Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Хүний амьдралын гэгээн сайхан дурсамж бүхэн хүүхэд настай холбоотой байдаг биз ээ. Тэр дундаа эрдэмд шамдан суралцаж явсан нэг ангийнхан нь хэний ч сэтгэлд дотно санагддаг нь гарцаагүй. Өтөл болсон хойноо ч гэсэн ангийн хүүхдүүдээ санан дурсаж сэтгэлээ бүлээцүүлдэг хүн олон. Бие биенийхээ сэтгэлд насан туршийн дурсамж бүтээхээр хамтдаа суралцаж буй хүүхдүүдийг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа урьсан юм. Тэд бол Ататуркийн нэрэмжит нийслэлийн тавдугаар бүрэн дунд сургуулийн 4дангийнхан. Ангийн багш нь Боловсролын тэргүүний ажилтан Ц.Нарантуяа. Тэрээр 2013 онд зургаахан настай хүүхдүүдээ хүлээж авч “А” үсэг заажээ. Тэр үед зургаан настнууд хичээлээ хийх гэж бөөн инээдэм болдог байсан гэнэ. Зарим нь хичээл орж байхад унтах цаг болж байгаа эсэхийг асуудаг, зарим нь хоол нэхэж сандаргаад их л хөгтэй байжээ. Одоо бол сурагчийн амьдралдаа дасчихсан нь мэдээж. Өөрсдөө бие дааж хичээллээд, багшийнхаа үүрэг даалгаврыг биелүүлээд сурчихаж. Өчигдөр сургууль дээр нь очиход Хүн-байгаль хичээл орж байв. Бүгд л дор бүрнээ хичээлдээ мэрийгээд гаднаас хүн орж ирж байгааг анзаарч байгаа ч шинжгүй сууцгаах ажээ. Багш нь “Манай ангийн хүүхдүүд бусдаас илүү хариуцлагатай болсон санагддаг. Багш ангид байх, үгүй тэгтлээ чухал биш. Хичээлийн цаг дээр хийх ёстойгоо л хийнэ. Ер нь өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлэхгүй байна гэж байхгүй дээ” гэж байлаа. Гэхдээ мэдээж хэрэг хүүхдүүд л болсон хойно дүрсгүйтнэ. Ангийн дарга Б.Бишрэл “Манай ангийнхан их завсарлагаанаар ёстой нэг сайн сахилгагүйтэж авна. Яагаад тэгдгийг мэддэггүй ч арван минутад хамаг биеийнхээ чилээг гаргаад сайхан сахилгагүйтээд авдаг” гэлээ. Түүний хэлснээр их завсарлагаанаар нэг мөсөн сайн сахилгагүйтэж ийш тийшээ гүйчихдэг болохоор хичээлийнхээ цаг дээр элдэв зүйлд сатааралгүй анхаарлаа хандуулдаг гэнэ. Тиймээс ч 4Д ангийнхны бахархал бол нэгэн жигд байдал. Сурлага, спорт, урлагаар ер нь л бол нэгэн жигдхэн. Аль нэг хичээл, эсхүл спортын төрлөөр бусдаасаа гоц ялгардаг хүүхдүүд байдаг ч хамт олныхоо амжилтаас татаж чангаах нь үгүй. Эдний анги 49 хүүхэдтэй. Тэднээс О.Алтангадас, Д.Анхбилэг, Б.Бишрэл, Э.Болор-Од, Б.Бархас, Г.Ганбат, Б.Мөнх-Оргил, Н.Улсболд, Д.Хосбаяр, С.Эрдэнэсолонго, Б.Учир нар математикаар бусдыгаа тэргүүлнэ. Нэг ёсондоо тооны хичээлд толгой цохидог хүүхдүүд. Тэгвэл Г.Анхцэцэг, М.Агиймаа, М.Ану-Үржин, У.Жаргалмаа, Д.Мөнгөнсарнай, Д.Мишээл, Б.Номиндэлгэр, М.Шинэбилэг, М.Шинэгэрэл нар монгол хэлний мундагчуул. Тэд хэл, уран зохиолынхоо хичээлд бусдаасаа арай илүү шамддаг гэсэн. Магадгүй тэдэн дундаас ирээдүйн алдартай сэтгүүлч, зохиолч, хэл шинжлэлийн эрдэмтэд төрөн гарах биз. Харин спортоор анги хамт олноо манлайлдаг нь Б.Сүхбат, Л.Тэргэл, Б.Тэмүүлэн, М.Тэмүүлэн, Г.Чинхүслэн, Б.Энэрэлт-Од, У.Эрдэнэбадрах, Э.Эрдэнэ-Очир, Б.Батмандах, Н.Жамц, Д.Нандинцэцэг нар. Тэд ихэнх нь хөлбөмбөг, сагсан бөмбөгт сонирхолтой. Аливаа уралдаан тэмцээнд ангийнхнаа манлайлан оролцож бусдынхаа итгэл найдварыг тээнэ. Өнгөрсөн намар болсон сургуулийн аварга шалгаруулах хөлбөмбөгийн тэмцээнд оролцож паралель анги болон тавдугаар ангийн хөвгүүдийг ядах юмгүй хожжээ. Харин хэсгийн аваргын төлөө өөрсдөөсөө хоёр насаар ах буюу зургадугаар ангийнхантай ана мана үзэлцээд хожигдсон гэсэн. Урлагаар гэвэл А.Ананда, Ө.Мишээл, Б.Маралмаа, Э.Номин-Эрдэнэ, Г.Нандин-Эрдэнэ, Б.Номингоо, Г.Оюу-номин, О.Төгөлдөр, Б.Хүслэн, Б.Ялгуун, Г.Мөнхжин нар тэргүүлдэг юм байна. Эд дуулж, бүжиглээд урлагийн үзлэгт санаа зовох зүйлгүй болгочихдог гэсэн. Бас О.Өнөболд морин хуурдаад Н.Санчир ерөөл хэлчихнэ. Тэдэнтэй зэрэгцээд У.Цэнгэлмаа, Т.Оюунгэрэл хоёр уран нугарчихдаг гээд бодохоор урлагийн бүхий л номер гарах боломжтой харагдаж байгаа юм. Эдний сургууль Хүүхдийн урлан бүтээх төвтэй ойрхон болохоор янз бүрийн дугуйланд явдаг хүүхэд олонтой. Н.Анужин, Х.Мөнгөнбагана, Э.Болор-Од гурав жигтэйхэн гоё зурдаг бол О.Маргад зохион бүтээх авьяастай. Бие даан тэмцээн уралдаанд оролцсон түүх гэвэл зөндөө. Ангийн дарга Б.Бишрэл л гэхэд өчигдөр биднийг очиход алтан медаль зүүчихсэн сууж байна. Тэрээр Монголын оюун ухааны академиас зохион байгуулсан “Түргэн бодолтын IV тэмцээн”-д оролцоод түрүүлжээ. Мөн Б.Учирын гаргасан амжилтуудыг бичээд барахааргүй юм билээ. Ангийнхан нь түүнийг “Манай ангийн гавал” гэж байна лээ. Бүх л төрлийн хичээлдээ онц сурч сургууль, дүүрэг, нийслэл, улсын олимпиадаас медальтай ирдэг гэсэн. Мөн Э.Болор-Од байна. Тоо, монгол хэлнийхээ хичээлээр ангийнхнаа тэргүүлдэг. Энэ жил дүүргийнхээ математикийн олимпиадад оролцоод IV байр эзэлсэн байна. Б.Ялгууны тухайд Монголын хүүхдийн ордны дууны дугуйланд явж олон амжилт гаргаж байгаа юм билээ. Бүр өөрийн гэсэн хамтлагтай болчихоод уран бүтээлээ эхлүүлсэн гэнэ. Ийм л төрөл бүрийн авьяастай хүүхдүүд нэг ангид суралцаж байна. Ангиараа тэмцээн уралдаанд оролцоод амжилт гаргаж байсан түүх ч олон. Өчигдөр л гэхэд сургуулийнхаа дуу хөгжмийн тэмцээнээс зохион байгуулсан бишгүүр хөгжмийн тэмцээнд оролцоод дүнгээ хүлээж байна гээд догдолчихсон байна лээ. Тэд энэ удаагийн тэмцээнд “Зун цаг”, “Хөгжилтэй хоёр галуу” дуунуудыг бишгүүр хөгжмөөр тоглосон тухайгаа сонирхуулаад хөгжимдөж үзүүлэв. Завсраар нь дуугаа бас дуулах юм.

Эдний ангийнхан 9-10 насны хүүхдүүд. Тиймээс тоглоом наадмаас ангид байна гэж үгүй. Хөвгүүд нь бөөнөөрөө нийлж аваад хөлбөмбөг тоглоно. Тавдугаар сургууль бусад сургуульд тэр бүр байдаггүй хөлбөмбөгийн маш гоё талбайтай болохоор сурагч хөвгүүд энэ спортод илүүтэй дурлана. Хөвгүүд хичээлээ тарахаар ёс юм шиг талбайд гарч 30 минут тоглочихоод харьдаг ажээ. Бүр ангиасаа баг гаргачихаж. Заримдаа ангиараа хоёр хуваагдаж байгаад тоглочихно. Эсхүл өөр ангийнхантай өрсөлдөнө. Хожих бүртээ өөрсдөөрөө бахархаж урамшдаг болжээ. Одоо бол хөвгүүд ирээдүйгээ Аваргуудын лигт оролцож байгаагаар төсөөлдөг гэсэн. Бүгдээрээ биш юмаа гэхэд ганц нэг хүүхэд дэлхийн лигийн тэмцээнд оролцоод тоглож байх магадлал өндөр гэж ярина лээ. Харин охид чөлөөт цагаараа хайч, чулуу, даавуу гэж тоглоно. Бас хичээлээ тарахаар сургуулийнхаа гадна талбайд чертадаж тоглож байгаад гэр гэр рүүгээ явдаг гэж байлаа.

Дөрвийн “Д” ангийнхны ирээдүйн мөрөөдлийн талаар хэсэг ярилцав. Хөвгүүд бол алдартай хөлбөмбөгчин болох тухай ярьж байв. Бас барилгын инженер, цагдаа, компанийн захирал болно гэж байлаа. Гэтэл нэг нь дундуур орж ирээд “Улстөрч болох хоёр, гурван хүүхэд байгаа. Гэхдээ нэрийг нь хэлээд яахав” гэдэг юм даа. Хэвлүүхэн ярьж байгааг нь сонсоод инээдээ барьж дийлэхгүй шахам болов. Яагаад нэрийг нь хэлэхгүй гэж хэмээн асуухад ичсэн бололтой цаашаа гүйгээд явчихна лээ. Харин охидын тухайд бага насны ихэнх охидын мөрөөддөг шиг загвар өмсөгч болохыг хүсдэг ажээ. Загвар өмсөгч болоод урт тайзан дээр гоё хувцастай алхана гэж ичингүйрэн ярьж байв. Мөн багш, эмч, зураач, жүжигчин, дуучин, эстрадын од болох мөрөөдөлтэй хүүхдүүд ч байсан. Ирээдүйн мөрөөдлөө бодит болгохоор эрдэмд хамтдаа шамдаж буй 4Д ангийнхны амжилтын түүхээс хуваалцахад ийм байна.

Эдийн засгийн ухааны доктор Ч.Хашчулуунтай ярилцлаа.

---

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд тээг болоод байсан УИХ-ын тогтоолыг уржигдар Төсвийн байнгын хороон дээр хүчингүй болголоо. Хэр зөв шийдвэр гаргав?

-Ер нь бол аливаа том төслийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд дотоодын ханган нийлүүлэгчдийг түлхүү оролцуулах нь хөгжлийн бодлогын нэг суурь байдаг. Гэхдээ манайд дотоодын аж үйлдвэр, үйлчилгээний салбар төдийлөн сайн хөгжиж чадаагүй байгаа. Тэгээд ч ямар нэгэн хуульд дотоодын банкаар дамжуулан гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирэх ёстой гэж хуульчилсан заалт байхгүй. Аж үйлдвэрийн бодлого батлагдах үед үйлдвэржилтийн тухай хууль тогтоолтой холбоотой хэд хэдэн заалт орсон. Банк, санхүүгийн хувьд заавал Монголын банкаар гүйлгээ хийх ёстой гэсэн хуулийн заалт байхгүй. Түүнийг ойлгосон болов уу. Дээрээс нь Монгол Улс Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болоод 20 орчим жил болж байна. Гишүүн байгууллагын хувьд дотоод, гадаадын компаниудыг үл ялгаварлах зарчимтай. Тиймээс гадаад, дотоодын банк гэж ялган гадуурхаж болохгүй. Ер нь тэгээд Монголын банк гэдгийг тодруулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, ХААН банк Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг нь үнэн. 10 жилийн өмнө гадаадын хөрөнгө оруулагч уг банкийг худалдаад авчихсан шүү дээ. Монголын банк мөн, бишийг мэдэхгүй юм. Монголын банкуудын хувьцаа гаднын хөрөнгө оруулагчдад байдаг. Тиймээс Монголынх гэж хэлэх хэцүү гэж ярих хүн ч байдаг. Тэр талаасаа аваад үзэхээр тогтоолын санаа зөв боловч заалт, томьёолол нарийн утга учраа илэрхийлж чадаагүй байсан.

-Рио Тинтогийн зүгээс уг тогтоолыг эсэргүүцэж байсан нь зөв юм биш үү. Монголын арилжааны банкууд тэдний оруулж ирж буй хөрөнгөнд баталгаа ч гаргаж өгч чадахгүй биз дээ?

-Банк гэдэг чинь аливаа харилцагчийн мөнгийг хариуцлагатай хадгалах үүрэг хүлээдэг. Энэ талын тусгай үүрэгтэй. Бидний хэлсэн банкаар мөнгөн гүйлгээ хийнэ гэдэг хэцүү. Ямар ч компани тухайн банкны нэр хүнд, эрсдэл хүлээх чадвар, мөнгө хэр зэрэг найдвартай хадгалж чадах вэ, хэрэгтэй үед гаргаж өгч чадах уу гэдгийг нарийн судалдаг. Компани бүр харилцагч банктай, тэндээ харилцах данстай байж гүйлгээгээ хийлгэдэг. Томоохон байгууллагууд бол тэр банктайгаа удаан хугацаанд харилцаж байдаг учраас түншлэгч болчихсон байх жишээтэй. Эрсдэл талаасаа гэвэл Рио Тинто бол дэлхийн хэмжээний том компани. Маш их хэмжээний гүйлгээ хийгдэж байгаа. Тэр утгаараа эрсдэл даах чадвар сайтай, том банкны сүлжээгээр гүйлгээ хийх сонирхолтой байдаг. Тэрийг буруутгах арга байхгүй. Ямар ч байгууллага өөрийнхөө мөнгө төгрөгийн алдагдалгүй, бүрэн бүтэн байгаасай гэж бодно шүү дээ. Рио Тинто ч гэсэн тийм сонирхолтой. Гэтэл манай банкуудын эрсдлийн үнэлгээ ямархуу байгаа билээ. Банкуудын эрсдлийн үнэлгээ тухайн улсынхаа эдийн засгийн эрдслийг даах үнэлгээтэй адил түвшинд байдаг. Өнөөдөр манай улсын үнэлгээ ямар байгаа билээ дээ. Нэлээн эрсдэлтэйд тооцогдож байгаа. Банкууд ч тэр хэмжээний эрсдэлтэйд тооцогдоно. Ийм байхад эрсдэл багатай, найдвартай түнш банкаараа гүйлгээ хийх сонирхолтой байгааг ойлгосон нь сайн хэрэг. Бас нэг зүйлийг ойлго. Манай УИХ Монголын компаниуддаа аль банкаар гүйлгээ хийхийг нь заадаггүй биз дээ. Тийм байж гадны компаниудыг аль банкаар ямар гүйлгээ хийхийг заагаад байх утгагүй.

-Хэрэв саяын тогтоолыг баталсан бол гадны хөрөнгө оруулагчдад их эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэх байсан байх?

-Том гэрээ хийхдээ санхүүгийн үүргийг дотоодын компаниуд гүйцэтгээсэй гэсэн санаа байсан. Гэхдээ тийм заалт одоогоор ямар ч хуульд байхгүй. Монгол Улс хууль эрхзүйт орон учраас хуулийнхаа хүрээнд л ажиллана шүү дээ. Хөрөнгө оруулагчид Монголын хуулийн орчныг судалж байгаад орж ирж байгаа. Харанхуй орж ирнэ гэж хэзээ ч байхгүй. Ихэнх салбарын хуулийг нарийн судалсны үндсэнд Монголд хөрөнгө оруулах эсэхээ шийдэж байгаа. Тэгээд ч тогтоол хэвээрээ үлдээлээ гэхэд өмнө нь байгуулсан гэрээнд хамаарахгүй. Ер нь гадны хөрөнгө оруулагчдад шаардлага хангахгүй банкаа санал болгож тулган шаардах ёстой юм уу. Тэгээд ч эцсийн эцэст хүсээд байгаа зүйл нь хөрөнгө оруулалт уу, Монголын банкаар мөнгө эргэлдүүлэх юм уу. Энийгээ ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалт орж ирээд ажлын байр нэмэгдүүлж, татвараа төлж л байвал ямар банкаар гүйлгээ хийх нь хэнд хамаатай юм бэ. Заавал Монголын банкаар гүйлгээ хийхийг шаардахаар хөрөнгө оруулагч нар орж ирэхгүй байвал яах вэ.

-МАН-ын бүлгийн зарим гишүүн ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хойш нь тавья. Нүүрсний үнэ өсөж байгааг ашиглая гэсэн гаргалгаа хийсэн байх. Тийм боломж бидэнд бий юү?

-Нүүрс ч бай, зэс ч бай уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өдөр бүр хэлбэлзэж байдаг. Одоохондоо өсөлттэй байгаагийн шалтгаан нь Австрали, Хятадад болсон байгалийн гамшигтай холбоотой. Тэрнээс болж өнгөрсөн намраас хойш үнийн өсөлт бий боллоо. Гэхдээ өсөлт мөнхийн зүйл биш шүү дээ. Австралийн уурхайнууд хэвийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулаад эхэлвэл эргээд үнэ буурна. Тэр үед бидний асуудал дахиад сөхөгдөнө. Тэгээд ч манай улсын гол асуудал төсвийн сахилга баттай холбоотой. Төсвийн тогтолцоо үрэлгэн, үр ашиг муутай байна. Тэрийгээ засах ёстой. Ингэж засахад ОУВС-д найдах бас хэрэггүй. Өөрсдөө л дор бүрнээ хичээх хэрэгтэй байна. ОУВС тусламж өгье гэж байгаа нөхцлийг ашиглах нь зүйтэй. Таван тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл өгнө гэдгийг санах хэрэгтэй. Эдийн засаг хүнд байгаа ийм үед улс орон хэвийн хэмжээнд хөгжөөд яваасай гэж бодож байвал ОУВС-гийн тавьж буй шаардлагыг хүлээж авах нь зөв.

-Ер нь бол ОУВС-гийн тавьж буй шаардлага зүй ёсных биз дээ. Монголчуудыг л чангалах гээд байгаа мэтээр хүлээж авах юм?

-Шаардлага их энгийн. Танай улс төсвийн алдагдалтай байна, төсвөө хийхдээ хэтэрхий улс төрөөс хараат байна, мэргэжлийн бус байдлаар төлөвлөж байна, зардал өндөр, орлого бага учраас улс орны санхүү тэсэхгүй байгаа учраас ерөнхийд нь балансалъя гэсэн хүсэлт тавьсан. Мэргэжлийн талаас авч үзвэл үнэхээр тийм л байдал харагдаж байна. Сүүлийн хэдэн жил эдийн засгийн буруу тогтолцоогоор явсаар өнгөрсөн онд төсвийн алдагдал түүхэндээ байгаагүй хэмжээнд хүрсэн. Ийм байхад үүнийгээ ухамсарлахгүйгээр ОУВС буруу зүйл хэлж байна гэж зүтгээд байх нь оновчгүй. Зөв зүйтэй хэлж буйг ойлгож хүлээж авах хэрэгтэй байна. Тэдний хэлж буйгаар хэрвээ тогтолцоогоо сайжруулахгүй бол ямар ч хэмжээний мөнгө өгөөд хэрэггүй гэж байгаа шүү дээ.

-Долоон төрлийн татвар нэмснийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ямар ч улс оронд татварын нэмэгдлийг сайхнаар хүлээж авдаггүй. Нэмэхдээ ч гэсэн их нямбай хэлэлцдэг. Жишээлбэл, Япон улс НӨАТ-таван хувь байсныг найман хувь болгох гэж бараг арван жил хэлэлцэж байж шийдлээ шүү дээ. Уг нь манайд Японоос ч илүү нямбай бодлого хэрэгтэй байгаа юм. Хэрэгжүүлж буй татварын бодлого дээр хэд хэдэн дутагдалтай зүйл харагддаг. Татвар төлөгчийн зүгээс харахад хамгаалалт багатай, тэнцвэргүй тогтолцоотой. Татварын тэлэлт ихээхэн хязгаарлагдмал. Голдуу гаднаас бараа оруулж ирвэл татвар төлдөг.

Үйлдвэрлэл эрхлэх тал дээр дэмжлэг байдаггүй. Гэсэн мөртлөө малчид, ченжүүд төрд нэг ч төгрөгийн татвар төлөхгүй байна. Сая Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлчихлээ. Ингэхээр компаниуд давхар баланс хөтөлж байна, татвараас зугтах арга хайж эхэллээ. Овоо нэг татвар төлөөд сурч байтал тодорхой хугацааны дараа татварын өршөөл гаргадаг. Тэр нь утгаа алдаж байна. Бараг татвар төлөхгүй байж байгаад өршөөлд хамрагдъя гэх сэтгэхүйтэй болгож байгаа юм. Энэ бол туйлын буруу.

УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.

---

-Байнгын хорооны хуралдаан дээр Үндэсний төлбөрийн системийн тухай хуулийг хэлэлцэж байна. Энэ хууль батлагдахын ач холбогдол юунд оршиж байна вэ?

-Үндэсний төлбөрийн системийн тухай хууль бол өмнө нь манайд байгаагүй цоо шинэ хууль. Энэ хуулийг Засгийн газрын зүгээс өргөн барьсан. 1990 оноос хойш манай улс банкны хоёр системтэй болсноос хойш санхүүгийн систем өргөжсөн. Үүнийгээ дагаад төлбөр тооцооны платформ ч гэсэн өргөжсөн. Харин энэ хуулийн хамгийн чухал ач холбогдол нь сүүлийн үеийн дэлхий нийтийн чиг хандлагатай холбоотой. Орчин үед дэлхий нийтээрээ цахим эринд амьдарч байна. Үүнийг дагаад банк, санхүүгийн систем ч гэсэн технологийн дэвшилд хүрсэн цахим хэлбэрээр өргөжиж байгаа. Тэгэхээр үүнийг уг хуулиар зохицуулах юм. Зохицуулахаас гадна цахим төлбөрийн системийг дагасан маш олон бизнесийн боломжууд бий болж буй учраас түүнийг нээж өгч, оролцогч талуудын статусыг маш тодорхой болгож өгөх юм. Дээрээс нь Төв банк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос хэрхэн хяналтдаа байлгах вэ, шинэ боломжуудыг яаж тодорхой байлгах вэ гэдэг талаар зааж өгнө. Тиймээс энэ хууль цаг үеэ олсон хууль. Өнөөдөр баталлаа гэхэд маргаашнаас амьдрал дээр хэрэгжээд явах бүрэн бололцоотой.

-Банкууд шилжүүлэг хийхэд нэг хувийн шимтгэл авч байгаа. Үүнийг 0.6 болгоно гэж ярьж байна лээ. Тийм боломж бий юү?

-Аливаа банкны зуучлалын өртгийг өрсөлдөөний зарчмаар буулгах боломжтой. Нэг ёсондоо өрсөлдөөний зарчмаар өөрөө өөрсдийгөө зохицуулж явах ёстой. Төв банкны зүгээс өрсөлдөөнийг дэмжих сувгаар л оролцох боломжтой. Түүнээс биш захиргаадах, дарангуйлах аргаар оролцож болохгүй. Бид ийм сонголт хийгээд 27 жил банк, санхүүгийн системээ хөгжүүлээд явж байна. Зах зээлийн өрсөлдөөнд даатгахаас өөр аргагүй.

-Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцэж байна. Гэвч арилжааны банкууд уг хуульд тийм ч таатай хандахгүй байх шиг байна?

-Банкууд уг хуулийг эсэргүүцэж байгаа гэж бодохгүй байна. Банкуудын хувьд энэ хуультай зохицож ажиллах хэрэгтэй. Хууль батлагдсанаар банкуудын бизнесийг булааж авах гэж байгаа, эсхүл шинэ хуваарилалт хийх гэсэн зорилго огт байхгүй. Нэг зүйлийг олж харах ёстой. Санхүүгийн зах зээлийн нийтлэг эрх ашиг олон нийтийн төлөө байх хэрэгтэй. Нийт санхүүгийн зах зээлийн эцсийн хэрэглэгчдийн төлөө төрийн болон арилжааны банкны бүх зохицуулалт, үйлчилгээ явагдаж байдаг. Олон нийтийн эрх ашиг, эрэлт хэрэгцээ юунд чиглэж байна вэ гэхээр урт хугацаатай, өртөг багатай, хүү багатай, тогтвортой санхүүгийн бүтээгдэхүүн рүү хандаж байгаа. Тэгэхээр өнөөдөр бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй байгаа зүйлийг зах зээл рүү хэн нийлүүлж чадах вэ. Үүнд төрийн зохицуулалт хийж, нээлттэй бодлого барих ёстой. Нөгөө талаасаа гэвэл энэ нь өрсөлдөөн. Өрсөлдөөнийг төр дэмжих ёстой. Ард олон болон эдийн засагт хохиролгүй байдлаар өрсөлдөөнийг дэмжье. Ер нь банкууд сүүлийн 27 жил шинэ тогтолцоогоороо маш сайн хөгжиж ирсэн. Ард иргэдэд санхүүгийн үйлчилгээг маш сайн хүргэж байгаа. 2000 оноос хойших бизнесүүдийг хараад байхад банкны салбар шиг технологийн дэвшил хийж, дэлхийн стандартыг нэвтрүүлж байгаа салбар цөөхөн. Яахав сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбар хөгжиж байгаа. Гэхдээ хөгжлийн түвшнээрээ банкны систем тэргүүлж байгаа гэж боддог. Цаашид манай улсын эдийн засаг тэлнэ. Тэлэхийн хэрээр санхүүгийн хэрэгцээ улам нэмэгдэнэ. Түүнийг банкны систем дангаараа хангаж чадах уу, үгүй юү гэдэг асуудал гарна. Хэдийгээр банкны систем хөгжөөд байгаа ч гэлээ нөгөө талдаа хоёр дахь санхүүгийн зах зээл болох хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлж чадаагүй. Тиймээс банкны зах зээлийн эх үүсвэр ганцхан хадгаламжийн тогтолцоон дээр тогтож ирсэн. Хэрэв хөрөнгийн зах зээл адилхан хөгжөөд ирсэн бол банкууд ганцхан хадгаламж биш хөрөнгийн зах зээл дээр хөрөнгө оруулалт татаж хямд өртөгтэй, бага хүүтэй зээл олгох боломж бүрдэх байсан. Ингэж чадаагүй болохоор хадгаламжийн хүүгээрээ өрсөлдөж өнөөдрийг хүрлээ. Тиймээс санхүүгийн зуучлалын бүтээгдэхүүний үнэ буурч өгөхгүй байгаа юм.

-Тэгвэл хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд яах ёстой юм бэ?

-Бид яриад л байдаг, яриад л байдаг. Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд нэмэр болоосой гэдэг үүднээс Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг хамтран өргөн барьсан. Үүнийг банк, банкирууд эсэргүүцээд байх шаардлагагүй.

-Уг хууль батлагдчихвал гадны банк орж ирэх нөхцөл, боломж бүрдэнэ гээд байгаа биз дээ?

-Гадны банк манай улсад орж ирэх эсэх нь цаг хугацааны л асуудал. Одоогоос зургаа, долоон жилийн өмнө буюу эдийн засаг мундаг өссөн байх үед ийм хуультай байсан бол гадны банкууд уралдаад орж ирэх байсан биз. Харин өнөөдрийн эдийн засгийн өсөлтгүй, идэвхжилгүй, бизнес зогссон, улсын зээлжих зэрэглэл –B түвшинд оччихсон байхад хэн манайд бизнес хийх гэж орж ирэх вэ дээ. Тийм байлаа гээд энэ хуулийг хойшлуулж болохгүй. Батлах ёстой цаг хугацаа нь аль хэдэн жилийн өмнө өнгөрчихсөн. Хэрэв бид банкны системээ гадаад зах зээлтэй харьцуулж харъя гэвэл Сингапур, Люксембург гэхээсээ илүүтэй хуучин зүүн Европын улстай харьцуулах хэрэгтэй. Тэд 1990 оны үед яг манайх шиг тогтолцоотой байлаа. Бүгд ганцхан төв банктайгаа харьцдаг байсан. Харин 17 жилийн өмнө буюу 2000 оны үед банк санхүүгийнхээ системд либераль бодлого баримталж баруун Европын орнуудын банкуудад зах зээлээ нээлттэй болгосон байдаг. Өнөөдөр тэд бүгдээрээ хожсон. Хожихдоо хэн хожив гэхээр ард түмэн нь, бизнесийн байгууллага, эдийн засгийн орчин нь хожсон байдаг. Дэлхийн стандартад нийцсэн хөрөнгө оруулалтуудыг тэд татаж байна. Түүнийг нь дагаж мэргэжилтнүүд, технологи дагаад орж ирсэн. Ингэж эдийн засаг нь бүхэлдээ хожоод байдаг. Яахав хүчтэй ширүүн өрсөлдөөн байж таарна. Түүнд дотоодын банкууд ялагдсан байхыг үгүйсгэхгүй. Гэсэн ч эцсийн ялагч нь тухайн улсын ард түмэн байдаг.

-Манай улс уг хуулийг баталчихаар ард түмэн хожно гэсэн үг үү. Уг хууль батлагдчихвал зээлийн хүү буурах уу?

-Санхүүгийн зуучлалын өртөг буурахад шууд болон шууд бусаар нөлөөлөх нь дамжиггүй. Зээлийн хүү буурах эсэх нь бас л цаг хугацааны асуудал. Өнөөдөр хууль батлагдчихаар маргааш гадны банк шахцалдаж орж ирээд зээлийн хүүг бууруулна гэж байхгүй. Аажимдаа буурах үзэгдэл. Гэхдээ бид энэ удаа уг хуулийг батлахгүй бол дахиад дөрөв, найман жил хүлээх эрсдэлтэй. Мөн энэ хуулийн тухай ярихаар тодорхой нэр заагаад тэр банк орж ирэх гэж байна, энэ банк Монголд салбартай болно гэсэн цуу яриа гарч байгаа. Тэрийг зах зээл өөрөө шийдээд явах юм. Ямар ч байсан уг хууль аль нэг улсын банкинд зориулагдаагүй. Хууль батлагдлаа гэхэд хэрэгжүүлэгч гол байгууллага нь Сангийн яам, Монголбанк байна.

-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үеэр Оюу толгой зэрэг томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж буй компаниудыг мөнгөө Монголбанкаар дамжуулж байх тогтоол гарсан. Үүнээс болж ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдаж чадахгүй байх нөхцөл үүсээд байгаа юм уу?

-Төсвийн тодотголын тухай хууль хэлэлцэж байх явцад нэг тогтоол гарсан. Оюу толгой болон бусад мега төслүүдийн төлбөр тооцоог дотоодын банкуудаар дамжуулах тухай үүргийг Ерөнхий сайдад өгсөн. Энэ сэдэв гадны хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг нэлээн татсан. Хөрөнгө оруулагчид төдийгүй гадны хэвлэл мэдээллийн байгууллага үүнд ач холбогдол өгч анхаарлын төвдөө байлгаж байгаа. Элчин сайдууд хүртэл УИХ-ын гишүүдтэй уулзахдаа ярьж байна. Хэдийгээр ийм тогтоол гарсан боловч хэрэгжүүлэх үйл явц нь ямархуу шатандаа явж байгаа тухай мэдээлэл алга. ОУВС-гийн хурал дээр ч гэсэн уг асуудлыг яригдсан эсэхийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ зөвхөн энэ тогтоолоос болж ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахад саад болоогүй гэдгийг албан ёсоор хэлье. Цаашид асуудал яаж өрнөхийг харж байя. Гэхдээ батлагдсан тогтоолын төслийг би хувьдаа дэмжиж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хууль яригдаж байхад ч гэсэн би ярьж байсан шүү дээ. Оюу толгойтой холбоотой тогтвортой байдлын анхны гэрээ хийж байх үед ийм заалт орчихсон юм билээ. Цаад талын хөрөнгө оруулагчдын шаардсаны дагуу олон улсын банкаар дамжуулж мөнгөн урсгалаа явуулна гээд заачихсан. Одоо энийг өөрчлөхөд нэлээд ажил орох байх. Ер нь нэлээн төвөгтэй асуудал үүснэ. Гэхдээ ямар ч байсан манай улсын зүгээс ийм сигнал өгнө гэдэг их чухал. Цаашид том мега төсөл явуулахад мөнгөний урсгалыг зайлшгүй дотоодын эдийн засгаараа дамжуулах ёстой. Тэндээс гарах үр өгөөжийг эх орондоо авч үлдэнэ гэдэг бол маш чухал.

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

-УИХ-аар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж баталлаа. Тодотголыг ОУВС-гийн шаардлагаар хийж байгаа. Зардлаа тана гэсэн шаардлагад хэр нийцүүлэв. Танасан гэж ярьж байгаа ч гэлээ наад зах нь сайдуудын багц нэмэгдсэн байна лээ.

-ОУВС-тай хамтарч ажилласнаар бид төсвийн сахилга батаа сайжруулж хөгжлийн зөв замд ороход нэг алхам хийлээ л гэсэн үг. ОУВС-гаас төсвийн зардлаа хас, орлогоо нэмэгдүүл, алдагдлаа бууруул гэсэн шаардлагыг тавьсан. мөн арилжааны банк, концессын гэрээнүүд, монголбанкинд олон улсын аудит хийлгэх шаардлагыг тавьсан байгаа. Эдгээр шаардлагыг хангахын төлөө ажиллаж байна. Сайдын багц 400 сая төгрөгөөр нэмэгдсэн асуудал бол Хөгжлийн банкнаас олгогдсон зээлийн асуудлыг төсөв дээр татан авч сайдуудын багцад нэмж тусгасантай холбоотой. Бидний боломж, бололцоо ийм байгаа нь нөхцөл байдалд их нөлөөлж байна.

-Ингээд төсвийн тодотголоо баталчихаар ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах урьдчилсан бэлтгэлээ хангалаа гэсэн үг үү. Хөтөлбөр хэзээнээс албан ёсоор хэрэгжиж эхлэх бол, мөн эхний хөрөнгө оруулалт хэзээ орж ирэх вэ?

-Энэ сарын 28-нд ОУВС-тай тохиролцох захирлуудын хурал болно. Эхний ээлжинд Японы Засгийн газраас хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 850 сая ам.доллар зээлж байгаа. Энэ зээл 30 жилийн хугацаатай, 1.5 хувийн хүүтэй байх юм. Үүнийг төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зориулна. Харин ОУВС-гаас орж ирэх 400 сая гаруй ам.долларыг манай улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд ашиглах юм. Харин бусад донор орнуудаас орж ирэх зээлийг тодорхой төсөл, хөтөлбөрт зарцуулахаар төлөвлөж байгаа.

Японы зээлийг УИХ-ын дарга өнгөрсөн сард тус улсад айлчлах үеэрээ шийдвэрлэсэн. Японы төрийн дээд удирдлагуудын хувьд ОУВС-д заавал хамрагдах, олгох гэж байгаа зээлийг авч, эдийн засгаа тогтвортой байлгах, төсвийн алдагдлыг бууруулах талаар анхаарч ажиллах чиглэл өгсөн. Мөн улс төрийн тогтвортой байдал, гадаад улс орнуудтай хийсэн гэрээ хэлцэлдээ эзэн болж ажиллах хэрэгтэй гэдгийг сануулж байна лээ. Одоо бид энэ тал дээр анхаарч ажиллахаас өөр аргагүй. Хаа хаанаа хичээх хэрэгтэй.

-Манай хоёр улс иж бүрэн түншлэлтэй. Ойрын хоёр жилд хамтран аижллах төсөл, хөтөлбөрийн талаар яригдсан уу?

-Энэ жил хоёр орны найрамдалт харилцаа тогтоосны 45 жилийн ой болж байна. Манай улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлд гуравдагч хөрш болох Япон улстай тогтоосон Стратегийн түншлэлийн харилцааны түвшинг улам гүнзгийрүүлэн, бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тусгасан байдаг. Монгол Улсын тогтвортой хөгжил, Монголын ард түмний сайн сайхан ирээдүйн төлөө эрхэм үйл хэрэгт Япон улс хувь нэмрээ оруулсаар байх болно гэдгийг айлчлалын үеэр илэрхийлж байсан. Бидний харилцаа стратегийн түвшинд хүртлээ өргөжин хөгжиж байгаа. Тиймээс үр ашигтай олон сайхан төсөл хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх боломж нээгдлээ хэмээн ойлгож байна. Тухайлбал, нүүрс, химийн цогцолбор үйлдвэр байгуулах, нар салхи, хүрэн нүүрсний нөөцөд тулгуурлан зүүн хойд Азийн сэргээгдэх эрчим хүчийг судлах боломж Монголд бий. Тав, арван жилийн дараа эдийн засгийн үр ашиг өгөх боломжтой төсөл хөтөлбөрт хамтран ажиллах асуудлуудыг хөндсөн.

-Японы айлчлалын дараа Бангладешт олон улсын парламентын холбооны чуулганд оролцоод ирсэн. Тэнд ямархуу хурал, уулзалт болов?

-Эмэгтэйчүүдийн санхүү, бизнесийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр олон улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чуулга уулзалт болсон. Манай улсын зүгээс хөдөө орон нутгийн эмэгтэйчүүдийг төрийн болон төрийн бус байгууллагын санхүүгийн үйлчилгээ, дэмжлэгт өргөн хамруулах нь тогтвортой хөгжлийн зайлшгүй шаардлагын нэг байдаг. Тиймээс мэргэжлийн ур чадварыг хөгжүүлэх замаар нийгмийн ядуурлыг бууруулах шаардлагатай гэсэн санал оруулсан. Уг хуралд манайхаас гадна 14 орон өөрсдийн саналыг дэвшүүлэн хэлэлцэхэд бидний дэвшүүлсэн санал дэмжигдсэнд баяртай байгаа. Мөн энэ арга хэмжээтэй давхцаад эмэгтэй парламентчдын 25 дугаар чуулган болсон юм. Үүнд би УИХ-ын эмэгтэй гишүүдээ төлөөлөн оролцоод ирсэн.

-Өнгөрсөн сард манай улс “Чалко” компанийн өрийг төлж дууссан. Одоо Таван толгойн уурхайг яаж хөдөлгөх юм бэ?

-Олон жилийн хугацааны өр төлбөрийг барагдуулсан. Одоо Таван толгойн зүүн цанхийн нүүрснээс орж ирэх ашиг, орлого цэвэр улсын төсөвт орж ирнэ. Өнгөрсөн хугацаанд нэг тонн нүүрсний үнэ 71.5 ам.доллар хүрсэн. Энэ бол тендер нэрээр биш ил тод нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар, зөв менежмэнтээр нүүрсний үнийг өсгөж, нээлттэй зарчмыг баримтлах нь зөв гэдгийг харуулсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ одоогоор уурхайн асуудал гишүүдийн хэлэлцэх асуудлын хүрээнд орж ирээгүй байгаа учраас яаж хөдөлгөх талаар мэдээлэл алга байна.

-Таван толгой дотоодын мэдэлд байхаар дэд бүтэц, төмөр замын асуудлаа шийдэж чадах болов уу?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт таван мега төслийг хэрэгжүүлэхээр тусгасан шүү дээ. Тэдгээрээс гол ажил нь дэд бүтэц, төмөр зам. Одоо төсвийн алдагдлаа нөхөх хэмжээний зээл авч байна. Эдийн засаг сэргэх байх гэсэн найдлагатайгаар төсвийн тодотголоо баталлаа. Иймээс мега төслүүдийг энэ жилээс эхлэх бол яалт ч үгүй хөрөнгийн эх үүсвэр чухал шаардлагатай болно. Ямар эх үүсвэрээр хэрхэн яаж баригдах асуудлыг нээлттэй ярилцах байх. Мэдээж ямар нэгэн байдлаар дотоодын мэдэлд байх асуудлыг чухалчилна. Гэхдээ нөөц боломжоо сайтар тооцох чухал болчихоод байна.

-МАН 1072 ширхэг хувьцаанд ашиг ноогдуулах талаар ярьсан. Энийг яаж хэрэгжүүлэх юм бол?

-Тухайн компани хэдий хэмжээний ашигтай ажилласан байна, түүнийгээ компанийнхаа ирээдүйн үр ашгаа өгөх хөрөнгө оруулалтад зарцуулах уу эсвэл ноогдол ашиг хэлбэрээр хувьцаа эзэмшигчдэдээ хүртээх үү гэдэг асуудал ТУЗ-ийн шийдвэрээс хамаарна. Ямар ч байсан “Чалко” компанийн өрийг барагдууллаа. Одоо гэхдээ “Эрдэнэс Таван толгой” өөрөө маш их хэмжээний өртэй юм билээ. Тэр өрөө барагдуулах байх. Түүнээс давсан илүү хэсгийг нь төрд хувьцааны ноогдол ашиг хэлбэрээр хуваарилах болов уу. Хэрвээ ингэж чадвал иргэддээ 1072 ширхэг хувьцааны ноогдол ашиг олгох боломжтой болно. Хэрвээ нүүрсний үнэ гадаад зах зээл дээр боломжийн байгаад урт удаан хугацаанд тогтвортой ажиллаж чадвал сайхан ирээдүй харагдаж байгаа. Бас гол асуудал нь компанийн үрэлгэн зардлыг танах, зогсоох, бууруулах, ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэх нь юу юунаас илүү чухал.

-Таван толгойн үндсэн үйлдвэрлэл хөдлөх үед улсын төсөвт яаж нөлөөлөх бол, мөн үүнийг дагаад орон нутагт ямар хэмжээний ашиг өгч ажлын байр яаж нэмэгдэх вэ?

-Орон нутагт ажлын байр нэмэгдэх асуудлыг байнга ярьж байгаа. “Эрдэнэс Таван толгой”-г түшиглэсэн ажлын байр бараг нэмэгдэхгүй байна. Орон нутгийн иргэд “Эрдэнэс Таван толгой”-н үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг. Таван толгойн үндсэн үйлдвэрлэлийн асуудлыг авч үзэх ёстой. Хэрвээ энэ хөдөлбөл мэдээж улсын болон орон нутгийн төсөвт нөлөөлөлгүй яахав. Одоо гэхдээ орон нутгийн төсөв улстөрчдийн хараанд байгаа. Төсвийн тогтвортой байдал, доороос дээш чиглэсэн төсвийн бодлого, төсвийн төлөвлөлтөд бид анхаарлаа хандуулах цаг болсон.

-Уурхайн жолооч нар Хятадаас оруулж ирсэн мими гэх мансууруулах бодис хэрэглээд байгаа. Бараг дийлэнхийнх нь хэрэглээ болсон шиг байна лээ. Үүнийг цаашид хэрхэх вэ?

-Миний УИХ-ын чуулган дээр хөндөн ярьж, анхаарлаа хандуулж буй асуудлын нэг нь мими. Зөвхөн жолооч гэлтгүй иргэдийн ердийн хэрэглээ болж байгааг бид зогсоох хэрэгтэй. Чуулганы хуралдаан дээр яриад зогсохгүй ажил хэрэг болгож гүйцэтгэл үр дүнг тооцох хэрэгтэй. Манай аймгийн ЗДТГ-аас санаачлан бүх хууль хяналтын байгууллагуудыг оролцуулан нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн. Энэ хэлэлцүүлэгт би өөрөө очиж оролцсон. Шат, шатны байгууллагаар дамжуулан хууль эрх зүйн орчинд тусгах, мансууруулах эмийн жагсаалтад оруулах хэрэгтэй. Энэ түвшинд Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яаманд хүсэлт тавиад ажиллаж байна. Үүнийг бүрэн хориглох, хууль эрх зүйг сайжруулах хэрэгтэй.

-Өмнөговьчуудын санааг зовоож буй бас нэг асуудал нь Тост, Тосон бумбын нуруу. Б.Чойжилсүрэн сайдын уурхай дархан цаазат газарт үйл ажиллагаа явуулж байна гэж шуугиад байгаа биз дээ?

-Тост, Тосон бумбын нурууг 2015 онд Засгийн газрын шийдвэр гарч хилийн цэсийг 100 мянга орчим га талбайгаар нэмэгдүүлсэн. Уг шийдвэрт би төдийгүй манай нутаг орныхон их талархалтай байгаа. Хэдий ийм ч уурхайн асуудал иргэдийг бухимдуулж байна. Би өнгөрсөн долоо хоногт Гурвантэс сумын иргэдтэй уулзаж Тост тосон бумбын шийдвэрийг танилцуулсан. Аймаг, сумын удирдлагууд Байгаль орчин, Аялал жуулчлалын яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас төлөөлөл очиж хамтдаа газар дээр нь ажилласан юм. Иргэдийн хувьд уурхайн олборлолт шинээр эхлэхтэй холбоотой асуудлыг эсэргүүцэж байгаа. Санал бодлоо ч бидэнд хэлсэн.

УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.

---

-АН-ынхны ярьж буйгаар “Приус” зэрэг автомашины татвар нэмэгдэж байгаа юм уу?

-Онцгой албан татварын хуулиар хос тэжээлтэй, шингэрүүлсэн түлштэй, цахилгаан хөдөлгүүртэй автомашинуудыг 50 хувиар хөнгөлнө гэж орж ирсэн. Хуулийн төсөлд бичигдсэнээр татварыг 50 хувиар хөнгөлөх гэж байгаагаар ойлгогдож байгаа. Гэтэл агуулга нь татварыг хөнгөлөх биш, 50 хувиар нэмэх гэж байгаа юм. Өмнө нь хос тэжээлтэй автомашины гаалийн онцгой албан татварыг 100 хувь чөлөөлж байсан. Гишүүд хөнгөлнө гэж уншчихаад сайжирч байна гээд Эдийн засгийн байнгын хороон дээр дэмжсэн санал өгсөн. Энэ алдаагаа засах болов уу гэж Төсвийн байнгын хороон дээр дэмжигдээгүй саналыг дэмжиж өгөөч гэж гишүүддээ хандсан. Харамсалтай нь гишүүд дэмжмээр байгаа ч зориглож кнопоо дарж чадсангүй. Хөдөлгүүрийн багтаамж, насжилтаас хамаарч 375 мянгаас таван сая хүртэлх төгрөгийн татвар төлөхөөр болж байна.

-Гэхдээ 375 мянган төгрөг гэдэг цоо шинэ машин оруулж ирэхэд ноогдуулах татвар биз дээ. Гэтэл монголчуудын дийлэнх нь 10 жилийн өмнө үйлдвэрлэгдсэн машин худалдаж авдаг…

-Тийм. Шинэ машин оруулж ирдэг иргэдийн тоо цөөн учраас бага татварыг цөөхөн л хүн төлнө. Ихэнх нь өндөр татварт хамаарна.

-Уг нь Ерөнхий сайд ард түмний амьдралд нөлөөлөхгүйгээр татвар нэмэгдүүлнэ гээд байсан шүү дээ?

-2017 оны төсвийн тодотголыг дагаж зарим төрлийн татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь, хэмжээг нэмэгдүүлж байгааг дэмжихгүй байгаа. Төсвийн тодотголыг төсвийн тэнцлээ агуулгаар нь сайжруулах л гэж хийх учиртай. Харамсалтай нь ОУВС-гийн шаардлага гэж байгаад Засгийн газар ард түмнийхээ бодит амьдралыг дээшлүүлэх биш, дордуулах бодлого руу орж байгаа нь буруу. Тиймээс өөрчлөлтүүдийг дэмжих боломжгүй. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдаж, хямд эх үүсвэрээр төсвийн алдагдлыг хаахыг дэмжиж байгаа ч хөтөлбөрийн нөхцөлөө тохиролцох ажлаа Сангийн яам, Засгийн газар их хангалтгүй хийжээ.

-Таныхаар төсвийн тэнцэл ямархуу харагдаж байна вэ?

-Зардлаа 220 тэрбум төгрөгөөр нэмж, орлогыг 144 тэрбум төгрөгөөр хорогдуулж, тэнцлийн алдагдлаа 200 тэрбумаар нэмэгдүүлсэн тодотгол хийж байна. Ингэх нь мэргэжлийн ямар ч хүний нүдээр Монгол Улсад, тэр тусмаа жирийн иргэдэд бол ямар ч ашиггүй. ОУВС-гийн шаардлага гээд байх юм. Валютын сангийн ажилтнуудад Монголын макро үзүүлэлтүүд муу байх нь Захирлуудын зөвлөлөөрөө хөтөлбөрийг дэмжүүлэхэд хэрэгтэй байх шиг байна. МАН-ын хувьд эдийн засгийг сэргээх чиглэлд өнгөрсөн есөн сарын хугацаанд ямар ч ахиц гаргаж чадаагүйгээ халхавчилж, гарц олж чадаагүйнхээ бурууг АН-д тохсон улс төр хийхэд нь чухал юм шиг байна.

-Зардлыг бодитой танаж чадахгүй байна уу. Ямартай ч сайд нарын багц нэмэгдсэн байна лээ?

-Зардлыг танах бодитой оролдлого хийгдээгүй байна гэж харагдаж байгаа. Сайдуудын багц, зарим хөрөнгө оруулалтууд гээд нэмэгдэж байгаа юмнууд байна. Сангийн яамнаас өргөн барьсан төсвийн хэдэн тоог ярьж ганц нэгийг нэмж хасаад батлах нь ойлгомжтой байна.

-УИХ-ын гишүүд төсөв батлах явцад хэр хариуцлагатай хандаж байна, шинэ гишүүн таны нүдээр?

УИХ-ын хувьд төсөв батлах үйл явцад туйлын хариуцлагагүй хандаж байна. Шинэ Парламент байгуулагдсанаас хойших анхны удаагийнх биш. Засгийн газар алдагдалгүй төсөв л УИХ-д өргөн барьж батлуулах ёстой. Ингэж ажиллаж чадаагүй Засгийн газар огцордог хуультай. УИХ огцруулах асуудал ярихын оронд эсрэгээр алдагдлыг нь хүлээн зөвшөөрч хуулийн орчинг нь өөрчилж, бүрдүүлж өгөөд байна. УИХ цаашид ийм үйлдэл хийгээд байж болохгүй. Төсвийн тусгай шаардлагын хязгаарыг давсан төсвийг өөгшүүлээд яваад байвал Засгийн газар, Сангийн яам, төсөв захиран зарцуулагч нартай хариуцлага, сахилга бат ярих нь ямар ч утгагүй болно. Засгийн газар төсөв, санхүүгийн бодлого барихдаа тогтвортой байдлыг нь хангах дөрвөн үндсэн шаардлагыг хангадаг байх ёстой юм. Тусгай шаардлагуудыг нь тогтоогоод өгсөн хууль нь байгаад байдаг. Харамсалтай нь тэр хуулийг үе үеийн Засгийн газрууд мөрддөггүй, УИХ-ууд нь ч мөрдөхийг шаардахын оронд алдагдалтай төсөв батлах хаалгыг нь нээж, тусгай шаардлагуудыг мөрдөхгүй байх уутыг хийж өгч явсаар өнөөдрийн хямралд хүргэжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрээд байна.

-Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд бас их буурсан харагдаж байна лээ?

-Тийм ээ. Эдийн засгийн өсөлтийг 2017 онд гурван хувь болгоно, төсвийн нийт зардлын дээд хэмжээг 8.5 их наядаас хэтрүүлэхгүй, зарлагын өсөлтийг 1.1 их наяд байлгана гэж баталсан 2017 оныхоо тоонуудыг муутгаж байгаа.

-2016 оны тодотголоор төсөв нэгтгэж байгаа нэрийдлээр төсвөөс гадуур санхүүжигдсэн олон зүйлийг төсөв дээр нэгтгэснээр алдагдал огцом нэмэгдсэн. Ингэх нь зөв байсан юм уу?

-ДНБ-ий гурван хувиас хэтрээгүй байсан алдагдлыг огцом 18 хувьтай тэнцүү болгох хэмжээний орлого зарлагын зөрүүг бий болгох санхүүгийн бичилтүүдийг Монгол Улсын санхүүгийн тайлан тэнцэлд хийсэн. Үүнд эдийн засаг, санхүүгийн утга агуулгыг биш, улс төрийн ач холбогдол талын фактор илүү нөлөөлчихлөө гэж тухайн үед бодож байсан. Хэрвээ санхүү, эдийн засгийн ач холбогдлыг нь илүү авч үзсэнсэн бол жил жилийнхээ бодит орлогыг нэмэгдүүлж, нэмэгдэх хэмжээтэй нь уялдуулж, үе шаттайгаар төсөвтөө нэгтгэх нь зөв болох байсан. Төсвийг хяналттай, нэгдмэл байлгах шаардлага бол зөв. Нэгдмэл, хяналттай гэдгийг бүх зарцуулалтыг төсвөөс гарсан, гараагүй бүгдийг нэгтгэж төсвийн тэнцэлд бичилт хийх гэж ойлгох нь өрөөсгөл. Нийгмийн даатгалын сангийн орлого өнөөдөр ч төсвийн орлогод бичигддэггүй, яагаад гэвэл иргэдийн төсөвт төлж байгаа татвар хураамжийн мөнгө биш, ирээдүйд эргүүлээд авах мөнгө нь учраас. Гэхдээ яаж зарцуулах нь нэгдсэн төсвийн бүрэлдэхүүн болоод, дутагдаж байгаа хэсгээ төсвийн татаасаар нөхөөд, хянагдаад байж л байна. Түүн шиг төсвөөс орлогыг бүрдүүлдэггүй Хөгжлийн банкны өөрийн эх үүсвэр, Монголбанкны эх үүсвэрээр санхүүжигдээд төсвөөс төлөгдөхгүй, авсан эзэд нь хариуцах зүйлсийг төсвийн ирээдүйд хүлээх зардал болгож шууд бичилт хийсэн нь алдагдал огцом өсөх үндсэн шалтгаан болсон. Монголбанк төсвийн шинж чанартай хөтөлбөр арга хэмжээг санхүүжүүлсэн нь буруу гэдэг. Буруу бол бурууг нь тэнд нь засч, эх үүсвэрүүдийг тодорхой хугацаанд Монголбанкинд нь буцаалгахаас, төсвөөс Монголбанкинд эх үүсвэр өгөх гэж төсөв дээр зардал нэмэх нь төсвийн бодлогын хувьд агуулгагүй зүйл болсон. Одоогийн Засгийн газар бүх зүйлд Валютын сангийн шаардлага гэдэг болж. Олон улсын санхүү бүртгэлийн стандартыг мөрдөх нь зөв ч үүссэн нөхцөл байдлаасаа хохирол чирэгдэл багатай гарах арга ухаан нь Засгийн газрын өөрийнх нь бодлого, зорилт, хийх ажил байх хэрэгтэй шүү дээ.

-Гэхдээ ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдлаа гээд алдагдлаа яаж бууруулах нь тодорхойгүй байгаа биз дээ?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахаас өөр гарцгүй байгааг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Хамрагдлаа гээд төсвийн алдагдлыг яаж бууруулах вэ гэдэг ажлаа Засгийн газар хийхгүй байна. Засгийн газрын үйл ажиллагааны зорилтыг илэрхийлдэг баримт бичгүүд дээр тавьсан тоог харвал буурах биш өсөхөөр байгааг гайхаад сууж байна. Төсвийн алдагдлыг хамгийн бага байхаар баталъя, зардлыг танаж болох хэмжээнд хүртэл хасаад орлогоо нэмэгдүүлье гэсэн санал тавьсан, дэмжигдсэнгүй. Төсвийн зөрүүг татвар нэмэгдүүлж олно гэсэн тодотгол хийж байна. Татвар нэмж олох гэж байгаа 200 гаруй тэрбум төгрөг алдагдлын зөрүүг бууруулахад далайд дусал гэгчээр юм даа.

-Сангийн сайдын хэлж буйгаар татвар нэмэгдүүлж буй нь ОУВС-гаас хамаарч байгаа гэсэн?

-ОУВС-гийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч эсрэгээр нь хэлсэн байна лээ. Ямар тоо тавьж, зорилтоо яаж тодорхойлох нь Монгол Улсын Засгийн газрын асуудал гэж. Тиймээс байнгын хороон дээр “Приус” машины татвараа заавал нэмээрэй гэж ОУВС-гийнхан хэлээгүй нь ойлгомжтой гэж яриад байгаа нь ерөнхийдөө татварын суурь орлогыг нэмэгдүүлэхдээ анхаараачээ л гэсэн санаа.

-МАН-ынхан ОУВС гэж хадны мангаа байгаа мэтээр асуудалд хандаад байна уу?

-Байдал тиймэрхүү болчихлоо. Сөрөг хүчин, ард түмэн юу ч гэж ярьж байсан хүлээж авахааргүй болсон байна. ОУВС гэдэг тулган шаардагчийн өмнө гарцаагүй байдалд орсон мэтээр яриад байгаа. Гарцаагүй байдалд орсон биш, гарц олж чадаагүйдээ л асуудал байна уу даа.

-Захирлуудын зөвлөлийн хуралд амжиж асуудлаа хэлэлцүүлэхийн тулд Засгийн газраас өргөн барьсан хуулийг тэр чигт нь явуулсан гээд байгаа. Тэгэхээр одоо УИХ-аар өөрчлөх боломжгүй гэсэн үг үү?

-Хуралд тодорхой материал бэлдэж оруулах нь ойлгомжтой. Аль ч олон улсын байгууллага шийдвэр гаргахдаа урьдчилж тохиролцсон тооцоолол дээрээ л ярина. Төсвийн тодотгол дээр яригдаж буй зүйлс өөрчлөгдсөнөөр тэнд яригдах тоо мөн өөрчлөгдөнө. ОУВС манай эдийн засгийн хүнд байдлыг дээшлүүлэх, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах, банк санхүүгийн системийг илүү чадавхитай болгоход туслах зорилгоор хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх гэж байгаа. Тиймээс хоёр тоо өөрчлөгдлөө гээд хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээсээ татгалзана гэж бодохгүй байна.

Монгол Улсын Шадар сайд асан Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр болох оффшорчдыг эсэргүүцэх жагсаалд МАХН-ынхан оролцоно гэсэн сураг сонсогдож байна?

-Төрийн бус байгууллагууд оффшор дансны эсрэг нэгдсэн арга хэмжээ зохион байгуулах гэж байгаа. Гадаадын оффшор дансанд байгаа мөнгийг татаж оруулж ирэх, тэрийг эзэмшиж буй төрийн албан тушаалтнуудыг эргүүлэн татах тухай шаардлага тавих юм билээ. Уг арга хэмжээг албан ёсоор дэмжиж оролцохоо илэрхийлсэн. Өнөөдөр эдийн засаг, улс төрийн байдал хүнд байна. Тогтолцооны шинж чанартай хямрал нүүрлэж байна шүү дээ. Яг нарийндаа яривал өнгөрсөн дөрвөн жилд АН засаг барьсан болохоороо, эсхүл 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар МАН ялалт байгуулж олонхи болсноос хамаарч хямраагүй. Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд тогтолцооны маш том гажуудалтай болчихож. Үүний шалтгаан нөхцөлд зөв анализ хийж хямралаас гарах бодлогоо тодорхойлох ёстой. Өнөөдрийн байдлаар манай улсын нийт гадаад өр 23.5 тэрбум ам.доллар байна. Гэтэл оффшор бүсэд данс эзэмшиж буй хүмүүсийн нэр дээр нийт 17.5 тэрбум ам.доллар бий. Энэ мөнгийг оруулж ирээд гадаад өрөө тэглэчих юмсан. Яагаад гэвэл оффшор дансанд байгаа мөнгөний гарал үүсэл Монгол Улсын газрын баялагтай шууд холбоотой. Оффшорт хар тамхины, терроризмыг санхүүжүүлэх, мөнгө угаах үйл ажиллагаа гэхчилэн хууль бус мөнгөний асуудал яригддаг. Ийм газарт Монголын мөнгө яаж очсон байх вэ. Маш хялбар аргаар лиценз ашиглан олсон мөнгө л тэнд байгаа. Ер нь бол оффшор бүсэд хадгалж буй мөнгөний уг гарлыг олох хэцүү биш. Хууль, цагдаагийнхан ажиллах юм бол маш хялбархан тогтооно. Энэ бүхэн нийгмийг бухимдуулаад байна шүү дээ. Монголын бүх баялаг 200-хан гэр бүлд оччихож. Тиймээс тэмцэх гээд байна. Тэснэ, тэснэ гэхэд үүнээс илүү яаж тэсэхэв. Иргэд тэсрэхэд бэлэн болчихлоо. Магадгүй 1990-ээд онд Европт эхэлсэн өөрчлөлт, хувьслын шуурга манайд болох гээд байна.

-Хууль санаачлаад явж байгаа. Баталчихаар хэрэгжих байлгүй дээ?

-Хуультай болно гэж аль эртнээс л ярьсан шүү дээ. С.Баярцогтын оффшортой холбогдсон тухай асуудал яригдаж байхад л хууль батална гэж байсан. Тэр нь одоо хүртэл байхгүй. Гэхдээ аргагүй шүү дээ. Энэ парламентын гишүүдийн 95 хувь нь том, жижиг бизнес эрхлэгчид. Уул уурхайн олигархиуд дотор нь байгаа. Бүгд жижиг тойрог дээр мөнгө тараагаад гараад ирсэн. Ингэх суурийг нь МАНАН тавьж, Үндсэн хуулийн Цэц хэрэгжүүлсэн. Сонгуулийн үеэр хөдөө орон нутгийн иргэд ойр хавийнхаа дэлгүүрт ямар ч өргүй болж байлаа. Ингэж л мөнгөтэй хүмүүс төрийн эрхийг гартаа авч байна. Уг нь Монголын баялаг ард түмний мэдэлд байх ёстой шүү дээ. Н.Энхбаяр дарга Ерөнхийлөгч байхдаа Оюу толгой, Таван толгойн 51 хувиас доошгүй нь ард түмний мэдэлд байх ёстой гэдэг байсан. Ард түмний хяналтад байж гэмээнэ үр өгөөжөө хүртээнэ. Саяхан бас “Эрдэнэт” үйлдвэртэй холбоотой асуудал сөхөгдлөө. Монголын талын эзэмшилд бүрэн оруулсан нь амжилт. Гэхдээ асуудлыг УИХ хэлэлцэх ёстой байсан шүү дээ. Гэтэл ерөөсөө л бие биенийгээ нухчин дарах гэж оролдож байна. Цөөхөн монголчууд бид хоорондоо өрсөлдөөд ялалт байгуулахгүй. Бид зөвшилцлийн замаар явах ёстой. Хамтарч ажиллах хэрэгтэй байна. Элдэв хэрэгтэй, хэрэггүй асуудлаар нэгийгээ гэмтэн болгодог тогтолцоотой болчихож. Тэрийгээ хэрэгжүүлэхдээ төрийн цагдааг зэвсэг болгон ашиглаж байна. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 13-нд юу боллоо доо. Дөрөв, таван зуун цагдаагаар бүслүүлж байгаад Н.Энхбаяр даргыг баривчлаад явсан. Үндсэндээ тэнд цагдаагийн хэрэг юу байсан юм бэ. Ингэж хагаралдуулж байгаа байхгүй юу. Баянзүрх дүүрэг дээр гэхэд тэр контор руу орохын тулд яах гэж цагдаагийн хүчийг ашиглаад байгаа юм бэ. Иргэдийг иргэдийнх нь өөдөөс тавиад байна. Ер нь улс төрийн намуудаас болж иргэд хоорондоо талцаад байдаг. Би ТББ-уудтай хамтарч судалгаа хийлээ. 22235 төрийн албан хаагчийг 2016 оны сонгуулиас хойш ажлын байрнаас нь халж, чөлөөлсөн байна. Талцаж, улстөржсөнөөс болж байгаа шүү дээ. Гэхдээ 2012 онд АН олуулаа болоод халж, сэлгэсэн нь үнэн. Энэ удаад МАН-ынхны ээлж ирж. Ингэж монгол төрийн залгамж чанарыг үгүй хийгээд байна. Нэгийгээ албан тушаалаас нь унагаж өшөөгөө авлаа гэж хүртэл ярьж байна шүү дээ.

-Яг ийм байдлаас буюу манай нам, танай нам гэдгээс болж Завханы Идэр суманд ажлаасаа халагдсан эмэгтэй өөрийгөө шатаан амь насаа алдчихлаа. Төрийн ажил ингэж явж болдог юм уу?

-22 мянган албан хаагчийн ихэнх нь нам дагаж явсныхаа төлөө албан тушаалд очсон хүмүүс. Ажлын туршлагатай хүнийг өөрчлөөд оронд нь МСҮТ төгссөн нэг залууг аваачиж тавьчихаад байна. Ийм байдлыг ажлаа хийж явсан хүмүүс яаж тэвчих юм бэ. Тэсэхгүй болоод эрдэнэт хүний амь эрсэдлээ шүү дээ. Маш харамсалтай үйл явдал. Ийм асуудлыг нэн даруй таслан зогсоох ёстой. Энэ асуудлаар Монголын хэрэглэгчдийн эрхийг хамгаалах байгууллага Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатад мэдэгдэл хүргүүлж байгаа. Хэрэглэгчийн, монгол хүний эрхийг ингэж зөрчиж байхад бид хөгжлийн тухай яриад ч хэрэггүй. МАХН-ын гишүүн байсан хүн над дээр ирээд уулзаж байна. Намын ялгаварлан гадуурхалтаас болж Монголд амьдрах аргагүй боллоо гээд хүний эрхийн байгууллагын тодорхойлолт авсан. Ийм байдлаар эх орондоо тайван амьдрах боломжийг өгөхгүй байна.

-Та түрүүн зөвшилцөл хэрэгтэй гэлээ. Хэдэн жилийн өмнө МАН, МАХН хоёр нэгдэх тухай асуудал яригдаж байгаад чимээгүй болчихлоо. Одоо уг асуудал сөхөгдөж байгаа юу?

-Сая ийм санал ирж байна лээ.

-МАН-аас уу?

-Тийм. Ард түмэн, олон нийтийн хүсэлт байгаа тул хамтран ажиллая гэсэн.

-Ямар хариу өгөв?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө юм уу, эдийн засаг хүндэрсэн байгаа үед ийм санал ирж болно л доо. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал, монгол хүн эх орондоо жаргалтай сайхан нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс хамтарч ажиллаж болно. Үндсэндээ МАН, АН-д үзэл бодлын том ялгаа байхгүй.

-МАН-ын тавьсан саналын дагуу танай нам хамтарч ажиллах уу?

-Би шууд хэлчихье. Мэдээж өнөөгийн нөхцөлд энэ боломжгүй зүйл. Яагаад гээч. Өнөөдөр олигархиуд, луйварчид, эх орноо худалдсан нөхдүүдээс салаагүй байхад ард түмний эрх ашгийг илүүтэй хамгаалж буй МАХН-ын хувьд ийм алхам хийж болохгүй. Гэхдээ энэ бол манай намын гишүүдийн ярилцаж гаргасан шийдвэр биш. Би хувь хүнийхээ хувьд ийм байр суурьтай байна. Бусад маань ч ойролцоо үзэл бодолтой байгаа байх.

-Нэгэнт МАН хамтран ажиллах санал тавьсан юм бол тэрийг нь зөвшөөрөөд Н.Энхбаяр даргыгаа сонгуульд нэр дэвшүүлэхээр тохиролцож болохгүй юу?

-Н.Энхбаяр дарга яагаад тохиролцож байж нэр дэвших ёстой гэж. Тэр хүн хэнээс, ямар авлига авсан юм бэ. Тийм зүйл байгаа юм уу. Ах дүү нар нь “Өргөө” зочид буудалд 1.5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тэр нь одоо орон нутгийн өмч хэвээрээ байгаа. Талбайн хажуу талын газар ч ялгаагүй Улаанбаатар хотын өмчид бүртгэлтэй. Гэмт хэрэг байхгүй. Монгол Улсын эрүүгийн хуульд байхгүй зүйл. Тийм болохоор цагаатах болно.

-Хэзээ цагаатна гэж?

-Цаг хугацааны л асуудал. Тэртээ тэргүй цагаатгах өдөр бий болно. Ял аваад, ялаа эдлээд, уучлагдаад дууссан. Ялтайд тооцох хугацаа гэж зүйл яриад байдаг. Тэр асуудлыг хуулиар шийдээд дуусчихсан.

-Танай намынхан ялтайд тооцох хугацаа дууссан гэдэг ч хуулийн байгууллага болоогүй гэж шийдээд өнгөрсөн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшүүлээгүй биз дээ?

-Хууль бус үйл ажиллагаа байхгүй юу. Эрх мэдэлтэй улс төрийн хүчнийхэн эрх мэдэлгүй байгаа өрсөлдөгчөөсөө айсандаа хийж буй ажил шүү дээ. Дахиад ийм үйлдэл хийж магадгүй. Х.Тэмүүжин гишүүн нэг удаа хэлсэн биз дээ. Н.Энхбаяр төрийн алба хашихад саад байхгүй гэж. Гэтэл цаанаас нь шахалт үзүүлээд дахиж тийм зүйл ярих хэрэггүй гэсэн байх. Хүний эрхийн үндэсний комиссын дүгнэлт гарсан шүү дээ. Саяхан бас Улсын Дээд шүүхээр орж “Ялтайд тооцох хугацаа дуусаагүй” гэх цагдаагийн бичгээр сонгуульд оролцуулаагүй нь буруу байна гэдгийг тогтоосон шийдвэр гарлаа. Ерөөсөө тодорхой шүү дээ. Чамайг харсаар байтал эмэгтэй хүн байхад чинь эрэгтэй гэж ярьж, хэлсээр байгаад эмэгтэй хүн биш гэсэн бичиг хийгээд байвал яах вэ. Тэрэн шиг гэмт хэргийн тухай асуудал огт байхгүй. Яахав Н.Энхбаяр даргыг гэмт хэрэгт холбогдуулаад улс төрөөс ангид байлгах сонирхол бүлэглэлд бий. Гэхдээ энэ бол гарц биш. Монголын ард түмний таван хүн тутмын гурав нь, гурван хүний хоёр нь Н.Энхбаярыг хүсэж байгаа.

-Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших үү?

-Дэвшиж л таараа шүү дээ. Нэр дэвшихэд ямар нэгэн хаалт байхгүй. Хэрэв ямар нэгэн хаалт гаргаж тавьбал Монголын ард түмэн эсэргүүцнэ.

-Тэгвэл МАХН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Н.Энхбаяр нэр дэвших нь гэж ойлгож болох нь ээ?

-Дэвшинэ. Манай намд нэр дэвших өөр хүмүүс хангалттай бий.

-Гэхдээ л сонгуулийн өмнө нэр дэвшинэ гэж байгаад сонгууль дөхөхөөр болиулчихдаг биз дээ?

-Тэгж хэлмэгдүүлдгээ болих хэрэгтэй байхгүй юу. Айж суухаа болиод өрсөлдөх хэрэгтэй. Зөвшилцөөд ажиллах хэрэгтэй. Зөвшилцөл гэдэг бол хэлмэгдүүлсэн нь уучлал гуйгаад, хэлмэгдсэн нь гоморхолгүй ажиллах ёстой. Түүнээс өөр гарц Монгол Улсад байхгүй.

-Эдийн засаг хүнд байна. УИХ-ын дарга Япон улсад айлчлах үеэрээ 850 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл авахаар тохирч байх шиг байна. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахын өмнө ингэж өр нэмэгдүүлж байгааг хэрхэн харж байна вэ?

-Чингис бонд, Самурай бондын зээл оруулж ирэх үед би УИХ-ын гадна байсан. Тэр үед бондын мөнгийг хэн авсан гэж. МАН, АН-ын хэдэн олигархи хуваагаад авсан биз дээ. Одоо өрөө төлөх үед ганц Н.Батбаярыгаа бариад яадаг юм. Бүгдээрээ төлөх хэрэгтэй. Шоронд суулгаад ч яахав дээ. Мөнгө идсэн нь үнэн бол төлүүлнэ биз. Тэгэхгүйгээр та нарын цалингийн татварыг нэмэгдүүлж өр барагдуулна гээд ОУВС-гийн өмнө сууж байгаа нь ичгэвэртэй. Ард түмэн ч зөвшөөрөхгүй. Одоо харин улс орны хөгжлийн бодлогод чиглэсэн зээл авч болно.

-ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт хамрагдахын тулд татвар нэмэх хэрэгтэй болж байна. Ингэж ард түмний нуруун дээр ачаалал үүрүүлэхээс өөр арга алга уу?

-Боломжоо сайн судлах хэрэгтэй. Бизнесийн орчин, аж ахуй эрхлэх орчинг сайжруулж өгөх зайлшгүй шаардлагатай. Өнөөдөр хоёр улсын хил дээр байгаа чөлөөт бүсийг ашиглахгүй байгаа. Үүнийгээ сэргээгээд монгол үйлдвэрлэлээ дэмжиж болно. Дээрээс нь төрийн албаны бүтэц данхар хэвээрээ л байна. Тэр дэд сайдуудаар яах гээд байгаа юм бэ. Би хоёр ч давхар дээлтэй ажиллаж болоод л байсан. Хоногт 20 цаг ажиллахдаа эрүүл мэндийн салбарыг давхар хариуцаад явсан. Засгийн газрын ордны хашааг хар л даа. Дүүрэн “Ланд круйзер”, “Лексус” машин зогсож байна. Улаанбаатар хотод ийм өндөр үнэтэй, шатахуун их иддэг унаагаар яах гээд байгаа юм бэ.

-МАХН-ын зүгээс Үндсэн хуулийг шинээр боловсруулж УИХ-ын даргад өргөн барьсан гэсэн. Хэрхэн шинэчилсэн юм бэ?

-Ардчилсан, хүний эрхийг дээдэлсэн, монгол хүн төвтэй шинэ Үндсэн хууль боловсруулж өргөн барьсан. Монголын том хуульчид, эдийн засагчид, төр засгийн мэргэжилтнүүд, төр засгийн ахмад зүтгэлтнүүд хамтран ажилласан. Гол үзэл санаа нь монгол хүнийг төрийн төв болгосон. Мал биш, монгол хүнээ төрийн хамгаалалтад авмаар байна. Ажил, бизнес эрхлэхэд нь аливаа нэгэн байдлаар хязгаарлалт тавихгүй.

-УИХ-аас байгуулагдсан Үндсэн хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэгтэй хамтраад явсан нь дээргүй юү?

-Хамтраад явж болно. Хүн төвтэй монгол төрийн концепцтэй болох Үндсэн хуулийн шинэчлэл боловсруулсан газар алга. Одоо бол хамтарч ажиллана. Энэ тал дээр хамтрах саналаа бүгдэд нь тавьсан. Өнөөдрийн байдлаар шинэ Үндсэн хуулийн талаар ард түмнийхээ саналыг аваад эхэлчихсэн.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт та С.Зориг агсантай холбоотой хэргийн талаар хэвлэлийн бага хурал хийсэн. Хэрэгт холбогдоод буй Эрдэнэтийн иргэдээс болж уг асуудалд анхаарал хандуулаад байгаа юм уу?

-Орхон аймгийн Их залуу багийн иргэд, сонгогч олон энэ асуудлыг анхааралдаа аваач гэж хүсч байна. Тэдэнд маань мэдээлэл хангалттай байхгүй байна. Надад ч гэсэн нарийн мэдээлэл байхгүй. Гэхдээ уг хэрэгт би маш их харамсч байна. Яагаад гэхээр давж заалдах шатны шүүх хурал анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр үлдээчихлээ. Ядаж мөрдөн байцаалтад буцах болов уу гэсэн горьдлого надад байсан. Үнэхээр уг хэрэгт итгэж чадахгүй байна. Тухайн үед Эрдэнэтэд 100 мянга хүрэхгүй хүн амьдарч байсан. Бие биенийгээ сайн мэддэг. Аавыг нь, ээжийг нь, өөрийг нь таньж мэдэх хүмүүс тийм айхтар хэрэг хийгээгүй гэдгийг нь батлаад байдаг. Гэсэн ч шүүхийн шийдвэр гарчихлаа. Шүүхийн шийдвэрт хүндэтгэлтэй хандаж байгаа. Хамгийн гол нь ард түмэнд эргэлзээтэй зүйл байгаа учраас олон зүйл хүсээд байна. Амьд гэрч юу ярьсан бол, энэ хүмүүсийн нөхцөл байдлыг дордуулсан шийдвэр гаргасан болов уу, юугаар нотолж хэргийг тохож байгаа юм бол гэхчлэн олон зүйл тодорхойгүй. Гэтэл өнөөдөр захиалгат аллага үйлдсэн гээд 25 жилийн ял өгчихлөө. Гэсэн мөртлөө захиалагч нь бас л тодорхойгүй.

-Та уг асуудлаар Ерөнхийлөгчид хандана гэсэн. Яг ямар хүсэлт тавьж байгаа юм бэ?

-Ерөнхийлөгчийг ажлын хэсэг гаргаач, уг хэрэгтэй холбоотой асуудлыг ил тод болго гэсэн зарлиг гаргаач гэж хүсэж байгаа. Ерөнхийлөгчид тийм эрх бий. Тухайн үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан, анд нөхөр нь явсан хүний хувьд ажлын хэсэг байгуулаад дүгнэлт гаргуулаач гэж хүссэн. Ажлын хэсэг байгуулчихвал зарим нэг мэдээлэл олон түмэнд ил болно. Ядаж л гэрчийн мэдүүлгийг маш их сонирхож байгаа шүү дээ.

-Ер нь уг хэргийг нээлттэй хэлэлцэж болохгүй юу. С.Зориг агсны ар гэрийнхэн ч гэсэн нээлттэй хэлэлцэх хүсэлт гаргаж байсан?

-Одоогийн хуулиар боломжгүй байх л даа. Тагнуулын байгууллага болон цагдаагийнхны хамтарсан ажлын хэсэг ажиллаж байгаа учраас хаалттай яваад байна. Тагнуулынхны ажилласан мөрдөн байцаалтын тушаал, шийдвэрт маш нууцын зэрэгтэй гээд тамга дарчихсан байдаг. Тэгэхээр үйл явцыг нээлттэй хийх боломжгүй. Нэг л гарц байгаа нь ажлын хэсгийн дүгнэлтээр дамжуулан зарим нэг зүйлийг тодорхой болгомоор байна. Ерөнхийлөгчөөс ямар хариу ирэхийг хүлээх л үлдсэн.

-УИХ ээлжит бус чуулган зарлах байх гэсэн хүлээлт үүсгэсэн хэдий ч өнөөг хүртэл хуралдсангүй?

-Гишүүд байхгүй байхад яаж ээлжит бус чуулганыг зарлах вэ дээ. Энэ хэдэн гишүүд чинь гадаад явж ханахгүй юм. Би шударга, бодитоор хэлье. Монголын эмгэнэл гурван Х-тэй холбоотой. Нэгдүгээрт, хулгайг зогсоохгүй байна. Хоёрдугаар, хэмнэлт хийхгүй байна. Гуравдугаарт, хөдөлмөрлөхийг мартчихлаа. Уг нь солонгосууд энэ гурвыг мөрдлөг болгоод боссон. Гэтэл бид эсрэгээрээ.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь уу. МАН мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж чадахгүй болох учраас уг хөтөлбөрөөс татгалзах гээд байгаа юм уу?

-Тэгээгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-аас дэвших хүн муухай харагдчих вий гэсэндээ л ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хойшлуулаад байна. Тэрнээс биш яг үнэндээ бидэнд гарц байхгүй. Одоо ОУВС-тай харьц, үгүй бол Хятадад очиж боолчлогд гэсэн ганцхан гарц үлдсэн. Уг нь ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд явдгаараа явах ёстой.

-Ээлжит чуулган эхлэхээр төсөвтөө тодотгол хийгээд ОУВС-д хандахад Захирлуудын зөвлөлийн хурал нь хүлээж авах юм болов уу?

-Тэрийг МАН-ын 65-аас асуу. Надаас асуугаад хэрэггүй. Би тэр хуралд суусан ч, суугаагүй ч хүсвэл тэд шийдвэрээ гаргана. Нэг л нам байгаа шүү дээ. Захирлуудын зөвлөлийн хурлаас өмнө манайх үүргээ биелүүлэх үү, үгүй юу гэдгийг 65 л мэдэж байгаа. Миний хувьд амжаасай гэж хүсч байна. Уг нь тэд ажил хийе гэвэл өнөөдөр ч гэсэн хуралдаж болно. Гэтэл тэгэхгүй байна.

-МАХН-аас ямар хүн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших вэ?

-Тэрийг дэвшүүлнэ гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Хуулиараа хориотой. Хэн гэж хүн сонгуульд нэр дэвшихийг тавдугаар сарын 1-нд зарлана. Дэвших магадлалтай олон хүн байна. Зарим хүн Н.Энхбаяр даргыг нэр дэвших эсэх тухай ярьдаг. Дэвшинэ гэвэл бусад гишүүдийнхээ адил бага чуулганаараа өрсөлдөж гарч ирээд дэвшиж болно. Тэгэхээр бага чуулганд бүх эрх бий.

-УИХ-ын гишүүн асан С.Ганбаатар танай намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшинэ гэсэн яриа дуулдсан?

-Хэнээс тэгж дуулаад байгаа юм бэ. С.Ганбаатараас тэр тухай асуусан чинь үгүй шүү гэдгээ хэлсэн. Бүр хоёулаа хамт хэвлэлийн бага хурал хийгээд би үгүй гэдгээ нотолъё гэсэн. Бүү мэд. С.Ганбаатар МАХН-аас нэр дэвшвэл сайн шүү дээ. Дэвшвэл дэвшинэ биз. Гэхдээ бага чуулганы шалгуурыг давах хэрэгтэй. Ер нь хэн ч дэвшиж болно шүү дээ. Хүсвэл Ц.Нямдорж, Н.Алтанхуяг нар манай намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиг л дээ.

-Бага чуулган хэзээ хуралдах вэ?

-Хуулиараа тавдугаар сард хуралдах ёстой. Бид ажлын хэсэг гаргана. МАХН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших хүсэлтэй хүмүүс ажлын хэсэгт хандаад бага чуулганаар нэр дэвших эсэхээ хэлэлцүүлэх ёстой.