Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

2011 онд Монголын эдийн засаг арван долоон хувийн өсөлттэй гарсан. Түүнд нөлөөлөх гол шалтгаан нь 2008 онд баталсан Татварын өршөөлийн тухай хууль гэж эдийн засагчид нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг. Уг хуульд 44 мянган аж ахуйн нэгжийг хамруулахаар тооцоолсон ч 28 мянга нь хамрагдаж, тэдгээрийн орлого3-5 дахин нэмэгдэн тухайн үед дөрвөн тэрбум ам.доллар ил гарч эдийн засгийн эргэлтэд орсон байдаг.

Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай болон Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хууль батлагдсанаар айдас, дарамтын цаана нуугдаж байгаа 7-8 их наяд төгрөг эдийн засгийн эргэлтэд орох бололцоотой гэх урьдчилсан таамгийг Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас гаргаад байгаа. Мөн Үндэсний статистикийн хорооноос мэдэгдэж буйгаар Монголын далд эдийн засаг дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 27 хувьтай тэнцүү гэсэн тооцооллыг ч гаргаад байна. Эдгээр үзүүлэлтээс харсан ч, улс орны өнөөгийн нөхцөл байдал цаашдын ирээдүйг бодсон ч, олон улсын жишгийг аваад үзсэн ч Монгол Улс Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийг нэн даруй батлах хэрэгтэй байна.

Саяхан ОХУ-ын Ерөнхий­лөгч Б.Путин баялаг бүтээгч, бизнес эрхлэгчдэдээ эдийн засгийн өршөөл үзүүлэхээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Тэрээр “Татвар төлөгч өөрийн өмчлөлийн хөрөнгөө ОХУ-д ил гаргах тохиолдолд эд хөрөнгийн гарал үүсэл, ямар арга замаар бий болгосныг татварын алба, хууль хяналтын байгууллагуудаар захиргааны болон эрүүгийн мөрдөн мөшгих ажиллагаа явуулахыг хатуу хориглоно” хэмээн мэдэгдсэн юм. Оросын бизнес эрхлэгчид болон Засгийн газар нь Татварын өршөөлийн тухай хуулийг боловсруулан Төрийн Думд өргөн бариад байна. Путины эдийн засгийн өршөөлийн хуулиар Оросын Эрүүгийн хуулийн 13 зүйл заалт, Захиргааны хариуцлагын болон Татварын хуулийн нийт 12 зүйл заалтаас бизнес эрхлэгчид бүрэн чөлөөлөгдөх боломжтой болж байгаа юм.

Тодруулбал “Гадаадын орнуудад эзэмшиж буй хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө, үнэт цаас, хувьцаа, банкны хадгаламжаа тайлагнах, оффшор бүсэд бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжид эзэмших хувь хэмжээгээ тайлагнах, гуравдагч этгээдийн нэр дээр бүртгэлтэй эд хөрөнгийг өөрийн нэр дээр бүртгүүлэхэд үүсэх татварыг чөлөөлөх, оффшор бүсэд байрлалтай хөрөнгийг ОХУ руу шилжүүлэхэд үүсэх татварыг чөлөөлөх” гэсэн зүйл заалтууд өршөөлийн хуульд хамрагдахаар болжээ. Ингэж Орос гүрэн бизнес эрхлэгчдэдээ боломж олгон хувь хүмүүс болон аж ахуйн нэгжүүд эзэмшиж буй хөрөнгөө олон нийтэд тайлагнахыг таслан зогсоож, татварын дарамтаас бүрэн чөлөөлж байна.

Путины эдийн засгийн өршөөлийн хууль, Засгийн хэрэг эрхлэх газрын газрын дарга С.Баярцогт нарын санаачилсан Эдийн засгийн өршөөл үзүүлэх тухай хуулиуд зүйл заалтын хувьд ижил байгаа юм. Цагаан сарын өмнөхөн Их хурлын даргад өргөн барьсан Эдийн засгийн өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлийн “Ял шийтгэлээс өршөөн хэлтрүүлэх” хэсгийн 4.1-д энэ хуулийн гуравдугаар зүйлд заасан хугацаанаас өмнө Эрүүгийн хуулийн 158, 158.1, 159, 161, 166, 168 дугаар зүйл, 175 дугаар зүйлийн 175.1 дэх хэсэгт заасан гэмт хэрэг үйлдэж, хорих ялаар шийтгүүлсэн ялтны оногдуулсан болон биечлэн эдэлсэн ялын хугацааг үл харгалзан эдлээгүй үлдсэн үндсэн болон нэмэгдэл ялыг өршөөн хэлтрүүлнэ. 4.3-т энэ хуулийн гуравдугаар зүйлд заасан хугацаанаас өмнө Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 42, 43 дугаар зүйлд заасан зөрчил гаргаж, захиргааны шийтгэл хүлээсэн этгээдийн биелүүлээгүй үлдсэн үндсэн болон нэмэгдэл шийтгэлийн хувь хэмжээг өршөөн хэлтрүүлнэ. 5.1-д дээрх зүйлд заасан зөрчил гаргаж захиргааны хариуцлага хүлээсэн этгээдийн дор дурдсан хугацааг хэрэгсэхгүй болгоно гэсэн заалтууд байгаа.

Эдгээр заалтуудыг нарийвчлан авч үзвэл Эрүүгийн хуулийн 158 дугаар зүйл гэдэг нь “Үнэт цаасны тухай хууль тогтоомж зөрчих” хэсэг юм. Үүнд “Үнэт цаас гаргах, гүйлгээнд оруулах, худалдах, арилжих, түүгээр төлбөр тооцоо хийх, брокер дилерийн үйл ажиллагаа явуулах журмыг зөрчсөний улмаас бусдад их хэмжээний хохирол учирсан бол тодорхой албан тушаал эрхлэх үйл ажиллагаа явуулах эрхийг гурван жил хүртэл хугацаагаар хасах буюу хасахгүйгээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг зуун тавин нэгээс хоёр зуу дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, гурваас дээш зургаан сар хүртэлх хугацаагаар баривчлах эсвэл хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ” гэж заасан байдаг.

За тэгээд 1581-ийн Даатгалын тухай хууль тогтоомж зөрчих, 159-ийн Аудитын тухай хууль тогтоомж зөрчих, 161-ийн Хориглосон үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, худалдаа эрхлэх,166-ийн Татвар төлөхөөс зайлсхийх, 168-ийн Барааны тэмдэг, аж ахуйн нэгжийн нэрийг хууль бусаар ашиглах, 175-ын Эд зүйлийг хууль бусаар хил нэвтрүүлэх, 175.1-ийн Хориглосон буюу хязгаарласан эд зүйлийг бага бус хэмжээгээр, ховор амьтан, түүнчлэн их хэмжээний валют, валютын үнэт зүйл, эрдэнэс, эрдэс, түүнчлэн байгалийн төрцийг улсын хилээр хууль бусаар нэвтрүүлсэн гэсэн зүйл заалтуудыг зөрчсөн гэсэн этгээд энэхүү өршөөлд хамрагдах боломжтой. Мөн Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийн 42-ийн Худалдаа үйлчилгээний журам зөрчих, 43-ын Заасан тайлан, мэдээ, тооллого, бүртгэлийн журмыг зөрчсөн этгээдүүд хамрагдахаар заагдсан байгаа юм.

Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг хэрэгжүүлсэн дэлхийн анхдагч орнуудын нэгийг Швейцарь гэж онцолдог. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа нацист Германы удирдлага болон бизнес эрхлэгчдийн нуун дарагдуулсан эд хөрөнгөд өршөөл үзүүлснээр Швейцарь улс банкны системээ бэхжүүлж авсан түүхтэй. Итали улс хоёр мянгаад оны эхээр өршөөлийн хуулийг амжилттай хэрэгжүүлж эхэлжээ. Нуун дарагдуулсан эд хөрөнгөө тайлагнахдаа нийт дүнгийн 2.5 хувьтай тэнцэхүйц татвар төлнө, эсвэл нийт дүнгийн 12 хувьтай тэнцэхүйц хөрөнгөөр Итали улсын үнэт цаас худалдан авахаар заажээ. Тус хууль хэрэгжсэний эхний хоёр сард л Итали улсад 61 тэрбум еврогийн хөрөнгө ил гарсан бөгөөд татварын шимтгэлд 24 тэрбум евро төвлөрч, нэг удаагийн татвараар 1.4 тэрбум евро төвлөрүүлж чадсан гэх тоон үзүүлэлт байна.

Энэ мэтчилэн дэлхийн улс орнуудын эдийн засгийн өршөөлийн хуультай холбоотой олон түүхээс дурдаж болно. Харин Монголын улс төр, эдийн засгийн хүрээний эрхмүүд ямар байр суурьтай байгааг сонирхуулъя. Х.Тэмүүжин Хууль зүйн сайд байхдаа Их хурлын чуулган дээр “Эдийн засгийн өршөөлийн хууль Монгол Улсад зайлшгүй хэрэгтэй. Манайд эдийн засгийн хямрал нүүрлэж, хөрөнгө оруулалтын орчин яагаад муудав гэхээр Монголд эргэлдэж байгаа мөнгөний тодорхой хэсэг нь далд байна. Бид гадны хөрөнгө оруулалтаас илүү дотооддоо нуугдаж байгаа хөрөнгийг ил гаргаж, баялаг бүтээгчид айдасгүй болох хэрэгтэй. Бизнес эрхлэгчид хуримтлал үүсгэж, ажлын байр бий болгож ард иргэдийг орлоготой болгосноороо өөрөө гэмт хэрэгтэн мэтээр буруудах нөхцөл бий болсон. Манай хуулийн байгууллагууд мөнгөтэй хүмүүс рүү улайран дайрдаг болсон. Хуулийн байгууллагуудын туслалцаатайгаар зарим нэг бизнес улс төрийн бүлэглэлүүд өрсөлдөгчөө онилж байна” гэж мэдэгдсэн.

“Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийг батлуулснаар компаниуддаа санхүүгийн “зэмсэг” ашиглах эрх чөлөөг нь өгч буй хэрэг. Хувийн хэвшлийнхний, иргэний, төрийн санхүү нэг гараанаас эхэлнэ. Ингэж санхүүгийн реформ хийж, нэг гараанаас эхлэхгүй бол Монгол Улс цаашаа хөгжихгүй” гэж эдийн засагч Б.Лхагважав онцолж байлаа. Ийнхүү Эдийн засгийн өршөөлийн хууль батлагдсанаар улс оронд итгэлцэл гэдэг зүйл бий болж, улс төрийн бохир аргаар нэгнийхээ нэр хүндэд халдах, хийсэн бүтээснийг нь үгүйсгэх өдгөө хүчээ авч буй аймшигт популизм таслагдах учиртай. Үндсэндээ өршөөлийн хууль гарснаар хүн бүгд ижил тэгш эрхтэй болчихож байгаа хэрэг. Хувийн хэвшил, төр, иргэний санхүү нэг гараанаас гарна гэдэг энэ л дээ. Бизнес эрхлэгчид рүү “Чи энэ хөрөнгөө хаанаас босгосон бэ. Чи яаж баяжсан бэ” гэж захын хүн дайрч давшлаад, эд хөрөнгө нэр төрд нь халдаж булаалт дээрэм явуулах зүйн орчин хаалттай болж байгаа юм.

Мөн хэвлэл мэдээллээр олон нийтэд хувь хүний данс, хадгаламжийг дэлгэх, авлигач зэрэг элдэв муухайгаар зарлах, хувийн хөрөнгөтэй хүн гэмт хэрэгтэн мэтээр гадуурхагдаж, хэвлэл мэдээллийнхэн энэ бүгдийг хөөрөгддөг байдал зогсоно. Н.Алтанхуягийн засгийн үед яригдаж байсан Эдийн засгийн өршөөлийн хуульд хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийг авлигачнаар зарласан сэтгүүлчийг 5-50 сая төгрөгөөр торгоно гэж заасан байдаг. Энэ бол туйлын зөв. В.Путины өршөөлийн хуульд “Банкны хадгаламжаа тайлагнах, оффшор бүсэд бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжид эзэмших хувь хэмжээгээ тайлагнах”-ыг хатуу хориглосноос харахад дэлхийн гүрнүүд ингэж үздэг байна.

Бид сүүлийн хорин таван жилийн хугацаанд тасралтгүй улс төржиж, намчирхаж, хэн нэгнийхээ муу муухайг олон нийтэд зарлаж, баялаг бүтээгчид рүүгээ дайрч, цагаан захтнуудаа шоронд бөөн бөөнөөр нь явуулахаас өөрийг хийсэнгүй. Үүнийхээ горыг амсаж нэг ч бүтээн цогцлоосон зүйлгүй, эдийн засгийн хувьд элгээрээ харуулдчихаад байж байна. Эл бүхнийг даруйхан таслан зогсоож Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийг батлах цаг нь болжээ.

Н.ГАНТУЛГА

Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг өнгөрөгч оны долдугаар сард Их хурлаар баталсан. Уг хууль батлагдсаны дараахан Засгийн газрын “Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох талбайг солбицлоор тогтоох тухай” тогтоол гарснаар уул уурхайгаа түшиглэж, Монголын эдийн засагт үлэмж хэмжээний хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх эрх зүйн орчин бүрдсэн юм. Ингээд сүүлийн таван жилийн хугацаанд олгогдолгүй хүлээгдээд байсан хайгуулын лиценз хүсэгчдийн өргөдлийг Ашигт малтмалын газраас энэ оны нэгдүгээр сарын 26-наас олгож эхэлсэн. Лиценз олголт эхнээсээ л гомдол маргаан, хардлага сэрдлэг төрүүлж хэл ам дагуулсан.

Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас “Ашигт малтмалын газар нь ямар нэгэн хуулийн зохицуулалтгүйгээр аж ахуйн нэгжүүдэд 280 мянган төгрөгөөр төхөөрөмж, 500 мянгаас хоёр сая хүртэлх төгрөгөөр цахим системд нэвтрэх дугаарыг худалдаж байна. Дээрх төлбөрийг авах эрх олгосон хүчин төгөлдөр шийдвэр буюу эрх зүйн үндэслэл байхгүй” гэсэн мэдэгдэл хүртэл гаргаж байсан. Ердөө 40-хөн секундэд 120 аж ахуйн нэгжийг бүртгэн авсан нь хачирхалтай, тийм боломж байхгүй гэх лиценз тойрсон шуугиан тасраагүй. Гэвч ашигт малтмалын газрынхан ард иргэдийн гомдлыг хүлээн авч, цаг тухай бүрт олон нийтэд мэдээлж байлаа.

Д.Үүрийнтуяа даргын сүүлд өгсөн мэдээллээр бол Ашигт малтмалын газарт бүртгүүлсэн аж ахуйн нэгжүүдийн 676 нь VPN төхөөрөмж, 268 нь системд нэвтрэх эрхээ сунгуулан цахим хэлбэрээр өргөдлийн дугаар хүссэн ажээ. Тэрээр “219 өргөдөл гаргасан талбайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой гэж үзээд тухайн орон нутгийн удирдлагаас санал авахаар мэдэгдэл хүргүүлсэн. Үүнээс гадна 78 талбайд санал авах мэдэгдэл хүргүүлэхээр ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтэст хянагдаж байна” гэсэн тайлбарыг өгч байсан. Гэвч тэдний хэлж буй 219 хайгуулын тусгай зөвшөөрлөөс ердөө есөн лицензийг тухайн орон нутаг зөвшөөрсөн хариу ирүүлжээ. Үндсэндээ Ашигт малтмалын газраас одоо есөн газарт л хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох сонгон шалгаруулалтыг зарлах болоод байна.

Ийнхүү ашигт малтмалын тусгай лицензээр уул уурхай дахин эргэлтэд орох, гадны томоохон хөрөнгө оруулагчид буцаад Монгол руу хандах, Монголын эдийн засгийн орчин баталгаатай болж, судсаар нь бага ч болов доллар гүйж эхлэх нь гэсэн хүлээлт талаар өнгөрлөө. “Хэдэн мал бэлчээрлэх нутаггүй болох нь” гэж хийрхсэн малчдын, эх орон, газар шороо, тусгаар тогтнол гэж худлаа цээжээ дэлдэж попиулизм хийж буй нөхдийн балаг, тэдний гар хөл болсон орон нутгийн удирдлагуудын улс орныхоо нэгдмэл эрх ашгийг уландаа гишгэлсэн сэтгэлгээ Монголын эдийн засгийг дахиад л туйлдуулж эхэллээ. Монголын төр орон нутагт бүх эрх мэдлийг нь өгч, жалга жалганд “тусгаар улс” байгуулж ноёдууд бий болгосныхоо горыг амсаж эхлэв бололтой.

Төр засагт доошоогоо тулах хөл байхгүй, данхагар том толгой цээжин биенээс өөр суурьгүй болж ганхаж буйн нэгэн тод баталгаа нь энэхүү лиценз олголтын шийдвэр гээд хэлчихэд даваадуулсан болохгүй биз ээ. Төр хэрвээ хөлтэй гартай, орон нутгаа удирдаж бүрэн дүүрэн гаргасан шийдвэр, хууль тогтоомжоо үг дуугүй дагаж мөрдүүлдэг, хэрвээ биелүүлээгүй тохиолдолд төрийн цээрлэл хүлээлгэдэг, ажлаас нь халдаг, төрийн дээр сандайлах гэсэн санаархлыг нь тас цохидог байсан бол өнөөдөр “дошны ноёд”-доо ингээд дарлуулаад, өөдөөс нь хэлэх үггүй суухгүй биз дээ. Монголын төр тулах цэггүй, суурьгүй болон ганхаж буй нь харамсалтай.

“Монголын төрийн голлох шийдвэрийг яг хэн гаргадаг юм бэ. Дөрвөн жил тутамд төрийн эрх барих байгууллагын сонгууль явуулсны дараа бүрдүүлдэг төр засаг уу, эсвэл түр зуурын зохион байгуулалтад орсон иргэний байгууллагууд эрх барьдаг орон уу. Жинхэнэ утгаараа Монголд засгийн эрхийг хэн барьж байна вэ. Ноён уул болон бусад улс төр эдийн засгийн ноён шийдвэрүүд гарсан процедурыг ажиглахад Монголд засаглалын онцгой шинжүүд тодрон гардаг. Шинжүүд нь Монголын хөгж­лийн одоогийн шатны төлөв болон тусгаар тогтно­лынх нь ирээдүйг тодорхойлон шинжих бололцоог олгож байна. Ноён уулаас эхлээд Монголын эдийн засаг, улс төрийн асуудлыг шийдэх гарцыг заадаг ноён нь Монголын ард түмэн үү, төр нь үү, эсэргүүцлийн хөдөлгөөн үү, эсвэл энэ бүхнийг цаанаас нь удирддаг өөр хүчин байна уу” гэж “Өдрийн сонин”-ы нэгдүгээр орлогч эрхлэгч төрийн шагналт Б.Цэнддоо “XXI зууны Монгол: Тоглоомын улсаас тоглоомон улс” алдарт нийтлэлдээ саяхан бичсэн нь бий.

“Жалга бүхэн жасаатай” гэдэг шиг дошны ноёдын жишээ захаас аваад байж байна. Тэр жил яалаа. “Эрдэнэс таван толгой” компанид Засгийн газраас Балгасын нуурын орчимд усны хайгуул, олборлолт хийхийг зөвшөөрсөн. Гэвч Өмнөговь аймгийн засаг захиргаа тус газрыг орон нутгийн тусгай хэрэгцээндээ авчихсан гээд хавьтуулаагүй. Үүнээс болж Эрдэнэс таван толгойн баяжуулах үйлдвэр барих ажил зогсож байсан түүхийг бид мэднэ. Өнөө дээр доргүй яриад байгаа популизм гэдэг чинь жинхэнэ утгаараа орон нутагт хэрэгжиж, алдаа завхрал муу муухай бүхнийг даллаж байна уу даа. Эдийн засгийн эсрэг тэмцэнэ гэдэг үнэн чанартаа эх орныхоо эсрэг тэмцэж буй хэрэг шүү дээ.

Монгол Улсын хууль тогтнолын дагуу хайгуул, олборлолт хийх эрхээ аваад ирж буй компани, хөрөнгө оруулагчдыг, нутаг орныг нь сайхан болгоё, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулж бүтээн байгуулалт өрнүүлье, иргэдийг нь ажилтай орлоготой болгоё хэмээн зорилго тавиад, хөтөлбөр боловсруулаад зүтгэж буй баялаг бүтээгчдийг тэд арай л буу шагайж угтах нь холгүй юм болдог. Шууд эсэргүүцэж тэмцэж эхэлдэг. Хөөж тууж, ална шудна даа хүрдэг. Өмч хөрөнгө рүү нь дайрч эвдэж сүйтгэдэг.

“Тийм өвөг дээдсийн минь үе удмаараа мал хуйгаа өсгөж ирсэн нутаг. Тахилгатай, савдагтай, булш бунхантай, түүх соёлын…” гээд хэн нэгэн нөхөр оройлоод эхэлнэ дээ. Яг үнэндээ оройлж тэмцээд, нутгийн иргэдийг турхираад байгаа хүн ачир дээрээ тэр нутгийнх биш болж таардаг. Ийм л популист үйл ажиллагаа явагддаг юм. Үүний өмнө Монголын төр сул дорой гэдгээ харуулсаар байгаа. Улстөрчид улс төрийн зоримог алхам хийхгүй, улаан нүүрээ хамгаалж, амиа хоохойлж байна. Энэ бүхний баталгаа хайгуулын лицензийн тусгай зөвшөөрөл боллоо л доо. Лицензээр нэг тэрбум ам.долларын ашиг олно гэж Уул уурхайн яамныхан баримт нотолгоотой мэдэгдсэн. Баялаг бүтээгч, капитал үйлдвэрлэгчид лицензийн тусгай зөвшөөрөл итгэл төрүүлсэн юм.

Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Н.Алгаа энэ талаар байр сууриа тодорхой илэрхийлдэг нэгэн. Тэрээр “Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн 19.9 хувь буюу 31 сая га талбайд олгоно. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хориглосон буюу хязгаарласан талбай Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн 71.5 хувийг эзэлж байна. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн 13.4 хувь буюу 20.9 сая га талбайд өргөдлийн журмаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл, харин 6.5 хувь буюу 10.1 сая га талбайд сонгон шалгаруулалтын журмаар тусгай зөвшөөрөл олгоно гээд хуулинд заачихсан. Түүний дагуу лицензийн тусгай зөвшөөрөл явагдлаа. 200 гаруй тусгай зөвшөөрлийн ердөө есхөнийг орон нутаг зөвшөөрсөн байна. Монгол Улсын нэгдмэл байр суурийн эсрэг хандлаа. Төр засгийн шийдвэрийг уул нь хуулийн дагуу дэмжих хэрэгтэй. Орон нутаг ийм хандлага үзүүлнэ гэдгийг эртнээс мэдэж байсан. Ашигт малтмалын тухай хуулинд 2006 онд шинэчилсэн найруулга хийгдэхэд, мөн 2001 онд Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн хууль батлагдахад миний бие саналаа хэлсэн. Гэвч төр засаг хүлээж аваагүй. Уг хоёр хуулинд өөрчлөлт оруулах гээд бараагүй. Бидний дэвшүүлсэн саналаар лицензийн шийдвэр гарахын өмнө Засгийн газар орон нутагтай яриад зөвшилцөх хэрэгтэй. Тэгвэл ямар нэгэн хэл ам гарахгүй. Аж ахуйн нэгжүүдэд ийм чирэгдэл дарамт учрахгүй. Төхөөрөмж худалдаж авчихаад, 500 мянгаас хоёр, гурван сая хүртэлх төгрөгөөр дугаарын эрх авчихаад орон нутагт очоод өмнөөсөө салаавч гаргуулна гэдэг хөрөнгө оруулагчдад байж боломгүй зүйл. Эрх зүйн зохицуулалт муу, төр нь сул дорой улс орнуудад ийм байдал ажиглагддаг. Орон нутагтаа эрх мэдлийг нь өгсөн улс орнууд эдийн засгийн хувьд хэдхэн хүн баяжаад л, сууриараа дампуурдаг. Монголд ийм аюул болохгүй гэх баталгаа алга” хэмээн хатуухан хэлээд авсан.

Өнгөрөгч онд мөн Засгийн газраас шүүхийн шийдвэрээр тусгай зөвшөөрөл нь хүчингүй болсон 106 талбайд тусгай зөвшөөрөл олгох сонгон шалгаруулалтыг баталсан. Уг журмын дагуу өнгөрсөн оны наймдугаар сараас зургаан удаагийн сонгон шалгаруулалт явагдаж, 29 талбайд шинээр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгосон байна. Гэтэл дээрх 29 лицензийн наймыг нь орон нутаг зөвшөөрөөд бусдыг нь мөн л сурсан зангаараа тас гүрийгээд хэвтчихжээ. Ингэж жалгын популистууд Монголын эдийн засгийг боомилж гүйцлээ. Хувийн эрх ашгаа улсын эрх ашгаас дээгүүр тавьж, таван халтар цаасны төлөө Монголын тусгаар тогтнолын дархлааг үгүй хийж байна.

Н.ГАНТУЛГА

“Өдрийн сонин”-ы өнгөрөгч долоо хоногийн мягмар гаригийн дугаарт доктор Г.Өнөрбаяр чөлөөт хэвлэлд маш харгисаар нөлөөлж, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчдийн эрхэнд ноцтойгоор халдсан Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулийн тодорхой заалтуудын талаар яриа дэлгэсэн. Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухайн хуулиуд энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэхээр хүлээгдэж байгаа. Уг хоёр хуулинд чөлөөт хэвлэлийг тас багалзуурдсан, сэтгүүлчдийг боомилсон, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг ор үндсээр нь, сууриар нь байхгүй болгох гэсэн харгис заалтууд тусгагдсан юм. Тодруулбал, Зөрчлийн тухай хуулийнтөслийн 10.4.3-т “Мэдээлэх хэрэгсэл ашиглан сурвалжлага, мэдээ, тоймчийн нийтлэл болон зар сурталчилгааны бус хэлбэрээр зар сурталчилгаа байрлуулсан, түгээсний төлөө төлбөр авсан бол хувь хүнийг 250 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг 2500 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох ял шийтгэнэ” гэж заажээ.

Мөн тухайн хуулийн 10.4.1-д “Сэрэмжлүүлэг, зар сурталчилгааг тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэвтрүүлгийн хөтөлбөрийг харгалзалгүйгээр холбогдох шийдвэрт заасан давтамжаар үнэ төлбөргүйгээр түгээгээгүй бол хувь хүнийг 250, хуулийн этгээдийг 2500 тооцооны нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох ял шийтгэл хүлээлгэнэ” гэж заасан байна. “Тооцооны нэгж” гэж ам.доллараар торгоно гэдгээ хэлж буй хэрэг юм. Өмнө нь хуулинд заасны дагуу хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний мөнгөн дүнгээр торгодог байсан. Тэгвэл “шийдлийн” гэх тодотголтой Засгийн газраас өргөн баригдсан дээрх хоёр хуулинд зөрчил гаргагчийг доллараар торгоно гэх заалтыг оруулсан нь, ялангуяа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг боомилох хуулинд ийм заалт оруулсан нь зэвүүцэл төрүүлж байгаа юм. Ардчилсан засгийн чөлөөт хэвлэлдээ үзүүлж буй тод илэрхийлэл, үнэн нүүр царайнь энэ л дээ. “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл бол хувийн өмч. Хувийн өмчийн үйл ажиллагаанд төр шууд хутгалдан орж буй нь байж боломгүй зүйл. Дуртай шийдвэрээ гаргуулчихаад түүнийгээ сэрэмжлүүлэх зар сурталчилгаа нэрээр хүссэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээрээ явуулах эрхийг нээх гэж байна” хэмээн олон нийт санал бодлоо илэрхийлж байна.

Ардчилсан засаг сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд Монголын чөлөөт хэвлэлд ямар гээчийн хор уршиг тарьж,сэтгүүлч, нийлэлчдийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх үндсэн эрхэнд хэрхэн балмад бүдүүлгээр халдсаныг судлаачдын баримтаар харуулъя. “Улс орны эдийн засгийн хямралын гол буруутан нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэж Алтанхуягийн Засгийн газар дүгнэсэн. “Эзэн-100” хөтөлбөрийн хүрээнд төрийн байгууллагуудыг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй гэрээ байгуулахыг хориглосон. Телевизүүдийг дампууруулах зорилгоор эфирийн 50 хувь нь монгол контент байна гэсэн хууль санаачилсан.Facebook, twitter, youtube гэх мэт сошиал сүлжээг эрх баригчид өөрсдийн үйл ажиллагаанд нийцүүлэх зорилгоор “Цахим сүлжээг журамлах тухай” хуулийн төсөл санаачилсан. Эдийн засгийн өршөөлийн хуульд авлигачдыг бичсэн сэтгүүлчдийг 5-50 сая төгрөгөөр торгоно гэж заалт оруулсан. Багагүй олон сайтын үйл ажиллагааг шууд хаасан. Сүүлийн хоёр жил сэтгүүлчдэд эрүүгийн хэрэг үүсгэх үйл явц огцом нэмэгдсэн”. Энэ мэтээр чөлөөт хэвлэлийн хоолойг огтолж, хоншоорыг нь тас цохисон тоо баримтууд үргэлжилнэ.

Ингэж эрх баригч Ардчилсан засаг, өөрийнхөө амин сүнс нь болсон чөлөөт хэвлэлийг туших чөдрөө шөнө бүр зангидан, нойр хоолоо умартан зүтгэж байна. Яавал сэтгүүлчдийг шоронд явуулах уу, яавал хэвлэл мэдээллийн байгууллагын амыг барих уу, хаалга үүдийг нь янгинатал түгжих вэ. Эдийн засгийн хувьд элгээр нь мөлхүүлж, энэ салбарыг үхдэл болгох уу гэдгээ тэд бодож боловсруулан, суман чагттай суран чөдөр зангидаж сууцгаана. Монголын ардчиллыг цагаан морьтой гэдэг. Ардчиллыг манлайлж, Азийн Монголд хөгжүүлэн батжуулсан эрхмүүд хийгээд бүх л партизанууд нь цагаан мориныхоо тухай ярьдаг. “Цагаан морин жилийн…” гээд хэн хүнгүй яриагаа эхэлдгийг бид мэднэ.

Тэгтэл өнөөгийн ардчилагчид тэрхүү “цагаан морь”-оо гурван хөлийг нь гурамсан суран чөдрөөр чөдөрлөж, үлдсэн нэг хөлийг нь богочилж сарвайтал нь газар унагаад, уруулыг нь нарийн цагаан мяндсаар тасартал нь цорводож, толгой, сүүл, дөрвөн мөчөөс нь тал тал тийш тэлтэл татаад огт хөдөлгөөнгүй болгочихлоо. Одоо тэдэнд “цагаан морь”-оо маш шаналгаатайгаар, эмгэнэлтэйгээр, аажуухнаар амьсгал хураахыг нь харах л үлдэж байна даа, хөөрхий. Ийн өгүүлж буйн учир гэвэл ардчиллын амин сүнс, эх сурвалж, уг гарвал нь чөлөөт хэвлэл юм. Чөлөөт хэвлэлгүй, иргэд нь үзэл бодлоо хэн нэгнээс хараат бусаар чөлөөтэй илэрхийлэх боломж нөхцөлгүй улс оронд ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө гэж хичнээн мянган удаа орилоод ч нэмэргүй.

Энэ олон чөдөр тушаанаас эр үхрийн ар зооны ширээр хийж гурамсаж зангидсан, ямар ч эмнэг хангал адуу тасчих нь бүү хэл, морины туурайн сагагийг тас авах гөрмөл суран чөдрийг Ардчилсан намаас Их хуралд сонгогдон төр барьж буй М.Батчимэг гишүүн зангидаж, чөдөрлөхөө хүлээгээд бэлдэж сууна. Тэр нь өнөө алдарт Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга юм. Уг хуулинд хэвлэл мэдээллийг эх сууриар нь байхгүй болгох арай дэндсэн заалтууд зүйлчлэгдсэн байгаа.Тухайлбал, 8 дугаар зүйлийн 8.1-д “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, түүний үүсгэн байгуулагч, хувь нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигчийн зүгээс сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд улс төрийн цензур тавих, дарамт шахалт үзүүлэхийг хориглоно” гэсэн бол8.2-т “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага нь үүсгэн байгуулагч, хувь нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигчтэй сэтгүүлзүйн мэргэжлийн үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг хангах гэрээ байгуулж, байгууллагын дотоод дүрэм, журамд тусгах үүрэг хүлээнэ”, 10.2-т “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага иргэн, хуулийн этгээдийн захиалгаар төлбөртэй нийтлэл, нэвтрүүлэг түгээх бол төлбөртэй гэсэн ялгах тэмдэглэгээ хэрэглэж, ивээн тэтгэсэн төлбөр төлсөн иргэн, хуулийн этгээдийн нэрийг дурьдана”, 12.3-т “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн мэдээний хөтөлбөрт төлбөртэй, захиалгатай мэдээ, мэдээлэл, нэвтрүүлэг оруулахыг хориглоно”, 12.4-т “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлч аливаа этгээдийг тодорхой мэдээлэл нийтэлж нэвтрүүлэхээр дарамтлах, шахалт үзүүлэх, нийтэлсэн болон нийтлээгүйн төлөө төлбөр, шан харамж авах, авах оролдлого хийхийг хориглоно” гэсэн нарийн нягт, бууны гол төмөр шиг хонгиносон, сэтгүүлчдийн хоншоорыг тас цохисон заалтуудтай. Ингэж Батчимэг хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эзэн редакцийнхаа үйл ажиллагаанд оролцох эрхгүй, редакци нь тусдаа үйл ажиллагаа явуулдаг, төлбөртэй материал хийх эрхгүй, рекламны байгууллагаас тусдаа байхыг хуульчилжээ. Тэгээд зогсохгүй“Хэвлэл мэдээллийн байгууллага өөрийн үүсгэн байгуулагч, хувь нийлүүлэгч, хувьцаа эзэмшигч болон тэдгээрийн эзэмшиж буй хувь хэмжээний талаарх мэдээллийг жил бүр, өөрчлөлт орсон тохиолдол бүрт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, эсхүл цахим хуудсаар олон нийтэд мэдээлнэ” гэж хувь хүний өмчид халдсан байж боломгүй бүдүүлэг заалтуудыг толгой дараалан тусгасан байна.

Ардчилсан засаг амин сүнс нь болсон чөлөөт хэвлэл сонин, сэтгүүл, телевиз, радио, интэрнэт сайт, сошиал ертөнц рүүгээ ингэж аймшиггүйгээр хөмхийгөө зуун улайран дайрч буй нь улс орны тусгаар тогтнолын баталгаа алдагдах вий гэсэн айдас төрөх боллоо. Өмнө нь чөлөөт хэвлэлийн судсыг ханасан ямар ямар хуулиуд ар араасаа хэлэлцэгдэж ирснийг бид мэднэ. Их хурлын гишүүн Ц.Оюунбаатар “Төсвийн мөнгөөр хэвлэл мэдээлэлд сурталчилгаа хийх, хаалтын гэрээ байгуулахыг хориглоно” гээд бас л ханцуй шамлаж дайрсан удаатай. Өнөө л сэтгүүл зүйг эдийн засгийн хувьд элгээр нь хэвтүүлж, нэг мөр нүд аниулах гэсэн эрх баригчдын бодлого л доо.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад бас л сонин хэвлэл, цахим сайтыг ад шоо үзсэн заалтууд орсон байдаг. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 34.1.1-д “Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулсан хоёр хэвлэлийн хуудас бүхий хоёр сонин”, 34.1.2-т “Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулсан хоёр хэвлэлийн хуудас бүхий хоёр сэтгүүл” гэснээс өөрөөр зүйлчилсэн нь үгүй.33.5.4-т ганц заалт байгаа нь “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон цахим хуудас ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт зохион байгуулахыг хориглоно” гэх боомилсон заалт л даа. Сүүлийн үеийн хуулиудад ийм л зүйл заалтууд орж байна. Одоо эрх баригчид Сонгуулийн тухай хууль гээд хэд хэдэн ноцтой хуулийг Их хурлаар хэлэлцэнэ. Түүнд нь чөлөөт хэвлэлийн орон зай хэрхэн багтахыг таашгүй. Энэ өнгөөрөө бол тэд нэг мөсөн багалзуурдаж, нүд аниулахыг л бодож байгаа байх.

Хэвлэл мэдээллийн энэ олон хууль батлагдаад, хэрэгжээд явсны дараа Монголд юу болох вэ. Чөлөөт хэвлэл хэдэн давхар чөдөр тушаатай, урагшаа ганц ч алхах боломжгүй нам зогсч, элгээр харуулдаад уначихсан байна. Сэтгүүлчид зуданд уруудаж, арай чүү онд мэнд орж байгаа хаврын туранхай янхигар хөхүүл үнээ шиг хэрзийсэн амьтад болно. Харин хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эздэд хууль дүрэм огтоос хүртээлгүй. Тэд сониныхоо редакцийг, телевизийнхээ эфирийг хаагаад, үндсэндээ эзэмшил газрынхаа хаалгыг түгжчихээд л яваад өгнө. Хор хохирлыг нь сэтгүүлчид яс махаараа амсах нь дамжиггүй. Тэгэхээр энэ бол сэтгүүлчдийг нухчин дарах гэсэн, салбараас нь өөрийн эрхгүй дайжин зугтаалгах гэсэн зорилго агуулагдаж буй нь илэрхий.

Монголын сэтгүүл зүй эзэнгүй, хуульгүй байгаа юм биш. Монгол Улсын хоёр дахь Үндсэн хууль гэгддэг Э.Бат-Үүл баатрын ерэн найман онд Их хурлаар батлуулсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль байна. Чөлөөт хэвлэлийн Библи судар болсон уг хууль ердөө дөрөвхөн заалттай. Гэвч чөлөөт хэвлэлийн үндсэн мөн чанар, үнэт зүйл тэрхүү хуулинд бүрэн агуулагддаг. Уг хуулийн хоёрдугаар зүйлийн “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангах” хэсэгт “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг хориглоно” гэж заасан. Гуравдугаар зүйлийн “Мэдээлэлд хяналт тавихыг хориглох” хэсгийн 3.1-т “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь өөрийн нийтэлж, нэвтрүүлж байгаа зүйлийнхээ төлөө хариуцлага хүлээнэ. Төрөөс олон нийтийн мэдээллийн агуулгад хяналт (цензур) тогтоохгүй”, 3.2-т “Төрөөс хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлэх, нэвтрүүлэх мэдээлэлд хяналт тавих байгууллага байгуулахгүй бөгөөд ийм хяналтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхгүй”,дөрөвдүгээр зүйлд “Төрийн байгууллага өөрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглоно” гэж товч бөгөөд тодорхой заасан. Бид ардчиллын цагаан морины нуруун дээр анх мордож, эрх чөлөөг тунхагласан Үүл баатрынхаа “Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль”-аа ягштал баримталж, дагаж мөрдөж сэтгүүл зүйн салбарынхан нэгдэн тэмцэх цаг нь болжээ. Тэгэхгүй бол ардчилсан засгийн үед амтай бүхэн л чөлөөт хэвлэлийг боомилох, устгах тухай ярьж, ээлж дараалан чөдөр тушаа зангидсаар байх нь.

Сүүлийн үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй холбоотой мэдээллүүд нийгэмд багагүй шуугиан дэгдээж байна. Их хурлын гишүүдээс ч, энгийн иргэдийн төлөөллөөс ч, хэвлэл мэдээллийн байгууллага сэтгүүлчдээс ч Ерөнхийлөгчийг шүүмжилсэн өнгө аяс мэдрэгдэж эхэлсэн. Оросыг тойруулан төмөр зам тавих гэлээ хэмээн баалжМонгол Улсыг болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийгдорд үзэн басамжилж шоолцгоож байна.Мөнтөрийн тэргүүн Үндсэн хуулинд заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд татвар төлөхөөс зайлсхийсэн хэргээр ял эдэлж байсан АНУ-ын иргэн Жастин Капла, Флиппин улсын иргэн Кристобэл Дэвид, Хиларион Кажуком нарт уучлал үзүүлснийг бараг үндэсний эрх ашгийн эсрэг хэрэг урвасан хулгай хэмээн шуугицгааж байна.

Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад өршөөл үзүүлснийг Иргэний хөдөлгөөнийхөн болоод УИХ-ын гишүүн Г.Уянга тэргүүтэй нөхөд илт эсэргүүцэжбайгаа. Тэд “35 тэрбум төгрөгийн татвар төлөхөөс зайлсхийж Монголын эдийн засагт ихээхэн хэмжээний хохирол учруулсан “Саусгоби сэндс”-ийн Капла нарт уучлал үзүүлсэн нь буруу шийдвэр болсон” гэж мэдэгдээд, хэрэв өршөөдөг л юм бол нэг муу гадаад өршөөж байхаар“Гал үндэстэн” холбооны тэргүүн Ц.Мөнхбаярыг өршөөгөөч хэмээншаардсан. Ерөнхийлөгчид хандсан тэдний мэдэгдэл, шаардлага, тулгалт өнгөц харахад иргэдээ бодсон шударга мэт боловч бас бодууштай зүйл олон байна. Учир нь “Саусгоби сэндс”-ийн Капла нарын хэрэг, Урт нэртэй хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг эсэргүүцэж тэмцсэн “Гал үндэстэн” холбооны Ц.Мөнхбаяр нарын хэрэг үнэн чанартаа тэнгэр газар шигболон тэмээ ямаа шиг хол зөрүүтэй.

Тэднийг Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн ямар ямар зүйл ангиар буруутгаж ялласныг эргэн сануулъя. Жастин Капла бол Монголын эдийн засагт тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн гадны компанийн захирал. Тодруулбал, “Саусгоби сэндс” компани нь 2006 онд Монголд бүртгэгдсэн, Канадад төвтэй “Саусгоби Ресурс Лимитед” компанийн Монгол дахь салбар юм. 2008 оны дөрөвдүгээр сараас өмнийн говьд олборлолт явуулж эхэлсэн байдаг. 2007 оноос хойш манай улсад 700 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийж, 200 гаруй тэрбум төгрөгийг татварт төлсөн гэх тоо баримт бий.

Нийслэлийн прокурорын газраас Жастин Каплаг “Саусгоби сэндс” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байхдаа тус компанийн санхүүгийн ерөнхий менежерээр ажиллаж байсан Хиларион Кажукомтой бүлэглэн компанийн 2011 оны санхүүгийн тайлан тэнцлийг гаргахдаа Татварын ерөнхий хуулийн 18.1.1 дэх хэсэг (татвар ноогдох зүйл, татвараа үнэн зөв тодорхойлж тогтоосон хугацаанд төлөх), Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн 8.1, 8.1.11, 8.1.2 дахь хэсэг (албан татвар төлөгчийн үйл ажиллагааны дараахь орлогод албан татвар ногдоно, эрх борлуулсны орлого, бусад орлого), 17 дугаар зүйлийн бусад заалтууд, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуулийн заалтуудыг зөрчсөн.

Татвар ноогдох орлогын тоон хэмжээг зориудаар нөлөөлж 90 тэрбум 21 сая 466 мянган төгрөгийн орлогод ноогдох 17 тэрбум 441 сая 333 мянган төгрөгийн буюу онц их хэмжээний татвар төлөхөөс санаатайгаар зайлсхийсэн гэмт хэрэгт оролцсон. Мөн тус компанид санхүүгийн нягтлан бодох бүртгэлийн ерөнхий менежерээр ажиллаж байсан Кристобэл Дэвид нар бүлэглэн 17 орчим тэрбум төгрөгийн татвар төлөхөөс зайлсхийсэн болохыг тогтоож Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн ерөнхий ангийн 35.3 дахь хэсгээр журамлан Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 166.2 дахь хэсэгт зааснаар яллах дүгнэлт үйлдсэн байдаг. Тэдэнд Монголын шүүх 5.6 жилийн ял оноосон юм.

Үүнийг АНУ-ын Элчин сайдын яам, Америк-Монголын зөвлөл болон бусад байгууллагууд эрс эсэргүүцэж байсан. Монголын бизнесийн зөвлөлөөс “Монгол Улсад нүүрлээд буй эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулж, 85 хувиар буурсан гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээхээр Монголын Засгийн газар эрчимтэй ажиллаж буй энэ үед гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд болон тэдгээр компанид ажиллаж буй гадаад иргэдийн эрх ноцтойгоор зөрчигдлөө. Монголд хөрөнгө оруулахыг сонирхож, ажиглан хүлээж байгаа гадны томоохон компаниуд нүүр буруулах хүчин зүйл боллоо. Хөрөнгө оруулалтын ирээдүйд шүүхийн энэхүү шийдвэр сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй” гэж мэдэгдсэн.“Эдийн засагт үхлийн цохилт өгч мэдэхээр байгаагаас гадна Монгол Улс олон улсын харилцаандаа, тэр дундаа АНУ-тай харилцах харилцаандаа хүйтэн уур амьсгал оруулж эхэллээ” гэдгийг олон улсын шинжээч, эдийн засагчид тодорхойлж байсан. Капла нарын татварынхэргийн тухайд авч үзэхэд ерөнхийдөө ийм.

Харин одоо Иргэний хөдөлгөөнийхөн болоод, Их хуралд суухаасаа өмнө иргэний хөдөлгөөнийг удирдаж явсан Г.Уянга, С.Ганбаатар нарын Ерөнхийлөгчөөс суллахыг тулган шаардаад байгаа “Гал үндэстэн” холбооны Ц.Мөнхбаяр нарын хэргийг авч үзье. 2013 оны есдүгээр сард Засгийн газраас Их хуралд өргөн барьсан “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглах хориглох тухай” буюу Урт нэртэй хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг эсэргүүцэж Ц.Мөнхбаяр тэргүүтэй хүмүүс жагсаал зохион байгуулсан. Энэ үеэр Төрийн ордны хамгаалалтын бүсэд галт зэвсэгтэй нэвтэрснээс гадна “Сэнтрал тауэр”, Засгийн газрын хоёрдугаар байр буюу Уул уурхайн яамны гадна тэсэрч дэлбэрэх бодис байрлуулсан, мөн төрийн албан хаагчийн өмнөөс галт зэвсэг ашигласан хэргийг үйлдсэн юм.

Анхан шатны шүүхээс тэдэнд 21 жил зургаан сарын хорих ял оноож байсан. Тэднийг эрүүгийн хуулийн 177.2 буюу зандалчлах, эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнаас тодорхой шийдвэр гаргуулах буюу гаргахаас татгалзуулахад шууд буюу шууд бусаар нөлөөлөх зорилгоор олон нийтэд айдас төрүүлэхэд чиглэсэн, нийтэд аюултай хүч хэрэглэсэн буюу хэрэглэхээр заналхийлсэн, 149.3 буюу бусдын эд хөрөнгийг бүлэглэн авахаар далайлган сүрдүүлсэн, 185.2 буюу галт зэвсэг, байлдааны галт хэрэгсэл, тэсэрч дэлбэрэх бодис хууль бусаар хийж бэлтгэсэн, хадгалсан гэх үндэслэлүүдээр буруутган ялласан билээ. Харин давж заалдах шатны шүүхээр Ц.Мөнхбаяр нарт Эрүүгийн хуулийн 177 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсэгт зааснаар яллах дүгнэлт үйлдсэнийг хөнгөрүүлж, анх удаа ял шийтгүүлж байгааг харгалзан зандалчлах, хууль бусаар галт зэвсэг олж авч хадгалсан гэм буруутайд тоооцон долоон жилийн хорих ял оноосон юм.

Капла болоод Мөнхбаяр нарын хэрэг товчхондоо энэ. Нэг нь Монголын эдийн засагт хөрөнгө оруулалт хийж, түүнийхээ төлөө зүтгээд эцэст нь татварын хэргээр хоригдсон бол нөгөө нь гадны хөрөнгө оруулагчдын эсрэг тэмцэж галт зэвсэг хэрэглэн иргэдийг төр засгийнхаа эсрэг өдөөн турхирсан. Ийм хоёр хэргийг адилхан хэмээн гөрдөж Ерөнхийлөгчийг “гадаадыг суллахаар монголоо сулла” гээд зүтгэх нь ч бас хаашаа вэ.

Үүнээс гадна үнэхээрЦ.Мөнхбаяр суллагдахыг хүссэн бол эхлээд өөрийнхөө гэм буруутайг хүлээж, галт зэвсгээр өдөөн турхирч цуст аллага, даамжраад иргэний дайндуриалсандаа гэмшиж энэ маш буруу зүйл байжээ гэдгээолон нийтэд мэдэгдэх хэрэгтэй байна.ТэгээдЕрөнхийлөгчөөс иргэнийхээ үүргийн дагуу өршөөл, уучлал хүсэх юм уу, ямар нэгэн алхам хийх нь зүйд нийцэх байх. Төр засгийн буруутай үйл ажиллагааны төлөө үгээ хэлж, жагсаал цуглаан зохион байгуулж буй ард иргэдийн тэмцэл мэдээж зөв. Иргэний хөдөлгөөнүүд байхгүй, эрх баригчдын гаргаж буй шийдвэрийг хэн бүхэн үг дуугүй даган мөрдөх юм бол энэ улс орон нэг л мэдэхэд дарангуйлагч нийгэм болж хувирна. Тиймээс иргэний хөдөлгөөнүүдийн дуу хоолой Монголын нийгэмд хэрэгтэй. Тэд Үндсэн хуулинд заасан бүрэн эрхийнхээ дагуу үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх нь зүйтэй.

Харин Ц.Мөнхбаяр иргэний хөдөлгөөнүүдийн нэр хүндийг айхтар унагасан. Галт зэвсэг бариад, Төрийн ордныхоо ойролцоо олон нийтийн газар тэсрэх бөмбөг байрлуулчихаад иргэний тэмцэл хийнэ гэдэг байж боломгүй зүйл. Тэр бол иргэний тэмцэл биш. Иргэний дайны эхлэл юм. Буун дуу тачигнасан дайн дажинтай улс орны ард иргэд хэрхэн яаж зовж, шаналж, амьд явах баталгаагүй, хэзээ үхэхээ хэлж мэдэхгүй дагжин чичирч айдас, түгшүүрийн дор байгаагбид дэлхийн халуун цэгүүдээс бэлхэнээ мэднэ. Иргэдийнх нь хэсэг бүлэг төлөөлөл галт зэвсгээр зэвсэглэн, бусдыгаа уриалан турхирч, дарийн утаа манарган, энд тэндгүй тэсрэх бөмбөг дэлбэлсэн улс орнууд нэг л өдөр сөнөж нуран унадаг нь жам.

Гадны тонуул дээрэмчдийн орогнох байр болж амьд үлдсэн хэсэг нь тамын тэр хотоос дүрвэн алга болж буй гунигт түүхийг Ойрхи Дорнодын цуст мөргөлдөөний үүр уурхай болсон Ливи, Сири,Палестин, Иракаас харж байна. Хамгийн сүүлийн жишээ Украйн. Ард иргэд нь хувьсгал хийнэ гэж хийрхээд түүнийхээ горыг амсч цуст тэмцэл нь улс орноо нурааж мөхөөхийг бид харлаа. Хийрхсэн хувьсгалчид хамгийн түрүүнд улс орныхоо үнэт баялаг, капитал руу дайрдаг. Тухайн улс орон оршин тогтнож ирсэн он жилүүдийнхээ түүхэнд босгож бүтээн цогцлоосон бүхэн хий хоосон эх оронч, хувьсгалчдад ямар ч үнэ цэнэгүй санагддаг. Зэвсэгт тэмцэл гэдэг ийм аюултай.

“Иргэний хөдөлгөөнүүд жагсаал цуглаан зохион байгуулж болно. Харин галт зэвсэг хэрэглэж тэмцэлд уриалж болдоггүй юм байна. Хүчирхийлэлд уриалах нь улс орныг иргэний дайны хөлд үрж дуусдаг юм байна.Ингэх нь улс орноо мөхөөх аюултай” гэдгийг Ц.Мөнхбаяр олон нийтэд сурталчлан ухуулах хэрэгтэй. Түүнийг өмөөрч, шоронгоос суллахыг шаардаж байгаа хүмүүс ч галт зэвсгээр өдөөн турхирсан үйл явдлын буруу уршгийг нийгэмд таниулж, олон нийтэд анхааруулах нь чухал. Иргэний тэмцлийг зэвсэгт тэмцэл гээд ойлгочих юм бол Монгол Улс мөхнө шүү дээ.Мөнхбаярын тэмцэл буруу байсан гэдгийг ойлгуулахын оронд түүнийг суллахыг муйхарлан зүтгээд уриа лоозон барин жагсаж, барууны хөрөнгө оруулагчид уучлал үзүүлснийг эсэргүүцэж байгаа нь харамсалтай. Тэнгэр газар шиг зөрүү гэдэг нь энэ л дээ.Капла нарт уучлалт үзүүлсэн Ерөнхийлөгчийн алхам бол эх орон, үндэсний эрх ашгаасаа урвасан гэж үзэн ядаад, дайрч давшлаад байхаар зүйл огт биш. Харин ч эсрэгээрээ Монгол Улс, Монголын ард түмний төлөө иргэний зориг гаргасанзоримог бөгөөд эрсдэлтэй алхам мөн. Энэ бол зөв шийдвэр. Барууны соёлт орны хөрөнгө оруулагчийг нь хорьчихоод “Та бүхэн хөрөнгө оруулаач. Манай эдийн засаг хүнд байна. Ард түмнийхээ ахуй амьдралыг сайжруулах хэрэгтэй байна” гэж төрийн тэргүүн ямар нүүрээрээ хэлэх вэ. Тэгэхээр уг шийдвэрийг гаргахдаа өөрийгөө бодоогүй, улс төрийн карьераа бодоогүй, ирэх сонгууль болоод намаа бодоогүй ард түмнийхээ эрх ашгийг бодсон гэдгийг аливаад ултай суурьтай ханддаг эрхмүүд эрх биш мэдэж байгаа болов уу.

Төрийн тэргүүн иргэний хөдөлгөөнүүдийн санал санаачилгыг хүлээн авч Ц.Мөнхбаярыг суллана гэхээр зэвсэгт тэмцлийг дэмжих болчихгээдбайх. Тэгвэл нөгөөюун ард түмний эв нэгдлийг хамгаалах.Ийм л зүйл манай нийгэмд болоод байна. Мэргэн уншигчид нэгийг болгоох биз.Энддахин өгүүлэхэд Мөнхбаярын зүгээс хийсэн үйлдэлдээ гэмшиж, галт зэвсэг хэрэглэж болохгүй гэдгийг ард түмэнд сайтар сурталчилбал Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэмжлэг авах тал дээр ч, мөн хэвлэл мэдээллийнзүгээс ч бас хэлэх ярих юмтай болох юм даа гэж бодогдох.

Өнөөдөр хаврын тэргүүн сарын шинийн тавны өлзий бэлгэтэй өдөр. Хөндийн жавар уясаж, хөр цасан захаасаа хайлмагтсан сар шинийн тэлэмгэр өдрүүдэд монголчуудын хэлсэн үг, хийсэн үйлдэл бүхэн учир ерөөлтэй байдаг. Аливаад бэлгэшээлийг бодож ирсэн ард түмэн билээ, бид. Тиймийн учир миний биеч бэлгэ ерөөлийг бодож сууна. Модон хонин жилд монголчууд бүтээн байгуулалтын их түүхээ эхлүүлнэ гэдэгт итгэл төгс байна. Морь жилийн сүүл хонин жилийн босгон дээр бид гурван саяулаа болсон. Хүн нэмбэл хүнс нэмдэг нь жам. Энэ онд эдийн засаг сэргэж, газар сайгүй бүтээн байгуулалт өрнөж Монгол Улс улмаа цэцэглэн хөгжих нь дамжиггүй.

Өнгөрөгч онд Монголын эрдэнэт мал сүрэг толгой бүрээр өсөж манай улс 51.9 сая толгой малтай болсон. 2013 онтой харьцуулахад 6.8 саяар буюу 15.1 хувиар өссөн. Мөн сүүлийн хэдэн жил аваагүй арвин ургац хураасан сайхан он жил болсныг бүгд мэднэ. Тодруулбал, 310.2 мянган га-гаас 491.7 мянган тонн үр тариа, 13.3 мянган га-гаас 161.0 мянган тонн төмс, 8.3 мянган га-гаас 102.5 мянган тонн хүнсний ногоо хураан авсан гэх албаны тоо баримт бий. Наяад оны дунд үеэс хойш ийм хэмжээний ургац хураасангүй гэж салбар яамных нь сайд мэдэгдэж байсан.

Эрдэнэт мал сүрэг минь толгой бүрээрээ өсөж, арвин ургац хураасан энэ цагт эдийн засаг хямарлаа, элгээрээ харуулдлаа гэж харуусахын хэрэг юусан билээ дээ. Малын буян, газар эхийн буян, уул усны буян гэж монголчуудад хэмжээлшгүй зүйл бий. Тавин хэдэн сая толгой малтай гурван сая монголчууд хэзээд ч гэдэс цатгалан байж таарна. За тэгээд тариан түрүү алтран сугсарч байхад гурил будаагаар дутахын зовлон гарна гэж үү. Дээрээс нь төрөл бүрийн хүнсний ногоогоо хашаа хашаандаа ургуулаад банжиж байдаг ард түмэн шүү дээ.

Сүүлийн хэдэн жилд бид цатгалдахын өвчнөөс өөр зүйлийг мэдрээгүй шиг санагдана. Өнөө “маханд хахдаг монголчууд машинд хахдаг болж, замбайд хахдаг монголчууд замд хахдаг болж” гэдэг шиг улсын маань нийслэл машин тэргээ багтааж ядахаа байсан. Дэлхийн баячуудын унадаг жийпүүдийг эгэл жирийн залуус хүлэглээд давхиж явна. Бидний амьдрал ийм л сайхан болсон. Гэтэл эдийн засгийн хямрал гэж цагийн салхийг дагаж намираад, юм л болбол ядуу хоосноо гайхан хар амлаж суух минь тийм ч таатай санагдахгүй л байна.

Төрийн орон сууцны корпорациар дамжуулж хичнээн ч иргэд орон байртай болов. Монголын төр найман хувийн зээл гаргаж иргэдээ байртай болгосон. Төрийн албан хаагчид энгийн иргэд хэн ч гэсэн энэхүү зээлд хамрагдах эрхтэй. Наад захын жишээ гэхэд “Буянт-Ухаа-1” хороололд 1764 айлын орон сууц баригдаж эхний таван зуун жар гаруй айл өрх өнгөрөгч оны дөрөвдүгээр сард байрандаа орсон. Аймаг бүрт 1000 айлын орон сууцны төсөл хөтөлбөр хэрэгжээд явж байна.

Гарч буй хонин жилд монголчуудын сүүлийн хэдэн жил хүлээсэн, итгэл найдварын нь гол гогцоо нь болсон Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжиж эхэлнэ. Одоогийн байдлаар Тавантолгойг ашиглах олон улсын консерциумд Монголын “Энержи ресурс”, Японы “Сумитомо”, Хятадын төрийн өмчит “Шинхуа” гэсэн гурван компани шалгараад байгаа. Оюутолгой хөдөлж эхэлсний дараахь жилүүдэд Монголын эдийн засаг сэргэсэн. Учир нь Оюутолгойн ханган нийлүүлэлтийн далаад хувийг Монголын компаниуд гүйцэтгэж байлаа. Айл өрх бүрт үр шим нь хүрч байлаа.

Тавантолгойн төслийг хэрэгжүүлэх хэлэлцээр амжилттай болбол эхний гурван жилд гурван тэрбум, дараагийн гучин жилд 94 тэрбум долларын ашиг монголчууд хүртэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоог ажлын хэсгийнхэн гаргасан байдаг. Гол нь Тавантолгойн мега төслийн хэлэлцээр амжилттай болох хэрэгтэй. Монголчуудын маань амны хишиг, буян заяа гэж дэлхий ээж шигээ дэлгэмэл зүйл бий юм сан. Таван толгой, Оюу толгой хэмээх улс орны ирээдүй,цаашдын хувь заяанд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх томоохон төслүүд амжилттай хэрэгжиж монгол хүн бүр ашиг шимийг нь хүртэх нь мэдээж. Сар шинийн өмнөхөн Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл хуралдсан. Тус хурлаар Тавантолгойн асуудлыг авч үзэн төслийг саадгүй хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулах, иргэдэд олгосон “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хэлэлцээний явцын үр дүнг УИХ болон олон нийтэд танилцуулж байх чиглэлийг Засгийн газарт өгснийг энэ дашрамд дуулгая.

Хөхөгчин хэмээх модон хонин жилд Монгол Улс гуравдагч хөрш орон болох Япон улстай байгуулсан эдийн засгийн түүхэн хэлэлцээрээ хэрэгжүүлж эхэлнэ. Цагаан сарын өмнөхөн Монгол Улсын Ерөнхий сайд Япон улсад төрийн айлчлал хийх үеэрээ “Эдийн засгийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, Япон Улс хоорондын хэлэлцээр”-т гарын үсэг зурсан. Монголчууд түүхэндээ анх удаа ийм хэлэлцээрийг байгуулж буй нь энэ. Японы хувьд энэхүү хэлэлцээрийг хийж буй 15 дахь орон нь Монгол болж байгаа юм билээ. Наран улстай эдийн засгийн хэлэлцээр хийсэн улс орнуудын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ дандаа нэмэгдэж иржээ. Хамгийн өндөр нь Мексик юм гэсэн. Хөрөнгө оруулалт нь 70 хувь нэмэгдсэн жишээ дуулдана. Монгол Улсын эдийн засаг Мексик шиг далан хувиа больё гэхэд 15 хувь нэмэгдэхэд л хангалттай. Илт сэргээд ирнэ. Ийм л түүхэн хэлэлцээрт хонин жилийн босгон дээр хоёр улсын Ерөний сайд гарын үсэг зурсан.

Ерэн оны цагаан морин жилд ардчилал, эрх чөлөөний замыг сонгож хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэхээ дэлхий дахинд тунхагласан Монгол Улс одоо эдийн засгийн хувьд баталгаатай болж, бүтээн байгуулалтын шинэ эринд шилжих цаг нь нэгэнт болжээ. Бид энэхүү хорин таван жилийн хугацаанд алдаж онож, унаж босож ирлээ. Одоо хашир сууж улс шиг улс болох хэрэгтэй. Монгол хүн монгол хүндээ итгэж, бие биенээ дээд зэргээр хайрлан хүндэтгэх тэр сайхан он жил энэхүү хаврын тэргүүн сарын шинэдээс эхлээсэй билээ. Бид нэг нэгийгээ яасан их үзэн ядаж, амжилт гаргасан, гавьяа байгуулсан нэгэн рүүгээ атаа хорсол, арга ядсан муу муухай бүхнээ хайр найргүй цацаж ирэв. Одоо болоо юм биш үү. Юм хэмжээтэй байдаг. Цахим ертөнцөд нүүрээ нуусан хорсогчид ямар их болж улс орныг аалзны тор адил бүрхэв ээ. Монгол төрийн тэргүүн ч үүнийг хүлээн зөвшөөрч “Юмыг бүтээх биш нураах нь сайхан юм шиг. Мөнгө хүчээ үйлдвэрт бүтээн босголтод биш нэгнээ харлуулах, гутаах төлбөрт зориулах нь хожоотой мэт харагдах боллоо. Ингэж л эх орноо “хайрлах” нь зөв мэт. Ийм байдалд олон нийт ч автаж, түүнийг сөрсөн хэсэг нь улам нүд үзүүрлэгдэх янзтай” хэмээн “Өдрийн сонин”-д зориулж бичсэн “Сэтгэлгээний хувьсгал” нийтлэлдээ өгүүлсэн байдаг.

Мөн тэрээр Эрдэнэтийн орд өнөө цагт олдсон бол “Эрдэнэт” үйлдвэр баригдахгүй байх магадлалтайг, өнөө цагт монгол хүнд сансарт анх нисэх хувь тохиосон бол Гүррагчаа нисэхгүй ч байсан байж болохыг хэлээд “сансрын баатар минь цагаа олж төрсөн нь юутай гайхалтай” хэмээн дуу алдсан нь бий.

Монголчууд өөрөөс нь илүүтэй амжилт үзүүлсэн, өөрөөс нь илүү сайхан амьдарч яваа нэгэндээ амиа тавинхорсдог, нэг нүдээрээ ч үзэж чадалгүй элдэв муухайгаар доромжилж, увайгүй атаач зандаа хөтлөгдөж ирсэн учир түүхэндээ юуг ч байгуулж чадаагүй. Ялангуяа сүүлийн хорин таван жилд юуг ч бүтээсэнгүй. Дандаа л нэгнээ хараасан, зүхсэн, үл ойшоосон, гар барьж салаад цааш нэг алхаад л муулсан, хүүхнүүдийг нь больё эрчүүд нь уулзахаар хошуу амаа нийлүүлж хов ярьсан, хор найруулсан, талцсан, хэрэлдсэн ийм л дүр зургийг энэ хэдэн жилийн турш харлаа. Явж ирсэн зам мөр, он жилүүдийнхээ алдаа оноог дэнсэлж монгол хүн, монгол хүндээ итгэж, нэгнээ хүндэтгэж хүнлэг сайхан сэтгэлээр улс орныхоо эрин зууны бүтээн байгуулалтыг хамтдаа цогцлооё.

Н.ГАНТУЛГА