэглэл, сүүлийнх нь төрийн бус байгууллага буюу, төслийн бүлэглэл.

Эдгээр хүмүүс хүний зовлон дээр жаргал хийдэг болчихжээ. Хүүхдийн эрхийн чиглэлийн хэдэн төрийн бус байгууллага байна. Тэр байгууллагуудын эзэд нь хэчнээн баян байна. Улс төрд өчнөөн жил байсан тэр Хууль зүйн яамны сайд Ц.Нямдорж гуай, ХААХҮЯ-ны сайд Ч.Улаан гуай, Шадар сайд Энхтүвшин гуай гээд салбартаа он удаан жил байсан хүмүүс байна. Тэд өөрсдийнхөө хэмжээнд ажлууд хийж болох байсан. Гэтэл юу ч хийдэггүй. Бизнесийн байгууллагууд улс төрд зөвхөн өөрсдөдөө таарсан хуулийг лоббид-дог. Өөртөө таарсан бүлэглэлүүдийг сонгуулдаг. Монгол Улсад хэрэгтэй нэг ч зүйлийг дэмждэггүй. Монголын баялгийг цөлмөж байгаа эдгээр байгууллагууд яагаад ядаж нэг сайн үйлс хийж болдоггүй юм. Бүгдээрээ хүний зовлон дээр баяжсан этгээдүүд. Тиймээс энэ Монголын сөнөөж байгаа тогтолцоог солихгүй бол хүүхдийн эрхийн асуудлаас эхлүүлээд Монголд байгаа асуудлууд бүгд цэгцрэхгүй.

-Рио Тинтогийн асуудал нэлээдгүй анхаарлын төвд орж байна?

-Би гаднынханд ч энэ талаарх өөрийн байр сууриа хэлж байсан. 2012 оноос хойших энэ талаарх асуудлуудыг мэднэ. Дубайн гэрээг мэднэ. Би нэг ажлын хэсэг ахалсан. Тэгэхдээ хангалтгүй гэдэг дүн тавьсан. Гэрээний дагуу ашигтай гэрээ юу, ашиггүй гэрээ юу гэдэг нэг ойлголт. Гэрээнд гарын үсэг зурчихсан бол уйлаад яахав дээ. Тийм ээ. Гэрээ л бол гэрээ. Хамгийн гол нь гэрээ ашиггүй ч гэсэн гэрээгээ дагах нь хууль. Дагаагүй байвал хариуцлага ярихгүй яах юм бэ. Тиймээс энэ гэрээн дээр ярилцах ёстой. Хэн ч гэрээг хүчингүй болгоё гэж яриагүй. Рио Тинто биднийг сонсох хэрэгтэй. Би Австрали, Канадын элчин сайдын яамныхантай албан бусаар уулзаж байсан. Тэдэнд өөрийн байр сууриа маш тодорхой хэлсэн. Ашигтай, ашиггүй гэрээ хийсэн талаар тэдэнтэй яримааргүй байна гэдгээ ч хэлсэн. Энэ бол Монголын асуудал шүү дээ. Харин энэ гэрээний үг, үсгийг дагаагүй нь хэний асуудал вэ гэдгийг ярилцах ёстой. Дагахгүй байгаа шалтгааныг нь ярилцаж, дагаж болдог заалт оруулах уу гэх мэт ярилцах ёстой. Энэ талаар ярьж болохгүй юу. Иймээс би рио Тинтогийнхон Монголын төрийг арай хэтэрхий дээрэлхээд байна уу гэж бодоод байна. Тусгаар тогтносон Монгол Улсын төр юу хийх ээ өөрсдөө мэднэ. Ард түмэн биднийг төрийн өмнөөс ажилла гээд сонгочихсон. Бид тангараг өргөчихсөн хүмүүс. Би энд популизм хиймээргүй байна. Энэ гэрээг муу, сайн, зөв гэж хэлмээргүй байна. Энэ талаар сууж ярилцъя л даа. Бидний хийсэн ажлын хэсгийн дүгнэлтийг зөвшөөрөх үү, үгүй юу гэдгийг ярилцъя. Огт юм яриагүй, огт юм сонсоогүй байж байр сууриа шууд хатуу хэлж байгаа нь доромжлол гэж би харж байгаа.

-Та БНСУ яваад ирсэн. Ер нь ойрд юу хийгээд байна?

-Сая Өмнөд Солонгос яваад ирсэн. Надад нэг мөрөөдөл байдаг. Дөрвөн жилд нэг удаа Монгол Улсаа эмнэлэгтэй болгоё гэдэг. Тухайлбал, Төрийн ордны хажуу талд төрийн албан хаагчийн эмнэлгийг хөөцөлдөж, ноцолдож төрдөө шорон биш, эмнэлэг болгоод өгчихсөн. Одоо Сүрьеэгийн эмнэлэг байгуулахаар ажиллаж байна. Сүрьеэгийн эмнэлэг битүүмжлэлтэй байдаг. Түүнчлэн энэ эмнэлэгт хоёр жил хэвтэх онцгой нөхцөлтэй, агаарын битүүмжлэлтэй ийм эмнэлэг байх ёстой.

Одоогоор Монголд ийм эмнэлэг байхгүй. Эдгээр хүмүүс урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөх байдлаар нийтийн дунд л байдаг шүү дээ. Тиймээс үүний зураг хөрөгийг нь харуулаад төсөвт оруулахаар нийгмийн бодлогын байнгын хорооны даргын хувьд БНСУ явчихаад ирлээ. Сая ёс зүйн хурал гээд томоохон олон улсын түвшний хурлыг төрд ажилладаг бүх ёс зүйн хорооны удирдлагыг цуглуулаад 13 яам, арваад аймгийн удирдлагыг оролцуулж Новотель зочид буудалд зохион байгууллаа. Одоо бид ипотекийн зээлд анхаарч байгаа. Гол нь санхүүжилт мөнгөний асуудал байна. Яагаад гэвэл эргэн төлөлтийн сангийн мөнгийг төсөвд төвлөрүүлсэн асуудал бол гэмт хэрэг гэж би харж байгаа. Тэр эргэн төлөлтийн сангийн гурван их наяд төгрөг байсан бол бид үүнийг үлдсэн ипотекийн зээл рүү оруулаад нөхөн төлбөр хийгээд байх боломжтой байсан. Гэтэл тэрийг хийлгэхгүйгээр ийм зүйл болсон учир юун найман хувийг гурван хувь болгох. Найман хувьдаа ч хүрэхгүй байгаа асуудал үүсээд байна. Тиймээс санхүүжилтийн эх үүсвэрийг яаж бүрдүүлэх талаар ажиллаж байна. Түүнчлэн Хавдрын хуулийн ажлын хэсгийг ахалсан. Энэ ажлын хэсгийн дагуу хууль батлуулах бодолтой байна. Яагаад гэвэл хавдар гэдэг эдгэдэг өвчин. Нэг л шалтгаанаар эмчлэгдэхгүй. Орой илрүүлбэл. Тиймээс иргэдийг орой илрүүлэлтэд оруулахгүйн тулд төсөвт жилдээ 30 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлээд эмчлүүлье гэж ярьж байгаа.

-Хавдар судлалын төвийн ард байгаа эмнэлгийг улс авах тухай яригдаж байна?

-Би нэг зүйл дээр санал нэг байгаа. Төр заавал өөрсдөө байшин барих албагүй. Тэр байшинг авч болно. Гэхдээ хэт өндөр дамласан, хязгааргүй үнээр авч болохгүй. Барилгын хөгжлийн газрын үнэлгээгээр тэр барилга 24 тэрбум төгрөг буюу арван сая доллар юм билээ. МАН-ын хэлж байгаагаар 60 тэрбум юм гэсэн. Би үүнийг л эсэргүүцээд байгаа юм.

Захиргааны ерөнхий хуулийн талаар МУИС-ын профессор, Хууль зүйн ухааны доктор А.Эрдэнэцогттой ярилцлаа.

-Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар УИХ-ын чуулганаар яригдаж байна. Уг хуулийн талаар та манай уншигчдад мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хүний эрх, эрх чөлөөг Үндсэн хуульд зааж өгснөөр хүний эрх баталгааждаггүй. Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах процедур буюу үйл ажиллагааных нь баталгааг хангасан хуулийг баталж байж хүний үндсэн эрх баталгаатай хангагддаг гэдгийг ардчилал хөгжсөн улс орнуудын түүх харуулдаг. Хүний өмч, амь насыг захиргааны байгууллагаас хамгаалсан процедурын баталгааг хангасан тусгайлсан дэг журам тогтоосон хууль батлахгүй бол хүний эрх аяндаа зөрчигддөг. Тиймээс АНУ-д 1946 онд Захиргааны процедурын хууль анх батлагдсан байдаг. Энэ хуулиараа иргэн хүнийхээ эрхийг захиргааны байгууллага дур зоргоороо авирлаж хязгаарладаг үйлдлээс хамгаалах процедурын баталгааг зохицуулж өгсөн. Мөн ХБНГУ-д 1976 онд Захиргааны үйл ажиллагааны тухай хуулийг баталсан байх жишээний. Энэ хуулиудын үндсэн дээр захиргааны байгууллагууд иргэн хүн рүү хандсан үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ ямар шаардлага, зарчим журмыг баримталж шийдвэрээ гаргах вэ гэдгийг нарийвчлан зааж өгсөн байдаг. Энэ нь нэг ёсондоо хүний эрх, эрх чөлөөг хангах хүн төрөлхтний үнэт зүйл юм. Энэ чухал үнэт зүйл Монгол Улсад 2015 онд Захиргааны ерөнхий хууль батлагдсанаар хангагдсан юм. Ингэснээр захиргааны байгууллагыг иргэн хүний амь нас, хувийн өмчид дур зоргоороо халдах боломжгүй болгож өгсөн. Манай Улс эрх зүйт төрийн хөгжүүлэгч болох маш том алхамыг хийсэн гэсэн үг. Монголд иргэн хүн захиргааны байгууллагын дур зоргын золиос болохгүй, захиргааны байгууллага нь иргэн хүний эрхийг дураараа хязгаарлахгүй болсон. Энэ хууль батлагдсанаар өмнөх тоталитар дэглэмийн үеийн захиргааны байгууллагын нэг талын хүсэл давамгайлсан дур зоргын үйл ажиллагаа үндсэн хуулиар хаагдаж байгаа гэсэн үг юм.

Захиргааны ерөнхий хуульд төр засгийн зүгээс яагаад ингэж удаа дараа халдаад байна вэ?

-Захиргааны ерөнхий хууль батлагдахаас өмнө Монгол Улсад 2004 оноос Захиргааны хэргийн шүүх үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн. Энэ шүүхтэй холбоотой харилцааг Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх хууль зохицуулж байлаа. Уг хууль 2002 онд батлагдаж, 2016 онд Захиргааны ерөнхий хууль батлагдах хүртэл хүчин төгөлдөр байсан. Энэ хуулиар Засгийн газар, Ерөнхий сайд, яамд, төрийн захиргааны байгууллагуудын шийдвэртэй холбоотой маргааныг хянан шийдвэрлэх талаар жагсаасан. Энэ хуульд анх 2005 онд нэр бүхий иргэд тодорхой зорилгоор Үндсэн хуулийн Цэцэд Засгийн газрыг захиргааны хэргийн шүүх хянах нь Үндсэн хууль зөрчиж байна гэдэг агуулгаар өргөдөл гаргасан. Тэрийг нь Цэц хүлээн авч маргаан үүсгээд Үндсэн хуулийн Цэцийн 2005 оны 02 дугаар дүгнэлтийг гаргасан. Энэ дүгнэлтээр байж боломгүй, хүлээн зөвшөөрч болшгүй дүгнэлтийг гаргаж байлаа. Улмаар Цэц Засгийн газрыг захиргааны шүүх хянах ёсгүй, Үндсэн хууль зөрчиж байна гэсэн дүгнэлт гаргасан. Үндсэн хуулийн 45 дугаар зүйлийн гурвыг зөрчсөн гэж үндэслэсэн. Энэ заалт бол Захиргааны хэргийн шүүхтэй ямар ч хамааралгүй заалт. Цэцийн энэ дүгнэлт буруу байсан гэдэг сүүлд практикаар батлагдсан. Ингэж Засгийн газрыг Захиргааны хэргийн шүүхийн хяналтаас гаргасан байдаг. Үүнээс хойш Засгийн газрын шийдвэртэй холбоотой маргаан шүүх дээр тасраагүй. Тиймээс энэ маргааныг Үндсэн хуулийн Цэц шийдвэрлэх ёстой гэх дүгнэлт гарсан. Гэтэл Цэц хувь хүний эрх, өмч, газар эзэмшил, өмчлөлтэй холбоотой маргааныг хянан шийдвэрлэдэггүй. Тиймээс эдгээр маргаануудыг иргэний хэргийн шүүх 2016 он хүртэл хянасаар ирсэн.

-Засгийн газар захиргааны байгууллага мөн, биш гэх маргаан их явагддаг?

-2016 онд Захиргааны ерөнхий хууль хэрэгжиж эхэлснээр тус хуулийн тавдугаар зүйлээр Захиргааны байгууллага гэдгийг нийтийн ашиг сонирхлыг илэрхийлэн, захирамжилсан шийдвэр гаргадаг байгууллагыг захиргааны байгууллага гэнэ гэж тодорхойлсон байдаг. Энэ заалтад үндэслэвэл Засгийн газар захиргааны байгууллага мөн. Энэ байгууллагаас гаргаж байгаа шийдвэрүүдийг Захиргааны шүүх хянах ёстой. Тиймээс Засгийн газар 2016 онд Захиргааны шүүхийн хяналтад буцаж орсон. Үүнийг Засгийн газар буруутгаж Засгийн газрыг Захиргааны хэргийн шүүх хянахгүй гэх гол үндэслэлээ нөгөөх 2005 оны Цэцийн 02 дугаар дүгнэлтийг үндэслэл болгоод гаргаж ирсэн. Гэтэл энэ дүгнэлт өмнөх Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулийн заалтад үндэслэн гарсан. Нэг ёсондоо одоогийн хуульд тэр заалт байхгүй. Харин Захиргааны ерөнхий хуулийн захиргааны байгууллагыг тодорхойлсон заалтад одоогийн байдлаар ямар нэг маргаан болон Цэцийн дүгнэлт гараагүй. Тиймээс хүчингүй болсон хуулийг барьж, ямар нэг маргаангүй хуулийн заалтыг Үндсэн хууль зөрчиж байна гэж ярих нь үндэслэлгүй юм. Тиймээс үүнтэй холбогдуулан Засгийн газар захиргааны байгууллага мөн үү гэх асуулт тавигдана. Үндсэн хуулийн 38 дугаар зүйлийн хоёрт Засгийн газар төрийн хуулийг биелүүлж, аж ахуй нийгэм соёлын байгуулалтыг удирдах нийтлэг чиг үүрэгтэй гэдгийг зааж өгсөн. Нийтийн захиргааны байгууллага гэх ойлголт нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн чиг үүргийг хэрэгжүүлж, иргэн хуулийн этгээд рүү захирамжилсан шийдвэр гаргах эрх олгогдсон байгууллагыг хэлдэг. Тиймээс Үндсэн хуулийн хүрээнд Засгийн газар нийтийн захиргааны байгууллага мөн. Тиймээс Засгийн газрыг Захиргааны хэргийн шүүх хянах нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл биш юм. Энэ захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааг хянадаг маш чухал хуульд үндэслэлгүй халдах нь байж болохгүй асуудал.

-Захиргааны ерөнхий хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн онд анх Засгийн газраас Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг өргөн барьсан байдаг. Өргөн барьснаас хойш өнөөдрийг хүртэл гурван өөр янзын нэмэлт өөрчлөлтийн хувилбарыг оруулж ирсэн байдаг. Энэ нь Засгийн газар уг хуульд өөрчлөлт оруулах талаар тогтсон үзэл баримтлалгүйгээр муйхарлан дайрч байгаагийн шинж. Түүнчлэн тогтсон үзэл баримтлал нь ороо бусгаа, нэг хувилбараас нөгөө хувилбар руу үсчсэн ийм байдалтай байна. Анх өргөн барьсан хувилбар нь 3.1.7-д Засгийн газрын гаргасан шийдвэр Захиргааны хэргийн шүүхээр орохгүй гэх агуулгатай оруулж ирсэн. Одоогийн нэмэлт өөрчлөлт нь энэ заалтаа бүрэн өөрчилж, УИХ-ын улс төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор гаргасан Засгийн газрын шийдвэрүүд болох гадаад бодлогын талаарх шийдвэр, УИХ-аас төрийн өмчийн хувьчлал, ашигт малтмал, байгалийн нөөцийн удирдлага зэрэг асуудлыг захиргааны хэргийн шүүхээр оруулахгүй байх өөрчлөлт оруулж ирж байгаа юм. Яахав анх өргөн барьснаа бодвол ухралт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл Засгийн газар захиргааны байгууллага мөн юм аа гэдэгтэй дуртай дургүй санал нийлсэн. Гэхдээ анх гаргасан санаагаа тавихгүйгээр өрмийг нь хамах гэгчээр Засгийн газрын хуулийн этгээдийн эрх зүйн байдалд холбогдох хамгийн гол чиглэлүүд болох өмч хувьчлал, ашигт малтмал, байгалийн нөөцийн удирдлага гэхчлэнгийн асуудлаар гаргаж байгаа Засгийн газрын шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүх хянахгүй ээ гэдэг ийм алагчлал гаргаж ирсэн. Үүнийг зарчмын хувьд хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй. Засгийн газрыг захиргааны байгууллага мөн гэж хүлээн зөвшөөрч байгаа бол алагчилсан заалт гаргах ёсгүй. Засгийн газрын шийдвэрийг сорчлоод хуулиа баталлаа гэхэд үүний гадна үлдэж байгаа зүйл байхгүй. Засгийн газрын гаргаж байгаа шийдвэрүүд дунд үлдэж байгаа юм байхгүй. Энэ хууль батлагдсаны дараа Засгийн газрын шийдвэрийг захиргааны хэргийн хуулиар оруулж ирье гэвэл цөөн хэдэн томилгоотой холбоотой шийдвэрүүд л үлдэж байгаа. Тэр томилгооны ихэнх нь улс төрийн албан хаагчтай холбоотой учраас захиргааны хэргийн шүүх хянахгүй. Агентлагийн дарга, орлогч гэх мэтийг хянах асуудал л Захиргааны шүүхэд үлдж байх шиг байна. Үүнийг харахад хумигдчихсан гэж ярьж байгаа боловч бодит байдал дээрээ Засгийн газрын шийдвэрийн 100-ны 98 хувийг шүүхийн хяналтаас гаргачихлаа гэж үзэж болно. Тиймээс санал нийлэх боломж алга.

-УИХ-ын гишүүдийн байр суурь бол Захиргааны ерөнхий хууль Засгийн газрын үйл ажиллагааг хумьж байна гэж яриад байна?

-Засгийн газраас гаргаж байгаа өмч хувьчлалын шийдвэрүүд дээр л маргаан гардаг шүү дээ. Ашигт малтмал, байгалийн нөөцийг ашиглахтай холбоотой энэ шийдвэрүүд чинь хувийн өмч, аж ахуйн нэгжийн эрхийг хөндөх гол асуудлууд. Энэ асуудлууд дээр үүсч байгаа шийдвэрүүдийг захиргааны хэргийн шүүх хянахгүй юм бол өөр юуг хянах юм бэ. Түүнчлэн уг хуулийн 3.1.7-гийн тайлбар байна. Үүнийг хэрхэвч зөвшөөрч болохгүй. Улс төрийн шийдвэр гэдэг хувь хүний ашиг сонирхолтой холбоогүй, хувь хүний ашиг сонирхлыг хөндөөгүй тийм шийдвэр үйл ажиллагааг хэлнэ. Энэ нь 3.1.7 дахь заалтаараа хангагдчихаад байгаа. Гэтэл үүнийг хуулийн тайлбар дээрээ ямар ч шалгуургүй болгоод өөрчлөөд хаячихсан. Энэ заалт хэвээрээ үлдэх юм бол Засгийн газрын гаргаж байгаа шийдвэрүүд шүүхээр хянагдахгүй гэх агуулгатай болчихож байгаа юм. Тэр байтугай тайлбарт нь Засгийн газар болон түүний харьяа байгууллагуудын шийдвэрүүд гээд өргөжүүлчихсэн байгаа. Энэ бол улс төрийн шийдвэр гэдэг ойлголттой огт хамаагүй. Ерөөсөө УИХ-ын шийдвэрийг хэрэгжүүлж байгаа Засгийн газрын шийдвэр байвал шүүхээр хянахгүй. Тэр байтугай харьяа байгууллагынх нь ч шийдвэр хянагдахгүй. Тэгэхээр 3.1.7-гийн эхний заалтаа өргөсгөөд заачихаар энэ хууль батлагдахаар хууль шүүхийн практикт зөрчил үүснэ. Ойлголтын зөрүү гарна. Энэ хууль дээр эцэс төгсгөлгүй маргаан үүснэ.

-Тус нэмэлт, өөрчлөлт энэ хэвээрээ батлагдчихвал яах вэ?

-Цаашдаа өмч хувьчлалын талаар УИХ болон Засгийн газраас гаргаж байгаа, хувь хүнтэй холбоотой тогтоол шийдвэрүүд бүгд шүүхийн хяналтаас гарна. Өмч хувьчлал, ашигт малтмалтай холбоотой, байгалийн нөөцийн удирдлага гэсэн асуудлуудтай холбоотой Засгийн газрын тогтоол, шийдвэрүүд хяналтгүй болно. Тэр байтугай тайлбараараа яам, агентлагийн шийдвэрүүд ч УИХ-ын шийдвэрийг биелүүлж байгаа гэдэг малгай дор шүүхийн хяналтгүй болох ийм л нөхцөл үүссэн гэсэн үг. Ийм байдлаар хуулийг томьёолж болохгүй.

-Бусад улс орнуудад Засгийн газрын шийдвэртэй холбоотой асуудлыг яаж шийддэг юм бэ?

-Захиргааны хэргийн шүүхээс Засгийн газрын шийдвэрийг хянах агуулгыг хоёр чиглэлээр хуульчилсан байдаг. Нэгдүгээрт, улс төрийн шийдвэр гаргах ажиллагаа Захиргааны хэргийн шүүхээр хянагдахгүй гэж томьёолсон ганц нэг улс орон бий. Нөгөө талдаа эх газрын нөлөө бүхий улс орнууд Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжтэй үйл ажиллагаа байвал Засгийн газрын Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжтэй үйл ажиллагаа Захиргааны шүүхэд хамаарахгүй гэж заасан байдаг.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.

-Хүүхдийн эрхийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх тал дээр алдаа дутагдалтай байх шиг байна. Хуулийг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ. Энэ тал дээр таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Улс төрийн бодлогыг хэрэгжүүлж зохион байгуулах тал дээр алдаа дутагдал доод шатанд гараад байгаа юм болов уу. Дээрээс нь эцэг эхчүүдийн анхаарал халамж суларсан тал байдаг юм болов уу гээд олон талаас нь харах хэрэгтэй байх. Мөн хуулийг хэрэгжүүлэх зохион байгуулах талаас нь анхаарахаас гадна, дахиад иргэдийнхээ эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Иргэд эрхээ мэддэг, үүргээ биелүүлдэг байх ёстой. Эрхээ мэддэг нэг нь эргээд бусдын эрхийг зөрчихгүй байх. Түүнчлэн эрх, үүргээ мэддэг хүн хууль зөрчвөл ямар хариуцлага хүлээдэг вэ гэдгийг мэдэх учраас хууль зөрчихгүй байх, өөрийнхөө эрхийг хамгаалж, өөрөө хохирохгүй байх давуу талтай. Нөгөө талаас үүргээ хэтрүүлж, хуулиа мэдэхгүйгээс болж өөрөө асуудалд холбогдохгүй байх гэдэг асуудал байна. Өөрөөр хэлбэл эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх тал дээр анхаарах ёстой байх.

-Гэмт хэрэг хийж байгаа хүмүүст хуулийн хариуцлагыг нь чангатгах гэдэг асуудлыг зарим хүмүүс хөндөж тавьж байна. Та энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулиар маш хатуу хариуцлагатай болчихсон. Хүүхдэдээ анхаарал тавиагүй, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байгааг хөндлөнгөөс харж, анзаарсан, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх орчин нөхцөлийг бий болгосон, мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэхгүй байх орчин нөхцөлийг бий болгоход анхаараагүй гэх мэтээр маш олон тодорхой зохицуулалтуудыг Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуулинд оруулчихсан. Эхнэр, нөхөр хоёр зодолдох юм бол эр эмийн хооронд илжиг бүү жороол гээд хүмүүс нүдээ аниад чихээ таглаад явчихдаг байсан. Ард нь нөхөр нь эхнэрээ дээрэлхээд үлддэг ийм байдал байдаг байсан бол одоо харсан хүн нүдээ аниад, чихээ таглаад явах юм бол Эрүүгийн хуулийн хариуцлага хүлээдэг байх заалттай болчихсон.

-Тэгвэл наад жишээн дээр чинь нэг асуулт байна. Дөрөв болон зургаан настай хоёр хүүхдийг зодож байхад хөршүүд нь мэдсэн боловч мэдээлээгүй. Тэгвэл энэ хууль хэрэгжихгүй байгаа юм биш үү. Хэрэгжүүлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ. Хэрэгжүүлэгч агентлагууд төсөв мөнгөний асуудалтай байгаа юм уу?

-Төсөв мөнгөнөөс болж хэрэгжүүлж чадахгүй байна гэж ойлгох өрөөсгөл. Тийм үү. Үнэхээр хэрэгжүүлье гэж бодоод үйл ажиллагаагаа явуулах юм бол Монгол Улсын Их хурлын баталсан хуулийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах үүрэг нь Засгийн газарт байдаг. Засгийн газар энэхүү ажлыг зохион байгуулаад холбогдох яам, агентлагууд үүнийг хийх ёстой л доо. Гэтэл энэ тал дээр бага зэргийн асуудлууд гарч байна. Тухайлбал, ажлын уялдаа холбоо муутай, эсвэл хариуцсан ажилтан нь жаахан сэтгэлгүй ажиллаж байгаа гэх мэт асуудалтай талууд байж магадгүй. Гэхдээ нөгөө талдаа яриад байгаа зүйл нь, бүх зүйлийг төр засгаас анхаарах биш, иргэн хүн болгон өөрсдөө эрх зүйн мэдлэгтэй, боловсролтой, өөрийнхөө эрхийг хамгаалж чаддаг, бусдын эрхийг хөндөхгүй, зөрчихгүй байх ийм мэдлэгтэй байх тал дээр анхаарах ёстой.

-Эрх зүйн боловсролыг иргэд иргэнийхээ үүргийг биелүүлээд олж авах нь зөв байх. Гэхдээ нэгэнт хууль баталж байгаа юм чинь сурталчлах ажил чухал шүү дээ. Энэ асуудалд хэр анхаарч байна вэ. Хүүхдэд төсөвлөсөн мөнгө нь жинхэнэ эзэндээ, зорилтот бүлэгтээ очдоггүй ширээ сандал болдог, нэг даргын хувийн хэрэгцээнд явчихдаг гэх мэт асуудлууд сүүлийн үед гарч ирж байна?

-Улсын их хурал бол хууль тогтоох, төрийн бодлого тодорхойлох, хууль батлах ийм үндсэн эрхтэй. Түүнээс гадна хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, хуулийн хэрэгжилтийг хэрхэн зохион байгуулж байгаа талаар Засгийн газарт хяналт тавих ийм эрхтэй байгууллага. Тийм учраас бид нэгдүгээрт, хууль тогтоох ажлаа хийж байна. Ямар хуулийг ямар зорилгоор үзэл баримтлалтай батлав гэдгийг их хурлын зүгээс олон нийтэд зөв хүргэж чаддаггүй. Улсын их хурлын гишүүдийн тухай хэвлэл мэдээллээр гарч байгаа зүйл нь нөгөө л попорсон, хоорондоо хэрэлдсэн асуудал байдаг. Чи хулгайч, луйварчин. Чи ингэж хууль зөрчсөн гэдэг юмнууд нь л нийгэмд яваад байдаг гэх үү дээ. Гэтэл энэ хуулийн цаана ийм ач холбогдолтой. Энэ хууль батлагдсанаар ард иргэдийн амьдралд ийм хэрэгтэй юм гэдэг чухал зүйлийн талаар сурталчилгаа муу хийж байна. Тиймээс бидний баталж байгаа хууль маань олон нийтэд хүрэхгүй байна. Хоёрдугаарт, баталсан хуулийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах тал дээр парламент өөрөө хяналтаа тавихгүй болохоор хуулийг хэрэгжүүлж, зохион байгуулах ажлыг хариуцаж байгаа агентлаг, төрийн албан тушаалтан сайн зохион байгуулахгүй байгаа асуудал ажиглагддаг. Үүнээсээ болоод асуудлууд үүсээд байна шүү дээ. Бусдаар Хүүхдийн эрхийн тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль, Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын агентлаг гээд хангалттай төрөөс хийх зүйлүүдээ хийчихсэн байгаа байхгүй юу. Гэтэл яагаад гараад байна вэ гэдэг асуудал тэнд л байгаа байх. Тиймээс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд Улсын их хурлаас гаргаж байгаа хуулиудыг агуулга, үзэл баримтлал, бодлого, ач холбогдол талаас нь нийгэмд хүргэх талаас нь анхаардаг байгаасай гэж хүсч байна. Түүнчлэн их хурлын гишүүд нь ч гэсэн ярьж хэлж байгаа зүйлдээ анхаарч, үнэхээр энэ хууль ийм зорилго, ач холбогдолтой, ийм үр дүн гарах юм гэдгийг олон нийтэд хүргэж, асуудалгүй ажилладаг байгаасай. Хуулийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах тал дээр бид нар анхаарч, үнэхээр баталсан хууль маань амьдрал дээр тавьсан зорилгодоо хүрч чадаж байна уу, ач холбогдол үр дүнгээ өгч чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг дээр их хурал илүү хяналт тавьж ажилладаг байгаасай гэж хүсч байна. Ингэх юм бол их хурлын ч нэр хүнд, их хурлын баталж байгаа хуулийнх нь ч нэр хүнд сэргэнэ. Эргээд ард түмний эрх зүйн боловсрол нэмэгдэнэ. Тухайлбал, энэ хууль батлагдсанаар миний амьдралд ийм ач холбогдолтой юм байна. Энэ хууль батлагдсанаар миний зөрчигдсөн эрх сэргээгдэх юм байна. Миний эрх хөндөгдөхгүй, хуулиар хамгаалагдах юм байна гэдгээ иргэд мэддэг болно л доо. Энэ тал дээр бид илүү ажиллах ёстой. Өшөө илүү хуулийг сурталчлах тал руу явах ёстой. Тэр улс төрийн шоуг сурталчлах биш, хуулийг сурталчлах хэрэгтэй.

-Захиргааны хэргийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах талаар яригдаж байна. Энэ тухай?

-Ерөнхийдөө тодорхой хүрээнд хязгаарыг нь хумьж байгаа. Өөрөөр хэлбэл Улсын их хурлын гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, гадаад бодлоготой холбоотой асуудлаар хумьж өгч байгаа. Өргөн хүрээтэй биш учраас үүнийг би боломжтой гэж үзэж байна.