Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Үндсэн хуульд оруулахаар нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн барьсан. Уг төслийн талаар Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргалтай ярилцлаа.

---

-Эцэг хууль болох Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах торгон үе бидний өмнө ирээд байна. Энэ үед Ерөнхийлөгч өөрийн санал, төслийг оруулж ирсэн. Энд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд нийгмийн амьдралд их хэмжээний өөрчлөлтүүд гарлаа. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага яалт ч үгүй үүссэн. Дэлхийн аль ч улс оронд өөрчлөгддөггүй Үндсэн хууль гэж байдаггүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьж, санаачилсан Үндсэн хуулийн төсөл дээр авахаар ч юм бий, хаяхаар ч юм байгаа.

-Ерөнхийлөгч гишүүдийн тоог 108 болгож, таван жилийн хугацаатай Их хуралд суух санал гарган түүнийгээ судалгаанд үндэслэгдсэн хэмээн тайлбарлаж байгаа. Иргэдийн зүгээс ихээхэн эсэргүүцэл авчрах заалт байж болох. Гишүүдийн тоог нэмэх нь хэр зөв юм бэ?

-Уг нь энэ тийм буруу санал биш. Яагаад гэвэл парламент, УИХ-ын тэргүүн чиг үүрэг нь төлөөллийн дээд байгууллага шүү дээ.

Төлөөллийн дээд байгууллага учраас иргэдийг төлөөлөх төлөөлөгчид байх ёстой. Гэтэл манайх 27 жилийн өмнө хоёр сая хүн амтай байх үедээ 76 гишүүнтэй байгаад баталсан нь хүн амын тоотой таарч байсан байхгүй юу. Харин өдгөө манай улс гурван сая хүн амтай болчихжээ. Тэгэхээр сонгогчдын тоо бараг гучин хувиар өссөн гэсэн үг. Дээр нь өргөн уудам газар нутгийн онцлогоос хамаарч тойргоос шалтгаалан одоогийн тогтолцоогоор хүн амын төлөөлөл бүрэн хангагдахгүй байгаа. Тиймээс УИХ-ын гишүүдийн тоо 76 хэвээрээ байж хэрхэвч таарахгүй. УИХ-ын гишүүдийн тоог өсгөх нь гарцаагүй хийх нэг шинэчлэл. Гэхдээ одоогийн Их хурлын үйл ажиллагаа, нэр хүнд нь ард түмний дунд муу байгаа. Ийм үед гишүүний тоог нэмэхэд ард түмэн дургүй байх нь мэдээж. Цаашид Их хурал парламент гэх байгууллагыг төлөвшүүлье, сонгодог парламентын жишигт нийцүүлье гэвэл төлөөллийн зарчимдаа нийцүүлж энэ тоог нэмэхээс өөр аргагүй. Тоог нэмэхдээ нарийн тооцоотой, хүн амын тоонд нь тааруулж, заах хэрэгтэй. Энэ талаас нь харвал Ерөнхийлөгчийн оруулж буй 108 гэх тоо боломжийн.

Түүнчлэн УИХын сонгуулийн тогтолцоог холимог системээр явуулна гэж оруулж ирсэн?

-Манай улс Их хурлын сонгуулийг долоон удаа явуулсны зургааг нь мажоритар тогтолцоогоор явуулсан. 2012 онд холимог тогтолцоог оруулж ирж үзсэн. Ер нь мажоритар, пропорциональ тогтолцооны аль алинд нь давуу болон сул тал байна. Мажоритар тогтолцоо дандаа олонхийг шууд гаргаж ирдэг давуу талтай. Пропорциональ тогтолцооны давуу тал нь сонгогчдын саналын тоо гээгддэггүй. Мажоритар тогтолцоогоор сонгогчдын саналын тоо гээгдчихдэг шүү дээ. Жишээлбэл, 2016 оны Их хурлын сонгуулиар нийт ард түмний тавь гаруй хувийн санал авсан улс төрийн нам 65 суудал аваад гараад ирж байсан. Гэтэл 30 гаруй хувийн санал авсан улс төрийн нам есөн суудал авч байгаа байхгүй юу. Энэ нь сонгуулийн тогтолцоо гажигтай, манайд тохирохгүй байна гэдгийг практикаар харуулаад байгаа юм. Улсууд нэг тогтолцоогоор явахаа байчихжээ. Одоо сонгуулийн тогтолцоонуудын давуу болон сул талыг нь шингээсэн холимог тогтолцоо руу шилжиж байгаа чиг хандлагууд дэлхий нийтэд харагдаад байгаа юм. Тэгэхээр энэ холимог тогтолцооны санал зөв зүйтэй алхам. Онолын хувьд ийм зүйлийг Үндсэн хуульд заах шаардлагагүй боловч манай улстөрчид, хуульчдын хууль тайлбарлах арга барил, онцлогийг харгалзан ийм өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болчихоод байх шиг байна.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулна. Энэ хөтөлбөрийг боловсруулаха хараат бус байгууллага хяналт тавьж, дүгнэлт гаргана. Үүнийг нь Их хурлаар хэлэлцүүлнэ гэж тусгаж, оруулж иржээ. Тэгэхээр шинээр байгууллага бий болгоно гэсэн үг үү?

-Тийм. Одооны төрийн байгууллага, түүнийг дагасан төрийн албан хаагчид, эрх мэдэлтнүүд манай улсад хангалттай байна шүү дээ. Гэтэл ийм байгууллагыг шинээр гаргаж ирэх нь хэр зэрэг оновчтой вэ гэдэг асуудал урган гарч ирж байна. Дахиад л шинээр бүтэц, зардал бий болж, нөгөө ард түмний татварын мөнгө чинь үрэгдэнэ гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр ийм байгууллагууд хэр зэрэг ашигтай вэ гэдгийг эргэн харах хэрэгтэй. Үүнээс гадна Үндсэн хуулийн 46 дээр төрийн албатай холбоотой нэг хэсэг байгаа. Төрийн албаны бүх юмыг заавал Үндсэн хууль руу заагаад байж, болохгүй. Үндсэн хууль бүх юмыг зааснаараа төгс болдог зүйл биш. Үндсэн хууль өөрөө улс төр, эрх зүйн баримт бичиг. Энд ерөнхий төлөвлөгөө байна. Бусад хуулиуд эндээс салбарлаж батлагддаг. Зарим нарийн зүйлсийг салбар хуулиуддаа зааж өгөх боломжтой байхад Үндсэн хууль руу зааж болохгүй. Жишээлбэл, төрийн нарийн бичгийн даргын заалтыг Төрийн албаны тухай хууль дээр заагаад өгч болно. Харин Үндсэн хуульдаа төрийн албыг хараат бус, шатлан дэвших зарчимд үндэслэсэн төрийн албатай байна. Энэ төрийн алба нь Засгийн газрын харьяанд байна аа гэсэн ийм л нэг өгүүлбэр оруулахад л болоод явчихна шүү дээ. Эрх мэдлийн байгууллага, албан тушаалтан олон байх хэрээр түүнд шунасан ашиг сонирхол, сүлжээ, хуйвалдаан улам нэмэгдэх эрсдэлтэй.

-Сум, дүүргийн Засаг даргыг тухайн сум дүүргийн иргэд таван жилийн хугацаагаар сонгоно гэсэн байна лээ?

-Энэ заалтад эргэж харах зүйлүүд их байгаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар зүйлийн нэг дээр Монгол Улс нэгдмэл улс байна гэж заачихсан. Гэтэл сум, дүүргийн иргэдийг тухайн орон нутгаас сонгоно гэдэг нэгдмэл улс чинь өөрөө задарна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хариуцлагыг хэн хүлээх юм бэ. Иргэдийн хурал орон нутгийн иргэдээсээ сонгогдоно. Засаг дарга шууд сонгуулиар таван жил сонгогдоно. Гэтэл энэ хоёр гарч ирээд үзэл баримтлалын зөрүү гарч ирвэл хэнийх нь зөв байх юм. Хоёулаа сонгогдоод гараад ирчихсэн шүү дээ. Ер нь нэгнийх нь зөв байвал л ажил урагшилна шүү дээ. Түүнчлэн төрийн үйл ажиллагааг орон нутгийн үйл ажиллагаатай хослуулах асуудал дээр бас зөрчилдөөн үүснэ. Гэтэл энэ хуулиар нэгийг нь 100 хувь болгочихоор нөгөө Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд асуудал үүснэ. Сум, дүүрэгт мөрийн хөтөлбөр хэрэгжихгүй гэсэн үг. Сонгогдсон Засаг дарга манай иргэд өөр зүйл хүсч байна гээд иргэдийнхээ эрх ашгийн төлөө ажиллаад эхлэхээр улсын нийтлэг эрх ашиг, бодлого хэрэгжихгүйд хүрнэ. Засаг даргын буруу биш шүү дээ. Дахин сонгогдохын тулд иргэдийн хэлснийг хийнэ шүү дээ. Тэгэхээр энэ заалт олон зөрчилдөөнтэй асуудал үүсгэх болчихоод байна. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн зөрчилдөөн орон нутагт буугаад ирэх асуудал үүснэ.

50000+1ээс доошгүй иргэний гарын үсэг, 10 мянгаас дээш гишүүнтэй байж нам байгуулна гэж санал оруулж байгаа. Намын талаар Үндсэн хуульдаа тусгах шаардлага бий юү?

-Энэ заалтыг улс төрийн намынхан янз бүрээр хүлээж авч байгаа. Жишээ нь, энэ хоёр намд зориулсан хууль байна. Бусад нам байхгүй болчихлоо гэж ярьж байгаа. Манай улсад их олон жижиг намууд байна. Одоо байгаа 801-ийг хүн амын тооны өсөлттэй харьцуулан өсгөхөд гэмгүй. Одоогийнх арай бага буюу захын хүн гараад нам байгуулах бололцоотой болчихоод байна. Энэ тоог 30 мянга болгоход зүгээр. Гэхдээ Үндсэн хуульд заавал байх шаардлагатай заалт биш л дээ.

-Ерөнхийлөгчийн санал дээр зургадугаар зүйлийн 2-ыг нийтийн өмч болгож өөрчлөхөөр тусгасан. Энэ өөрчлөлт хэр зөв бэ?

-Нийтийн өмч гэдэг бас их маргаантай. Өмч гэдэг эзэнтэй байх ёстой. Дараа нь хариуцлага хүлээдэг байх ёстой. Гэтэл нийтийн өмч гэдэг Иргэний хуулиар гурав, дөрвөн янзаар хуваагдана гэж заагдсан, энэ хуулиар уг нь төрийн буюу улсын өмчийн тухай зохицуулах ёсгүй баймаар. Тэгэхээр энэ ангиллаас эхлээд аль өмч нь болж таарах юм. Зургадугаар зүйлийн хоёр дээр хамгийн оновчтой загвар нь улсын өмч байх. Улсын өмчийн эзэн нь ард түмэн. Монгол Улсын ард түмнийг төлөөлөх эрхтэй субьект нь УИХ, ингээд УИХ өмчлөгч байх юм шиг сонин парадокс үүсээд байна.

-Одоогийн зохицуулалт нь “төр” гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Засаг даргаас эхлүүлээд хэн дуртай нь эзэмшээд явчихаж байна л даа?

-Төр гэхээр өөрсдийгөө төр гээд андуурчихсан нөхдүүд зөндөө байна. Албан тушаалтнууд өөрсдийгөө төр гэж андуураад байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр улс гэвэл илүү ойлгомжтой. Нэр томьёоны хувьд ч зохимжтой. Манайхан анх орчуулахдаа “state” гэдгийг ганцхан төр гэж орчуулсан. Энэ үгийн цаана “улс”, “засгийн газар” гэх мэт олон утга байдаг. Одоо төр гэдэг үг бараг хэрэглэгдэхээ больсон шүү дээ. Тэгэхээр энэ мэт нэр томьёонуудыг цэгцлэх шаардлага гарч ирээд байна.

-Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн төсөл, саналын 48 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт Монгол Улсын шүүхийн үндсэн тогтолцоо нь улсын дээд шүүх, давж заалдах шатны шүүх, анхан шатны шүүхээс бүрдэнэ. Эрүү, иргэн, захиргааны шүүхээр дагнан ажиллана гэх төрөлжүүлсэн заалтыг оруулж ирсэн. Энэ заалтыг дэмжиж байгаа юу?

-Дэмжиж байгаа. Шүүхийг анхан, давах, дээд шүүх гэж л тогтолцоог нь ангилахгүй бол одооны Үндсэн хуульд заасан шиг аймаг нийслэл, сум дүүрэг гэж ялгавал шүүхийн тогтолцоо чинь зөв хуваарилагдахгүй. Шүүхийн ачаалал, ухаалаг шүүх, шүүхийн зардал гэх мэтээр тооцохоор зарим аймаг, сум бүрийг шүүхтэй байлгах нь хэт зардалтай байгаа юм. Ачааллаас нь хамаараад хоёроос гурван аймгийн дунд нэг шүүх байдаг ч юм уу, ард түмний нөхцөл байдалд тохируулах хэрэгтэй. Өмнө нь ийм өөрчлөлт хийхээр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзээд хүчингүй болгож байсан тохиолдол олон гарсан. Тэрнээс данхайсан бүтэцтэй байлгаж болохгүй, Үндсэн хууль ч гэсэн эдийн засгийн хувьд ухаалаг зохицуулалтыг өөртөө тусгасан байх хэрэгтэй.

Б.АМАРТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.баттулга Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл саналыг өргөн барьсан. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэлэлцүүлэг УИХ дээр ид өрнөж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналаа УИХ-д албан ёсоор ирүүллээ. Өнгөрсөн лхагва гаригт ажлын хэсэг хуралдаж Ерөнхийлөгчийн саналын талаар хэлэлцсэн. Энэ үеэр эрдэмтэн, судлаачдын байр суурийг сонслоо. Ерөнхийлөгчийн ирүүлсэн санал дотор зайлшгүй авах ёстой олон санал байгаа. Мөн хуулийн процедуртай зөрчилдсөн зарим нэг зүйл заалт ч байна. Энэ болгоныг нягтлан үзэхээр ажлын хэсэг ажиллаж байна. Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг гэдэг цаг хугацаа авсан амаргүй хэлэлцүүлэг. Өнөөдөр хүлээж аваад маргааш дүгнэлтээ гаргах боломжгүй.

-Ерөнхийлөгчийн ямар саналуудыг үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд оруулах хэрэгтэй гэж үзэж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн явцад ард түмний санал асуулга маш чухал. Маргаантай, зөрчилтэй асуудлуудыг Ард нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой. Ерөнхийлөгчийн Баялгийн сантай холбоотой асуудал дээр санал нэг байгаа. Улс төрийн намуудын тухай заалт нь намуудыг илүү хариуцлагатай, нээлттэй мөн сонгуулийн байгууллагын хяналт дор дотоод сонгуулийг нь явуулъя гэдэг санал маш зүйтэй. Улс төрийн намуудыг сонгуульд оруулах босгыг өндөр болгоё гэдэг санал ч зөв сонсогдож байгаа. Мөн шүүхийн шинэчлэлттэй холбоотой саналууд нэлээд авууштай.

-Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн хуулийн төсөл дээр эргэлзээтэй зүйлс ажиглагдсан уу?

-Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн төсөл дээр эргэлзээ төрүүлсэн заалтууд байна.

Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдийн тоог 108 болгох саналыг дэвшүүлсэн байна лээ. Энэ саналыг нийгэм, олон нийтийн зүгээс хүчтэй эсэргүүцэж байх шиг байна. Зарим нь дэмжиж байгаа ч олонх хэсэг эсэргүүцэж байгаа. Мөн УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн хугацааг таван жил болгох санал бий. Засаг захиргааны нэгжтэй холбоотой саналууд орж ирж байгаа. Томоохон дүүргүүдийг хот болгох, сум болон дүүргийн Засаг даргыг ард түмнээс сонгох гэх мэтийн зүйл заалтууд бий. Би Улаанбаатар хотоос сонгогдсон гишүүн учраас томоохон дүүргүүдийг хотын статустай болгох нь зүйтэй гэж үздэг. Тиймээс энэ саналыг дэмжиж байгаа. Сумын Засаг дарга нарыг бүх нийтээс сонгох санал унасан. Унасан саналыг Ерөнхийлөгч дахин оруулж ирсэн учраас дахин хэлэлцүүлэгт УИХ-ын холбогдох байнгын хороо судалж үзэх байх. Шүүхийн сахилгын зөвлөлийн эрх үүргийг Ерөнхийлөгч оруулж ирсэн байна лээ. Өмнөх төсөл дээр шүүхийн хариуцлагын зөвлөлийн асуудал бий. Тэгэхээр хариуцлагын зөвлөл болон сахилгын зөвлөлийг хэрхэн нэгтгэх, уялдуулах гээд нэлээн тулж ярилцах нарийн асуудлууд байна. Нэгдүгээр хэлэлцүүлгийн явцад дэмжигдсэн болон унасан саналуудыг хэрхэн Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төсөлтэй нэгтгэн уялдуулах вэ гэдэг процедурын ярвигтай асуудлууд үүссэн. Хэлэлцүүлгийн үед Засгийн газрын гишүүдийн дөрвөөс доошгүй нь УИХ-ын гишүүн байж болно гэдэг заалт дэмжигдсэн. Харин Ерөнхийлөгчийн оруулж ирж байгаа саналаар Ерөнхий сайдаас бусад нь давхар дээлгүй байх ёстой, УИХ-ын гишүүн байж болохгүй гэдэг саналыг оруулж ирсэн. Засгийн газрын гишүүдийг гаднаас сонгох энэ заалт нийгмийг нэлээд талцуулах шинжтэй. Шалдан Ерөнхий сайд Засгийн газрын тогтворгүй байдал гэдэг ямар зүйлд хүргэдгийг бид мэднэ. Тиймээс Засгийн газар илүү хэврэг болох вий гэдэг болгоомжлол байна. Мөн Туршилтын шүүгчийн асуудал ойлгомжгүй байна. Үүнийг тодруулах ёстой.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхний төсөлд Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэх заалтууд бий шүү дээ?

-Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангасан, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн хэд хэдэн чухал заалт орсон. Ялангуяа Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүнтэй холбоотойгоор. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг батлах, батламжлах гээд нэлээд зүйл заалтууд орж ирсэн байгаа. Одоо концепци дээр нь эргэж харах зайлшгүй шаардлага үүсч байна гэж харж байна.

-Ерөнхийлөгчийн саналыг хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр хэлэлцэх үү?

-Нэгдүгээр хэлэлцүүлгийн үеэр унасан болоод дэмжигдсэн заалтуудыг Ерөнхийлөгчийн төсөлтэй хэрхэн уялдуулах асуудал нэлээд ярвигтай. Хэлэлцүүлгийг бүр шинээр эхлэх үү, хоёрдугаар хэлэлцүүлгээ цааш үргэлжлүүлээд явах уу гэдэг асуудал яригдаж байна. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төслийг бие даасан хуулийн төсөл гэж үзэх юм бол хэлэлцүүлэг өөрөөр явна. Харин хөндлөнгийн санал гэж үзвэл зарчмын зөрүүтэй санал гэж үзээд цаашаа хэлэлцээд явах бололцоо байгаа. Энэ асуудлыг судлах ёстой. Процедурын нэлээд ярвигтай байдал үүсч байна. Эсвэл УИХ-ын олонх Үндсэн хуулийн эхний төслөө үргэлжлүүлэн хэлэлцэх нэг зам үлдэж байна.

-Хэлэлцэгдэж буй хуулийн төсөл дээр дахин хуулийн төсөл оруулж ирэх боломж байдаг юм болов уу?

-Энэ асуудлыг бид нарийвчлан харж байна. УИХ-ын дарга нэг өөрөөр тайлбарлаж байна. Байнгын хорооны дарга бас өөр байр суурь илэрхийлж байгаа. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлтэй холбоотойгоор УИХ-ын гишүүдийн дунд олон ялгаатай байр суурь үүссэн. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төслийг бид нарийн судалж нягтлан үзэж, бүлэг, байнгын хороод, гишүүд нэгдсэн байр сууринд хүрэх зайлшгүй шаардлагатай. Наад зах нь Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан саналуудыг бие даасан хуулийн төсөл гэж үзэх үү, эсвэл хөндлөнгийн санал гэж үзэх үү гэдгээ нэгдүгээрт шийдмээр байна. Эндээс л бүх юм эхэлнэ. Бие даасан хуулийн төсөл гэж үзэж байгаа бол хамтатган хэлэлцэх ямар ч боломж байхгүй. УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд төрийн гурван өндөрлөг маань эхлээд байр сууриа нэгтгэх ёстой байх. Дараа нь ажлын хэсэг болон Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулсан ажлын хэсэгт Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын хуульчид, эрдэмтэн судлаачид орж ажиллах шаардлагатай. Ингэж шинээр үүссэн нөхцөл байдалд тохируулж, шинэ зохион байгуулалтад орж, шинэ ажлын хэсэг байгуулж байж процедур болон хуулийн зөрчлүүдийг арилгаж, нэгдсэн ойлголцолд хүрч, Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг цааш өрнөнө. Өөрөөр бол явах боломж харагдахгүй байна.

-Тэгэхээр Үндсэн хууль төлөвлөсөн хугацаандаа хэлэлцэгдэх боломжгүй болж байгаа юм байна, тийм үү?

-Ерөнхийлөгч үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг манлайлж, удирдах ёстой. Өмнөх Үндсэн хууль батлах үйл явцыг харахад ажлын хэсгийг Ерөнхийлөгч ахалж байсан юм билээ. Ерөнхийлөгч хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг дуустал нам гүм байсан. Улмаар байр сууриа илэрхийлсэн. Энэ тохиолдолд ажлын хэсгийг Ерөнхийлөгчөөр ахлуулаад цаашаа явах нь зүйтэй байх. Өөрөөр бол Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг гацаанд орсон гэж ойлгож болно. Одоо бүх зүйл Ерөнхийлөгчөөс хамаарна.

-Шударга иргэдийн нэгдсэн эвслийн хувьд энэ асуудалд ямар бодлого баримтлах вэ?

-Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд оруулах саналууд байна. Иймээс бид “Шударга иргэдийн нэгдсэн эвсэл” дээрээ ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль гэж бий. Засаглалын гурван салаа мөчрийн аль нэгт давуу эрх олгохыг хориглодог. Тиймээс Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө засаглалын салаа мөчрүүдийн харилцан тэнцвэртэй, хяналтын зарчмыг барьж асуудалд хандах ёстой гэдэг байр суурьтай байна.

Иргэний зориг ногоон намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, хуульч С.Батбаатартай ярилцлаа.

---

-Та бүхний зүгээс Үндсэн хуулийг өөрчилж болохгүй гэж удаа дараа шаардлага тавьж байсан. Гэвч Үндсэн хуулийг өөрчлөхөөр болж, өдгөө хоёр дахь хэлэлцүүлэг рүүгээ орчихлоо шүү дээ?

-Нийгмийн болохгүй, бүтэхгүй бүхнийг Үндсэн хуулиас үүдэлтэй гэж сүүлийн үед их ярьж байна л даа. Үндсэн хуульд хулгай хий гэж заагаагүй, Үндсэн хуульд авлига авч, төрийн албан тушаалаа ашиглаад гэмт хэрэг үйлд гэж заагаагүй шүү дээ. Эрх баригчид өөрсдийн хийсэн болгоныг Үндсэн хуульд нааж байна. Монголд байгаа маш олон хуульчаас асуухад Үндсэн хуулийг муу хууль гэж хэн нь ч хэлэхгүй. Гэхдээ Үндсэн хуулийг цаг үетэйгээ нийцүүлж засварлах шаардлага үүссэн. УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуулиас гадуурх органик хуулиудыг дандаа өөрсдөдөө нийцүүлж засварладаг. Энэ нь хууль зүйн салбарыг доголдуулж буй хамгийн том шалтгаан болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, шүүгчдийг томилдог хууль гэх мэтийн органик хуулиудыг өөрсдөдөө тохируулж гар хүрснээр тэр хууль нь хууль биш болчихсон. Хууль зүйн салбарын доголдол эндээс үүдэлтэй. Үндсэн хуульд ямар нэгэн улс төрийн хүчин, ялангуяа энэ 65-ын бүлэг засвар хийхгүй ээ. Бидний тавьж байсан санал бол улс төрийн бүх намыг татан буулгаж, Ардын түр хурлыг байгуулаад тэндээсээ Үндсэн хууль болоод бусад хуулиудаа засъя гэсэн. 330 сум, 154 хорооноосоо төлөөлөлтэй Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийе гэдэг шаардлагыг удаа дараа УИХ-д тавьсан ч хүлээж авсангүй.

-Өнөөдрийн УИХ-ын гишүүдийг Үндсэн хуульд гар хүрэх чадамжгүй гэж үзэж байгаа юм уу?

-Одоогийн УИХ-ын гишүүд дунд хууль гэдгийг мэдэхгүй маш олон хүн байна. Хэдхэн тооны хуулийн мэдлэгтэй гишүүдийн өргөн барьсан хуулийнх нь өөрчлөлтийг ямар ч үр дагавартай байсан мэдэхгүй кнопоо дараад дэмжиж байдаг. Тийм л хүмүүс хууль тогтоох дээд байгууллагад байна. Тодруулбал, хоол хийж мэддэггүй хүний бичсэн хоолны жороор мэргэжлийн тогоочид хоол хийж байна л гэсэн үг. Үүнтэй адил хууль зүйн талаар “А” ч байхгүй хүн УИХ-д ороод Монгол Улсын хуулийг өөрчлөөд байна. УИХ гэдэг хууль тогтоох дээд байгууллага шүү дээ. Тэгээд энэ мэргэжлийн бус хүмүүсийн хуулиар хуульчид ажиллах гэхээр хоорондоо асар зөрөлдөөнтэй хуулиуд гарч ирээд байна.

Энэ хууль зүйн салбарын доголдлыг бид хуульдаа биш үүнийг хэрэгжүүлж байгаа гүйцэтгэх засаглалдаа, хууль тогтоох байгууллагадаа байна л гэж үзээд байгаа юм.

-Та бүхэн Ардын түр хурлыг хуралдуулж, Үндсэн хууль болоод бусад хуульд нь засвар хийе гэлээ. УИХ-ын гишүүд органик хуулиудыг өөрчилж байгаа юм чинь яагаад Үндсэн хуульд гар хүрч болохгүй гэж?

-Өнөөгийн Засаг барьж байгаа хоёр намын дотоод систем нь үнэхээр бохирдчихсон байхгүй юу. Задлахаас өөр арга байхгүй. Энэ хоёр намын гишүүд дүүргийн ИТХ-д нэр дэвшихийн тулд намдаа 20-иос дээш сая төгрөгийн хандив өгдөг. Мөн өөрсдийн үүрүүдийн дарга, гишүүдэд 10-20 сая төгрөгөөр гарыг нь цайлгадаг. Энэ бол ил болчихсон асуудал. Ингээд 40-50 сая төгрөг зарлагадсан дөрөв, таван залуу өрсөлдөөд нам дотроосоо хороонд нэр дэвших эрхээ олж авдаг. Тэр хүн нь тойрогтоо үзэхдээ ард түмний саналыг худалдаж авдаг мөнгө, зар сурталчилгаа гээд зарлагадсаар зөвхөн дүүргийн ИТХ-д сонгогдох гэж 100-200 сая төгрөг зарлагаддаг. Тэгээд ийм их мөнгө зарлагадсан хүн гарч чадвал зарцуулсан мөнгөө буцааж олох гэж л ажиллана. Хоёр намын хамгийн муухай зүйл нь мөнгө угааж байгаа энэ асуудал. Тэгэхээр татан буулгаж, нэг гараанаас бүх намуудыг эхлүүлж, дахин зохион байгуулалтад оруулж, бодлогын нам болгож байж өнөөдрийн энэ нийгэм цэвэршинэ.

-Та бүхэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд ямар заалтыг түлхүү анхаарч байна?

-Бид Үндсэн хуулийг өөрчилж болохгүй гэдэг шаардлагыг удаа дараа тавьсан. Гэвч нэгэнт Үндсэн хуульд өөрчлөлт орохоор болчихлоо. Тэгвэл Үндсэн хуулийн 6.2-т төрийн өмч гэсэн тэр заалтыг ард түмний өмч болгоод өгөөч ээ. Сумдын Засаг дарга нар газраа гадаадынханд эзэмшүүлж байна. Тэгээд иргэд нь бэлчээрийнхээ газрыг алдаад шүүхдэхээр дандаа ялагдаж байна. Ялагдаж байгаа үндэслэл нь Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлсэн 0.7 га-гаас бусад газар, газрын доорх баялаг, ой, ан амьтан ус ургамал бүгд төрийн өмч гээд заачихсан. Таны өмчлөх долоон га-гаас бусад газар төрийн өмч учраас төр мэднэ гээд шүүх дээр иргэд ялагдаад байна. Засаг дарга төрийн төлөөлөл учраас захиран зарцуулах бүрэн эрхтэй гээд л нэг хүний гарын үсгээр Монголын газрыг зараад дууслаа. 6.1 дээр яахав, ард түмний мэдэлд гэж байгаа. Гэвч газрын эзэн нь төрийн төлөөлөл болох Засаг дарга, сайд, гишүүд нар учраас дураараа захиран зарцуулаад байна. Ер нь энэ хууль дээр маш олон алдаатай заалтууд байна.

-6.2 дугаар заалтыг өөрчилж газрын доорх баялаг, ой, ан амьтан, ус ургамлыг ард түмний өмч болговол уул уурхайн хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх юм биш үү. Ард иргэд бидний өмч гээд хувиараа алт олборлоод эхэлбэл яах юм бэ?

-Ард түмний өмч гээд бүгд “нинжа” болно гэсэн үг биш. Органик бусад хуулиараа зохицуулаад өгнө. Засаг дарга аливаа нэг орд газрыг гадаадын компанид ашиглуулахаар болбол нутгийн иргэдийн саналыг авна гэдэг ч юм уу, органик хуулиараа бусад заалтуудыг зохицуулж болно. Бусад органик хуулиараа нөхцөлийг нь заагаад өгчихсөн болохоор ард түмэн 0.7 га-гаа хүртэл авч чадахгүй байгаа шүү дээ. Үүнтэй л адил.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь хэр зөв бэ?

-Гол, мөрөн, ус бол төрийн өмч. “Оюу толгой” компанитай гэрээ хийхдээ гүний усыг төлбөр авахгүйгээр ашиглуулах гэрээ хийчихсэн. Өнөөдөр жилд 15-30 тэрбум литр гүний усыг “Оюу толгой” ашиглаж байна. Гэтэл энэ гэрээг тухайн үеийн Ерөнхий сайд байсан хүн л хийсэн. Энэ Үндсэн хуульд Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх заалт асар их орж ирсэн. Ц.Элбэгдорж, С.Баяр, Ч.Сайханбилэг нар Ерөнхий сайд байсан. Иймэрхүү хүмүүс эрх мэдэлд хүрч, Ерөнхий сайд болохдоо асар их увайгүй үйлдлүүдийг хийчихсэн шүү дээ. Ийм увайгүй Ерөнхий сайдууд илүү их эрх мэдэлтэй болоод ирэхээрээ юу хийх вэ гэдэг аюул байна. Энэ Үндсэн хуульд оруулж байгаа өөрчлөлтүүд үнэхээр Монголын сайн сайхны төлөө гэхээсээ илүү эрх барьж байгаа хүчийг илүү их нэмэгдүүлээд байна уу гэж харагдаад байгаа.

-Танай намын зүгээс ямар хуулийн төслүүд боловсруулж байгаа вэ?

-Бид улс төрийн намуудыг татан буулгаж, бодлогын нам болгох хуулийн төслийг бэлдэж байгаа. Түүнчлэн Иргэний хяналтын тухай хуулийг бэлэн болгочихсон байгаа. Энэ нь ямарваа нэг улсын төсвөөр тавьсан замыг ч юм уу, бусад асуудал дээр иргэд өөрсдөө хяналт тавина гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, баруун аймгууд руу тендерийн нэг компани 100 км авто зам тавилаа гэж бодоход тэр замыг стандартын дагуу тавьсан байна уу гэдэг дээр Хуулийн фермүүд хяналтаа тавьж, шүүхэд нэхэмжлэл гаргаад шүүх газар дээр нь очиж стандартын дагуу юу гэдгийг нь шалгаад тухайн зам тавьсан компанийг торгодог тогтолцоо руу орох юм. Түүнчлэн алдааг олж шүүхэд хандсан хүмүүст урамшуулдаг урамшууллын системтэй байна. Харин худлаа гомдол гаргасан хүмүүсийг Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг болно гэсэн үг. Ингэж байж төрд шахдаг бизнесүүд цэгцэрнэ.

Мөн Генетикийн нөөцийн тухай хуулийг боловсруулчихсан байгаа. Монгол Улс 2018 онд байгаль орчин, уул уурхайн салбараас 2.2 их наяд төгрөгийн татвар төсөвт төвлөрүүлсэн юм билээ. Генетикийн нөөцийн тухай хууль Монгол Улсад байгаа амьтан ургамлын генетикийг хамгаалах хуулийн төсөл юм. Дорнодын Халх голд хадлан бэлдэх нэрийдлээр хятадуудад газар өгч байгаа. Гэтэл Хятад улсад нөгөөх өвс маань очоод 13 ангилагддаг гэнэ. Тэдгээр ангилсан ургамлуудаараа эм үйлдвэрлэдэг. Манай чихэр өвсийг хятадууд нутагтаа тарималжуулж үзсэн шүү дээ. Гэхдээ хэзээ ч монгол хөрсөн дээрээ, эрс тэс уур амьсгалд ургасан чихэр өвсөө гүйцдэггүй. Манай улсын хамгийн том байгалийн баялаг бол эрс тэс уур амьсгалд ургаж байгаа эдгээр эмийн ургамлууд юм. Энэ байгалийн баялгийг бид үнэгүй шахам гаргаж байна. Тиймээс бид дотоодынхоо хуулийг боловсруулах хэрэгтэй. Эдгээр ургамлуудыг төр хамгаалалтдаа аваад ашиглана гэсэн үг. Ингэснээр бид Монгол Улсын төсөвтэй тэнцэхүйц эмийн үйлдвэртэй болох боломж байна. Одоо энэ ажлыг эхлүүллээ гэж бодоход 5-10 жилийн дараа гэхэд томоохон хэмжээний эмийн үйлдвэртэй болчихно. Тэгэхээр Монгол Улс зөвхөн уул уурхайгаас хараат бус болох боломж байна. Байгалийн баялаг асар их байна. Бидний үр хүүхэд энэ газар нутаг дээр хичнээн мянган жил амьдарна. Саяхан нэг судалгаа гарсан. Монголын бүхий л яамд, сайд нар, судалгааны томоохон байгууллагын оролцсон энэ судалгаагаар манай улсад уул уурхай энэ эрчээр явбал 10 хүрэхгүй жилийн дотор өмнийн говийн гүний усны нөөц дуусна гээд тодорхой заачихсан байгаа. Энэ судалгааг УИХ, Засгийн газар хамтарч гаргасан шүү. Тиймээс бид уул уурхайг Монголын ирээдүй гэж харж болохгүй.

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа Ажилчны районы 10 жилийн 18 дугаар сургуулийн 1969-1979 оны нэгэн үеийн төгсөлтийнхнийг урьж оролцууллаа. Цаг хугацаа гэдэг харвасан сум мэт өнгөрдөг юм байна. Саяхан л сургуулиа төгсөөд инээд хөөр болон мөнгөн хонхны баяраа тэмдэглэж байсан охид, хөвгүүд бид өнөөдөр эмээ өвөө болж, алдрайхан бага нас минь түүх болон үлджээ хэмээн энэ үеийн төгсөгч эрхэм нөхөд хуучилсан юм. Цаг хугацаа өнгөрч 40 жил нэгнээ санагалзсан нэгэн үеийн охид, хөвгүүд энэ сарын 22-нд уулзаж, ойн баяраа хамтдаа тэмдэглэжээ. Таван бүлгийн 80 гаруй хүүхэд энэхүү уулзалтад хүрэлцэн ирсэн байна. Уулзалт ч сайхан болж, дахин дахин уулзахын ерөөлийг тэд бие биендээ тавьж, наадмын өмнө дахин уулзах талаар ч хөөрөлдөөд амжжээ. Энэ сайхан уулзалтыг 10д ангийн хөвгүүн Ж.Энхбаатар зохион байгуулсан гэнэ. Мөн 10д ангийн охин, “Өүлэн Менч” ХХК-ийн захирал Л.Энхчимэг хувийн зардлаараа уулзалтын цэнгүүний бүхий л зардлыг даажээ. 10д ангийн Б.Болд АНУ-д амьдардаг учраас уулзалтдаа ирж амжаагүй ч ёслогын буудлагаар нэгэн үеийнхэндээ гэнэтийн бэлэг барьсан байна. Нэгэн үеийн охид, хөвгүүд ойн баярын уулзалтдаа сургуулиа ихэд санан дурссан байна. Ажилчны районы 10 жилийн 18 дугаар сургууль нь П хэлбэртэй гурван давхар шар барилга байж. Гэвч өнгөрсөн жил нураасан нь энэ сургуулийг төгссөн мянга мянган хүүхдүүдийн сэтгэлийг эмтрүүлсэн гэж тэд сэтгэл дотроо гунигтай бидэнд өгүүлсэн юм. Уг сургууль 1956 онд байгуулагдсан, улсын ууган сургуулийн нэг. Мөн 1977 онд ЗХУ-аас мэргэжилтэн багш нарыг урьж ирүүлэн орос хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай, ажилчдын хүүхдүүдийг сургадаг анхны орос сургууль болж байжээ.

ХӨДӨЛМӨРЧ ХИЧЭЭНГҮЙ “А”-ГИЙНХАН

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан “Алтан гадаст” одонт Г.Долгор багштай 10а ангийнхны тухай эхлээд өгүүлье. Тэд Цэвэрч нямбай, соёлч боловсон, цэвэр бичигтэн, сурлага хүмүүжлээрээ манлайлагч, тэргүүний анги гэдгээрээ бахархаж явдаг. Ангийн багш Г.Долгор Монгол хэл, уран зохиолын багш. Тиймээс ангийнхан тэр чигтээ л бичгийн хүмүүс байж. Энэ талаараа тэд бид Монгол хэлний судлаачид шахуу байлаа шүү дээ. Ангиараа Монгол хэлний олимпиадад идэвхтэй оролцож, сургуульдаа босоо байлаа. Бүгд цэвэр бичигтэн. Ялангуяа охидууд маань нэг хүн шиг л бичгийн хэвтэй байсан даа. Үүгээрээ ч бид бахархдаг” гэсэн юм. Эл ангид сургуулийн сурагчдын бүлгэмийн дарга, сурагчдын зөвлөлийн дарга нар сурдаг байж. Тиймээс л ангийнхан нийгмийн тустай хөдөлмөр, олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцдог байсан байгаа юм. Үүгээр ч зогсохгүй нэгнийдээ очиж, ус түлээг нь бэлдэлцэж, тимурчуудын хөдөлгөөнийг өрнүүлснээрээ улсад шалгарч, ангийн идэвхтэн Б.Сарангэрэл БНГУ-ын пионерийн зусланд амарч байжээ. Хамт олон бүхлээрээ нэгдэж, нэгдмэл байж чаддаг нь энэ ангийн хамгийн том бахархал нь гэхэд болно. Ийм нийтэч ангийнхан 40 жилийн дараа уулзаж ойн баяраа тэмдэглэсэн. Энэ талаар ангийн охин С.Даваадолгор “40 жилийн дараа ангиараа уулзан ярьж суухад эрхэлсэн ажил үйлсдээ сэтгэлээсээ хандаж, тогтвор суурьшилтай ажилладаг хөдөлмөрч чанар нь манай “А”-гийнхны онцлог юм аа гэдгийг мэдэрсэн” гэсэн юм. “А”-гийнхны дундаас бахархал болсон хүмүүс зөндөө бий. Төрийн соёрхолт, гавьяат барилгачин, Монгол Улсын зөвлөх инженер, доктор Н.Баянсайхан эдний анги. Мөн ГЕГ-ийн хэлтсийн даргаар ажиллаж байсан Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан туг болон Алтан гадас одонт С.Норжинсүрэн, ҮСХ-ны ахлах статистикч, Алтан гадас одонт Б.Сарангэрэл, Чингэлтэй дүүргийн Онцгой байдлын хэлтэст ажиллаж байсан, Алтангадас, Цэргийн гавьяаны одонт, дэд хурандаа Д.Мөнхчулуун, МУИС-ийн судлаач багш Ч.Хадаа, Цахилгаан түгээх сүлжээний инженер Ц.Алтанцэцэг, Хөдөлмөрийн хүндэт медальт Б.Намжилсүрэн гэх мэт эл ангиас салбар салбартаа тэргүүлж явсан мундагуудыг тоолоод байвал барахгүй. Үүгээрээ ч эдний анги бахархдаг аж.

НЭГ НЬ Ч АНГИАСААШИЛЖИЖ ЗҮРХЛЭЭГҮЙ “Б”-ГИЙНХЭН

120 мянгатад амьдардаг 24 охид, хөвгүүд нэг анги болон элсэж, төгсөн төгстлөө хамт суралцжээ. Энэ бол Орос хэлний Наран багштай 10б ангийнхан юм. Орос хэлний багшийн анги учраас орос хэлдээ тун ч гарамгай байж. Тухайн үед сургуулийн сурагчид ЗХУ-д суралцахын тулд нэг жил хэлний бэлтгэлд суудаг байсан. Харин эл ангийнхан шууд л ЗХУ-руу дээд сургуульд ордог байж. Энэ ч утгаараа ангийнхан дунд гадаадад сурч, ажиллаж байсан, амьдардаг охид, хөвгүүд олон байдаг гэнэ. Тэд наймдугаар ангидаа 14 сурагчдаар бүл нэмцгээж 38 хүүхэд төгсжээ. Манай анги Цэвэрч, нямбай соёлч нөхөрлөлийн анги байсан гэж ангийн охин Д.Оюунцэцэг бидэнд ярьсан юм. Сурлагаараа үеийнхэн дундаа толгой цохиж эхэлсэн тэдний нөхөрлөл ихэвчлэн л нэгнийдээ хичээл давтахаас эхэлдэг байж. Бүгдийг л хамтдаа даван туулсан тэд 120 мянгатын 22 дугаар байр дунд л хүүхэд насаа өнгөрөөжээ. Сургууль руугаа цуг явна, өглөө босч хичээлээ хамт давтана гээд хамт өнгөрүүлсэн мөч бүр нь үнэ цэнэтэй ажээ. Эл ангийн Х.Баярбат Г.Очирмаа нар гэр бүл болсон. Одоо хоёр хүүтэйгээ Германд амьдарч байгаа. Нэг нь ч ангиаасаа шилжиж зүрхлээгүй эл ангиас Алтан гадас одонгоор Д.Оюунцэцэг, Буянжаргал, Одонгэрэл, Атартунгалаг, Нэргүй, Байгальмаа нар энгэрээ мялаажээ. Харин Цэргийн гавьяны улаан тугийн одонг Буянжаргал хүртсэн байна. Монгол Улсын зөвлөх инженерийг Доктор профессор Д.Нэргүй хүртжээ. Түүнчлэн энэ ангийн бас нэгэн зөвлөх инженерч мэргэжилтэн бол Оюунцэцэг юм. Энэ мэтчилэн Б-гийнхний мундагуудыг дурдаад байвал дуусахгүй билээ.

ЭВСЭГ НИЙТЭЧ “В”-ГИЙНХЭН

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, математикийн багш Дэжидийн удирдсан 8г, 10в ангийнхны талаар өгүүлье. Эл ангийг 36 охид, хөвгүүд төгсжээ. Хамтач, сурлага хүмүүжлээрээ үлгэр жишээ олон сурагчидтай, эвсэг зан чанар бол тус ангийн тодорхойлолт. Тийм ч учраас сургуулиас зохиосон арга хэмжээ бүрт л жигд оролцдог байлаа. Үүгээр ч зогсохгүй нэгнийхээ төлөө гэсэн сэтгэлтэй. Нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгнийхээ төлөө гэдэг үг энэ ангийнханд л тохирсон үг мэт. Хичээлээсээ хоцорсон нэгэндээ бөөнөөрөө тусалдаг, өөр нэг нь хичээлээ хаяад ирэхээр бөөнөөрөө очиж ухааруулдаг хамтдаа байхдаа хамгийн хүчтэй хамт олон болж чаддаг бахархмаар хамт олон бол тэд. Тэр ч утгаараа бусад ангиудаа бодвол хамт олонч сэтгэлгээ, найрсаг зан чанараараа ялгарч чаддаг байсан биз ээ. Эл ангийнхнаас Анагаах ухааны дээд сургуулийг Л.Гүнсэл, Л.Цогтбаатар нар эмч мэргэжлээр, МУИС-ийн эдийн засгийн факультетийг банк санхүүч мэргэжлээр Д.Нарантуяа төгссөн. Мөн Эрхүү хотын их сургуулийг Одонцэцэг сэтгүүлч мэргэжлээр, Политехникийн дээд сургуулийг аж үйлдвэрийн эдийн засагч мэргэжлээр Т.Цэрэнпунцаг, МУИС-ийн худалдаа эдийн засгийн факультетийг эдийн засагч мэргэжлээр С.Гэрэлмаа, Омск хотын нисэхийн сургуулийг холбооны техникч мэргэжлээр Н.Уламбаяр, МУИС-ийн Биологийн факультетийг агнуур зүйч, биололгийн багш мэргэжлээр Ц.Эрдэнчимэг, Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн Нябогоор болон МУИС-ийн зах зээл судлаач мэргэжлээр Ц.Энхмаа, Ленинград хотын технологийн дээд сургуулийг оёдлын технологич мэргэжлээр Б.Цолмон, Мөнхцэцэг нар тус тус төгсжээ. Харин Шарын голын усны аж ахуйн технукомыг Газар зохион байгуулагч мэргэжлээр Н.Мөнхтуяа, БНАГУ-ын Геологийн сургуулийг Өрмийн мастераар М.Одгарьд, БНСЧУ-ын хөнгөн үйлдвэрлэлийн техник мэргэжлийн дунд сургуулийг Д.Энхтуяа, Нийтийн аж ахуйн үйлдвэрийн техникумийг Оёдлын мэргэжлээр Д.Оюунбаяр, ХАА-ын технукомын механикчаар А.Нямсүрэн, Металистын ТМС-ийг жолоочоор Б.Энхтайван, Анагаах ухааны дээд сургуулийг Эмчилгээ сувилгааны арга зүйчээр Д.Оюунчимэг нар тус тус төгссөн байна. Онц сурлагатан Д.Оюунцацрал маань харин Анагаах ухааны дээд сургуульд суралцаж байгаад ар гэрийн гачигдлаар төгсөж чадаагүй. Одоо хувиараа хөдөлмөрлөж байна. Салбар салбартаа ийнхүү ажлын гараанд гарсан тэд нараас маань нэлээдгүй төрийн одон медльтнууд төрсөн. Алтан гадас одонгоор Н.Уламбаяр, Ц.Эрдэнчимэг, Д.Оюунчимэг, Л.Гүнсэл, С.Гэрэлмаа нар энгэрээ мялаасан. Харин Хөдөлмөрийн хүндэт медалийг Д.Оюунчимэг, Ц.Эрдэнэчимэг нар хүртсэн. Түүнчлэн Ц.Эрдэнэбат МУСГЗ цол хүртсэн.

БОРНУУРЫН САА-Д ХУДАГ ГАРГАЖ ЯВСАН “Д”-ГИЙНХЭН

Эл ангийг 37 охид, хөвгүүд төгсжээ. Хар багын хөдөлгөөнтэй сэргэлэн ангийнхан маань бүгд л хувийн бизнес эхлүүлж, амьдралд хөлөө олж, ажил амьдралаа жигдрүүлсэн дээ гэж ангийн охин Л.Энхчимэг хуучилсан юм. Ангийн багшийн үгийг үг хэмээн хүлээж авч явсан нь энэ ангийнхны амьдрал өөд цуцалтгүй тэмүүлдэг зангийн эхлэл аж. Ангийн багш Д.Оюунсүрэн нь Физикийн багш төдийгүй Тэшүүрийн спортын мастер. Тэгээд ч болоогүй олон талын авьяастай байсан нь ангийнханд нь халдварласан гэлтэй. Бусад ангийнхнаасаа нийтэч зан чанараараа тэд гоцгойрч чаддаг байв. Ялангуяа охидууд нь сүрхий гэж үе тэнгийн үхэр, хонь жилтнүүд нь ч бидэнд үг цухуйлгаад амжсан юм. Энэхүү нийтэч, тууштай ангийнхнаас ганц хоёр сурагчийг нь онцолъё. Ангийн охин Д.Энхцэцэг. Тэрбээр МУИС, ШУС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш, доктор, PhD, профессор. Монголын хутагт хааны учир, Монгол хаадын товчоо, Монгол хатад, Улсын эх дагина зэрэг сэдэвт бүтээл, хамтын бүтээл 20 орчим, судалгааны өгүүлэл 50 гаруй нийтлүүлсэн. Монгол Улсын боловсролын Тэргүүний ажилтан, Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан. Алтан гадас одонтой нэгэн. Түүнчлэн ангийн охин Лхагважав овогтой Дунгармаа Техникийн их сургуулийг 1984 онд төгссөн. Усан хангамжийн инженерээр Монгол Улсын зөвлөх инженер, Техникийн ухааны магистр, НАА-н Тэргүүний ажилтан, Алтан гадас, Ус сувгийн удирдах газрын 30 жилийн ойн медалийг тус тус хүртэж байжээ. Мөн эл ангийн сурагч Л.Энхчимэг нь МУИС-ийг төгссөн нэлээдгүй сэргэлэн охин аж. Тэрбээр “Өүлэн менч” ХХК-ийг байгуулан оёдлын үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 200 гаруй ажилчидтай хөдөлмөр хамгааллын хувцас болон сурагчийн дүрэмт хувцас үйлдвэрлэн өнөөдрийг хүртэл амжилттай ажиллан, Монгол Улсдаа ажлын байр нэмэгдүүлэн олон хүнийг ажилтай орлоготой байлгахын төлөө хичээн зүтгэж байгаа эмэгтэй бизнесмэн аж. Түүний хөдөлмөрийг төр үнэлэн ХХААХҮЯ-ны Тэргүүний ажилтан, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнажээ. Мөн ангиас Бямбасүрэн, Цэндбазар Ц.Уранчимэг алдарт эх болсон байна. Салбар салбарын тэргүүнүүд гэвэл Буянжаргал, С.Оюунхүү, Д.Энхцэцэг, Л.Энхчимэг, Ц.Уранчимэг, Л.Дунгармаа, Г.Бадамдулмаа, Д.Чимгээ, Бямбасүрэн нар бий. Гурван спортын мастерыг нь ч мартаж болохгүй. Тэд доор өгүүлэх спорт, урлагаараа тасархай 10г ангийнхантай ана мана, ач тач үзэлцдэг байжээ. Тухайн үеийн бас нэгэн сайхан дурсамж нь тэд улс орныхоо бүтээн байгуулалтад тус болж, Төв аймгийн Борнуурын САА-н Хөдөлмөр зусланд худаг гаргаж, төмс, хүнсний ногоо тарьж байжээ.

СПОРТЛОГ БАГШТАЙ, 20 МАСТЕРТАЙ “Г”-ГИЙНХЭН

Биеийн тамирийн М.Манал багштай 8д, 10г ангийг 46 охид хөвгүүд төгсчээ. Өдгөө тэдний үр хүүхэд, ач зээ, хүргэн бэр нийлээд 220 гаруй болж үржисэн байна. Арван жилийн үерхэл нөхөрхөл, анхны хайр гэдэг сайхан. Тэр л сайхан гэнэн цагаахан дурлалаараа жигүүрлэн ангиас гурван хос төрсөн. Ангийн хөвгүүн Л.Эрдэнэлхагва, Б.Оюун нар дөрвөн сайхан охинтой. Ё.Батсайхан Туяа нар хүү, охинтой болжээ. Тэдний минь амьдрал жигдэрч, ангийн болон сургуулийнхаа бахархал болж явна даа хэмээн ангийнхан нь ярьсан юм. 1979 оны 8д, 10г ангийнхны анги даасан багш нь сургуулийн биеийн тамирын багш М.Манал. Анги даасан багшийн уурлах нь хүртэл “хайр” байдаг гэлцдэг шүү дээ. Ангийнхан маань багшаараа бахархаж, өдгөө ч хэлсэн сургаал үгсээс нь үлгэр дуурайл авдаг гэж байлаа. Спортын хүний чанга гараар хүмүүжсэн болоод ч тэр үү, ангийн сурагчид спортод ихээхэн хорхойтой. Бүр болоогүй 20 гаруй спортын мастертай гэж байгаа. Спортын гавьяа шагналыг нь тоолоод байвал барагдахгүй тийм л спортлог хамт олон. Урлагаараа ч тэргүүлэгч. Үе дундаа тэргүүлдэг байсных нь нэгэн тод жишээ бол Жангар, Гэсэр багт наадмаараа аварга болж, тухайн үеийн Харшийн ёолкод орж байсан гэнэ. Эл ангийн хөвгүүн Ё.Батсайхан УБТЗ-ын тээвэр эрхэлсэн орлогч даргын албан тушаалыг 17 жил хашсан. УБТЗ ХНН-т 35 жил ажилласан байна. Тэрээр ОХУ-ын Хүндэт төмөр замчин, Олон улсын зөвлөх инженер юм. Ангийн бахархал болсон бас нэгэн сурагч нь Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонт П.Мөнхгэрэл. Тэрээр ШШГЕГ-ын хурандаа цолтой, Цэргийн хүндэт медаль гээд цэргийн салбараас хүртэж болох бүхий л гавьяа шагналыг хүртсэн нэгэн. П.Мөнхгэрэл нь ШШГЕГ-ын Захиргаа удирдлагын газрын даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан байна. Түүний эцэг О.Пүрэв ч мөн хурандаа цолтой. Аав хүү хурандаа цолтнуудаараа 8д, 10г ангийнхан бахархдаг аж. Эл ангийн бас нэгэн бахархал нь ангийн охин Сүрэнхүү юм. Тэрээр тухайн үеийн Монголын хүүхэд залуучуудын эвлэлийн илгээлтээр Савхи, савхин эдлэлийн II үйлдвэрт ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарчээ. “Тавхай овогт Сүрэнхүү маань 1985 онд ахуйн осолд орж, хоёр хөлөө тайруулсан ч хөөрхөн охин төрүүлсэн. Гэсэн ч бидний найз эрүүл саруул нэгэн шиг амьдралын төлөө тэмцэж, үеийнхэнтэйгээ мөр зэрэгцэн ажилласан. Ганц сайхан охиноо АНУ-д сургуульд сургаж байгаа. Энэ мундаг бүсгүйгээрээ ангийнхан нь үргэлж бахархаж явна аа” хэмээн ангийн охин Б.Баясгалан ярьсан юм. Түүнчлэн эл ангиас төрийн дээд одон медальтан ч цөөнгүй төрсөн. Тухайлбал, төрийн шагналт, МУИС-ийн доктор, профессор, хуульч Должингийн Баярсайхан, Алдарт эх Бадамдоржийн Оюун, Б.Чулуун, Алтангадас одонт С.Батсайхан, Б.Баясгалан, П. Мөнхгэрэл, Б.Оюун, Б.Мөнхзул нараараа ангийнхан нь бахархдаг. Мөн Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар Б.Оюун, Д.Даваа-дулам, Д.Дулам, Б.Оюунцэцэг, Т.Сүрэнхүү, С.Наранцэцэг, А.Чулуун, Б.Алтанцэцэг нар энгэрээ мялаасан байна. Түүнчлэн салбар салбартаа тэргүүлэгчид болох Я.Эрдэнэ-Очир, Р.Даваадулам, Б.Баясгалан, Я.Туяа, Оюунцэцэг, Т.Сүрэнхүү, Б.Мөнхзул, Ц.Энхболд, О.Зоригтхүү нар юм.

Ийнхүү хүмүүний амьдралын гэрэл гэгээт сурагч насныхаа цаг мөчийг хамт өнгөрүүлж, 40 жилийн хугацаанд нэгнээ үргэлжид санан дурсаж, уулзан учирч, баяр хөөр, жаргал зовлонгоо хуваалцаж яваа нэгэн хамт олны тухай өгүүлэхэд ийм байна. Эвсэг халуун сэтгэлтэй олон мундаг боловсон хүчнүүд төрсөн Ажилчны районы 10 жилийн 18 дугаар сургуулийн 1979 оны нэгэн үеийн төгсөлтийнхөн аз жаргалтай, хийморь лундаатай, сэтгэл хангалуун ажиллаж, амьдарч явна аа. Амьдралын ээдрээт нугачаанд хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн 10г-гийн багш М.Манал, 10д-гийн багш Д.Оюунсүрэн болон 10а-гийн сурагч Н.Энхтайван, 10б-гийн сурагч Батцагаан, 10в-гийн сурагч Амарсайхан, Бурмаа, 10д-гийн сурагч Баттөгс, 10г-гийн сурагч Дамдинсүрэн нарыгаа нөхөд нь үүрд мөнх дурсан санана.

УУХҮ-ийн сайд Д.Сумъяабазартай ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциаци Уул уурхайн яамтай хамтран “Хариуцлагатай уул уурхайн сайн дурын кодекс”-т нэгтгэх “Хариуцлагаар нэгд” аяныг эхлүүлж, оролцогч компаниудын удирдлагууд санамж бичигт нэгдэж буйгаа илэрхийлэн гарын үсэг зурсан.Үүний үр дүн, ач холбогдлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Уул уурхай бол эмзэг салбар. Энэ салбарын бодлого, үйл ажиллагааг сурталчлан таниулж, хийж хэрэгжүүлж байгаа ажлыг нь иргэдэд зөвөөр ойлгуулахгүй бол байгалийн тэнцвэртэй байдал алдагдсан, хөрсний элэгдэл болон эвдрэл үүссэн зэрэг асуудлууд уул уурхайн салбарыг сөрөг байдал руу оруулдаг. Өмнө нь уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн болон хувийн ААН-үүд нэгдэж бодлогоо нэгтгэж нэгдмэл байр сууриа илэрхийлэн зохион байгуулалтад орж байгаагүй. Тиймээс энэ үйл ажиллагаа нь цаашдаа уул уурайн салбарыг зөв зохион байгуулалтад орж, ААН-үүдээ дэмжиж, буцаад ААН-үүдээсээ экспортын орлогыг нэмэгдүүлж авах зорилготой. Экспортын орлого нэмэгдэнэ гэдэг нь Монгол Улсад валютын урсгал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Түүгээрээ дамжуулан бусад салбарыг дэмжих, нийгмийн асуудлуудыг шийдэх, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих зэрэг ихээхэн үр дагавартай байх болно.

-Өмнөговь аймгийн Гурван тэс, Цогтцэций, Ноён сумдад уул уурхайн компаниуд хамгийн их байдаг. Тэгсэн хэрнээ энэ сумдын иргэд ажилд орж чаддаггүй гэсэн асуудал яригддаг. Нутгийн иргэд болон компанийн үйл ажиллагаа хоорондоо зөрчилдөөд байх шиг байгаа юм. Энэ асуудлыг хэрхэн нэг чигт оруулах вэ?

-Монгол Улсын төсвийн орлогыг бүрдүүлж байгаа голлох аймгууд бол Өмнөговь, Дорноговь, Дорнод. Тэгэхээр эдгээр аймагт орлого бүрдүүлж байгаа төсвийн хуваарилалтаас 30 хувийг нь орон нутагт үлдээхээр зохицуулбал иргэд биднийг дэмжинэ. Гол нь байгалийн баялгаа ашиглуулчихаад төсвөөс ГОТ-ыг нь нэмэхгүй, 30 хувийг нь өгөхгүй болохоор иргэд бухимддаг. Нүүрс, зэс, алт, газрын тос гээд салбар салбараар нь хөгжүүлэх зорилгоор Засгийн газрын хуралдаанд Уул уурхайн салбарын хөгжлийн хөтөлбөрийг оруулж батлуулсан. Одоо үүний дагуу бүх ажил явагдана.

-Шатахууны үнийн асуудалд хэр анхаарч байна вэ. Энэ сарын 4-ний өдөр Шатахууны үнийн зөвлөл хуралдаад шатахууны үнийг бууруулахаар болсон. Гэхдээ цаашид дахиад нэмэгдэх үү. Үүнд үнийн зөвлөл ямар бодлого барьж ажиллаж байгаа вэ?

-Сангийн яамны зүгээс авах ёстой бүх арга хэмжээг авсан. Засгийн газарт өөр зохицуулалт хийх боломж бололцоо бараг байхгүй. Одоо бид ААН-үүдтэй уулзаж байна. ААН-үүдийн тооцоо судалгаа, үйл ажиллагааны зардал дээр манай мэргэжилтнүүд хяналт тавиад, ярилцаад явж байгаа. Шатахууны үнийг 50-100 төгрөгөөр буулгахыг ААН-үүдтэй яриад үүрэг даалгавар өгсөн.

Өнөөдөр маргаашаас буулгаж эхлэх байх.

-Нийт шатахууны хэрэглээний ердөө 30 хувь нь иргэдийн хамгийн их хэрэглэдэг буюу АИ-92 шатахуун байгаа. 30 хувь дээр үнийг барьж болохгүй байгаа юмуу?

-АИ 92 дээр Засгийн газар авах ёстой арга хэмжээг ав гэж онцгой албанд хэлсэн. Гэхдээ хувийн компаниуд үйл ажиллагаагаа явуулж байхад бид шууд хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс ороод “наад үнээ буулга” гэж хэлэх нь хууль зүй болон ёс зүйн хүрээнд байж болохгүй. Нөгөө талаасаа ААН-үүд алдагдал хүлээчихээд надтай шүүхдэлцээд явах асуудал үүсэх ч боломжтой. Энэ мэтчилэн зөрчилдөх маргаантай асуудлууд үүсэх тохиолдол байна. Аль болох зохицуулалтын хэмжээнд зөв ойлголцож, ямар ч хүндрэл бэрхшээл саад гарсан гар гараа барилцаад, бодлогоо нэгтгээд, гаргалгаагаа хамт гаргаад, хамтраад урагшилъя гэдэг бодлогыг барьж байна. Бид ойлголцож, хамтарч, урагшлах ёстой. Хувийн хэвшлийг ерөөсөө ад үзэж болохгүй. Хувийн хэвшил нь татвараар төсвийг бүрдүүлж байгаа. Төр ойлгох юмаа ойлгоод хүчээ өгөөд, хувийн хэвшил нь бас ойлгох юмаа ойлгоод хүчээ гаргаад нэгтгээд, хамтраад урагшилъя л гэдэг байр сууринаас хандаж байна.

-Ашигт малтмалын ордын хайгуул өнөөдөр Монгол Улсад ямар түвшинд байна вэ. Энэ чиглэлд хөрөнгө оруулалтыг яаж татах вэ?

-Зөвхөн хайгуулын ажлаар ашигт малтмалын ордыг илрүүлдэг гэж өрөөсгөлөөр ойлгох нь буруу л даа. Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд геологийн региональ судалгааны ажлыг 1:200000-ны масштабын түвшинд бүрэн гүйцэтгэчихсэн.Одоо харин 1:50000-ны масштабын ажил руу ороод байгаа. Энэ ажил 40 хувьтай яваа. Ингэж хийсэн геологийн судалгааны үр дүнд тогтоосон талбайнуудад л эрэл-хайгуул хийх нь хэтийн төлөвтэй байдаг шүү дээ.Өнөөдөр манайд ихэвчлэн ашигт малтмалын хайгуул хийх тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд л эрэл, хайгуулын ажил хийж байгаа.Тодруулбал, нийт нутгийн 3.9 хувийг хамарсан 1643 тусгай зөвшөөрлийн талбайд эрэл-хайгуулын ажил хийгдэж байна. Ашигт малтмалын эрэл хайгуулын ажлыг хувийн хөрөнгөөр гүйцэтгэдэг.Өнгөрөгч 2017 онд гэхэд 130 тэрбум төгрөгийн эрэл-хайгуулын ажил хийгдсэн.Ашигт малтмалын ордын хайгуул нь урт удаан хугацааны ажил шүү дээ.Ихээхэн хөрөнгө оруулалт шаарддаг төдийгүй ашгийн бус, эрсдэл ихтэй. Тиймээс ашигт малтмалын ордын эрэл-хайгуулын ажилд хөрөнгө оруулалтыг татахаар анхаарч байгаа.

-Энэ ажилд хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн татах вэ?

-Нэгдүгээрт, манай улс хайгуулын ажилд дэмжлэг үзүүлэх,тогтвортой удаан хугацааны салбарын бодлоготой байх хэрэгтэй. Тэгж л хөрөнгө оруудагч нарт итгэл төрүүлэх ёстой. Мөн Хөрөнгө оруулагч нарт таатай нөхцөл бүхий тогтвортой хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж, талбайн геологийн судалгаанууд хийгдэж, үр дүнгүүд нь үнэн, мэдээлэл нь ил тод байж чадвал боломж бий. Мөн Засгийн газар хүнд суртал, хээл хахууль, авлигагүй, ил тод байх хэрэгтэй. Орон нутгийнхны хувьд ч эрэл-хайгуулын ажилд хөндлөнгөөс оролцож, хууль бус шаардлага тавихаа болих ёстой. Геологийн хайгуул бол уул уурхайн салбарын ирээдүйг тодорхойлдог.Тиймээс өнгөрсөн нэгдүгээр сард манай яам уурхай, уулын болон баяжуулах үйлдвэрийг хүлээн авах журмыг баталсан. Энэ журмаар Уул уурхайн үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахад шаардлагатай бичиг баримтын тоог 18 болгож багасгасан. Үүгээрээ аж ахуйн нэгжид учирч буй хүндрэл бэрхшээлийг бага ч гэсэн бууруулсан гэж бодож байна.

-Манай Улсад шинээр ашиглалтад орох ямар ямар уурхайнууд байгаа вэ. Та энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Энэ он гарсаар яам уурхай, уулын болон баяжуулах үйлдвэрээ ашиглалтад хүлээлгэн өгөх хүсэлтээ гаргасан 50 аж ахуйн нэгжийн хүсэлтийн дагуу Улсын Комиссыг тухай бүр томилон ажиллуулж, өнөөдрийн байдлаар 33 уурхай, уулын үйлдвэрийг ашиглалтад хүлээн аваад байна. Цаашдаа Гацуурт, Цагаансуварга, Хармагтайн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эрчимжүүлье гэсэн бодолтой байгаа. Сүүлийн үед Дэлхийн улс орнуудын эрчим хүчний хэрэглээ өссөнтэй холбоотойгоор цөмийн эрчим хүчийг ашиглах сонирхол ихэсч байна. Мөн техник, технологийн өндөр хөгжлийг дагаад газрын ховор элементийн эрэлт хэрэгцээ тогтвортой өсч байгаа. Манай улсын хувьд цацраг идэвхт ашигт малтмал болон газрын ховор элементийн нөөц бүхий ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шаардлага тулгараад байна.

-Ер нь ойрын жилүүдэд Уул уурхайд гадны хөрөнгө оруулалт зогсчихсон. Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байгаа юу. УУХҮЯ энэ асуудалд ямар бодлого баримтлах бол?

-Салбарын хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох зорилгоор Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичгийг 2014 онд боловсруулж, УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлж, батлуулсан. Цаашид уул уурхайн үйлдвэрлэлийг өргөтгөхөд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг хамгаалсан эрх зүйн тогтвортой орчинг бий болгох асуудал нэн чухал.Энэ хүрээнд эрдэс баялгийн салбарын давхардал хийдлийг арилгах ажлын хэсгийг байгуулж, салбарт хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжуудад судалгаа, дүн шинжилгээ хийсэн л дээ. Гэтэл судалгаагаар нийт 267 давхардал, 150 зөрчил, 150 хийдэл тогтоосон. Хуулийн төслийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлсэн боловч зарим гишүүдийн хуулийн төслийн талаарх ойлголт муутайгаас үүдэлтэйгээр хуулийн төслийг дэмжээгүй. Манай яамнаас дахин хуулийн төслийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Хуулийн төсөл батлагдсанаар эрдэс баялгийн салбарын хууль тогтоомжийн давхардал, зөрчил, хийдэл арилна. Мөн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч аж ахуйн нэгжүүд, орон нутгийн иргэд төдийгүй төрийн байгууллагын түвшинд үүсээд байдаг хүндрэлтэй асуудлууд шийдэгдэх байх.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Та гадаад хэргийн сайдаар ажиллаж байсан хүн. Одоо энэ салбарт яригдаж байгаа гол асуудал нь Монголын дипломатчийн цус ойртолт буюу удам дамжсан дипломатчдийн асуудал юм. Үр хүүхэд, хамаатан саднаа дипломат албанд томилуулдаг ийм нөхцөл байдал энэ албанд үүссэн нь үнэн үү?

-Үнэн байлгүй яахав. Гаднаас чадалтай, чадвартай залуучууд ирээд дипломат албанд оръё гэхээр хаалттай байна. Яагаад гэвэл дотроо бугшчихсан байдалтай нэлээдгүй удлаа. Энэ асуудлыг задлах гэж би олон ажлыг тухайн үедээ хийсэн. Гэхдээ ямар ч зүйл хийгээд бүтэлгүйтдэг юм билээ. Тухайлбал, би дипломатын академи гэж байгуулж байсан. Энэ академийг төгссөн хэлтэй, устай залуучууд дипломат албыг бэхжүүлж байх ёстой шүү дээ. Шинэ боловсон хүчнүүд дипломат албыг чадваржуулах шаардлагатай шүү дээ Гэтэл миний дараа томилогдсон сайд тэр академийг шууд хааж байсан. Дотроо бугшсан тэр системээсээ гарч ирсэн хүмүүс иймэрхүү өөрсдийнх нь эсрэг зүйлийг эсэргүүцсэн. Энэний үр дүн одоо гарч байна. Өөрсдөө яаж байна гэхээр тагнуулын байгууллагатай сүлбэлдээд боловсон хүчнийхээ бодлогыг бүрэн мэдэлд нь өгчихсөн. Ийм том аюул нүүрлээд байна. Үүнээс улбаалан Монголын гадаад харилцаа маш үр нөлөө, далайц муутай, ур чадвар нь сул болж байна. Тухайн үедээ би зөндөө л тэмцсэн. Манай дипломат алба ерөөсөө дарга нарын хүүхдийг гадны оронд түр хугацаанд амраадаг л болжээ. Москвад гэхэд манай 30, 40 дипломат байдгаас ганц хоёрхон нь орос хэл мэддэг. Мэргэжлийн дипломатч бараг байхгүй. Та бүхэн бүх л элчин сайдын яаманд ажиллаж байгаа хүмүүсийг жагсаагаад үз. Үнэхээр аюулын дохио нүүрлэчихжээ. Угаасаа энэ МАНАН-гийн тогтолцоо үүнийг завхруулсан. Энэ салбарт цус ойртсон ч нэг хэсэг дипломат талдаа явж байсан. Тэгсэн энэ МАНАН чинь дипломатын орон тоог нэмээд эхэлсэн. Гэтэл тэр олон орон тоонд нь ажиллах дипломатууд байхгүй. Тэгээд л хүүхдүүдээ нэмсээр байгаад нэг их хэрэггүй олон орон тоотой, үр ашиг, үйл ажиллагаа муутай болж эхэлсэн дээ. Үүний цаана гол аюул нь Монгол Улсын гадаад бодлого суларч байна. Одоо үүнийг цэгцлэх цаг болсон. Элчин сайдын яамдаа хаагаад тэр мөнгөөр нь гадаадад хэдэн хүүхдийн өндөр үнэтэй цэцэрлэгийн мөнгийг төлье гээд хоёр гурван элчин сайдын яамыг хааж байсан. Ийм гадаад бодлого гэж байдаггүй юм аа. Өөрсдөө хүүхдүүдээ тэнд нь байршуулдаг. Ач, гучаа эндээ өндөр үнэтэй цэцэрлэгт улсын зардлаар явуулдаг. Ердөө зорилго нь тийм болчихоод байгаа. Өмнө нь бол тамхи гэх мэт тээвэрлэдэг байсан. Амьдралдаа нэг л удаа гадаадад сууж байгаа хүмүүст ийм зүйл гардаг. Гэтэл энэ их хэмжээний хар тамхи тээвэрлэнэ гэдэг МАНАН мафийн гадаад дүр төрх олон улсын гэмт хэргийн сүлжээ рүү орсныг илэрхийлж байна. МАНАН дотооддоо эрүүдэн шүүхийг хүртэл зохион байгуулдаг. Хэрэг тохож хонгилоороо оруулж хүний бизнес булааж, дээрэм тонуул хийж байна.

-Та дипломат албанд цус ойртолт бий болсныг үгүйсгэсэнгүй. Ер нь дипломатуудыг яаж сонгон шалгаруулдаг юм бэ. Энэ цус ойртолтыг яаж сэлбэж, цэвэр агаар оруулах вэ?

-Бүх мэргэжлийн сургууль төгссөн дипломат залуучуудаас сонгон шалгаруулалт хийж, хамгийн сайныг нь шилж, дипломат академи байгуулж, тэндээ бэлдэх ёстой юм. Гэтэл дипломат академи нь байдаггүй. Тэгэхээр хүн танил талаараа, дээд албан тушаалтны шахаагаар дипломатчийг сонгож байна. Мөн дотроо байдаг хүмүүсийн хүүхдүүд мэдээлэлд ойрхон учраас дипломатчаар сонгогдох ч юмуу ийм л зүйл бүрэлдчихжээ. Тэгэхээр манай гадаад бодлого жилээс жилд сулрах нь ойлгомжтой. Энд бүхэл бүтэн сүлжээ бий болж байна шүү дээ. Үүнийг ашиглан өөрсдөө орон бүрт л хамаатан садан, бүлэглэлийн хүнээ байршуулж байна.

-Хятадын консулаар суусан тэр хүн хэдхэн жилийн дотор 4.5 тэрбумын орлоготой болчихсон байна гэх юм. Дипломатчийн цалин тийм өндөр байдаг юм уу. Эсвэл мөнгө олох өөр арга байна уу?

-Тэр хүн нь гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа юм биш үү. Тэгэхээр тэр хүрээнд хуулийн байгууллага шийдэх байх. Монголын дипломатчийн цалин нэг үеэ бодвол сайжирсан шүү дээ. Гэхдээ Монголдоо өндөр юм шиг боловч тэндхийн жирийн ажилчдын цалингаас бараг доогуур л байгаа шүү дээ.

-Улсаа төлөөлж байгаа дипломатууд иймэрхүү гэмт хэргийн бүлэглэлд орох боломж тэнд байна уу. Эсвэл манай дипломатчид гадны улсад очихдоо тэр бүлэглэлүүдийг нь олж элсээд байдаг юм уу. 70 кг мансууруулах бодис тээвэрлэсэн хоёр хүн гэхэд томилогдоод удаагүй байсан юм билээ. Тэгэхээр энд сүлжээ бий болчихсон юм болов уу гэх хардлага нийгэмд байна л даа?

-Олон жилийн турш л дипломат паспорт ашиглаж тамхины наймаа явж байлаа шүү дээ. Хар тамхи тээвэрлэх нь арай ховор л доо. Тодорхой баримтууд нь байсан. Гэтэл нөгөө тээвэрлэсэн нөхдүүдийг дахин дахин томилж, тушаал дэвшүүлж толгойг нь илээд л байсан байгаа юм. Ар талдаа түлхээстэй хүмүүс л юм даа. МАНАН-г мафи гэдэг нь эндээс тод харагдаж байгаа юм. Ийм сүлжээ заавал мафиждаг байхгүй юу. Олон улсад мафи хар тамхи, хүний наймаа, зэвсгийн наймаа хийдэг. Энд хуулийн дээр гишгэж, эрүүдэн шүүлт хийж байгаа хүмүүсийн гар хөлөөс гадаадад очоод өөр зүйл хүлээх нь утгагүй шүү дээ. Тэд нар бол ийм л гэмт хэрэг хийнэ. Угаасаа энэ хийж байгаа юмаа үргэлжлүүлэх гэж л дахин томилдог байх. Тодруулбал, өөрийн үндсэн ажлаа хийхгүй, нөгөөх мафийн сүлжээний ажлаа л хийдэг гэсэн үг.

-Иймэрхүү үйлдлүүд Монгол Улсыг муухай харагдуулж байгаа. Дээрээс нь ямар сөрөг үр дагавар байж болох вэ?

-Хэрвээ энэ хууль бус үйлдлүүдийн цаана Монголын төр өөрөө байгаа гэдэг асуудал тогтоогдох юм бол хэцүү. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс санкцанд орно шүү дээ. Монгол Улс бүрэн эрхт, тусгаар тогтносон, НҮБ-ын гишүүн улс гэдэг статусаа ч алдахад хүрнэ. Монгол иргэн бүр хохирно. Айл өрх бүрт мэдрэгдэхүйц хор хохиролтой асуудал байхгүй юу. Үүнийг яаралтай шийдэхгүй бол дэлхий нийтээрээ бидний реакцыг хараад сууж байгаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг судлаачид сайн болсон гэж хэлж байгаа. Энэ хуулийн дутагдалтай зүйлийг та юу гэж харж байна?

-Үндсэн хуулийг өөрчилж байгаа энэ асуудлын цаана МАНАН байгаа л гэж харж байгаа. МАНАН сонгуульдаа бэлдэж байна. Сонгуулийг өөрсдийн хүссэн тогтолцоогоор явуулах гэж байна. Үндсэн хууль дээр олон сайхан өөрчлөлт оруулж байгаа мэт боловч, эцсийн зорилго нь сонгуулийн тогтолцоог өөрчилж, иргэн их хурлын гишүүнийг шууд сонгодог байсныг болиулж, нам сонгуулдаг болж байна. Энэ бол пропорцианаль тогтолцоог Үндсэн хуульд хийх гэсэн ийм л зүйл. Энэ нь Монголд ардчиллыг бүрэн дуусгаж байгаа асуудал. Нам сонгодог тогтолцооны аюул нь сонгуулийн санал хураалтын хяналтыг байхгүй болгодог. Нэр дэвшигчдийг сонгохдоо нам болон намын дарга өөр өөрсдийнхөө хүмүүсийг л дэвшүүлнэ шүү дээ. Харин бусад заалтууд нь зүгээр дагавар гэсэн үг.

-Сонгуулийн тухай хуулиар нэг тойргоор сонгууль явуулна гэж эрх баригчид ярьж байна. Энэ тухай?

-Мэдээж тойргоо томсгох хэрэгтэй. Б.Чимид гуай энэ хуулийг хийхдээ тойргийг бүсчилнэ гэсэн. Гэтэл нөгөө бүлэглэл чинь өөрчилсөн. Одоо харин өмнөх нь болохгүй болоод ирэхээр улс нэг тойрог гэх бас л хяналтгүй тогтолцоо руу оруулж байна. Энэ хуулиар явбал 2000 хүнээс нэгийг нь сонгоно гэсэн үг. Тэгвэл хэцүү шүү дээ. Тэгэхээр шууд пропорцианалиараа л явах байх. Энэ бол сонгуулийнхаа тогтолцоог шийдүүлэх бэлтгэл ажил.

-Та бүхэн ШИНЭ намаараа сонгуульд оролцох байх. С.Жавхлан гишүүн танай намтай тохиролцсонгүй гэх мэт мэдээлэл яваад байна. Энд таны байр суурь?

-С.Жавхлан гишүүнтэй бид нар их хурал дээр л хамтарч асуудлаа ярьдаг. Одоо нам байгуулагдсан. С.Жавхлан гишүүн нам бус учраас өөрөө шийдвэрээ гаргатлаа бид нартай ярилцана. Нам бус хүн намд элсэнэ гэдэг хэцүү шүү дээ. Энд хугацаа хэрэгтэй байх. Бид энэ асуудалд хүлээцтэй хандаж байгаа. Манай намын хувьд сонгуульд яг тэр тойрогтоо амьдардаг хүмүүсийг тэнд нь нэр дэвшүүлэх бодлого баримтална. Тэрнээс би тэндээс гаралтай гэсэн нэг бизнесмэнийг нэр дэвшүүлэхгүй. Сонгуулийн тогтолцоо пропорцианаль руу шилжихээр тойргийн ард иргэдээ төлөөлсөн хүн сонгогдох замыг хаах юм. Шударга хүмүүс төрд гарч ирэх боломж улам л бүрхэг болоод байна.

-С.Зоригийн хэргийг шалгах түр хорооны ажил хэр ахицтай байна?

-Бид маш эрчимтэй ажиллаж байгаа. Сая Олон улсын парламентын холбооны ажлын хэсгийг Монголд ирэх нөхцөлийг бүрдүүлэх бүхий л арга хэмжээг авлаа. Хилсээр хоригдож байгаа Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг яаралтай суллах асуудлыг шийдэхээр эрчимтэй ажиллаж байна. УИХ-ын тогтоол ч гарлаа. Энэ хэргийг үйлдсэн гэмт хэрэгтнүүд нь илрээгүй байхад өөр хүнд хэрэг тохоод хааж болдог юм уу. Ядаж энэ хэргийг буцааж нээх хэрэгтэй. Бас хөөн хэлэлцэх хугацааны асуудлыг нэг тийш нь болгох хэрэгтэй. Түр хороо энэ хэргийг үнэн зөвөөр шийдэхийн төлөө явна. Хилсээр хэлмэгдсэн хоёрыг тэнд нь үлдээгээд хэргийг хаах бидний зорилго биш шүү дээ. Монголын ард түмэн үнэнийг хүсч байна. Гэмт хэрэгтнийг илрүүлэх замыг өнөөдөр хаачихсан байна. Хэргийг өөр хүнд тохоод хаачихсан учраас хуулийн байгууллага хөдлөхгүй байна. Тэр гэмгүй хүмүүсийг суллаж байж, жинхэнэ гэмт хэрэгтнүүдийг хуулийн байгууллага хайж эхэлнэ.

Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатартай хар тамхи зөөсөн дипломат ажилчдын асуудлаар ярилцлаа.

---

-БНТУ-ын Истанбул хот дахь Консулын газрын дэд консул н.Баттүшиг, жолооч н.Эрдэнэбаярын хамт Чех улсаас ХБНГУ-ын хилээр нэвтэрч байх үедээ дипломат дугаартай автомашинтай саатуулагдсан. Энэ үедээ 70 кг геройн буюу хар тамхи тээвэрлэж яваад баригдсан бөгөөд тус улсад хоригдон шалгагдаж байгаа. Уг хэргээс улбаалан Монголын дипломатчид итгэж болох уу, үгүй юу гэдэг эргэлзээ яригдаж эхлээд байна л даа. Эндээс ярилцлагаа эхэлье?

-Энэ хэрэг дээр хүмүүс жигшиж, цочирдсон байдалтай хандаж байгаа. Тэгэх нь ч зөв. Бидний зүгээс ч энэ асуудалд онцгой ач холбогдол өгч ажиллах шаардлагатай. Тиймээс энэ олон улсын шинж чанартай зохион байгуулалттай гэмт үйлдэл дээр онцгой арга хэмжээ авах тухай аль хэдийнэ яриад эхэлчихсэн байгаа. Монгол Улс дангаараа энэ асуудлыг шийдэхэд маш хэцүү. Тиймээс бусад улсуудтай илэн далангүй ярьж, тусламж хүсч байж л үүнийг даван туулна. Итгэлцлийг буцааж авч, ийм зүйлсийг байхгүй болгохын төлөө шаардлагатай бүхий л арга хэмжээг авна.

-Та бүхэн ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-2018 оны эцэст мөн л мансууруулах үйлчилгээтэй эм тээвэрлэсэн гэх асуудал гарсан шүү дээ. Тиймээс бидуг асуудалд анхаарч, өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 15-нд нэгэн тоот бичгийг холбогдох байгууллага руу явуулсан. Тодруулбал, уг тоотод Монгол Улсаас Европт суугаа Элчин сайдын яамд руу чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулъя гэдэг саналыг тавьсан. Ингээд холбогдох байгууллагууд өөр өөрсдийн шугамаараа мэдээллүүдээ авч ажиллаж эхэлсэн. Түүнчлэн би Зүүн Европын улс орнууд руу айлчилъя гэдэг асуудлыг тухайн үедээ тавьсан, тохирсон байсан. Гэтэл өнгөрсөн жил Зүүн Европоор хийх миний хоёр айлчлал дотоодын улс төрийн нөхцөл байдлаас болж хойшлогдсон. Уг нь энэ асуудлыг итгэмжилсэн байдлаар ярихаар төлөвлөсөн байсан. Сая би Зүүн Европын нэг оронд айлчлахдаа гадаад хэргийн сайдтай нь яг энэ асуудлыг ярьж, туслалцаа дэмжлэг хэрэгтэй байна гэсэн. Яагаад гэвэл хил дамнасан бүлэглэлтэй холбоотой учраас бид ил тод асуудлаа тавьсан, нөгөө улс нь ч ийм асуудал дээр бол дэмжлэг үзүүлдэг.

-Та өмнө нь Гадаад харилцааны яаманд ажиллаж байсан. Тэр үед ийм асуудал байсан уу?

-Анх 2008 онд Гадаад харилцааны яаманд төрийн нарийн бичгийн албан тушаалд ирэхэд тамхины наймааны асуудал түгээмэл болчихсон байсан.

-Тэр нь хар тамхи биш, энгийн тамхи биз дээ?

-Тийм. Гэхдээ тамхины асуудал нь даамжирсаар ийм байдал руу орж байна шүү дээ.

Нөхцөл байдал ийм байхад буюу 2009 онд тусгай шийдвэр гаргаж энэ хүмүүстэй тэмцэх шинэ систем боловсруулж, шинэ гэрээ байгуулж, нэвтрүүлсэн. Энэ гэрээнд хар тамхи болон хууль бус аливаа нэгэн наймаанд Монгол Улсын дипломат оролцвол явуулсан бүх мөнгөө та бүхнээс буцааж нэхэмжилж авна. Түүнчлэн та бүхнийг буцаан татаж, орны хүнийг чинь, түүний гэр бүлийг явуулах зардал мөнгийг та нараас гаргуулна. Мөн Монгол Улсын дипломат албаны нэр хүндэд учруулсан хохирлыг нэхэмжилнэ гэдэг ийм гэрээ зурдаг болсон.

-Монгол Улсын дипломат албаны нэр хүндийг яаж нэхэмжлэх вэ?

-Зөөж явсан хар тамхи, хууль бус барааных нь хэмжээний мөнгийг төрд олгуулах юм. Тэгэхээр тэр бизнес нь ашиггүй болж байгаа юм. Бидний хийсэн арга хэмжээний үр дүн гарсан. Гадаад хэргийн яамны үндсэн дипломат 2016 он хүртэл ийм хэрэгт холбогдоогүй. Харин энэ хар тамхитай холбоотой асуудлыг Гадаад харилцааны яам дангаараа зогсоож чадах асуудал биш. Энэ дээр хууль, хяналтын байгууллага орж ирж, бүгдийг нь шалгах ёстой. Үндэслэл байгаа бол намайг ч шалгах хэрэгтэй шүү дээ.

-Та бүхний зүгээс арга хэмжээ авч үр дүн гаргасан юм байна. Тэгвэл шалгагдаж байгаа хоёр хүн танай яамны хүмүүс мөн үү?

– Б.Баттүшиг өмнө нь Бангкок дахь Элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан.

-Тэр жолоочийг та ямар шалгуураар Турк явуулсан юм бэ?

-Өнгөрсөн жилийн томилгоонд энэ хүн ороогүй. Тодруулбал, Туркт томилогдсон хүн явж чадахаа болиод оронд нь энэ хүн явсан.

-Дипломатуудыг яаж сонгон шалгаруулаад байна вэ. Сүүлийн үед мэрит зарчим гэхээс илүү шахааны хүмүүс маш их явж байна шүү дээ. Монголын дипломатуудын хувьд цус ойртолт бий болжээ гэж байна. Тухайлбал, үе дамжсан дипломатч гээд л. Энэ цусыг сэлбэх цаг болсон юм биш үү?

-2012 онд би яамнаас гарсан. Үүнээс хойш энэ яаманд ажиллаж хөдөлмөрлөж яваа хүмүүс асуудалд ороогүй байна. Дипломатын хүүхдүүд яаманд байгаа л байх. Гэхдээ шалгалтаа өгөөд л ажиллаж байгаа хүмүүс шүү дээ. Тэрнээс онцгойлоод авч үзээд байгаа зүйл байхгүй.

-Баригдсан нь л энэ хоёр болохоос бусад Элчин сайдын яам ч иймэрхүү зүйлс хийж байгаа гэх хардлага явж байна л даа. Бусдыг нь шалгах уу?

-Шалгана. Одоо бол Европт, Туркт байгаа Элчин сайдын яамдыг шалгана.

-Яамны зүгээс тэр хоёр хүндээанхааруулах боломж байсан уу. Заавал Германд очиж баригдтал нь асуудлыг явуулах шаардлага байсан уу?

-Мэдээж бид урьдчилан сэргийлж ажиллахыг эрмэлздэг. Гэхдээ гэмт сэдэл тээх болсон хүнийг дарга нь байтугай гэргий нь ч мэдэхгүй шүү дээ. Тамхины наймааг бид зогсоон шийдэж болж байсан. Гэтэл хар тамхи бол бол огт өөр. Үндэстэн дамнасан бүлэглэлтэй хийгдэж байгаа нууц ажиллагаа. Тиймээс бид үндэсний болон түнш орнуудын дэмжлэгтэйгээр ажиллах хэрэгтэй. Тэгвэл бид хөдлөх болгонд нь тэднийг баривчилж байх боломжтой. Ингэвэл бид үр дүн гаргана. Ер нь ийм хүмүүсийг гишгэх газаргүй болгоно.

-Энэ хоёр хүнийг эх орондоо ялыг нь эдлүүлэх буюу ялтан солилцоо явуулах уу?

-Тэндээ асуудал шийдэгдэнэ. Бид Монгол Улсын иргэн гэдэг утгаар нь өмгөөлөгчийг нь авч өгөх ажилд анхаарал, хяналт тавихаас өгсүүлээд анхаарч байгаа.

-Консулын газрын ажилтнуудын цалин хөлс хэр байдаг вэ. Хэцүү байдаг гэх зүйлс ярьдаг юм билээ?

-2009 онд гадаадад ажиллаж байгаа дипломатуудын цалинг уг нь сайн нэмүүлсэн. Тиймээс энэ хүмүүс тийм юм ярих эрхгүй. Тэдний хувьд нэг алдвал хэчнээн олон жил томилогдох боломжоо алдана шүү дээ.

-Энэ асуудлаар таныг шүүмжлээд л байгаа.

-Энэ тамхины хэрэг өчнөөн жил болж байхад хэн арга хэмжээ авав? Би ямар их мөнгө, эрх мэдлийн эсрэг босч, үүнийг хийсэн гэж бодож байна.

-Та албан тоот гаргаж, системын бодлого гаргаж, тамхины эсрэг тэмцжээ. Гэтэл таныг огцрох ёстой гэж хүмүүс үзээд байна л даа?

-Би албан тушаалтай зууралдахгүй ээ. Албан тушаал гуйж үзээгүй хүн. Монголын цагдаа хулгайн эсрэг зөндөө л тэмцэж байна. Гэтэл хулгай зогсоогүй байна гээд цагдаагийн даргыг өөрчлөөд байвал хэцүү. Би энэ бүхэнтэй чадлаараа тэмцсэн. Энэ хангалтгүй гэж үзэж байвал өөр асуудал. Өөр сайд ирлээ гэхэд үүнтэй яаж тэмцэх вэ. Би хийх ёстой ямар ажлыг хийгээгүй байна вэ. Одоо энэ хийж байгаа ажлын үр дүн гарна шүү дээ. Ямартай ч олон жил нийгмээрээ бодит үр дүнгүй бухимдаж ярьсан асуудлыг шийдэж өгөөд явсан. Хэн ч сэдээгүй арга сэдэж хэрэгжүүлсэн. 5 жилийн дараа эргээд ирэхэд тодорхой хэмжээгээр назгайрсан байсан. Буцаагаад хумина.

-Туркийн элчин сайдын яамнаас өөр сэжиг бүхий газрууд бий юу. Та бүхэн шалгах уу?

-Бид бүгдийг нь л хянаж байгаа.

-Монгол Улсаас БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөх хотод суугаа Ерөнхий консул Д.Мөнх-Эрдэнэ нь урд хөршид гэмт хэрэгт холбогдсон тухай мэдээлэл бий. Энэ тухай?

-Бид тэр хүнийг эгүүлэн татах тухай өөрт нь мэдэгдсэн. Тэнд хэрэг үүсээд шалгагдаж байхад нь бид дипломат эрх ямбаар хамгаалаад эгүүлэн татаж болохгүй. Хэрэв тэгвэл бид ард нь зохион байгуулж, оролцоод байгаа юм шиг байдал үүснэ шүү дээ. Бид тэнд нь шалгуулах үйл ажиллагаанд саад болохгүйн үүднээс тайлбар өгөх хэмжээнд эрх ямбыг нь нээж өгч байгаа.

-Энэ хэргээс улбаалж, хоёр улсын харилцаа, Монголын нэр төр, эдийн засагт нөлөөлөх үү?

-Бид энэ хүн ээ өмөөрсөн бол нөлөөлнө. Гэтэл эсрэгээрээ бид ийм хүмүүстэй тэмцэж байгаа байхгүй юу.

-Маргааш та байнгын хорооны хуралдаанаар хар тамхитай холбогдсон дипломатуудын талаар мэдээлэл хийх юм билээ. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Тэр мэдээлэл бэлтгэгдэж байгаа.

-Хар тамхитай холбоотой асуудлыг ҮАБЗ-д хүргүүлэх үү?

-Үүнийг тусгайлан танилцуулга бэлдэж, оруулна.