Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголд эдийн засгийн болоод бүтээн байгуулалтын томоохон төсөл хөтөлбөрүүд огтоос хэрэгждэггүй, зүгээр л цаасан дээр тунхаг төдий үлддэгийн бэлээхэн жишээ Чөлөөт бүсийн асуудал болоод байна. Бид эдийн засаг, худалдааны чөлөөт бүстэй болохоор сүүлийн хорин жил ярилаа. Эрх баригчдын хэлж ярьж ирснээс үзвэл Замын-Үүд, Алтанбулаг танигдахын аргагүй болтлоо хөгжинө, тэдгээр бүс нутгуудад дэлхийн жишиг бүхий худалдааны төвүүд үйл ажиллагаа явуулж, бичил хотын хэмжээний статустай болно гэсэн. Гэвч өнөөдөр Замын-Үүд, Алтанбулагийн боомтууд бахь байдгаараа навсайчихаад, хаврын салхинд уруудаад хариугүй өеөдөх дөхсөн нэмнээтэй бяруу шиг тийм л зэврүүн өрөвдмөөр дүр төрхтэй байж байна.

Замын-Үүдэд юун дэлхийн жишигт нийцсэн худалдааны төвүүд сүндэрлэх, бүтээн байгуулалт өрнөх вэ. Алжааж ядарсан зочид ороод амарчихаар ганц аятайхан буудал, үйлчилгээний газар алга байгаа шүү дээ. Хилийн боомт дагаж хэлхэлдсэн, хоорондоо хэрэлдэж хэмлэлдсэн хэдэн навсархай “69”-ийн жолооч, Эрээн рүү гарч яваа наймаачдад банштай цайгаа борлуулчих санаатай зам дагаж гүйлдсэн хэдэн авгай нар л байгаа. Өөр тэнд хүний нүдэнд харагдаж, гарт баригдахуйц нэг ч шинэ зүйл байхгүй байсаар өнөөдрийг хүрэв. Харин 20 жилийн турш Замын-Үүдийн чөлөөт бүс гэж ярьсны үр дүнд Эрээн хот л цэцэглэн хөгжлөө.

Манай төр засгийн түшээд “Чөлөөт бүсийг танигдахын аргагүй болтол хөгжүүлнэ” гэж ам бардам хэлээд байсан нь Эрээн хотыгоо хэлээд байж л дээ. Эрхгүй ингэж хардахад хүргэж байгаа юм. Тэгээд монголчуудыгаа Эрээн рүү замчлан түүчээлж, Хятадын шавар тагз бүхий хэдэн байшинг дэлхийн жишиг хот болгоод өгсөн хэрэг.

“Ху Яобан” Хятад Монголын хил олон жилийн турш энх тайван найрамдлын хил болж байна. Хоёр орон хилийн худалдаагаа хөгжүүлэх хэрэгтэй” гээд “Эрлянийг Монгол Зөвлөлтийн хил дээрх нээлттэй хот болгоно” гэж айлджээ. Ху Яобаны тэрхүү айлдвар бүр давж хэрэгжлээ. Монголчууд бид тэр жижиг гацааг орчин үеийн хот болгожээ. Эрээн рүү тасралтгүй 20 жил хөрөнгө оруулалт хийлээ. Харин оросууд хөрөнгө бэл оруулсан бол тэр нь манайхны дэргэд тун өчүүхэн дойл эзлэх байх” гэж олон улс судлаач Д.Баярхүү бичсэн нь бий.

Эрээнд хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийсэн хүмүүс бол манай төр засгийн түшээд юм. Энхбаярын Засгийн газрын үед Их хурлын гишүүд өөрсдөдөө 10 сая төгрөг хуваарилж баталсан. Тэрхүү мөнгөө хармаалж аваад бүгд Эрээний захыг зорьдог байв. Хөдөө сумдын соёлын төвд өгөх цахилгаан хөгжмөөс аваад хэрэгтэй хэрэггүй баахан хог цуглуулж ирээд сонгогч олондоо тараана. Ингэж Монголын эрх баригч түшээд Эрээнийг төрийн бодлогоор дэмжиж байгаа юм шиг цэцэглүүлэн хөгжүүлсэн юм.

20 жилийнх нь мастер төлөвлөгөө шувтарч байгаа юм даг уу даа. Сүүлийн үед “Эрээн рүү явж байгаа наймаачдын хөл татарлаа” гэх мэдээлэл гарах болж.

Энэхүү мэдээлэл гарсан даруйд Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд Алтанбулагийн боомт руу албан томилолтоор очсон. ОХУ, Монгол Улс хоёрын хооронд визгүй зорчиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор Алтанбулаг-Хиагтын боомт дээр ачаалал их байгаа гэнэ. Ачаалал хүндрэлийг төрөөс зохицуулахаар Гадаад хэргийн сайд өөрийн биеэр очсон нь тэр. “Хоёр улсын хилийн боомт дээр үүсч байгаа хүндрэл, нөхцөл байдлыг маш хурдан шийдвэрлэх алхам хийнэ. Засгийн газрын хуралдаанаар асуудлыг оруулна. Иргэдийг Улаан-Үүд рүү ямар ч чирэгдэлгүй шуурхай нэвтрүүлнэ” гэж сайд хэлсэн байна.

Энэ нь юмны учир ойлгож, наад цаад нарийн ширийнийг мэдэх хүмүүст “Улаан-Үүдийг монголчууд цэцэглүүлэн хөгжүүлэх гэж байхад юунд ингэж чирэгдэл учруулна вэ. Бушуухан нэвтрүүл л дээ. Хоёр улсын хооронд визгүй болчлоо. Өөр юу хэрэгтэй юм” гэсэн үг.Оросууд яахав, монголчуудыг бөөс хуурс, хачиг хувалзтай мэтээр үзэж хилийн боомт дээр чирэгдэл учруулан хуучны дээрэнгүй“соц” сэтгэлгээгээрээ хандаж байгаа нь дамжиггүй. Бас одоохондоо шинэдээдсүүлчийнхээ хэдэн төгрөгийг рубль болгоод очиж байгаа манайхныг голонгуй байгаа хэрэг л дээ. Хэрэв тэд ийм монголчууд Эрээнийг ямар болгосныг ойлгоод ирэхлээрээ яана гээч. Худалч хүнд гэртээ байхад нь хүчээр ачиж аваад Улаан-Үүдэд хаях байлгүй. Энэ бол гайхаад байхаар зүйл биш. Харин манай Гадаад харилцааны бодлогыг зангидаж яваа эрхэм Эрээний хилээр зорчигчдын хөл эрстатарсан гэх мэтээр сайрхахын сацууУлаан-Үүдийг зорьсон нь сэжиг төрүүлж байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд, урдах хөршийнх нь 20 жилийн мастер төлөвлөгөө амжилттай өндөрлөж, хойд хөршийг хөгжүүлэх дараагийн төлөвлөгөө эхэлж байна уу даа гэх хардлагыг төрүүлээд байна.

Сэлэнгийн Алтанбулаг сумыг Ази Европыг холбосон худалдааны чөлөөт бүс болгох шийдвэр 2002 онд Их хурлаас батлагдсан байдаг. Сибирийн төмөр замаар Ази Европыг холбосон эдийн засгийн коридор үүсгэх газарзүйн таатай байршил гэж судлаачид анх үзэж байсан. Мөн Орос болоод Хятадтай хил залгаа оршдог гуравдагч зах зээлд чөлөөтэй нэвтрэх чухал гарц гэдгийг ч судлаачид тооцоолж байлаа. Хууль батлагдсан даруйгаас Алтанбулагийн худалдааны чөлөөт бүс рүү хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн.

Хүний эрх, эрх чөлөөг чандлан сахидаг ардчилсан Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудал ноцтойгоор зөрчигдөх болсон. Эхнэрээ, найз бүсгүйгээ хардалт сэрдэлтээс, гэр бүлийн ялих шалихгүй маргаанаас үүдээд хэрхэн яаж тамласан, зэрлэгээр хороосон хүний санаа сэтгэлд буумгүй харгис балмад үйлдлүүдийг бид бараг л өдөр бүр сонсч цочирдох боллоо. Монголын төр “Жендерийн тэгш байдлыг хангах үндэсний хөтөлбөр” хэрэгжүүлж, одоогоос арван жилийн өмнө Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг баталсан ч эдгээр хөтөлбөр, хуулиуд нь цаасан дээр тунхаг төдий байгаа нь харамсалтай.

Дээрээс нь өнөөгийн Монголын нийгмийн сэтгэл зүй охид бүсгүйчүүдээ үзэж чадахаа больжээ. Өнгөтэй өөдтэй харагдсан бүхнээ “янхан”, “гичий”-гээр нь дуудаж элдвээр гүтгэн доромжлох болсон. Сошиал ертөнцийн гэх тодотголтой нүүрээ нуусан нөхөд дандаа л хэн хүнд өширхсөн, үнэн голоосоо үзэн ядаж хорссон, атаа хорслын үүр уурхайнууд байх юм. Охид бүсгүйчүүдээ ийн үзэж чадахаа байсан нийгмийн сэтгэл зүй болоод цахим ертөнцийн нөхдийн атаа хорсол, үзэн ядалтаар бялхсан хар хорын дүр төрх саяхны нэгэн жишээн дээр маш тод харагдлаа. Юмны учир ойлгодог, аливаад дагаж далдганаад сэтгэлийн хөөрлөөр сэвээд байдаггүй, буурьтай суурьтай хүмүүст бүр ч илүү ойлгогдох шиг боллоо.

Тэр нь юу вэ гэвэл, Монголд авто засварын үйлчилгээ явуулдаг вьетнам эрчүүдтэй баяраа хуваалцаж буй монгол охидын зурагтай холбоотой шуугиан. Манайд хараар ажилладаг вьетнам нөхдийн нэгнийх нь утас хулгайлагдаж, тухайн утсан дээр байсан зургуудыг хулгайч этгээд интернэтэд цацсан байна. Эд хогшлыг нь хулгай дээрмийн аргаар аваад зогсохгүй хүний нэр төр, хоорондын харилцаа, албан ажилд эрээ цээргүй бүдүүлгээр халдаж, хувийн нууцыг нь олон нийтэд дэлгэсэн. Гэтэл сошиал ертөнцийнхөн энэхүү хууль бус үйлдлийг дэвэргэж, тэнд зураг нь тавигдсан охидыг хүн ёсны үүднээс байж боломгүйгээр доромжилж, хэдэн өдрийн турш элдэв муу муухайгаар хараан зүхэж дээрэлхэв. Элэг нэгтнүүддээ элдвээр хэлүүлж цөхөрсөн охидын зарим нь амиа хорлох гэж оролдсон гэж дуулдаж байна.

Цахим ертөнцөд зураг хөрөг нь тавигдаж, элдвээр хараан зүхүүлсэн хүн төмөр зүрхтэй л биш юм бол цаашдаа санаа амар амьдарна гэж үү. Тэгэхдээ бүр шилжилтийн эмзэг насандаа яваа охид бүсгүйчүүд шүү дээ. Хүний эрхийг, эмэгтэйчүүдийн эрхийг уландаа гишгэсэн тамын энэ Монголоос оргон зайлахыг бодно, аргаа бараад зарим нэг нь үхэхийг бодож байгаа нь дамжиггүй. Монголчууд бид нэгнээ ийм л байдалтай болгож байна. Тэдгээр охид ингэхэд хүмүүст тэгтлээ үзэн ядуулах, жигшин зэвүүцүүлэх ямар зүйл хийсэн юм бэ. Орчин цагийнхүн төрөлхтний сэтгэхүйгээр аваад үзэхэд гадны хүмүүст сэтгэл татагдажболохгүй юу. Тэгээд хамтдаа баяраа тэмдэглэж, наргиж цэнгэж сууж болохгүй юм гэж үү. Гадныхантай нийлээд дээрэм тонуул хийж, хоёр улсын хооронд хар тамхи зөөсөн бол өөр хэрэг гэхсэн.

Манайхан “Үзээрийн янхнууд” гээд дайраад байгаа. Ер нь тэгээд мөнгө өгөлцөж авалцсаныг, үнэхээр биеэ үнэлснийг баталсан зүйл байна уу, ингэхэд. Насанд хүрээгүй охидын зургийг олон нийтэд дэлгэж элдвээр доромжилж байхад эмэгтэйчүүд, охид бүсгүйчүүдийн эрхийг хамгаалах холбоо нийгэмлэг яагаад хариу өгсөнгүй вэ. Зүй нь бол Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо болоод бусад байгууллагууд мэдэгдэл гаргаж, эрх нь ноцтойгоор зөрчигдөж буйг өмгөөлж хаацайлах байлаа. Хөөрч дэвэрсэн хүмүүсийн доромж гүтгэлгийг хууль зүйгээр зохицуулах байлаа. Гэвч харамсалтай нь тэдний өмнөөс хэн ч дуугарсангүй. Энэ байдлаас харахад бид ямар муухай эвдэрч дээр нь хэтэрхий гэмээр бүдүүлэг харанхуй болж байгаа нь харагдаж байна.

Монгол Улсад охид хүүхнүүдээ цахим ертөнцөөр ингэж доромжилж байхад хэн ч хариу өгч өмгөөлсөнгүй.Эмэгтэй хүнийг ингэж доромжилж хүн ёсноос гадуур үзэх үзэгдэл лалын ертөнцөд л гарч байгаахарагддаг. Тэнд л охид бүсгүйчүүлээ дорд үзэж нүүр лүү нь хүчил цацаж, чулуугаар цохиж алдаг гэж дуулддаг байсан. Нэгэнт үхүүлж байгаа учир үгээр цохих чулуугаар цохихын ялгаа бий юу.

Та бүхэн саяхан Нобелийн энх тайвны шагнал авсанМалала охин гэж мэднэ.

Пакистаны Сватын хөндийг талибчууд хүчээр эзлэн түрэмгийлж хяналтаа тогтооход арав гаруйхан настай охин тэднээс үл эмээж үзэл бодлоо илэрхийлсэн байдаг. Бүрэн зэвлэглэсэн талибчуудын өмнөөс сөрөн зогсож тэрээр охидод боловсрол олгохын төлөө тэмцсэн. Тэр жаалхан биед байхааргүй эр зоригоор эрслэн босож амиараа тэмцсэн. Пакистанд охид бүсгүйчүүд эрх нь ноцтойгоор зөрчигдөж байна, тэд дэлхийн хүн төрөлхтөнтэй ижил боловсрол мэдлэг эзэмшиж чадахгүй байна хэмээн уриалсныхаа төлөө Малала яг манай “сошиал”-чид шиг талибан харчуулдбуудуулсан. Арайтай л амь насаа алдалгүй гарч Англи улсад эмчлүүлэн эдгэрсэн билээ. Эм юм байж сурах гэлээ гэж дээрэлхэж байгаа нь тэр. Манай “сошиалчид” бол гадаадын юмнуудтай суух гэлээ, манийг тоосонгүй гэжвьетнам засварчны найз охидыгдээрэлхэж амиа хорлотол “RT” хийж байгаа нь тэр.

Лалын шашинтай эмэгтэйчүүд, охид бүсгүйчүүдэд боловсрол олгохыг, лал ертөнцөд эрх нь зөрчигдөж байгаа эмэгтэйчүүдийг дэлхийн анхааралд оруулж өгсөнтүүнд 17-хон насанд нь Нобелийн Энх тайвны шагналыг хүртээсэн юм. Тэрээр хүн төрөлхтөнд хүний эрхийн төлөө тэмцэгчдийн нэг гэдгээрээ үеийн үед дурсагдах гавьяатай.Африкийн бүдүүлэг омгийн эр авсан эхнэр нь онгон биш байлаахэмээн эхнэрийнхээ хөхийг тас огтолсон хэрэг гарсан. Африкт охид хүүхнүүддээ тэгж ханддаг зэрлэг бүдүүлэг хүмүүс гэж ойлгогдож байгаа. Монголчууд үүнээс ч илүү бүдүүлэг болчихсон юм биш үү.

Тэгээд ч эмэгтэйчүүдийн жендерийн асуудлаар Африкийн улсууд Монголоос илүү байгаа гэдгийг мэргэжлийн судлаачид хэлж байна. Үндсэндээ Африкийн орнуудад эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах түвшинд доод тал нь 30 ба түүнээс дээш хувийг эзэлдэг аж. Монголд болохоор эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргах түвшинд дээд талдаа 20 хувьд байгаа. Энэхүү судалгаа олон улсад манай орныг эмэгтэйчүүдийн эрхээр ямар хэмжээнд байгааг харуулах нь ойлгомжтой.

Вьетнам залуучуудтай зугаацлаа гэж сошиал ертөнцийнхөн охид руу дайрсан явдал нь нөгөө “онгон биш байлаа” гэж хөхийг нь огтлохтой бараг адил шахуу бүдүүлэг зүйл юм. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг зөрчих тэднийг хүнээс дорд үзэх үзэл цахим ертөнцөд дэлгэрснээс хойш буюу манайд “жиргээчид” бий болсноос хойш бүүр нийгмийн гэмээр шинж чанартай болсон.

Өмнө нь тэдюу юуг шуугиулж балаг тарьж байлаа. Ганц нэг бэлээхэн жишээ дурдъя. Өнгөрөгч жил цагаан сарын тавагбуруу өрсөн гэж төрийн ёслолын албанаас хүмүүс халуулсан. Тэд сурснаараа зураг хөргийг нь цахимд тавьж бөөн дуулиан шуугиан үүсгэж боорлосон. Үүний хариуд Ерөнхийлөгчийн ахмадуудтай золгох ёслолын тавгийн идээг арван үеэр буюу тэгш тоогоор өрсөн хэргээр Төрийн ёслолын албаны дарга нь Төрийн тусгай хамгаалалтын газрын үйлчилгээний гурван ажилтан эмэгтэйгшууд халсан байдаг.

Мөн тухайн үеийн Боловсрол шинжлэх ухааны яамны Стратеги бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Б.Насанбаяр гэж бүсгүйг дахиж хүний нүүр харахад бэрх болтол нь цахимаар доромжилсон. Ерөнхий боловсролын сургуулийн уран зохиолын хичээлийн сургалтын хөтөлбөрийг танилцуулж, яамныхаа ажлыг хийсний төлөө тэрээр шашин шүтэх эрхээрээ хүртэл доромжлуулж, гүтгүүлж ажил албаа цааш үргэлжлүүлэх боломжгүй болж, сэтгэл санааны гүн “шок”-нд орсон.

Хүмүүс одоо хэр нь санаж л байгаа байх. Насанбаяр даргын эвгүй зурагтай эвлүүлэг сошиал ертөнцөөр нэг тарсан. Ингэж хамгийн эмзэг нандин байх учиртай бүсгүй хүний нэр төр, гоо сайханд нүүрээ нуусан хорсогчид зэрлэг бүдүүлгээр халдах болсон нь аймшигтай. Сарангэрэл гэх бүсгүйг Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжинтэй нэр холбож шуугисан. Мөн л тухайн бүсгүй цаашид санаа сэтгэл тэнэгэр эрх чөлөөт орондоо ажиллаж амьдрахын аргагүй болгож байлаа. “Ногоон уутны хэрэг”, “Бразил явсан нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчид” гэх мэтээр ингэж бөөнөөрөө боорлон гутаан доромжилсон хэргүүд өчнөөн бий.

Үгээ хэлэх, үзэл бодлоо өөрийн цахим хуудсанд чөлөөтэй илэрхийлэх нь тухайн хүний хувийн хэрэг гэж бодъё. Гэвч инээдтэй, бас аюултай нь сошиал ертөнцөд шуугиан болсон бүхнийг төр засгийн өндөр дээд удирдаххүрээнийхэн тусгаж аваад хууль шүүхээрээ чангалаад, цагдаж шалгаад хэрэг үүсгээд эхэлдэг нь сонин бөгөөд ноцтой. Тэгэхээр хэсэг бүлэг хүмүүс хоорондоо үгсэж тохиролцоод хөрөнгө мөнгө олох, ашиг хонжоо хайх болон улс төрийн зорилгоор хэн нэгний нэр төрийг сошиал ертөнцөд аймшиггүйгээр гүтгэн гутаах, бүр цаашлаад ажил амьдралаас нь салгах кампанит ажиллагаа явуулахад үгүй гэх баталгаа өнөөдөр алга. Бид ийм л улс оронд аж төрж байна.Сүүл үеийн цахим ертөнцийн шуугианыг анзаарах нь ээ, ийм зүйл эрхгүй бодогдох боллоо.Нэг зүйл зориуд тэмдэглэхэд “сошиал”-чид хүрч ирээд зодолдоод байж чадахгүй болохоор эмэгтэй хүнийг юу ч гэж хэлж болно гэж боддог бололтой байдаг.

Тэгвэл хүйсийн тэгш эрхийн байдлаар эмэгтэйчүүдийн нэр төрийг хуулиар хамгаалдгийг, тэр нь хамгийн эмзэг нандин зүйл байдгийг мэддэггүй.

НҮБ-ын эмэгтэйчүүдийг алагчлах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенцийн нэгдүгээр хэсгийн нэгдүгээр зүйлд “Энэхүү Конвенцийн зорилгоор “эмэгтэйчүүдийг алагчлах” гэсэн нэр томьёо нь гэрлэлтийн байдлаас үл хамаарч эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийн үндсэн дээр улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёл, иргэний болон аливаа бусад салбарт эмэгтэйчүүдийн хүний эрх, үндсэн эрх чөлөөг хүлээн зөвшөөрөх, эдлүүлэх, хэрэгжүүлэхэд саад хийх, эсхүл үгүйсгэх үр дагавар, эсхүл зорилго бүхий хүйсээр ялгаварлах, үгүйсгэн гадуурхах буюу хязгаарлахыг хэлнэ” гэж заагаад хоёрдугаар хэсэгтээ “эмэгтэйчүүдийг алагчлах аливаа үзлийг хориглосон зохих хууль тогтоомжийг болон бусад арга хэмжээ, шаардлагатай тохиолдолд шийтгэх арга хэмжээг батлах, аливаа хүн, байгууллага буюу аж ахуйн нэгжийн зүгээс эмэгтэйчүүдийг алагчлах үзлийг устгахад чиглэсэн зохистой бүх арга хэмжээг авах, эмэгтэйчүүдийг алагчилсан эрүүгийн бүх заалтыг хүчингүй болгох”-ыг зүйлчилсэн байдаг. Мөн манай Үндсэн хуулийн “Хүний эрх, эрх чөлөө” гэсэн хэсэгт “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна” гэж заасан байдаг.

Н.ГАНТУЛГА

Нэг. ХОНЬЧИН ХҮҮ БА НОГООН УУТ

Зай байз уу, “Хог бол манай улс төрийн үндсийн үндэс мөн” гэдгээр эхэлсэн нь дээр үү! Бидний мөн чанарыг тодорхойлсон үлгэрээс эхэлсэн нь дээр ч юм уу?

…”Би ингэж сонссон юм”. Тэр нэгэн цагт олон хүүхэдтэй айлын жаалууддотроос хонь хариулах ажилд ээлжгүй томилогдсон нэгэн хүү байж. Өөр ажил даалгавал “муу хүнийг зар, зарсан хойноо өр” болгож хашраачихсан л амьтан байсан уу, бүү мэд. Хөөрхийд хоолны бага оногдох. Уул нь малчин монгол айл тэр өдрийнхөө хоолны ихийг хонь хариулсан хүнд ногдуулдагсан. Тэгэхээр хүүд өөрт нь жаахан учир байсан шиг байгаа юм.

Гэр бүлээрээ нэг өдөр жигтэйхэн хүмүүнлэг ажил сэджээ, тэр нь хоньчин хүүгээ баярлуулах. Ингээд аягыг нь сольж томруулаад, дотор нь идээ будааныхаа дээжийг алаглуулж дүүргээд хүлээсэн гэдэг. Хоньчин хүүгийнхээ баяр хөөр, талархлыг хүлээсэн улс нарыг жаргаав гэнэ. Хүү оройхон орж ирээд аягатай хоолыг харснаа учир зүггүй уйлаад эхлэв. Дүүгийн баярын нулимсыг харж сэтгэл хөдөлсөн ах, эгч нар нь түүнийг аргадаж, үүнээс хойш хоолны хамаг дээжийг чамд өгдөг болно хэмээн амлажээ. Гэтэл хоньчин дүү яасан гээч! Бүгдийг нь үзэн ядсан харцаар тойруулан харснаа “Та нар надад ийм ихийг өгч байгаа юм чинь, өөрснөө яасан ихийг идсэн бол оо? Тануус ийм муухай” гэж ирээд улам хорсолтойгоор гиншин уйлсан гэдэг. Үлгэр ингээд болоо.

Хотын захиргаанаас айл өрх бүрт хог хийх уут тараажээ. Уутны мөнгийг баруун, зүүнээрээ сольсонгүй. Чухам ингэж наймаалцаагүйгээс болоодөнөө “авсан өгсөндөө өлзий” гээч болсонгүй.

Хогийн хураамж гэж айл бүрээс, албан байгууллагаас мөнгө хураачихаадяасан нь бүү мэд болдог. Хог, хогийн мөнгө хоёрт ялгаа байхгүй, хээр аваачаад хаячихдаг юм гээд ойлгуулчихсан үеийг халахаар шийдсэн хэрэг. Ингээд тэр мөнгөнөөс нь уут аваад “ямар ч байсан хогоо уутлаад сурчих” гээд тарааж л дээ.

Ерөөсөө үнэгүй ч юм биш. Чамаас ногоон байтугай номин уут хийж болох мөнгө авчихсан. Чи үнийг нь урьдчилаад төлчихсөн. “Хайран мөнгөөрөө уут аваад надад үнэгүй өглөө” гэхийн “Ингээд л болоо юу? Үлдсэн мөнгө нь хаана байна” гэж заргалдах учиртайбизнес байсан.

Хэрвээ танай хогийн хураамжийг нэмсэн бол дуугарахгүй байсан, ногоон уутыг номин уутаар үнэлээд тэрийгээ нугалаад төлүүлсэн ч ажрахгүй байсан. Харин бидэнд юм өгөхөөр л асуудалд унадаг. Оюутанд тэтгэлэг өгөхөд юуны өмнө “Манай хүүхдэд ийм ихийг өгч байгаа юм чинь, өөрсдийнхөө хүүхдэд яасан ихийг олгоо бол” гэж бодогдсон. Хүний хөгжлийн мөнгө тараахад “Дарга нар өөрснөө авснаасаа хамаагүй багыг лбидэнд өгч таараа” хэмээн хардсан. Тийм учраас “Монгол хүнд үнэгүй юм өгч болохгүй, харин монгол хүний юмыг үнэгүй авч болно” гэсэн логик гарсан гэдэг.

Хотын дарга Бат-Үүл ч батүүл, сонгууль болох гээгүй байхад юмыг үнэгүй тарааж л явдаг.(Сонгуулийн өглөг ч цаанаа өндөр үнэтэй тараагддаг бөгөөд сонгогчид түүний өртгийг дөрвөн жилийн турш аж амьдралаараа дамжуулан төлдөг) Доодуул ч нь доодуул, хогны мөнгийг нь хог болгох уламжлалыг үргэлжлүүлэхийн сацуу, уутныхаа мөнгийг нэмж хураагаад “бүүр их хог” болгон ашиглаж болох юм гэдгийг ятгаж чаддаггүй, хээцсс!

Үнэгүй уут авсан иргэд яг л хоньчин хүүгийн үлгэрээр сэтгэж бидэндхэдэн ширхэг үнэгүй уут өгч байгаа юм чинь өөртөө хичнээн живааг аваа бол доо хэмээн уйлалдаж эхэллээ. Ийнхүү “Хогийн уут” 2014 оны үндэсний сэдэв боллоо. Мөнгөний нэгж, тооцооны итгэлцүүрийг “ногоон уут” орлох болов.Дутагдаж байгаа хүүхдийн цэцэрлэгт хэрэгтэй хөрөнгө оруулалтыгтэрбум, их наядаар илэрхийлэхэд ойлгож өгөхгүй. Харин төчнөөн “хогны уут” гээд хэлбэл нийтээрээ сэнхрээд явчих жишээний.

Хогийн уут нь үндэсний гашуудлын өгөгдөхүүн ч болоод ирэв. Гал түймэр гарлаа гэхэд “Хэрвээ хогийн уутанд мөнгө зараагүй бол галын хор авчих байсан”-д итгэж, нялхас эндэхэд “Ногоон уутнаас л боллоо. Тэр мөнгөөр төрөх тасаг байгуулсан бол” хэмээн гасалж,хувийн өмчийн пүүс дампууран хаалгаа барихад учир шалтгааныг “Бат-Үүл үүлээс болж байгаа юм. Хайран ногоон уутнаас болохгүй юу” хэмээн ядах юмгүй тодорхойлж байна.

Сайн муугийн жишгийг ч “ногоон уут” нэгжээр илэрхийлнэ. Дээр үед бага шиг алдаа, эндлийг”За яршиг, хүн алж хүрээ талсан биш” хэмээн цайруулдаг байж. Харин өнгөрсөн жилээс олон долоон юм ярьж гоншгоноод байгаа этгээдийг “Чамд ногоон уут үнэгүй өгчихөө юу, битгий сүржигнээд бай” гэж ирээд л хандыг нь хага дарах жишээний.

Орон нутгийнхан ч гэсэнөнгөрсөн жилийн хоёр аймшгийг “Африктэбола үнэгүй тарсан, Улаанбаатарт ногоон уут үнэгүй тараасан”хэмээн төсөөлцгөөж байна.

Харин хэрэг дээрээ дараахь байдалтай. Монгол Улсын төсөв яагаад их хурлаар батлагддаг вэ? Хууль учраас тэр.Төсөв нь хууль учраас түүнийг дутаах ч хориотой, өсгөх ч цаазтай.Яг л хуулийг гоёор зөрчвөл өршөөгдөөд, муухайгаар зөрчвөл цээрлүүлэгдэнэ гэж байхгүйтэй агаар нэг.

Яг түүн шиг “Чи хог тарьж байна. Үүнийг чинь цэгцэлнэ” хэмээн айлаас хураасан мөнгөөр тарьсан хогийг ньл янзлах ёстой. Тэр мөнгөөр хогарилгахын оронд хүний амь аварсан байсан ч буруутна. Бид хууль ёсыг дагаж мөрдөхийг шаардахдаа, хуулийн иймэрхүү “хүн чанаргүй” байдлыг өөрснөө ухамсарлах учиртай юм. Хотын удирдлага иргэнээсээ “Тарьсан хогийг нь янзлах”сэдвээр хурааж авсан мөнгөөр төрөх газар байгуулбал гэмт хэрэг болно. Хууль ийм л муухайэд дээ.

Толгой дээрээ “Ногоонтугийг намируулан, номын сүрийг бадруулан” явагчдын олонхи нь энэ учрыг мэднэ. Гэхдээүнэгүй юмнаас сэжиглэдэг хоньчин хүүгийн зангаа тавиагүй яваа олон нийтийг турхирах,эрүүлийг хамгаалах, боловсролд олгохоор хуульчлагдсан төсвөөс хасаад хогийн уут тараагаад яваа мэтээр мушгих нь тэдэнд ашигтай байгаа.

Асуудал ерөөсөө уутанд ч байгаа юм биш.Асуудлыг санасан зоргоор нь шийдээгүй, олзын үүдийг нь хаасан, жаран жилийн жаргал, наян жилийн найрыг нь тасалдуулсны хариуг авах л хөтөлбөрийн нэг хэсэг болов уу? Монгол хүн асуудлыг хичнээн алсаас эхлэхийн хэрээр цаад зорилго нь биед нь ойрхон байдаг, сэдвийг хичнээн эх орны өмнөөс гаргаж тавина, сонирхсон ашиг нь төдий чинээ амин зуулга руу нь чиглэдэг хойно доо.

Харин хотын удирдлага учрыг ингээд хэлээд өгчихийг нэг их яарахгүй байгаа нь сонин санагдана. Бат-Үүл ном уншихдаа ойрын хараанышил зүүдэг болсон ч улстөрчийн хувьд ойрын хараатай хүн огт биш.

Харин ногоон уутны дажин дэгдэхийн хэрээр “Энэ мөнгө хаанаас гарав” гэдэг асуултын хариу нэхэгдэнэ. Ингэснээр иргэдийн хогийн хураамж хэмээн авдаг мөнгөний тодорхой хэсэг болох тухай олон нийт мэдэж авна. Тэгээд “Төдөн тэрбумаар уут хийгээд тарааж байна” гэсэн тоог ба “Хураамжийн тодорхой хэсэг”-тэй харьцуулан цаад хэмжээгтөсөөлнө. Аймаар тоо харагдана. Ингээд “Энэ их мөнгийг ер яадаг байсан бэ” гэсэн асуултын хариу нэхэгдэнэ. Гарах хариу одоогийнхоос өмнөх үед ээлж халаагүй засаглаж байсан МАН-ынхантай, зөвхөн тэдэнтэй л холбогдоно.

Хашир баатар, өөрсдийнх нь юмыг өөрсдөөр нь ухуу­лаад, өөрсдөөр нь гаргуулж, өөрсдийнхөө бульхайг өөрсдөө дэлгээд ирэхийг хүлээгээд, хөх инээд нь хүрсэн шигээ суугаа юм биш байгаа!Өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй гэдэг шиг.

Солонгосын агаарын тээврийн “Кореан Эйр” гэж Монголд монополь эрхтэй компани бий. Энэхүү авиа компанид манай улс гадаад нислэгийнхээ бүх эрхийг атгуулчихсан. Юм үзээгүй, ходоод нь хонхолзсон өлөн дарга нар тухайн үедээ багахан шан харамжид л гадаад руу зорчих хамгийн том сувгаа солонгосуудын мэдэлд өгч, тэдний аяг аашинд захирагдан бөхөлзөж ирлээ. Ёстой нөгөө таваг шөлөнд нь уярчихлаа гэдэг шиг бэлэг сэлтний сургаар бүх нислэгээ тавьж туусан байлгүй, хөөрхий. Өлөн зэлмэн дарга нарын өрөвдөлтэй төрх ч нөлөөлсөн үү, солонгосчууд монголчууд бидэнд дэндүү эрэлхүү, бардам дээрэнгүй хандах юм. Уул нь энэ орчлон дээр солонгос монгол хоёр л хоорондоо тэр энэ гэжялгахын аргагүй адил царай зүстэй хүмүүс. Хэрвээ хүн төрөлхтөн хоорондоо хамаатархаж садансвал хамгийн түрүүнд манай хоёр улс садансаж таарна.

Тиймдээ монголчууд бид солонгосчуудад нэг л элгэмсүү, эерүү зөөлөн сэтгэлээр ханддаг. Харин дэлхий дахинд биднээс өөр Солонгосыг тоож харилцах, хүндэтгэж үзэх улс үндэстэн байхгүй. Солонгосчууд энэ ертөнцийн шоовдор хүмүүс шиг явж ирсэн. Соёлт хүн төрөлхтөн тэднийг ингэж шоовдорлож, нүд үзүүрлэх нь арга ч үгүй юм даа гэх бодлыг “Кореан Эйр”-ийн үйлчилгээ бид бүхэнд мэдрүүлж байна. Монголчуудыг хүн биш мэтээр дорд үзэж, хоёрын хоорондох ямаан омгоороо далайлгаж, бусдаас ялгаварлан гадуурхсан өрөвдмөөр сэтгэлгээ нь солонгосчуудын үнэн төрхийг илчилж, дэлхийн шоовдор үндэстэн гэдгийг нь гэрчлээд өгөх аж.

“Өдрийн сонин” өмнө нь иргэдээс ирсэн санал гомдол дээр тулгуурлаж “Солонгосын “Кореан Эйр” монголчуудыг басамжлах нь хэрээс хэтэрлээ” гэж бичиж байсан. Түүнээс хойш олон иргэд бидэнд хандлаа. Олон жишээ баримтыг хэлж байна. Манайхныг дорд үзсэн, илт гадуурхаж дээрэлхсэн энгийнжишээ баримтаас дурдъя л даа.

“Кореан Эйр”-ийн онгоцонд монгол, европ хоёр иргэн ижилхэн мөнгөө төлөөд зорчиходсолонгосуудын үйлчилгээ эрс өөр байдаг нь цаанаа л зэвүүн. Зэрэгцээд сууж буй хоёр зорчигчид вино хундагаллаа гэхэд шар толгойтой европт хундаганы талаар дүүргээд монгол хүнд ёроолд нь дусаагаад өгч байх жишээний. Пиво захиалахад мөн л шар толгойтод авчирч өгөөд монголд нь болохоор ойлгохгүй байна гээд хэнэг ч үгүй орхичихно. Ингэж монголчуудыг хүн төрөлхтний өмнө хүн биш мэтээр доромжилдог. Онгоцны үйлчилгээтэй холбоотой энэ мэт жишээ захаас аваад үй түм. Монголд “Кореан Эйр”-ийн албан ёсны төлөөлөгчийн газрууд бий. Тэдгээр газруудад бид захиалга өгч нислэгийнхээ тасалбарыг авдаг. “Бизнес классын тусгай тасалбар нь төд, энгийнээр төд” гээд төлөөлөгчийн газрынхан мэдэгдэж нислэгийн цагийн хуваарийг танилцуулж, “манайхаар тавтай үйлчлүүлээрэй” гээд сүйд болно.

Гэвч харамсалтай нь “Кореан Эйр”-ийнхэн төлөөлөгчийн газрынхаа тасалбарыг онгоцонд ороод газар дээр нь шууд өөрчилдөг. Ямар зорчигч өндөр үнэ хөлс төлж тусгай тасалбар авсан зэрэг нь тэдэнд огтоос падгүй. Бизнес класст сууж байгаа эрхмийг солонгосын нэг дарга ороод ирвэл хойш нь энгийн суудал руу ямар ч тайлбар авахгүйгээр хөөж явуулна. Ер нь бизнес классын зөөлөн суудалд ямар монгол хүн явна түүнийг зэвүүрхсэн тохуурхсан харцаар харж, нүдээрээ олзолж байгаад шууд хөөгөөд явуулдаг. Тэдний дээрэнгүй байдал дэлхий нийтэд ч ил тод батлагдаж байна.

Саяхан “Кореан Эйр”-ийн ерөнхийлөгч Чо Хюн А-г агаарын тээврийн хуулийг зөрчсөн хэмээн олон улсад шуугилаа. Түүний охин Нью-Йоркоос Сөүлийн чиглэлд ниссэн онгоцыг Нью-Йоркийн олон улсын нисэх онгоцны буудалд буцааж буулган нислэгийг саатуулсан. Тэрээр онгоцны үйлчлэгчийг самар задалсангүй гэж бухимдан тухайн үйлчлэгчийг хөөж буулгахын тулд олон улсын нислэгийн чиглэлийг буцааж дураараа авирлажээ. Энэ нь агаарын тээврийн аюулгүй байдлын журмыг зөрчсөн болохыг тогтоож шүүхэд шилжүүлээд буйг бид мэдэж байгаа. “Кореан Эйр”-ийнхэн ийм л дээрэнгүй давилуун, ёс бус үйлдэл гаргаж олон улсад нэр хүнд нь маш бүдүүлгээр унаж байна.

Солонгосын онгоцны буудал дээр хуучин цагт виз чанга байхад нэг модон саваа барьсан өвгөн байсныг манайхан мэднэ байх. Гадны зорчигчдыг хилээр чөлөөтэй нэвтрүүлснээ, нүдэндээ хүйтэн харагдсан монголчуудыг өнөө модон саваагаараа чичилж бөөгнүүлээд цагаачлалын алба руу хонь шиг туудаг байсан. Харин одоо “Кореан Эйр”-ийнхэн монголчуудад зориулж нэг шар жингэр бэлдсэн байна лээ. Нисэх буудал дээр ачаа тээшийг нь үнэрлүүлж гадны мянга мянган зорчигчдын өмнө бах таваа хангах гэж тэр. Солонгост байгаа ах дүү, хань нөхөд, үр хүүхдэдээ манайхан хамгийн түрүүнд мах аваачиж өгдөг. Үүгээрээ бид солонгосчуудаас амьдралын хэв маяг өөр гэдгээ баталдаг. Монголчуудын ачаа тээшинд мах байгааг өнөө жингэр нь шиншилж, тэгээд л нисэхийн харуул хамгаалалтынхан хавиар нэг орилж бахиран, бөөн сүр дуулиан болгоно. Мах гэдэг бидний хувьд муу муухай, өөрсдийгөө доромжлуулах гутамшигт зүйл биш шүү дээ. Харин ч ёс заншлын бэлгэдэл болсон зүйлээ авч очсоны төлөө хоёр улсын хооронд хар тамхи зөөсөн гэмт этгээд шиг элдэв бусаар доромжлуулж нүүрээ хийх газаргүй болдог. Монголчуудад тусгайлж зориулсан порц гэдэг нь энэ.

Солонгосчуудын увайгүй үйлдлийг бид ерөөсөө тоодоггүй. Азийн наадмын үеэр эмэгтэй жүдочдын хоолонд юугаа ч хийчихсэн гэдэг билээ. Өөрсдийнх нь ёс юм байлгүй гээд тоолгүй өнгөрүүлсэн. Жүдо бөхийн холбоо шүүхдэж, гомдол гаргаж янз бүр болохоор л байсан. Гэвч чимээ аниргүй өнгөрсөн. Гэтэл солонгос нөхдийн монголчуудад хүн биш мэтээр дээрэнгүй хандаж, эрээ цээргүй увайгүй үйлдэл гаргах нь арай хэтийдлээ. Үүнд Монголын төр засаг албан ёсоор мэдэгдэх хэрэгтэй байна. Бид чинь эрх биш дээрээ төртэй улс үндэстэн юм байгаа биз дээ. Өөрсдийнхөө ёс уламжлал амьдралын хэв маягаа манай эрх баригчид Солонгосын талд сайтар ойлгуулах цаг хэдийнэ болжээ. Алийн болгон Солонгосын нисэх буудал дээр шар жингэрт нь боорлуулаад гэмт амьтан шиг гилбэлзэж суух вэ. Баялаг бүтээгчид, хэрэглэгчид толгой дээгүүр хаан мэт эрх мэдэлтэй, бүхнийг өмнөө мэхийлгэдэг болсон өнөө цагт “Кореан Эйр”-т мөнгөө төлчихөөд доромжлуулж суудаг үндэстэн Монголоос өөр байна уу.

Эл бүгдийг Монголын төр засаг албан ёсоор хэлж ярихгүй бол бид наад зах нь “Кореан Эйр”-т итгэхээ болилоо. Энэ нь уг авиа компаниар үйлчлүүлэхээ болино гэсэн үг. Бүх л зүйл өрсөлдөөний хуулиар хэмжигдэж байхуйд улс үндэстнээрээ доромжлуулан, гадуурхагдан, хөөгдөж туугдаж “Кореан Эйр”-ийг царайчлахын хэрэг огтоос алга. Цаана чинь дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын топ компаниуд байна. Америк, Японы дэлхийд нэртэй авиа компаниудтай Монгол Улс албан ёсоор гэрээ байгуулах хэрэгтэй. “Кореан Эйр”-ээс гэрээгээ цуцал. Зөвхөн “Кореан Эйр”-ээс гэрээгээ цуцлаад зогсохгүй уул уурхай болоод өөр ямар л салбарт Солонгосынхон үйл ажиллагаа явуулна тэр бүгдийг хориглох хэрэгтэй юм. Ер нь тэгээд Солонгост амьдрах гэсэн монголчуудаас илүү Монголд амьдрах гэсэн солонгосчууд олон болсон шүү дээ. Бидэнд давилуун зан гаргаж, галзуурч байж тэр нөхдөдөө гай хөө болох вий. Хэрвээ “Кореан Эйр”-ийг цаашид байлгана гэвэл монголчуудыг хүн төрөлхтний ижил түвшинд хүндэтгэж, бидэнд зориулсан тусдаа порцтой биш дэлхий нийтийн порцоо бидэнд ижилхэн өгдөг байхыг шаардах нь зүйд нийцнэ.

Н.ГАНТУЛГА