Author: ЖАМБАЛЫН САНДАГДОРЖ

Дэлхийн түүхийн эцэг эртний Грекийн түүхч, түүхийн эцэг гэж алдаршсан Геродот мэө480-490 оны хоорондоос мэө425 оны орчим хүртэл аж төрж байжээ. Түүнийг анхны газар зүйч, аялан судлагчдын нэг гэж үздэг.Түүний “Түүх” гэдэг есөн дэвтэр бүтээл байдаг.Дан түүх биш газар зүй, аялан судлагчдын зүгээс хийсэн бүтээл болой. Геродот тухайн үеийнхээ л бүх мэддэг улсаар зорчиж байсан буюу Перс, Вавилон, Египет, Итали, Грек, Бага Азийн орнууд,Газрын дундад орны ихэнх арал, Хар тэнгис, Крым зэрэг газраар явжээ.Тэрбээр түүхэн домог, үлгэр, гэрчүүдийн аман яриа зэргээс энэ номыг бүтээсэн тул маш үнэ цэнэтэй бүтээл гэж үздэг.Тэр томоохон худалдаачны хүү учир эдийн засгийн боломжтой байсан нь энэ аялалд нөлөөлжээ.Тухайн үед дэлхийн хүн ам олон төрөл байсан ч нэг зан заншил түгээмэл байсан нь сонин. Тэр нь андгай л өргөсөн бол түүнээ хатуу чандаар сахин мөрддөг байжээ. Тэгэхлээр тэр үеийн хүмүүсийн яриа худал байх учиргүй юм. Худал байсан нь тухайн үеийн л хүмүүсийн нийтлэг ойлголт тийм байжээ л гэсэн үг аж. Уг номноос дан скиф үндэстэнтэй холбоотой хэсгүүдийг орчуулан Монгол Улсад 2009 онд хэвлэжээ. Номыг Б. Галаарид орчуулсан бөгөөд “Цадиг” хэвлэлийн газар хэвлэн гаргасан. Яагаад скифүүдтэй холбоотойг орчуулсан юм бэ гэвэл скиф гэдэг нь монголчуудын өвөг дээдэс юм гэж үздэгтэй холбоотой. Ямар ч байсан энэ скиф нь нүүдэлчид байсан гэдэг нь баталгаатай аж.Тэгээд уншиж үзэхэд манайхны тухай бичсэн гадаадын сурвалжуудтай адилхан ч юм уу төстөй байх нь үнэн байна. “Скиф ардууд ямагт хамгийн эртнийх гэгддэг байсан” гэж гэрэгийн (Грек) түүхч Юстин бичжээ. “Эдүгээгээс 30 зууны өмнө цэцэглэж явсан Шүмэрүүд монгол толботой байсан, мөн мэө500 зууны чанадад европыг донсолгож явсан скифүүд ч монгол ёс заншлаа хадгалсаар байжээ” гэж эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв зохиол бүтээлдээ тэмдэглэж байжээ.Скифүүдийн тухай уг түүхэнд тэд эхнэр сонгож авдаг ч эмэгтэйчүүдтэй нийтээрээ амьдарна. Мөн эр нь хэн нэгэнтэй ойртохыг хүсвэл өөрийнхөө саадгийг эмэгтэйнхээ гэр дээр тавиад тухтайхан хурьцдаг. Тэдэнд ямар ч хязгаарлалт тавьдаггүй.Өндөр насанд хүрэхэд түүнийг хамаатан садан нь цуглаад өтөл настныг өргөл болгон алж, махыг нь тайлгын бусад амьтантай цуг иддэг. Ингэж төгсөх нь тэдний хувьд эрхэм зүйл байдаг. Хэрэв өтөл настан өвчтэй бол ингэдэггүй, газарт тавьдаг. Өргөл болоогүйд нь ихэд хувьгүй явдал боллоо гэж харамсдаг. Тариа тарьдаггүй, мал маллаж амьдардаг, бас загас барьж иддэг. Тэдний шүтдэг ганц бурхан нь нар. Ийм хурдан бурханд хамгийн хурдан амьтанаар тахил өргөх ёстой гэж үзэн мориор тахил өргөдөг. Хэрэв тэд хүсээгүй л бол хэн ч тэдний нутгаас буцаж ирдэггүй. Бүгд хиар цохиулаад дуусдаг. Тэд орон хот барьдаггүй, хөсөг тэргэн дээр оромжоо барин нүүдэллэн явдаг. Халдсан цэрэг хэзээ ч тэднийг олдоггүй. Тэд бүгд морин цэрэг байдаг бөгөөд хүн бүр харваач байдаг. Төмөр байдаггүй учир алт зэсээр бүх юмаа хийдэг.

Алт бол тэнд хог шороо шиг элбэг. Гүүний сүү саадаг, сүүний өнгөн хэсэг үнэтэй үлдэгдэл нь нэг их үнэ үгүй гэх мэтчилэн. Грекл баатар морио алдаад хайж яваад могой биетэй үзэсгэлэнт эмэгтэйтэй учирсан. Тэр эмэгтэй өөртэй нь ханилбал морь хаа байгааг хэлнэ гэдэг. Эмэгтэй эрхтэнээсээ доош могой биетэй ажуу. Грекл баатар гурван хүүтэй болоод морио аван буцдаг, могой хүүхэн хүүхдүүдээ яах вэ гэж түүнээс асууна. Баатар миний нумыг татаж чадсан хүүд нутгаа эзэмшүүл, бусдыг нь хөөж явуул гэж захидаг. Бага хүү нь эрийн цээнд хүрээд нутгаа хамгаалан суусан гэж скифүүдийн домогт өөрсдийн уг гарвалын тухай өгүүлдэг. Номын тухай товч өгүүлэхэд ийм ажгуу. Та бүхэн уншиж өвөг дээдсийнхээ тухай дэлгэрүүлэн сонирхоорой.

Их сургуулийн ойролцоох хоолны газар хүн ихтэй, голдуу залуучууд оюутнууд бололтой охид хөвгүүдээр дүүрэн байлаа. Хоолны танхимын баруун хойно оюутан бололтой залуу бүсгүй ахтайгаа хоол иднэ. Нөгөө “их хоол л гоё” гэдэг оюутны шог яриа шиг хоёул нижгээд таваг цуйван өмнөө тавьж том тавгаар нэг тахианы мөчтөй өтгөн улаан шөл оочилно. Зүгээр ч нэг шөл уугаагүй харваас илт оюутан охин шөлөндөө прожки дүрэн идэх аж.

Охин хоол идэнгээ байсхийгээд л ах руугаа харан ямар нэг юм шаардах нь нүднээ илт. Ах нь ч ойлгоод байгаа бололтой хоолоо орхин хажуугийн сандал дээр эвхэж тавьсан пэндийсэн зузаан хар куртикныхаа халаасыг ухан хорин мянган төгрөг гарган ирж “ээж өгүүлсэн юм” гээд өгөв. Охин түүнийг голонгуй авч ах руугаа дахин шаардаж эхэллээ. Ингэх зуурт шөлөө ховх сорон тавгийг нь харамсалтай нүдээр харан цааш түлхэж овоолгоостой цуйвангаа өмнөө дөхүүлэв. Бодвол тавгийг нь “долоох юмсаан” гэж бодсон биз. Охин “Энэ хүйтэнд аав ээжийг гадаа гаргаад л малын аргал хоргол арилгуулаад байгаа юм биш биз дээ, Алтаа эгч та хоёр” гэж ах руугаа загнаж сурсан шинжтэй аашлахаа мартсангүй. Ах нь “За яалаа гэж, яалаа гэж туслах малчин залчин гээд л зөндөө хүмүүс байна зүгээр, ах нь мөнгө муутай яваа, нэмээд энэ хорин мянгыг л илүүчилж чадна. Саяны зарсан махны мөнгөөр малдаа тэжээл авахгүй бол энэ өвөл их хүйтэрч байна. Бас гурил будаа гээд ямар айхтар үнэд ороо вэ. Ёстой илүү юм өгч чадахгүй нь. Дараа сард ирэхдээ ахиухан мах зарна, тэгэхдээ л дүүдээ ёстой цулайтал өгнө” гэж аргадлаа. Дүү охин мөн л дурамжхан авсан ч “түрүүнийхтэй нийлээд дөчин мянга” гэж хэлэн инээмхийлэв. Ах нь гэнэт нэг юм санасан бололтой “Өө тийм, таг мартах нь” гэж дуу алдан нөгөө том хар куртикныхаа өврийн халааснаас тэвхийсэн боодолтой цагаан цаас гарган ирж дүү рүүгээ сарвайв. Дүү охин нь гайхсан бололтой нөгөөхийг авснаа гэнэт дуу алдан цовхорч “Ах аа” хэмээн эрхлэн нялхрав. Тэр цаасыг хараад баярлаж байгаа гэж юү гэхэв.

Уг боодолтой цаас бол хөдөө гэрийнхнийх нь цуглуулсан нөат-ын баримт ажээ. Ах нь ч зурагтын сугалаанд мотоцикл хожчихсон мэт маадгар царай гарган тэрүүхэндээ ханхалзан “Алтаа эгч чинь л энэ нөат-ыг Жижгээд аваачаад өгчих. Буцаалт нь хаа юм гээд байсан” гэж хэлээд дүүгээ өхөөрдөн харлаа.

Хааяа нутгаа нэг их санаад явж хүрэх юм. Хан уул минь хөхрөн хөндөлсөж үүл уул нь үл ялгагдан тэнгэр сансарт хүйлэн цэнхэртсээр угтах нь хэвээрээ. Гэвч “Үнсээд угтах ээж минь үгүй ч” гэдэг дууны үг санагдах нь олонтой байх тул заримдаа гунигтай. Эцгийн гэрийн буйран дээр сууж тэднийхээ амьдарч явсан цагийн тухай гэгээн дурсамжид хөтлөгдөн суухуйд ямар нэг юм дутуу байгаа шиг санагдаж сэтгэл гэгэлзэх авай. Хөгшидийн гэрт орохгүй гадуур салхилж давхиад байгаа шиг санагдаад, гэмшил төрөөд ч байх шиг.

Хорхойд хоргүй хоёр хөгшин минь хөгжилтэй бөгөөд ямар цагаахан амьдарч байгаа вэ гэсэн бодол сэтгэл бүлээсгэн цаг хугацааны цагаан манан дундаас тэд маань нэг сөхөгдөж, нэг далдран харагдахуйд аньсага чийгтэм. Хөгшин болсон аав минь дээд булаг руу усанд явдаг сан. Усны тэргэнд усны бидон даруулж уяад л шанага бүсэндээ хавчуулчихсан их догь.

Өдөрт өөртөө гаргасан ажил нь тэр л дээ. Тэрнээс усгүй болчихоод үхэх хатахдаа тулчихаад усанд гүйгээд байгаа юм бол биш. Хүүхдүүд нь тойроод амьдарч байгаа, трактор тэрэгтэй, унаа малтай хэрнээ юу гэж тэр ная гарч байгаа өвгөнөөр ус зөөлгөөд байхав дээ. Эмгэн нь арай л тахил өргөх нь халаг гаргаж өгнө.

“Бамбарт амраарай, зоорины дэнж өгсөөд намайгхүлээж байгаарай. Чи даахгүй” гэх зэргээр. Өөрөө бол том хүч юм шиг байгаа юм. Өвгөн замдаа үдлээд амраад хамрын тамхи юмаа татсан шиг хүн амьтан тааралдвал хуучилсан шиг явсаар нар гудайх үед нөгөө зоорины дэнж өөд нь мацаж эхэлнэ. Холоос харахад бөөдийсөн хөгшин усаа түрээд зүтгэж байхад өөдөөс нь бас нэг бөөдийсөн юм очоод хоёул нийлэн зүтгэсээр гэртээ ирнэ. Сэтгэлийн гэгээн дурсамж дунд яагаад ч юм нөгөө хоёр минь усаа зөөгөөд л яваа юм шиг санагдаж нутаг руугаа явмаар бодогдон яаран яарсаар цэнхэр уулсынхаа зүг хүлгийн жолоо залмаар санагдана.

Алтан тариа компанийн эзэн П.Цэнгүүний ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн олон номны нэг нь энэхүү Фредерик Бастиагийн “Хууль” хэмээх ном юм. Фредерик Бастиа бол 1801 онд францад мэндэлсэн суут хүмүүн. Тэрээр Адам Смитийн чөлөөт эдийн засгийн онолыг сэтгүүл зүйн аргаар тайлбарлан түгээж байснаараа алдартай нэгэн болжээ.1845 онд францын хувьсгал гарч социалистууд ихэд амжилт олж байгаад Бастиа зэвүүцэж байсан гэнэ. Тэр социалистуудыг протекционалистуудтай адилтган үзэж түүний шинэ хэлбэр хэмээн тооцож байжээ.Социализмын онол нь өнгөн дээрээ хүмүүсийн сайн сайхны төлөө мэт боловч задлан шинжлээд нарийвчлан үзвэл хүн, түүний мөн чанар, эрх чөлөөний эсрэг хандсан гэдгийг Бастиа тэртээх 150 жилийн өмнө хүн төрөлхтөнд анхааруулжээ. Энэ зохиол Маркс, Энгельс нарын “Коммунист намын тунхаг”-тай бараг л зэрэг бичигдсэн аж.

Бастиа хүнийг бурхны бүтээлийнх нь хувьд байгаагаар нь хүлээж авахыг уриалаад харин хүний төлөө гэж өөрсдийгөө зарладаг социалистууд хүнийг өөрийг нь түүхий эдийн хэмжээнд үнэлэн, засварлан сайжруулах үүргийг өөрсдөдөө оногдуулж буйг илрүүлжээ. Хүний нийгэм төгс төгөлдөр бус, иймээс нийгмийн баялаг хуваарилалт бүр ч шударга бус болдог, энэ нь хөгжил дэвшлийг хойш чангаагч гол хүчин зүйл юм гэдэг социалист үзэл XIX зуунд бараг итгэл үнэмшил болсон. Чухам үүн дээр үндэслэж марксизм үүсч, байгаа бүхнийг эвдэн сүйтгээд цоо шинээр гэрэлт ертөнцийг дахин байгуулах сургаал номлол бий болжээ. Эхлээд өнгөц сонсоход энэ гоё “хүмүүнлэг” онол лавшрах тусмаа харгис шинжийг олж зорилго нь аргаа зөвтгөнө гэсэн зарчимд тулгуурлах болов.

Чухам хүн төрөлхтний сайн сайхны тулд ямар их сүйтгэл, үхэл хагацал нүүрлүүлснийг социализмаар замнасан бид бүхэн өвгөд дээдсийнхээ амь насаар төлж байж мэдсэн байдаг. Нийгэм өөрөө хөгждөггүй, түүнийг зөв чиглүүлж өгөх хэрэгтэй гэсэн үзэлдээ нэвчсэн хүн хэт олширч чухам чиглүүлж өгөх гэсэн тэдний хэт махрал зүтгэл олон сая хүний амь амьдрал хувь заяаг сүйрүүлсэн юм. Номын оршил хэсэгт бидний үзэл бодол хэт зүүний өнцгөөс тайлбарласан сонгодог бүтээл дунд хүмүүжсэн. Эдийн засаг бол тусгай мэргэжил гэхээсээ ертөнцийг харах гэгээрэл хүн хоорондын харилцааг таних түлхүүр, өөрөө өөрийгөө тэжээж авч явах урлаг. Үүний тухай хэт зүүний гажуу бодолтойгоор амьдарч чадахгүй. Тэгэхлээр 150 жилийн өмнө тэрлэсэн Бастиагийн сургаал ач холбогдлоо алдаагүй гэж нэрт нийтлэлч Баабар бичжээ. Номыг Н.Баярбаатар орчуулжээ. Та бүхэн энэ номыг уншиж үзвэл их зүгээр. Уг ном “Хууль” гэсэн сэдвийг тойрон өөрийн үзэл бодлыг бичжээ. “Амьдрал бол бурхны бэлэг”, “Хууль гэж юу вэ”, “Шударга ба мөнхийн засаглал”, “Хуулийн бүрэн завхрал”, “Өмч ба тонуул”, “Завхарсан хууль нь сөргөлдөөн үүсгэдэг”, “Боолчлол ба гаалийн татвар нь тонуул мөн”, “Социализм бол хуульчлагдсан тонуул мөн”, “Социалист зохиолчдын нөлөөлөл”, “Социалистууд хүн төрөлхтнийг үл тоомсорлодог” гэх зэрэг олон бүлгүүдтэй. Би сонирхуулах үүднээс “Социалистууд хүн төрөлхтнийг үл тоомсорлодог” бүлгээс эш татъя. Социалистууд хууль тогтоогчид буюу нийгмийн элит хэсэг сайн сайханд тэмүүлж байдаг. Ард түмэн үргэлж залхуурах, хойшоо суух цаг нөгцөөх зэргээр сүйрэлрүү хазайж байдаг. Хүн төрөлхтөн буюу олонх харанхуй бурангуй руу тэмүүлж байхад хууль тогтоогчид буянт үйлс эрхэмлэхээр төржээ. Байдал нэгэнт ийм хойно тэд хүн төрөлхтний бус өөрсдийн үзэл баримтлалаа хэрэгжүүлэхийн тулд арга буюу хүч хэрэглэхээс өөр зам байхгүй нь лавтай.Хүмүүн нь амьдрал зохион байгуулалт, ёс суртахуун хөгжил дэвшлээ төрийн эрх мэдлээс хүлээн авдаг ихээхэн хүлцэнгүй матери болохыг тодорхойлсон санаа бодлыг олж харна.

Хүн төрөлхтөн доройтон уруудаж байхад нөгөө хууль тогтоогчид буюу элит хэсэг ер бусын авралын гараа сунгаж байгаа гэх нь доромжлол юм гэжээ.

Дүр эсгэн сайн сайхан амьтан болох шиг амар бөгөөд амттай зүйл байдаггүй. Сайхан сэтгэлтэй, өрөвчхөн, ядарсан хүн амьтанд тусч бүүр сүүлийн ганц цамцаа тайлаад өгөхөд бэлэн гэж нийтэд итгүүлэхэд л болоод явчихна. Бас хүнд тус хүргэж чадахаар эдийн засгийн боломжтой гэдгээ үргэлж гайхуулж явахаа мэдэх хэрэгтэй. Юманд ханачихсан “амьдрахад нэг их юм хэрэггүй дээ” гэсгээд.

Ингээд явахад их явдаг даа. Үлгэр домог болон сургаалуудад ингээд яваад байхад яг тийм хүн болчихдог гэж их сургадаг. Бодвол үүндээ итгэвэл тэгдэг байх аа. Энэ итгэл сургаал нь өөртэйгөө зөрчилдвөл бүх зүйл худлаа болоод явчихдаг юм билээ.

Хэрэв та сайн хүн байх гэвэл дотоод мөн чанараа адилхан сайн хүн болгохгүй бол худал жүжиглэсэн дүр эсгэсэн амьтнаас өөр юу ч биш болдог.

Өөрөө өөртэйгөө зөрчилдөөд эхлэхээр тэр хүний амьдрал утгаа алддагийг бид ойлгодоггүй. Мөн чанар чинь ямар юм бэ гэдгээ эхлээд ойлгох нь хамгийн чухал байдаг гэж ахмадууд хэлж байхыг олонтаа сонсож байлаа. Тэгэхлээр мөн чанартайгаа адилхан амьдарвал их амар юм байна л гэсэн үг.

Ямар ч хүн дандаа муу байдаггүй, бас дандаа сайн байдаггүй юм гэнэ лээ. Үүнд ичээд нэрэлхээд байх юм байхгүй л гэсэн үг юм даа.Эрээнтэй бараантай хорвоод үүнээс өөр ч яах билээ. Эцсийн дүндээ дүр эсгэж худал жүжиглээд хэрэггүй, байдгаараа л байцгаая л гэх гээд байгаа ухаантай юм л даа.