Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Энэ сарын 9-11-ний өдрүүдэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-д төрийн айлчлал хийх гэж байгаа. Уг айлчлалын ач холбогдлын талаар болон бусад цаг үеийн сэдвээр БНХАУ-аас манай улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Син Хаймин мэдээлэл өгөхөөр хэвлэл мэдээллийнхэнтэй уулзсан юм. Түүний сэтгүүлчдийн тавьсан асуултад хэрхэн хариулсныг хүргэе.

–Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тун удахгүй БНХАУ-д айлчлах гэж байна. Уг айлчлал ямархуу хөтөлбөртэй байх вэ. Хоёр улсын харилцаанд ямар ач холбогдолтой байх бол?

-БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинийн урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж энэ сарын 9-11-ний өдрүүдэд БНХАУ-д төрийн айлчлал хийх гэж байна. Уг айлчлал өнгөрсөн онд БНХАУ-ын дарга Си ЖиньпинМонгол Улсад айлчилсны дараа хоёр улсын харилцаанд болох өөр нэг томоохон дипломат үйл явдал болж байгаа юм. Тэгэхээр Хятадын тал өндөр ач холбогдол өгч, дээд түвшинд хүлээж авна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Си Жиньпин дарга угтаж аван албан ёсны хэлэлцээ хийж, хүндэтгэлийн зоог барих болно. Мөн БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн ерөнхий сайд Ли Кечян, БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Жан Дежан нар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид бараалхах юм. Мөн айлчлалын үеэр БНХАУ-ын эртний нийслэл болон торгоны замын эхлэл болж байсан Ши Ань хотод айлчлахаар төлөвлөсөн байгаа.

Одоогоор Хятад, Монгол хоёр улс үндэстний хөгжил, бүтээн байгуулалтын зангилаа үед байгаа бөгөөд хоёр талын хүрээнд нэгдсэн стратегийн ашиг сонирхол тасралтгүй нэмэгдэж байгаа. Хятад, Монголын харилцааг ард түмэн дэмжиж байгаа болохоор энэхүү харилцааг улам хөгжүүлэхэд шинэ боломж гарч ирж байгаа юм. Энэ айлчлалын үеэр хоёр улсын удирдагч Хятад, Монголын харилцаа болон бүхий л салбарын хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх, өнгөрсөн онд Си Жиньпин даргын айлчлалын үр дүнг бүрэн бүтнээр ажил хэрэг болгохоор санал бодлоо солилцож, зарчмын чиглэлийг тодорхойлно. Мөн хоёр тал улс төр, эдийн засаг, соёл болон бусад олон талт хамтын ажиллагааны талаар шинэ тохиролцоонд хүрч, нэлээд олон чухал бичиг баримт дээр гарын үсэг зурж Хятад, Монголын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ шатанд гаргах болно гэж найдаж байна.

–Цаашид Хятад, Монголын харилцаа ямар хэлбэрээр өргөжих боломжтой вэ. Хятад улсаас манай улстай харилцахад ямар бодлого баримталж байгаа вэ?

-1990-ээд оноос хойш манай хоёр улсын өндөр түвшний харилцан айлчлал тогтмолжиж, улс төрийн харилцан итгэлцлийг тасралтгүй бэхжүүлж байна. Өнгөрсөн онд хоёр улсын төрийн тэргүүн нар таван удаа уулзалт хийсэн.

Харин энэ жилийн дөрөв дэх уулзалтаа удахгүй хийх гэж байна. Ер нь хоёр улсын төрийн тэргүүн ойр, ойрхон уулзах нь Хятад, Монголын хоорондын харилцааны чиглэлийг тодорхойлж байдаг. Манай хоёр улсын бодит хамтын ажиллагаа нь тогтвортой хөгжиж ирсэн. Худалдааны хэмжээ л гэхэд 1990-ээд оны эхэн үеэс өнөөдрийг хүртэл 100 дахин нэмэгдсэн тооцоо бий. Сүүлийн жилүүдэд хоёр орны хооронд зорчсон иргэдийн тоо давхардсан тоогоор 1.3 сая хүрсэн.

Өнгөрсөн жил Си Жиньпин дарга Монгол Улсад түүхэн айлчлал хийснээр хоёр тал иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа байгуулж хоёр улсын харилцааг түүхэн дэх хамгийн сайн цаг үед гаргасан юм. Мөн “БНХАУ цаг ямагт Монгол Улсын бүрэн эрх, тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал болон Монгол Улсын ард түмний өөрөө сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэдэг” гэж хэлсэн шүү дээ.

–Таван толгойн нүүрсний ордын төсөл дээр Хятадууд хамтрах хүсэлтээ удаа дараа гаргасан. Одоогийн нөхцөл байдалд Хятадын тал ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Сайн төсөл байвал найдвартай хөрөнгө оруулалт алга гэдэгт санаа зовох хэрэггүй. Төслөө эхлүүлснээр Монгол Улсын дэд бүтэц, ажил эрхлэлт, ашигт малтмалын бүтээгдэхүүнийг боловсруулах асуудлыг яваандаа шийдвэрлэх болно. Хятад, Монгол хоёр тал Таван толгой төслийн асуудлаар олон жил хэлэлцсэн байна. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин өнгөрсөн онд Монгол Улсад айлчлах үеэр тусгай дэмжлэг үзүүлэн транзит тээвэрлэлт, далайн боомт зэрэг асуудлуудыг шийдвэрлэнэ гэдгээ илэрхийлсэн. Миний бодлоор Таван толгой төсөл хоёр улсын хамтын ажиллагааны үлгэр жишээ болох бүрэн боломжтой, бас үлгэр жишээ болох ёстой. Одоогоор хоёр тал тус төслийг ахиулахаар нягт хамтран ажиллаж байна. Энэ завшааныг ашиглан би санхүүгийн хамтын ажиллагаа, ялангуяа Хятад банк (bank of China) Монголд салбараа нээх талаар дуулгая. Хоёр талын хамтын ажиллагааны хүрээнд Хятад банк Улаанбаатарт салбар нээх асуудлаар ойрын хугацаанд эерэг ахиц гарах болно гэж найдаж байна.

–Саяхан Хятад, Монголын анхдугаар экспо боллоо. Уг экспогоос ямар үр дүн гарсан бол?

-Хятад, Монголын анхдугаар экспог Хөх хотод зохион байгуулсан. Энэ үеэр холбогдох талууд 166 хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан бөгөөд 14.8 тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалтын тохиролцоо хийсэн. Цаашид хоёр жил тутамд Хөх хотод зохион байгуулах болно гэдгийг хоёр тал хүлээн зөвшөөрсөн.

–Та БНХАУ болон Монгол Улсын хооронд олон улс, бүс нутаг дахь хамтын ажиллагааны тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Манай хоёр улс олон улс ба бүс нутгийн олон асуудлаар ижил байр суурьтай байдаг. Монголын талыг олон улс ба бүс нутгийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцохыг Хятадын талдэмжиж ирсэн. Монгол Улсыг олон улс болон бүс нутгийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтэд идэвхтэй хувь нэмэр оруулахыг бас дэмжиж байгаа. Монгол Улсыг АПЕК-д элсэхийг манай улс тууштай дэмжиж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс дэвшүүлсэн Зүүн хойд Азийн аюулгүйн байдлын талаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээр санаачилгыг мөн дэмжинэ.

Мөн Хятад, Монгол, Орос гурван улсын хамтын ажиллагааны тухай онцолмоор байна. Манай гурван улс бол бүс нутгийнхаа чухал улс орон мөн бөгөөд гурван улсын харилцааг хөгжүүлэх нь бүс нутгийнхаа, тэр тусмаа дэлхий нийтийн энх тайван болон хөгжил цэцэглэлтэд өндөр ач холбогдолтой байдаг юм. Сүүлийн жилүүдэд гурван улсын дээд хэмжээний уулзалтын механизм нэгэнт бий болсон. Энэ оны долдугаар сард Оросын Уфа хотод болсон гурван улсын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр төрийн тэргүүнүүд харилцаа ба хамтын ажиллагааны талаар олон чухал тохиролцоонд хүрсэн юм. Гурван тал Хятад, Монгол, Оросын эдийн засгийн коридор байгуулах тухай хөтөлбөрийг боловсруулахыг шийдсэн бөгөөд гурван улсын хамтын ажиллагааны замын зураг зэрэг чухал баримт бичигт гарын үсэг зурсан юм.

Монгол Улсын их сургуулийн Улс төр судлалын тэнхимийн багш, доктор, дэд профессор Ч.Өлзийсайхантай ярилцлаа.

-МУИС-ийн багш нар судалгаа хийгээд манай улсын улс төрийн тогтолцоо дэлхийн хамгийн ядуу орныхтой адил байна гэж дүгнэсэн. Ямар үзүүлэлтээр ингэж дүгнэж байгаа вэ?

-МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн эрдэмтэн багш нар дэлхийн хамгийн баян болон ядуу орны улс төрийн тогтолцоонд дүгнэлт хийсэн. Судалгааны явцад манай улс төрийн тогтолцоо дэлхийн хамгийн ядуу орныхтой ижил байгаа нь анзаарагдлаа. Манай төрийн бодлого яагаад ард түмний талд гарахгүй байна вэ, яагаад хөгжил дэвшилд хөтлөхгүй байна вэ зэрэг асуудлын учир шалтгааныг судлаач бүр өөр өөрийн өнцгөөс олж харахыг хичээдэг. Улс төрд манлайлж байгаа хүмүүсийн чадвараас уу, элит бүлэглэлийн амиа хичээсэн байдлаас уу, эсвэл ард түмний улс төрийн соёлоос болж байна уу гэх мэтээр янз бүрийн талаас нь л харж байна. Ер нь бол улс төрийн тогтолцоог харьцуулан авч үзэх явдал бол улс төрийн шинжлэх ухаанд өргөн хийгддэг судалгаа. Харин хамгийн ядуу, хамгийн баян орнуудын улс төрийн тогтолцоог сонгож улсынхаа төрийн тогтолцоотой харьцуулсан судалгааг өнөө хэр хийгээгүй байсан. Төрийн бодлогын хувьд анализ хийх нь улс төр судлаач бүрийн л хийж байдаг ажил. Үндсэн ажлаа хийх явцад аяндаа энэ асуудал руу орсон. Жишээ нь, улс төр судлалд либерал, консерватив, социал демократ гэх мэт үзлүүдийн онцлог, түүхэнд хэрэгжиж ирсэн байдал манай улсын онцлогт тохирох уу гэдгийг судалдаг. Тэгэхээр манай төрийн тогтолцоо дэлхийн хамгийн ядуу орнуудын тогтолцоотой адилхан гэдэг нь яах аргагүй үнэн. Яахав зарим нэг ялгаа байх нь байгаа. Гэхдээ л ерөнхий байдлаараа их төстэй.

-Улс төрийн тогтолцоо сайтай улс орнууд ямар байдаг вэ. Манайх яг юугаараа ингэж доогуур үнэлэгдэж байна вэ?

-Дэлхий дээр нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээрээ Катар, Люксембург, Арабын нэгдсэн Эмират, Норвеги, Сингапур, АНУ, Швейцарь, Нидерланд, Ирланд, Австри зэрэг улс эхний аравт жагсаж байгаа. Эдгээр улсын нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь 91-39 мянган ам.доллар. Дээрх улсыг харахаар талаас илүү нь эзэн хаантай, тэдгээр нь удам угсаагаараа улс орон ард түмнийхээ өмнө хариуцлага хүлээж эзний ёсоор улс орноо удирдаж байдаг. Заримд нь хааныхаа эрх мэдлийг Үндсэн хуулиар тодорхой хэмжээгээр хязгаарласан, зарим нь хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай орон. Хаанд нь хэн нэг бизнесмэн, үндэстэн дамнасан корпораци хахууль өгч өөрсдөдөө ашигтай шийдвэр гаргуулна гэх ойлголтгүй болтлоо хөгжсөн тогтолцоотой. Нөгөө нэг хэсэг баян улс нь хоёр танхимтай парламенттай, дээд танхим нь хууль тогтоох доод танхимаа хянаж байдаг. Швейцарь гэхэд хоёр танхимтай мөртлөө ард нийтийн санал асуулгаар хуулийг өөрчлөх, батлуулах боломжтой. Ерөөсөө улс төрийн тогтолцоо нь ийм байгаа юм. Гэхдээ заавал ардчилсан системтэй улс баян байгаад байгаа хэрэг биш. Катар, Арабын нэгдсэн Эмитарад өнөөдрийн бидний ардчилал гэж яриад байдаг зүйл байхгүй. Сонгуулийн эрхийг хязгаарласан, улс төрийн бодлогыг шүүмжлэх эрхгүй байдаг. Сингапур гэхэд хөгжлийн өндөрлөгт хүрэхдээ авторитари буюу улс төр судлалын үүднээс бол дарангуйлал бүхий улс төрийн системээр дамжин хөгжсөн байдаг. Юутай ч энэ улсууд нэг бол эзэнтэй, нэг бол парламентын гишүүддээ авлига өгч шийдвэр гаргуулж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн олон парламентын гишүүнтэй байгаа нь үнэн.

Манай улсын тухайд 1992 онд Үндсэн хуулиа батлах үедээ бид өөрсдөө ийм сонголт хийсэн үү, эсвэл гадны нөлөөллөөр ийм хууль баталчихав уу гэдгийг судалж байна. Тухайн үед гадныхнаас зөвлөгөө их авсан нь үнэн. Гэхдээ тухайн үеийн нөхцөл байдлыг өнөөдрийн хэмжүүрээр шүүмжлэх нь буруу байх. Бид ардчилсан төр засгийг эмхлэн байгуулах гэж нэгэнт шийдсэн учраас туршлага, зөвлөгөө хэрэгтэй байсан. Харин улс орныхоо хэтийг, өнө удаан хугацааны хөгжил дэвшлийг урьдчилан харж чадаагүй нь монголчууд бидний буруу. Одоо ч гэсэн бид манайх жижиг улс учраас ийм, тийм бодлоготой байх ёстой гэж ярьцгаадаг. Гэтэл улс орон том жижгээсээ үл хамааран аюулгүй оршин тогтнох, өөрсдийн хөгжил дэвшлийг баталгаатай хангах бодлогыг зөв сонгох гэсэн адилхан зорилготой байдаг шүү дээ.

-Улс төрийн буруу тогтолцоотой, манайхтай ижил түвшинд үнэлэгдэж байгаа ямар улсууд байна вэ?

-Нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийн улсуудыг тэргүүлж байгаа улс болон хамгийн хүчирхэг том эдийн засагтай улс орнуудын төрийн тогтолцоотой манай улсынх адилгүй. Бүр ойр гээд хэлчихээр зүйлгүй байдаг. АНУ, Хятад, Япон, Герман, Франц, Их Британи, Энэтхэг, Бразил, Итали, Канад улсууд бас л хаантай эсвэл хоёр танхимтай, олон гишүүдтэй парламенттай учраас лоббид өртөх магадлал багатай нь анзаарагддаг. Газар нутгийн хувьд манайхаас том ч байна, жижиг ч улс байна. Гэхдээ л биднээс өөр, хариуцах эзэнтэй, авлигад өртөх магадлалыг багасгасан тогтолцоотой. Харин Монгол Улсын сонгож авсан төрийн тогтолцоо нь дэлхийн хамгийн ядуу 10 орны наймтай нь тун адилхан байгаа. Энэ 10 улсын хоёр нь буюу Буркина Фасо, Бурунди хоёр нийгмийн хямралт байдалтай байж, байж саяхнаас л шилжилтийн үеийн засаг төрөө байгуулж байгаа улс. Хаа очиж тэр хоёр улс нь хоёр танхимтай парламенттай тогтолцоог авсан юм билээ. Үр дүн нь ямар байхыг одоогоор хэлэхэд хэцүү ч, ямартай ч хяналтын тогтолцоог бий болгох чиглэлд зөв алхам хийсэн нь харагдаж байна.

-Харин бусад орнуудын тухайд?

-Харин Конго, Нигери, Мозамбек, Чад, Либери, Сьерра Леон, Төв Африкийн БНУ, Гвиней зэрэг хамгийн ядуу орнууд буюу нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээр дэлхийн улс орны сүүлийг мушгиж байгаа. Тэд манай улсын төрийн тогтолцоотой адилхан нэг танхимтай парламенттай. Тэр нь цөөхөн хүнтэй, парламентын гишүүдийн шийдвэр гаргах хэмжээний хүмүүсийг худалдан авчихаж болохуйц тоотой харагдаж байна. Эдгээр улс байгалийн баялаг ихтэй мөртлөө ард түмэн нь урт удаан хугацаанд ядуу дорой амьдардаг, авлигад идэгдчихсэн, гадаад өр зээлийн хэмжээ нь их гэхчилэн байдлыг нь авч үзвэл манай улсын өнөөдөр болон ирээдүйтэй төстэй дүр төрх харагдаад байгаа юм. Манай улс эдгээр улстай төстэй тогтолцоогоор явж байгаа нь судлаачдын анхаарлыг татаж, санааг зовоож байна. Ашигт малтмалын тухайд баримталж буй бодлого, хуулийн заалтууд, ард түмний өнөөгийн амьдрал, гадаад өрийн хэмжээ зэрэг асуудал анхаарал татахгүй байхын аргагүй. Өрийн тухайд ядуу дорой улс дундаас өрнөөсөө арайхийж салсан нь хөгжлийн замд илүү хурдан гарч ирдэг. Манайхны яриад байгаа шиг нэг өр шинээр авч нөгөөгөө дардаг нь улам хүнд байдалд шилжиж байгаа нь анзаарагдаж байна. Уг нь улс төрийн эдийн засгийн сонгодог төлөөлөгчид өрх гэрийн хувьд ойлгомжтой бодлоготой, төрийн бодлого адилхан явагдах ёстой гэж үзсэн байдаг юм билээ. Манай улстөрчид эсрэгээр нь яваад байдаг. Улс орны эдийн засаг улам муудаад, өөрсдийнх нь амьжиргаа дэлхийн баячуудын түвшинд хүрч байгаа нь яалт ч үгүй буруу тогтолцоотой холбоотой.

УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-УИХ-аар ирэх жилийн төсвийг хэлэлцэж эхэлнэ. Ямархуу төсөв болно гэж төсөөлж байгаа вэ. Сангийн сайдын хувьд танаж болох бүхий л урсгал зардлуудаа танасан гэж байсан?

-Шийдвэр гаргах түвшинд төсвийн хэт тэлэлтийг хүлээн зөвшөөрч бууруулах хандлага гарч буй нь сайн зүйл. Тэр талаас нь харвал зарим дэвшилттэй хандлага энэ төсөв дээр байгаа. Б.Болор сайд сүүлийн жилүүдэд манай байнгын хорооны төсвийн ажлын хэсгийг ахалж байсан хүний хувьд төсөв дээр ямар асуудал байгааг мэдэж байгаа. Тэр талаасаа хандсан байх. Зардлын бүтцийг оновчтой, хэмнэлттэй болгохыг оролдож байгаа нь сайн зүйл. Харин хэр оновчтой сонголт хийж танав гэвэл бас ярих зүйл бий. Жишээ нь, хямралтай үед хавтгайруулж цалин бууруулах тухай ярих бус хэрэггүй яамдаа оны эхнээс татан буулгаж төсөв хэмнэх тухай яривал хүн зөв ойлгоно, үр дүн гарна. Хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээг харахад зарим ач холбогдолгүй шинэ барилга байгууламж, арга хэмжээ харагдаж байна лээ. Тиймээс УИХ-аас томилогдох ажлын хэсэг энэ чиглэлд анхаарах биз. Зайлшгүй нэмэгдэх зардал гэж бас бий. Тухайлбал, төрөлт нэмэгдээд хүүхдийн тоо өсөөд шинэ сургууль, цэцэрлэг хэрэгтэй болж тэнд ажиллах орон тоо нэмэгдэж байгаа нь буруу зүйл биш.

-МАН-ын бүлэг ирэх жилийн төсвийн орлогыг бодитой биш гэж дүгнэсэн. Орлого зохиомол гэдэг нь үнэн үү. Бидэнд төсвийн орлогоо нэмэгдүүлэх ямар, ямар боломж байгаа вэ?

-Манайд орлого нэмэгдүүлэх асар их бодит боломж байгаа. Гадагш ачуулж буй баялгаа, экспортын орлогын өсөлтөө харъя л даа. Тухайлбал, экспортын хэмжээ 2013 онд 4269.1 сая ам.доллар байсан бол 2014 онд 5774 сая.ам доллар болж өссөн байна. Тэгвэл яагаад экспорт өсөөд байхад валютын нөөц буурч, ханш өсөж, эдийн засаг хямарч өр зээлдээ баригдав. Шалтгаан нь маш энгийн. Экспортод ачуулсан баялгийнхаа 5-24 хувийг л бид буцааж хүртэж байна. Оюу толгой дээр орж ирэх татвараасаа өр зээлэндээ суутгуулаад борлуулалтын орлогын тавхан хувийг л бид авч үлдэж байгаа. Түүхий нефть дээр дөнгөж хорь гаруй хувиа л авч үлдэнэ. Ийм байхад бид яаж ч зардлаа хасаж тэвчээд хямралаас гарч чадахгүй. Харин энэ томоохон ордуудынхаа гадаадын хөрөнгө оруулагчтай байгуулсан гэрээгээ харилцан үр ашигтай болгож алдаж байгаа орлогоо олж авч байж бид хямралгүй амьдарна.

-Өнгөрсөн жил та манай сонинд ярилцлага өгөхдөө хэт тэлэлтийг бууруулж чадсан төсөв баталлаа хэмээн мэдэгдэж байсан. Гэтэл энэ жил нөхцөл байдал арай л өөр байх шиг?

-2011-2012 онуудаас төсвийг үндэслэлгүйгээр хэт тэлснээс болж 2000 онтой харьцуулахад 16 дахин, 2009 онтой харьцуулахад гурав дахин өссөн юм. Сүүлийн хоёр жилд төсвийг өмнөх онтой нь харьцуулахад бууруулж баталж ирлээ. Тодруулбал, төсвийн өсөлтийг зогсоож, зардлыг бууруулж баталсан. 2010-2012 оны төсвийг харахаар урсгал зардал жилд дунджаар 22-43 хувиар өсөж байсан бол 2013 оноос 10 хувь болтлоо буурсан байна. Тухайлбал, 2014 оны төсөв өмнөх жилийн тодотгосон төсөвтэйгөө харьцуулахад өсөлтгүй, тэр түвшинд батлагдсан. 2015 оны төсөвт урсгал зардлыг 118 тэрбум төгрөгөөр бууруулан баталж илүүдэл орон тоог 900 гаруйгаар цөөрүүлсэн. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбараас бусад салбарт их засварын зардлыг нэг жилээр тэвчсэн гээд зардал бууруулсан олон жишээг дурдаж болно. Өмнөх жилүүдэд эхлүүлээд өнөөдрийг хүртэл дуусгаж чадахгүй, бизнес, банк санхүүгийн салбарт хүндрэл авчирч байсан хөрөнгө оруулалтын ажлуудыг дуусгах зорилго тавьж, үндэслэлгүйгээр шинэ хөрөнгө оруулалт нэмэгдүүлэхийг хязгаарласан. Дээрээс нь урсгал зардлыг хэт тэлж байгаа зүйл бол салбар салбараар нь нэмэгдүүлж байгаа яамдын төсөв. Эвслийн нэртэй Засгийн газарт хэрэггүй, зардал нэмэгдүүлсэн, ач холбогдолгүй яамд олноор бий болсны хамгийн тод жишээ бол Дэд бүтцийн яам дөрөв болж задарсан явдал юм. Улс төрийн шийдэл учраас хамгаалагдаад өнөөг хүртэл яаж ч чадахгүй явна. Жишээ нь, өнгөрсөн жил яамдын тоог бууруулчихаад 14 хоногийн дараа МАНАН-гийн Засгийн газар гарч ирэнгүүтээ буцаагаад нэмсэн.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын цалинг 30 хувиар бууруулах тухай яригдаж байна. Цалин бууруулахгүйгээр асуудлыг шийдэх боломж байгаа юу?

-Наадах чинь ёстой популист хандлага юм биш үү. Улстөрчдийн цалин гэхээр гоё сонсогдоно гэсэн шиг. Харин тэр бялуу хуваарилалтаар бий болсон яамдыг сонгуулийн дараа гэхгүйгээр татан буулгаад орон тоо хэмнэвэл дор хаяж дөрвөн тэрбум төгрөг хэмнэнэ.

-Мөн ДНБ буюу эдийн засаг, экспорт ирэх онд өсөлттэй харагдана. Энэ нь Оюу толгойн борлуулалттай холбоотой. Ирэх онд Оюу толгой 3.9 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийх төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ хэмжээгээр эдийн засаг, экспортын өсөлтөд нөлөөлнө гэж хэлж байсан. Гэтэл эдийн засгийн өсөлт гурав орчим хувь байна. Үүнийг хэрхэн тайлбарлах вэ?

-2014 онд манай улс эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийд эхний тавд багтсан. Гэтэл өрийн эрсдэлээр хамгийн өндөр 10 улсаар нэрлэгдсэн. Ирэх онд ч гэсэн эдийн засаг өсөхөөр байна. Гэтэл яагаад хямраад байна вэ. Хоёулаа үүнийг тайлбарлавал бүх зүйл тодорхой болж чиний асуултын хариу гарна. Тэгэхээр түрүүн бид хоёр экспорт өсөж байгаа талаар ярилаа. 2014 онд экспорт 5.7 тэрбум ам.долларт хүрч өссөн байна. Энэ чинь Оюу толгой ашиглалтад орж Эрдэнэтээс 2-3 дахин их баяжмал экспортолж Тамсагийн нефтийн экспортлох хэмжээ нэмэгдсэнтэй холбоотой юм. Мөн 2016 оны нэгдсэн төсөв 6.9 их наяд гээд бодъё. Гэтэл Оюу толгойн борлуулалт 3.9 их наяд гэдэг чинь манай төсвийн 56 хувьтай дүйцэж байна. Гэтэл энэ их орлогын дөнгөж таван хувь нь л Монголдоо үлдэж байгаа. Жишээ нь, 2016 онд Оюу толгойгоос орох татвараас өр зээлийн суутгалаа хасаад тооцоход төсвийн орлогын дөнгөж 2.6 хувийг л Оюу толгой бүрдүүлнэ гэсэн үг юм. Энэ бол хангалттай тайлбар байх.

-Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг огцруулах саналд та гарын үсгээ зурсан. Уг нь бид байж болох бүх хувилбараар Засгийн газраа бүрдүүлж үзсэн. Хэрэв одоогийн Засгийн газрыг огцруулбал дараа нь хэрхэн бүрдүүлэх вэ?

-Саяхан Шийдлийн Засгийн газрын зургаан сайдыг бүрдүүлэхэд сайд болох сонирхолтой хүмүүс мундахгүй юм байна гэдгийг та, бид хангалттай харлаа. Өөрөөр хэлбэл, дараагийн хоолонд орох сонирхолтой хүмүүс гараад л ирнэ.

-Ер нь Засгийн газрыг огцруулах хэнд ашигтай вэ. Монголчуудад ямар ашигтай вэ?

-Бидний хэсэг гишүүдийн хувьд Дубайн гэрээг залруулахын тулд Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг өргөн барих гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн. Мөн энэ Засгийн газар нь дараагийн Дубайн хувилбар гаргаж ирэх магадлалтай байгаа учраас огцруулах нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Уг нь Засгийн газар тогтворгүй байх нь сайн зүйл биш.

-Та өмч хувьчлалыг эсэргүүцдэг. Ямар учиртай вэ?

-Улс орноо тэжээж байгаа, стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон объектуудыг хувьчлахыг би дэмждэггүй. Харийнхан үүнийг худалдаад авчихвал эдийн засгийн эрх чөлөө боймлогдож эхэлнэ биз дээ. Ер нь одоо цэрэг, танк орж ирүүлэхээсээ илүүтэй үнэ цэнтэй зүйл, амьдралын эх үүсвэрийг чинь худалдаад авчихна шүү.

-Ирэх жилийн сонгуулиар аль нэг намд элсэх үү. Эсвэл бие даагч статусаараа цаашид улс төрд хүч үзнэ гэж бодож байгаа юу?

-Одоогоор сонгогч түмний итгэлийг биелүүлж бие даагчийн үүргээ гүйцэтгээд явж байна. Цаашид хэрхэх талаар тэднээсээ асууна. Түүний дараа сонголтоо хийнэ.

-Ирэх жилийн сонгуулиар аль нам ялалт байгуулах магадлал өндөр вэ?

-Одоогийн улс төрийн намууд олон түмний итгэлийг алдсан байна. Ялангуяа энэ Засгийн газарт оролцож байгаа улс төрийн намуудын хувьд хүнд болж байх шиг байна. Хариуцлагыг хамтарч л хүлээж таарна. Хоёр том улс төрийн хүчний аль нэг нь нөхцөл байдлыг ухаараад, олон түмнээсээ уучлалт гуйгаад, амжиж шинэчлэлт хийж, олны итгэлийг олж чадвал ялалт байгуулах боломжтой. Гэхдээ ийм алхам бараг л хийж чадахгүй биз. Тиймээс ирэх сонгуулиар улс төрийн шинэ сонголтыг ард түмэн хийж болзошгүй.

-Та энэ сонгуулийн жилд тойрогтоо ямар, ямар томоохон ажил хийв. Ард түмэн хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ?

-Бие даагчийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлчихсэн. Аймаг маань нийслэлтэй засмал замаар холбогдчихлоо. Дулааны станц ашиглалтад орж орон сууцжуулалтыг эхлүүлэх дэд бүтэц бүрдлээ. Иж бүрэн оношлогооны төв, 50 ортой төрөх эмнэлэг, Эрүүл мэндийн шинэ төв, багшийн хөгжлийн ордонтой болсон гээд олон зүйлийг дурдаж болно. Тухайлбал, хоёр бүрэн эрхийнхээ хугацаанд боловсролын салбарт 30 орчим шинэ объектын хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэж өгсөн байна лээ. Энэ бүхэн 120 мянга гаруй хүнийг төлөөлж буй миний үүрэг. Зарим нь албан тушаал ашиглаж нутагтаа хөрөнгө оруулалт хийлээ гээд шүүмжилж л байдаг юм. Сонгуулиар бүгд л тэгж амладаг хойно өөр яах ч билээ.

Түрүүч нь №243 (5195) дугаарт

Төв аймаг газар тариалангийн гол бүс нутгийн нэг. Аймгийн баруун болон хойд талын хэдэн сумаас өнөө жилийн ургац улсын хэмжээнд ямархуу байгаа ерөнхий дүр зургийг харж болно. Ингэж бодоод Баянцогтыг зорилоо. Сумын төвийн урд руу тариалангийн талбай ихтэй. Газар тариалангийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ихэнх аж ахуйн нэгж Сарлаг бригадын нутагт харьяалагддаг юм байна. Талбай дээр очин ургац ямархуу байгааг бодит байдал дээрээс нь сонирхов. Сэлэнгийг бодвол эндхийн тариа өвдөг хүрэхээр ургажээ. Гэвч тарианы болц оройтсоноос ногооноороо байлаа. Нийт 1600 га талбайд тариалалт хийсэн “Жагро” компанийнхантай уулзахад “Энэ жил 200 га талбайгаасаа л ургац авч байна даа. Үлдсэн талбайгаасаа ургац авах ямар ч боломжгүй болсон. Хагасыг нь ногоон тэжээлд шилжүүлнэ” гэлээ. Энэ хавиар тавдугаар сараас долдугаар сар хүртэл нэг ч удаа бороо ороогүй ажээ. Хөрсөн доорхи будаа 70 хоног чийггүй байсан болохоор тарианы болц хойшилсон гэнэ. Улмаар хурааж авах боломжгүй болж ногоон тэжээлд өгөхөөр зорьж байгаа юм байна. Уг нь тав болон зургадугаар сарын дунд үеэр учиргүй үүлшиж юу юугүй бороо орох нь уу гэмээр болжээ. Манайхан тэр үүлийг задалж хур бороо оруулж чадаагүй гэнэ. Манайхаас урагшаа нүүсэн үүлийг хятадууд тосож аваад тав хоног бороо оруулжээ. Харин анхны бороо долдугаар сарын 7-нд орсон ч улаан буудайд эерэг нөлөө үзүүлээгүй байна. Ийн ярих зуур ургацынхаа дийлэнхийг алдсан “Жагро” ХХК-ийн тариалангийн талбайд хоёр комбайн нааш цааш эргэлдсээр цаг хэртэй болов. Хэрэв ургац жигдхэн байвал нэг захаас нөгөө хүртэл тасралтгүй явах ёстой. Гэвч ургацын болцоос хамааран нэг дороо л эргэлдэж байлаа. Энэ үед Цээл суманд үйл ажиллагаа явуулдаг “Алаг түрүү” ХХК-ийн захирал У.Дамбийсүрэн хүрч ирлээ. Тэрээр хураах ч тариагүй болсон болохоор ойр хавийнхаа хэдэн сумын тариаланчидтай уулзаж яваа ажээ. Цээл, Угтаалцайдам сумынхан ургацынхаа дийлэнхийг алдсан гэж дуулгалаа. “Тариаланчид байгалийн хишгийг хүртэж байгаа болохоор дандаа сайхан зүйл бодож, бэлгэшээж явдаг. Есдүгээр сар гартал ургац арвин авна гэж ярьж байлаа. Байдал бишидсэн гэдгийг мэдэж байгаа мөртлөө амны бэлгээ бодсон хэрэг. Гэвч дуугарахгүй бол болохгүй болчихоод байна” гэв. Тариаланчид яг л хурдан мориныхоо уяа сойлгыг тааруулж буй уяач шиг тариалалтын үеэр аливаа муу, муухайг цээрлэдэг ажээ. Ургац алдаж байгаа хэдий ч монгол хүний амны бэлгийг бодон сайн сайхныг зөгнөн ярьдаг гэнэ. Тиймээс хий дэмий л ургац арвин байна гэж өөрсдийгөө хуурсан хүмүүсээр газар тариалангийн бүс нутаг дүүрчээ.

Тариаланчид зуны эхэн үеэс байдал хүндрэх нь гэдгийг мэдээд харьяа яамандаа хандсан боловч авч хэлэлцээгүй гэнэ. Түүгээр ч үл барам “Энэ жил улсын хэмжээнд нийт 170-180 мянган тонн буудай авахаар байна шүү” гэж тооцоолсныгоо олон нийтэд мэдээлжээ. Төв аймгийн хэмжээнд л гэхэд 58 мянган га талбайд тариалалт хийснээс ургацынхаа талаас илүүг алдаад байгаа гэсэн. Одоогоор ургац хураалт хэдэн хувьтай байгааг нарийн хэлэх боломжгүй. Мөн өдийд тариагаа хураагаад дуусчихсан байх ёстой атал мөндөр, цас ороод улаан буудайгаа хураах боломж гарахгүй байгаа гэнэ. Ерөнхийдөө л тариа нов ногооноороо байна лээ. Энэ нь ургац оройтож байна гэсэн үг. Боловсорч дуустал хэд хоног байлгая гэхээр шөнөдөө хайрагдчих гээд болохгүй. Бас түрүүлж ургасан буудай эхнээсээ хатаад хог болж байгаа ажээ. Сарлаг бригадын тариаланчид “Ганцхан манай энэ хавиар иймэрхүү байдалтай байгаа юм биш. Та нар өөрсдөө яваад үз. Ургац алдаагүй хувь хүн, аж ахуйн нэгж нэг ч байхгүй дээ. Хамгийн багадаа 50 хувийн ургац алдсан” гэж байлаа.

Өнгөрөгч хавар тариаланчид нийт 150 тэрбум төгрөгөөр тариалалт хийсэн байна. Энэ мөнгө бол зөвхөн хаврын эхэн сард тариаланчдын халааснаас гарсан дүн. Түүнээс хойш бордоо, машин механизм, цалин хөлс, хоол унданд зарцуулсан мөнгийг бодвол багагүй тооцоо гарна. Энэ мөнгийг дийлэнх нь банкны зээлээр босгожээ. Одоо харин зээлээ төлж чадахгүйд хүрээд байгаа юм байна. “Алаг түрүү” ХХК-ийн захирал У.Дамбийсүрэн “Тариаланчид гэлтгүй бусад салбарт бизнес эрхлэгчид банкны зээлээр л үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Би ч гэсэн зээлтэй. Намар буудайгаа хураагаад зээлээ төлж эхэлнэ гэж тооцоолсон. Гэвч өнөөдөр хураах ч ургацгүй сууж байна. Банкныхан ирээд унаж явсан машиныг минь хураасан. Эхнэр, хүүхдийг минь гаргаж байгаад манай гэрийг битүүмжлээд явсан. Бодит байдал дээр бид ингэж л амьдарч байгаа. Гэхдээ би ганцаараа иймэрхүү байдалтай байгаа юм биш. Над шиг байдалд орсон олон тариаланч бий” гэлээ. Мөн тэрээр “Бид энэ намар 50-80 хувийн ургац алдах нь нууц биш болсон. Болдог бол тариаланчдын банкнаас авсан зээлийг хойшлуулж өгөөсэй. Ирэх жилийнхээ ургацаас зээл төлөх боломж гарч ирвэл олон компани амьтай голтой үлдэх байх” гэсэн юм.

Дундаж аж ахуйн нэгж хавар тариалалтаа эхлэхдээ 800 саяас нэг тэрбум төгрөг зарцуулдаг ажээ. Энэ жилийн хувьд зардлынхаа 50 хувийг тэр чигт нь алдаж байгаа гэнэ. Нэг ёсондоо ирэх хавар тариалалт эхлэх үед 800 сая төгрөг хэрэг болохоос 400 сая нь сох дутна гэсэн үг. Иймэрхүү хүнд байдалд орсон тариаланчид буудайны үнийг чөлөөлж өгөөч гэж хүсэж байгаа ажээ. “Буудайн үнэ зах зээлийнхээ жамаар яваг. Төр засаг оролцохоо боль” гэж байна. Хэрэв үнийг чөлөөлөөд өгчихвөл зах зээлийнхээ голдрилоор хөгжих боломж байгаа гэнэ. Өнөөдөр зах зээлд 0.33 литрийн цэвэр ус 700 төгрөгөөр зарагдаж байхад нэг тонн улаан буудай 550 мянган төгрөг. Тэгэхээр нэг кг улаан буудай 550 төгрөгийн үнэтэй. Ингэж уснаас хямд үнэлэгдэж байгааг тариаланчид эсэргүүцэж байлаа. Түүнчлэн нэг үеэ бодвол улаан буудайгаа тариад сурчихсан учраас чанаргүй гэх ойлголт алга болжээ. “Царвантай буудай идэж, улсынхаа хэмжээнд нийт 70 мянган тонн буудай хурааж байсан түүх бий. Тэр үед ясны гурил идэж дотоодынхоо хэрэгцээг импортын буудайгаар хангадаг байлаа. Одоо тэр үе ард хоцорсон. Бид барууны түвшинд хүрсэн техник, технологи ашиглаж байгаа. Зардал өндөр гарч байгаа нь аргагүй. Бид ганцхан комбайн авахдаа хэдэн зуун сая төгрөг зарцуулж байна” гэж ярилаа. Бас гурилын үнэд тариланчид нөлөөлөхгүй гэдгийг хэлж байв. Тэдний ярьж буйгаар гурилын компаниуд үнэ дээр тоглолт хийдэг ажээ.

Атрын гуравдугаар аян эхэлж газар тариалан цэцэглэх үед нэг тонн улаан буудайг 550 мянган төгрөгөөр үнэлсэн. Тариаланчид нэг тонн буудай тарихдаа дээрх үнээс илүү зардал гаргаж байсан болохоор төрөөс 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгох болсон. Төрөөс өгч буй энэ мөнгө угтаа урамшуулал биш. Тариаланчид зах зээлд нийлүүлэх бодит үнийнхээ зөрүүг авч байгаа хэрэг. Угтаа буудайн үнийг чөлөөлөөд урамшууллыг бүр болих хэрэгтэй гэнэ. Учир нь урамшуулал авч чадахгүй байгаа тариаланч олон байдаг гэсэн.

Төв аймгийн Баянцогт сумын Сарлаг бригадад үйл ажиллагаа эрхэлдэг тариаланчид иймэрхүү л зүйл ярьж байна. Ихэнх ургацаа малын тэжээлд боож, талбайгаа уриншилжээ. Тариан талбай нам гүмхэн агаад сүргүй. Уг нь бол өдийд намрын ажилд дайчлагдсан оюутан залуус шаагилдан гүйлдэж Монголын тал нутагт ажил, амьдрал буцалж байдагсан. Намар, намрын ийм дүр зураг өнөө жил харагдсангүй. Юу ч үгүй цасанд дарагдаж гулдайсан тариа, эзгүй шахуу тариалангийн талбай л угтана. Угтаа мянга гаруй га талбайд тариа тарьсан хүмүүс урдах ажлаа дийлэхгүй ажиллаж байх ёстой. Гэтэл бодит байдал дээр тариалангийн талбайд комбайны дуугүй уйтай намар болж байна.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

-ТУС СУМ ОДООГИЙН БАЙДЛААР 1992 ТОНН ХҮНСНИЙ НОГОО ХУРААГААД БАЙНА-

Сэлэнгэ аймгийн Шаамар сумыг хүнсний ногооны өлгий нутаг гээд хэлчихэж болно. Ялангуяа төмсөөрөө алдартай. Бүр Шаамарын төмс шал өөр амттай гэх яриа хүртэл байдгийг сумын төвд орж ирээд мэдэв. сэлэнгийн төв рүү явах замаас салаад сайжруулсан шороон замаар арав гаруй км давхих замд гар өргөн суусан өвөө ингэж хэлсэн юм. Өвөө машинд суусан хойноо ямар ажлаар хаа хүрч явааг асуухад нь танай нутгийн хүнсний ногоог сонирхож явна гэж хэлсэн хэрэг. Тэр үед өвөөгийн нүд сэргээд яг зөв газраа ирсэн байна гэж магтсан юм. Бас “Төмс тэргүүтэй хүнсний ногоогоороо алдартай нь ховд, манай хоёр. харин ховдчууд төмс, тарвас хоёроосоо арвин ургац хураахын тулд янз бүрийн хүний биед ашиггүй бордоо хэрэглэдэг болсон байна лээ. Муу золигнууд амны хишгээ ар дээрээ гаргах гэж байгаа юм. Харин манай нутаг жинхэнэ монгол ногоо тарьдаг” гээд өөд уруугүй магтаж байна. бас “хотод хямрал нүүрлээд байгаа гэсэн үү. монголчууд өлсөж үхэх хаа байсан юм” гэсээр баахан улс төр ярив. Өвөөгөөс хашаа дүүрэн хүнсний ногоо тарьдаг айл зааж өгөөч гэхэд “манай сумын нохой хүртэл ногоочин, эсвэл зөгийчин гээд хэлчихвэл арай л дэгсдүүлсэн болчих уу” гээд хөхөрч байна. Тэгснээ “Манай суманд зүгээр суудаг, ажилгүй айл байхгүй. Өвөө нь хүртэл байшингийнхаа урд хэдэн төмс суулгасан. худлаа гэвэл манай сумын хөдөө аж ахуйн тасгийн даргатай уулз” гэсээр захиргаа руу дагуулан орлоо. Тасгийн дарга Ж.баярсайхан энэ жил хэдэн га талбайд хүнсний ногоо тарьсан болон бусад мэдээлэл өгсөн юм. Сэлэнгэ аймгийн Шаамар сум нийт 3600 га эргэлтийн талбайтай ажээ. аймгийнх нь бусад сум голлон үр, тариа тарьж байхад Шаамарынхан хүнсний ногоогоор дагнадаг. Уг нь зах зээлийн нийгэмд шилжихээс өмнө хадлан сайн авдгаараа алдартай байж.

Сүүлд 1990 оноос хойш хувьчлал эхлэх үед иргэд нь өөрсдийнхөө сонирхлоор хүнсний ногоо, тэр дундаа төмс тарьж эхэлсэн байна. Өдгөө сумын 1100 өрх айлаас 420 гаруй нь хүнсний ногоо тарьдаг болжээ. Үлдсэн айлууд нэг бол зөгийн аж ахуйтай, эсвэл мал аж ахуй эрхэлдэг гэсэн. Ер нь ямар нэгэн аж ахуйгүй айл Шаамараас олохгүй гэж нутгийн олон сайрхана. Энэ жил тус сум нийт 64 га талбайд төмс тарьжээ. 187 га-д бусад төрлийн хүнсний ногоо тарьсан гэнэ. Төмсний хураалт 90 орчим хувьтай байгаа, нэг га талбайгаас 110-120 цн төмс авч эцсийн мэдээгээ гаргахаар төлөвлөжээ. Бусад төрлийн хүнсний ногоог 187 га-д тарьсан бөгөөд одоогоор 1992 тонн ургац хураагаад байгаа юм байна.

Эндхийн нэг онцлог нь эрт ургацын ногоо. Өнөө жил ихэнх нутгаар гандуу байна, үр тарианы ургалт муу гэх янз бүрийн шалтгаан байсан болохоор хүнсний ногооны үнэ тэнгэрт хаджээ. “Хотод эрт ургацын төмс 1500 гэж байна” гэх яриа амнаас ам дамжсаар ихэнх хүмүүс ургац хураалтаа идэвхжүүлжээ. Бүр есдүгээр сарын дунд үеэс ургацаа хураана гэж байсан ногоочид төмс, хүнсний ногоогоо түүврийн аргаар хугацаанаас нь өмнө хураажээ. Угаасаа хүнсний ногоо наймдугаар сард үнэд орно гэдэг тэр бүр олдоод байх боломж биш учраас ийн идэвхийлсэн байна. Уг нь ногоочид жил бүрийн эрт ургацын төмсөө 500-800 төгрөгөөр зардаг байсан бол өнөө жил 1500 төгрөг хүргэжээ. Худалдан авалт ч сайн байсан болохоор Шаамарын ихэнх ногоочид нийслэлийг зорьсон гэнэ. Тиймээс өдгөө намрын ургац хураалт бага хувьтай байгаа ажээ.

Өнгөрсөн долоо хоногт Шаамар суманд очих үеэр тэндхийн ногоочид бас л эзгүй шахуу байсан. Учир нь жил бүрийн есдүгээр сард болдог “Шаамарын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэн худалдаанд оролцохоор явжээ. Уг нь есдүгээр сарын эхээр буюу 10 гэхэд эхэлчихсэн байдаг намрын ногоон өдрүүд энэ жил орой болж байгаа нь цаг агаартай холбоотой гэсэн. Долдугаар сарын сүүл, наймдугаар сарын эхээр бороо орж эхэлсэн болохоор хүнсний ногооны болц оройтжээ. Ногоочид ургацаа оройхон авсан болохоор “Шаамарын ногоон өдрүүд” үзэсгэлэн худалдаагаа есдүгээр сарын 28-наас “Мишээл экспо”-д эхлүүлсэн байна. Уг үзэсгэлэн худалдаанд оролцогчид бүгдээрээ өрхийн үйлдвэрлэл явуулж байгаа хүмүүс. Том хэмжээний аж ахуйн нэгж нэг ч байхгүй. Тэднээс ногоо худалдаж авснаар аль нэг компанийг биш, жирийн ногоочдод орлого оруулна гэсэн үг. Шаамарчууд жил бүрийн намар болгон зохион байгуулдаг энэхүү үзэсгэлэн худалдаанд тун дуртай оролцдог гэнэ. Бүр долоохон хоногийн дотор бүтэн жилийнхээ ашиг, орлогыг хийдэг сүйхээтэй ногоочид ч бий. Өөрсдийнхөө тарьсан ногоог өөрөө борлуулдаг болохоор нийслэлчүүд ч таатай ханддаг ажээ. Энэ жилийн тухайд тус үзэсгэлэн худалдаанд 30 гаруй өрхийн 40 орчим ногоочин оролцож байгаа юм билээ. Нэг өрх доод тал нь гурван тонн хүнсний ногоо борлуулахаар төлөвлөн Улаанбаатарыг зорьдог гэсэн. Нутгаасаа гарахдаа “Портер”, “Бонго” тэргүүтэй ачааны машин хөлслөн явах бөгөөд энэ жил нийт 100 гаруй тонн хүнсний ногоотой нийслэлд иржээ. Тэдэнтэй хамт зөгийн аж ахуй эрхэлдэг 12 өрх айл ирсэн. Нэг өрх дунджаар 50 кг зөгийн бал борлуулахыг зорьжээ. Үзэсгэлэн худалдаанаас бусад үед нийслэлийн дөрвөн дүүргийн таван цэгт Шаамарын 27 ногоочин борлуулалт хийдэг юм байна. Хуучин “Барс” захын арын талбайд ногоогоо бөөндөж өгчихөөд буцдаг байсан бол сүүлийн гурав, дөрвөн жил өөрсдөө лангуу түрээслээд ч болтугай жижиглэнгээр зарах сонирхолтой болжээ. Ченжүүдэд бөөндөж зарахаар ашиггүй биш ч гэлээ лангууны ард зогсохоос бага мөнгө олдог гэсэн. Тиймээс жил бүрийн намар зохион байгуулдаг үзэсгэлэн худалдаа хэзээ болохыг чих тавин хүлээдэг болсон байна.

Шаамарын ногоочид өнгөрсөн жилээс эхлэн тарьж буй хүнсний ногооныхоо нэр төрлийг олшруулах үүднээс хар манжин, артишок, гишүүнэ тарьж эхэлжээ. Хар манжин шар, хүрэн хоёрыгоо бодвол илүү чихэрлэг амттай. Гаднах хальс нь тас хар өнгөтэй, доторх нь цагаан гэсэн. Шарж, хуурахаас илүүтэй шөлтэй хоолонд хийгээд идэхээр витаминлаг чанар нь илүү. Харин гишүүнийг ихэнх хүмүүс айраг гэх нэрээр нь мэднэ. Өндөрлөг газар, ууланд ургаж байгаа байгалийн зэрлэг гишүүнийг түүж авчирч үрийг нь салгаж авснаар шаамарчууд гишүүнэ тарих болжээ. Түүгээрээ чанамал, компот хийнэ. Гишүүнээр хийсэн чанамал бусад төрлийн жимснийхийг бодвол өтгөнөөс гадна хэт нялуун амтгүй гэсэн. Чихрийн шижинтэй хүмүүс гишүүнийг ямар ч чихэртэй холилгүй чанамал хийж идэхэд нэн тохиромжтой гэж байлаа. Бас усанд хийж буцалгаад уувал хорт хавдрын эд эсийг үхүүлдэг шидтэй юм байна. Үхүүлдэггүй юмаа гэхэд цааш үсэрхийлэхээс сэргийлдэг болохоор Шаамарын ногоочид тарьж эхэлсэн гэнэ. Энэ мэт Монголд урьд өмнө ургаж байгаагүй шинэ төрлийн ногоо тарих боломжийг ногоочид хэдийнэ эрэлхийлдэг болжээ. Тэгээд ч гаднаас янз бүрийн нарийн ногоо их орж ирж байгаа болохоор зах зээлээ алдахгүйн тулд байнга шинэ зүйл сэдэж, туршиж үзэж байгаа гэсэн. Мөн нарийн ногоо тарих арга барилаараа бусад газрын ногоочдыг бодвол арвин туршлагатай болохоор хүнсний ногооныхоо нэр төрлийг улам олшруулна гэж байв.

Өнөө жилийн ургацад цаг агаар гойд нөлөө үзүүлсэн гэсэн. Есдүгээр сарын сүүлээр орсон цас, мөндөр ургац хураалтыг удаашруулж байгаа ажээ. Төмс цасанд хайрагдаж байгаа болохоор нартай хэдэн өдрийг ашиглан ургац хураалтаа түргэсгэж байв. Төмснөөс гадна бусад төрлийн нарийн ногоо ч хяруунд хайрагджээ. Мөндөр, цасны дараа төмсөө хураах гэхээр талбай шавар ихтэй байсан учраас ялгах ажил давхар нэмэгдсэн гэсэн.

Энэ сумын тухайд өнөө жил таван мянган тонн хадлан бэлтгэнэ гэж төлөвлөжээ. Гэвч хэт халсны улмаас хадлан төлөвлөсөн хэмжээндээ хүрэхгүй ч 3500-4000 тонн хадлан бэлтгэж сумынхаа хэрэгцээг бүрэн хангах юм байна. Улаан буудайны тухайд энэ жил 1405 га талбайд тариалалт хийсэн ч ургацынхаа ихэнхийг алдаж байгаа юм билээ. Мөн 980 га-д рапс, 505 га-д малын тэжээл тарьсан ч урьдчилсан байдлаар ургацынхаа 50 гаруй хувийг алдсан гэнэ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ