Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголчуудын их ам­ралтын
үе үргэлжилсээр байна. Долдугаар сарын сүүл
наймдугаар сарын эхний эл өдрүүдэд гэр бүл, ураг садан, анги хамт олон, найз нөхдөөрөө
уулзаж, төгсөлтийн ой, хурим найр, ургийн баяр
гээд хүмүүний амьдралд мардагдашгүй дурсамж дурдатгалыг үлдээх нь бий. Тэр
бүгдийн нэгэн илэрхийлэл болсон эрхмүүдийн тухай өгүүлэх гэсэн юм. Нэгэн мянга есөн
зуун ерэн оны цагаан морин жилийн хавар Дундговь аймгийн төв Мандалговь хотоос эрдмийн
аянд мордох нь мордож, эр цэргийн албанд татагдах нь татагдаж, эх нутгийнхаа гал
голомтыг сахих нь сахиж үлдсэн залуус эдүгээ дөчин насны босго давцгаасан хат суусан
эрчүүд, намба төгөлдөр, жавхаалаг бүсгүйчүүд болжээ.

Төгсөлтийнхөө хорин жи­лийн
уулзалтыг тэмдэглэн, тал бүрээс баяр хөөртэй уул­зацгааж, зүгээр нэг наргиж наадаад
өнгөрөх биш бусдынхаа ам­жилт бүтээлийг бахдаж, сал­бар бүртээ манлайлж яваа нэгнээрээ
бахархаж, “нэг зэл­ний унаганууд” гэдэг нэгэн
нас­ны нөхөд болохыг мэдэрсэн байна.

Тэд бол нэг ангийнхан энээ
тэрээ гэж явцууралгүй, ерэн оны цагаан морин жилийн төг­сөлтийнхөн гэдгээрээ нэгэн
үеийнхээ түүхийг бичилцэж явна. Монгол Улсад анхны ардчилсан сонгууль болсны 25
жилийн ой мөн л энэ өдрүүдэд болж байгаа. Ерэн оны цагаан морин жилийн Мандалговийн
нэгэн үеийнхэн сургууль төгсөх жилээ18 нас хүрч, анхны ард­чилсан сонгуулийг өгч
байсан түүхтэй. Гурван зуу шахам хүүхэд их амьдралын гараанд хөл тавьж байсан ахуй
үеэс хойш эдүгээ хорин таван жил өнгөрчээ. Мандалговийн өнөө гурван зуу орчим төгсөгч
буюу охид, хөвгүүдээс Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дэд дарга, Улаанбаатар цэргийн
хүрээний дарга, хошууч ге­не­рал Бямбасүрэнгийн Баяр­магнай, Үндэсний дуу, бүж­гийн
эрдмийн чуулгын гоц­лол дуучин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Со­сор­бурамын
Цогтсайхан гээд төр түмэндээ танигдсан ши^­­нэ цагийн алдартнууд төрсөн
байна.

Баярмагнай генералыг үндэсний
их баяр наадмын өмнөх өдөр буюу долдугаар сарын арванд Монгол Улсын төрийн далбааны
өдөрт зориулсан цэргийн ёслолын жагсаалыг эр хүний хийморь сэргэмээр тун чиг жавхаалаг
удирддагийг ард түмэн мэднэ. Дэлхийн их дууч Намжилын Норовбанзадын отгон шавь нарын
нэг уртын дууны идэр залуу үеийн гоц төлөөл, басхүү Монголын сайхан бүсгүйчүүдийн
нэгэн бол С.Цогтсайхан дуу­чин. Тэгэхээр ерэн оны Ман­далговийн төгсөгчдийн эрчүүд
чинь генерал Баярмагнай ши­гээ жавхаатай, бүсгүйчүүд нь уртын дууны Цогтсайхан шигээ
уянга яруухан, эрхэмсэг гэдэг нь мэдрэгдээд ирнэ. “Олонд танигдсанаараа энэ хоёр
маань тодорч байна. Гэвч Баярмагнайгаас дутахааргүй жавхаатай, алхаа гишгээ цэгц
сайхан залуус олон бий. Мөн Цогтсайханаас дутахааргүй дуулж хуурддаг, сайхан бүсгүй­чүүд
олон бий” гэж үеийн нөхөд нь тоглоом шоглоомын завсарт хачир болгон хэлж байна.

Нэгэн үеийнхэн нэг л мэдэх
нь ээ, улс эх орныхоо хөгжил дэвшил хийгээд их түүхийн ачааг даадаг нь жам юм. Цагаан
морин жилийн төгсөлтийн дайчин цэргүүдийн нэг Сумъяагийн Сүхбаатар Дундговь аймгийн
Засаг даргаар ажиллаж төр түмэнд үнэлэгдсэн. “Манай Сүхээ Дундговийн ард түмний
итгэлийг хүлээж нэр төртэй ажилласан. Нам төрийн ажил, цаана нь өрнөж байгаа улс
төрийг нь бид мэдэхгүй юм. Тэр нь бидэнд хамаагүй. Хамгийн гол нь үеийн нөхдөө,
онжавууд, анд нараа гэсэн халуун сэтгэл чухал.
Бидний үеийн нөхөд бүгд л тийм сэтгэлтэй байдаг. Уулзалт юу болж байна яах уу, ийх
үү гээд бүгд л сурцгааж байна. Хөдөө мал хуйгаа маллаж байгаа нөхөд маань төдөн
хонь гаргая, төдөн литр айраг болох уу гээд ярьж байна. Ийм л халуун сэтгэлтэй хамт
олноо гэсэн хүмүүсдээ” гэв.

Эмэгтэйчүүд, охид бүсгүй­чүүд
тэр бүр ажиллаад байдаггүй, хүнд салбарын нэг болох цахим шугам сүлжээний салбарт
хоёр бүсгүй нь тасралтгүй 23 жил ажиллаж хамт олныхоо бас нэгэн бахархал болоод
байна. Дэрэн сумаас Мандалговийн арван жилд ирж суралцсан Түмэндэмбэрэлийн Цэцэгмаа
өөрийн найз П.Алтанцэцэгийн хамт инженерийн мэргэжил эзэмшиж их хотоо гэрэл ца­хилгаан,
ус дулаанаар тас­лалгүй энхийн манаанд 23 жил зогсжээ. Өдгөө Цэцэгмаа нь Улаанбаатар
дулааны шугам сүлжээний инженер, Алтанцэцэг нь гуравдугаар цахилгаан станцын цахилгааны
ээлжийн ахлагчийн албыг хашиж, эрчим хүчний салбарын тэргүүний ажилчид болов. Бүрэнтөгс
гэж залуу мөн цахилгааны инженерийн нарийн мэргэшил эзэмшиж, эдүгээ дөрөвдүгээр
цахилгаан станцын цехийн даргаар ажиллаж байна. Ийнхүү морин жилийн төгсөлтийнхнөөс
илч гэрлийн гурван эзэн тодорсон түүхтэй.

Их, дээд сургуулийн хуваарь
атган Мандалговиос намрын шувууд адил ниссэн нөхдийнхөө араас саравчлан хоцорч,
ус нутагтаа гал голомтоо сахиж үлдсэн залуус мөн л амжилт бахархлаар дүүрэн аж төрж
байна. Хотоороо дүүрэн малтай, ээрэм говийнхоо униар манан хөшиглөн, усан зэрэглээ
наадсан тал нутагтаа хүрэн улаан тэмээдээ бэлчээгээд, уяа дүүрэн морьд багшрааж,
зэл дүүрэн унага уяж айраг цагаа элбэг дэлбэг аж төрж байна. “Хулд сумаас Лхагва-Очир
гэж бөх барилддаг залуу ирж байв. Арав төгсөөд мал хуйгаа бараадсан. Өнөөдөр ажлынхаа
үр шимийг үзэж “Алтан ботго”-ны эзэн болоод…” гээд нөхөд нь бахархан дурсана. Эдний
үеийнхний бас нэг бахархал нь “Би чадна” төрийн бус байгууллага байгуулж олон хүнд гэрэл гэгээ хайрлан, амьдрах итгэл, урам зориг
төрүүлж буй Бадамгаравын Отгонтуяа юм. Тэрээр хөгжлийн бэршээлтэй иргэдийн миссийн
тэмцээнийг зохион байгуулж буй нэгэн.

Аймгийн засаг ноён тодорсон
үе нөхдийн дундаас төрийн сайд гарсан нь бас
бахархал байлгүй яахав. Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны дэд сайдаар ажиллаж
байсан Б.Ургамалцэцэг мөн л цагаан морин жилийн төгсөгчдийн нэгэн. Тэдний дунд хоёр
салаа гэзгэндээ улаан тууз зүүн гоёж гоодож явсан охин Монголын боловсрол, шинжлэх
ухааны яамыг толгойлж, Монгол Улсын Ерөнхий сайдын зөвлөхөөр ажиллана гэдэг сайхан.
Үе тэнгийнхнийгээ төлөөлж, хорин таван жилийнхээ уулзалтыг зохион байгуулж буй хэсэг
нөхөд нь ийн ярилаа.

“Манайхнаас салбар сал­барын
шилдгүүд төрсөн. Улс төрд тодорхой албан тушаал эрхэлж буй эрхмүүдээс гадна Хүүхэд,
гэр бүлийн хөгжлийн хэлтсийн дарга Л.Оюунбаяр, аймгийн хамгийн хариуцлагатай алба
болох аудитын газрын Б.Долгорсүрэн нарыг нэрлэх байна. Мөн эрүүл мэндийн салбарт
үр бүтээлтэй ажил­лаж байгаа сувилахуйн дар­­га С.Даваасүрэн, шүд­ний эмнэлгийн
захирал Х.Янжин­гарав, гуравдугаар эмнэлгийн мэдрэлийн тасгийн ахлах эмч Түвшинжаргал
тэргүүтэй эрүүлийг хамгаалахын энэ­рэнгүй үйлстнүүдээ дурдаж таарна. Боловсролын
сал­бараас хичнээн ч эрдэмтэн докторууд төрсөн юм бэ дээ” гээд бараг л тоогоо алдацгаав.
Улсын төв номын сангийн дарга, үндсэндээ Монгол Улсын эрдэнэсийнт санг удирдаж буй
эрхэм мөн л Мандалговийн төгсөгчдийн дундаас тодорчээ. тэр хүн боловсролын ухааны
доктор А.Нансалмаа. Өнөө олон докторуудаас нь нэрлэвэл, Монгол Улсын Боловсролын
их сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, түүхийн ухааны доктор Чунтын Болдбаатар,
ШУТИС-ийн Дархан-Уул аймаг дахь сургуулийн за­хирал, техникийн ухааны доктор Цэгмидийн
Батбаатар, “Алтангэрэл” судрыг крилл үсэгт буулгаж сүсэгтэн олны хүндэтгэлийг хүлээсэн
бурхан шашны нэртэй зүтгэлтэн, гавж Содномын Гантөмөр, Шинжлэх ухаан техникийн их
сургуульд 12 дахь жилдээ багшилж буй Шатарын Далхжав гээд олон аваргуудын нэр ар
араасаа цуварна.

Спортын салбарт мөн л шуугиан тарьж явна. Дундговь аймгаас
наяад оны дунд үед Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч волейболын спортын олон улсын
хэмжээний мастер А.Доржсүрэнгийн шавь нар улсад гайхагддаг байсан. Ялангуяа волейболын
эмэгтэй багийн тамирчдыг хаана ч очсон бардаггүй байсан гэдэг. Доржсүрэн багшийн
шавь нар дунд мөн ерэн оны төгсөгдийн төлөөлөл олноороо байжээ. Тэднээс волейболын
спортын мастер Отгонцэцэг тэргүүтэй нөхдөө найзууд нь дурсч байна. П.Ганхуяг гэж
самбо, жүдо, үндэсний бөх, сагс, волейбол гээд спортын олон төрлөөр дагнан хичээллэж,
ангийн нөхдөө болж л өгвөл спорт заал руу
татдаг сүрхий эр байжээ. Тэрээр дунд сургуулиа дүүргээд “Хүч” спорт хороонд
ирсэн байна. Тэр үеийн “Хүч” спорт хороо гэдэг бол Б.Бат-Эрдэнэ аварга тэргүүтэй
олон хүчтэнүүд төрсөн сайхан газар. Ганхуяг барилдана гэдгийг үзүүлж өгдөг байжээ.
Өөрийн онжавууд болох Мягмарсүрэн, Батзориг, Алтансүх, Намдаг нарыг сунгаж өгдөг
байж л дээ. Гэвч албаа хаагаад нутаг
руугаа гүйгүүл морин алга болоод өгч. Миний дурдсан нөхөд бол одоогийн улсын заан,
харцагууд шүү дээ.

Улсын заан Цэдэвийн Мягмар­сүрэн
нэгэнтээ “Бидний үед “Хүч” спорт хороонд Дунд­говийн Ганхуяг гэж мундаг залуу байлаа.
Даанч хөдөө нутаг руугаа яваад өгсөн. Тэндээ бараг барилдаагүй юм билээ. Хэрээ бидэнтэй
үлдээд бөхөөр дагнан хичээллэсэн бол улсын өндөр цолонд хүрэх байлаа” гэж хэлсэн
нь бий. Ганхуяг одоо шагайн спортын тамирчин. Өнөө жилийн наадмаар нут­гаасаа ирж
шагай харваад наймдугаар байрт шалгарсан дуулдана. Аймгийнхаа наадамд нэг, хоёр
жил зодоглоод шагай руу урвачихсан нэгэн. Аймгийн заан цолтой гэсэн. “Ерэн оны төгсөлтийн
маань ганц бөх шүү дээ” гэж түүний тухай Омбого буюу Оюунбат анд нь тодотгоод авсан.

“Замбаалай” хүнсний сүл­жээ
дэлгүүрийн эзэд болох Энхтайван, Уранчимэг нар мөн л эдний үеийнхэн. Биз­несийн
салбарт тун одтой яваа гэр бүл. Гэр бүл гэснээс арван зургаан хос ерэн оны Мандалговийнхноос
тодорчээ. Гэр бүл болсон хосуудаа найз нөхөд нь ихэд хүндэтгэж, бэлэг дурс­галын
зүйлээс аваад сэтгэл шингэсэн бүхнээ зориулдаг гэнэ. “Ариун сувд” хэмээх гоёмсог
нэртэй ус цэвэр­шүүлэгч компанийн эзэн Ичинхорлоогийн Алтанхуягийг бага ангидаа
өөр сургуульд шилжсэн ч тэд манай ангийнх гэж өмчилнө. “Алтанхуягийн утсыг мэдэхгүй
хүн хоёр зуу гаруй нөхдийн дунд ховор. Хуягаа тийм л сэргэлэн толгой байгаа юм”
хэмээн зарим нь явуулж байсан. Ууганбаатар гэж сод сайхан нөхрөө бүгд дурсацгаана.
“Ууганаагийн сэд­сэн бүхэн шинэ нээлт болдог байлаа” гээд ярих нь залуу идэрхэн
насандаа хорвоог орхисон тэрээр янз бүрийн зүйл сэддэг, өвөрмөц сэлгээтэй нэгэн
байж.

П.Алтанцэцэг инженер Бүл­түүш
Урнаа, Оогоо, Баярмаа, Оюундарь, Отгонтуяа нарын найзуудтайгаа есдүгээр ангийн хүүхэд
гурван төгрөгөөр кино үзэх том хүний тасалбар ху­далдаж аваад кино театрт оч­тол
Сумъяа багш нь ташаагаа тулаад зогсож байсныг дурсаад бөөн инээд хөгжөөн болох нь
тэр. О.Сумъяа гэж шавь нарынхаа зүрхэнд “шар ус” хуруулдаг алдартай багш. Оройны
үдэшлэг, кино зэрэгт хэдийнэ оччихоод үүдэнд нь “хэн хэн ирэх нь үү” гэсэн байртай
сурагчдаа бүртгээд зогсож байдаг аж. Сумъяа багшийг харсан сурагч ухаанаа гартал
айна. Маргааш нь хичээл дээр дүрэлзээд ороод
ирэх нь энүүхэнд. Захиргаадалтын үеийн багш нар тэгж л сурагчдаа хүмүүжүүлдэг
байсан нь мэдээж. Сумъяа багш нь одоо хижээл насны хүн байдаг гэсэн. Бодох нь ээ,
Мандалговийн шавь нараараа бахархаж суудаг нь мэдээж.

“Бид бол ерэн оны нийгэм солигдож
байх тэр цагт дунд сургуулийг дүүргэж, зах зээлийн үед оюутан болсон хүүхдүүд. Уулзалдахаараа
“Оюутан болоод өлсч, цангаж байснаа ярьдаг. Аргагүй юм даа, цаг үеийн шуурганд өртсөн
хүмүүс. Монгол Улс картын бараанд орчихсон, өнөө олны хэлдгээр давс, гоймонгоос
өөр зүйлгүй хүнд бэрх жилүүдэд бидний оюутан нас өнгөрсөн” хэмээн дурсацгаана.

Цэрэнбямба гэж мате­матикийн
домог болсон багшаа шавь нар нь мөн дурсаж байна. Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай
анги хичээллүүлж, Цэрэнбямба багшийн шавь нар математикаар гайхагдаж байсан үе бий.
Ийнхүү тө­рийн сайд, аймгийн засаг ноён, хошууч генерал, уртын дууч, инженер, эрүүл
мэнд боловсролын шилдгүүдтэй улс Монголынхоо хөгжил дэвшилд үлэмж гавьяа байгуулж
байгаа ерэн оны цагаан морин жилийн Мандалговийн төгсөгчдийн тухай өгүүлэхэд ийм
байна. 25 жилийнхээ уулзалтыг хүн бүр яарч, Мандалговийнхоо манхайн гэрэлтэх тэнгэр
дор хүлээн байгаа нөхөд нь айраг цагаагаа сөгнөж, хориод настай хонгорхон зүстэй
байх үеийнхээ дурсамж дурдатгалыг задлах гэж нутаг руугаа тэмүүлж байгаа. Гучин
жилийнхээ уулзалтыг бүр чиг утга төгөлдөр болно хэмээн тэд төлөвлөж байгаа ажээ.
Утга учиргүй архидалт, найр наадмаас илүүтэйгээр хожим ярих дурсамжтай, хийж бүтээсэн
зүйлтэй нэгэн үеийнхний уулзалт ямар болдог жишгийг тэд бий болгохоор ийнхүү зүтгэцгээж
байгаа юм.

Н.ГАНТУЛГА

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Баартуугийн Зангадтай ярилцсанаа хүргэе.

-Наадмын босгон дээр та хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн. Таны дуулахыг жар гаруй жил сонсож, сэтгэлийн цэнгэл эдэлж ирсэн ард түмэн өөрөөс тань дутуугүй баярлаж байна даа?

-Монголын төр хөдөл­мөрийн баатар цолоо хүртээнэ гэдэг их том хүндэтгэл юм. Миний бие баярлалгүй яахав. Их урлагт хөл тавьсан хувь заяагаа бодож, төрүүлж өсгөсөн ижий аав, төрж өссөн ус нутгаа хамгийн түрүүнд боддог юм билээ. Урлагийн алтан харгуйд хөтөлсөн ачит багш нараа, алтан үеийн бурхадтай ойр дотно явсан он цагаа эрхгүй санадаг юм байна. Гэр бүлийнхэн, үр хүүхэд, ач зээ нар маань, баруун Алтай нутгийн олон, мянга мянган шавь нар, их урлагт хамт зүтгэсэн мэргэжил нэгт нөхөд гээд бүх л хүн баярыг минь хуваалцсан. Сүхбаатарын одон, алтан соёмбот тэмдэг энгэртээ гялалзуулаад төрийн ордноос гараад ирэхэд шавь нарын минь төлөөлөл “Тунгалаг Буянт”-ыг минь дуулж угтаад намайг уйлуулчихсан. Олон түмэн надаас дутуугүй баярласныг мэдэж байна. Одоо хэр нь уулзсан бүхэн халуун сэтгэлээ дэлгэн хүндэтгэл үзүүлэх юм. Энэ их өндөр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүн чинь дуулж амьдарсан он жилүүдээ эргэж боддог юм байна. Миний нэрийн хуудас болсон дуу бол яалт ч үгүй “Тунгалаг Буянт” юм. Уг бүтээлтэй намайг золгуулсан хүн төрийн шагналт, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Дагвын Лувсаншарав багш маань юм. Миний анх сонссон дуу хийгээд алдрын дэвжээнд гарсан түүх Лувсаншарав багштай минь холбоотой. Аймгийн клубт хүүхэд нэг төгрөгөөр орно. Би хоёрдугаар ангид байжээ. Хэн гээч юун тухай дуулаад байгааг тэр цагтаа яаж мэдэхэв. Сүүлд нь мэдэх нь ээ, Дэлхийн залуучууд оюутны анхдугаар их наадамд оролцсон жүжигчид орон нутгаар явж тоглолтоо сонирхуулж байсан юм билээ. Анх сонссон дуу маань Лувсаншарав багшийн зохиосон “Талын бэлчээр”. Дуулж байсан хүн нь “Учиртай гурван толгой” дуурийн Хоролмаагийн дүрээр хот хөдөөгүй алдаршсан гавьяат жүжигчин Ванчигданзангийн Сүрэнхорлоо гуай байжээ.

-Лувсаншарав гуай таныг “Тунгалаг Буянт”-тай золгуулсан түүх маань юу билээ?

-“Тунгалаг Буянт” дууг Чимидлхагвын Балдан, Довчингийн Лхашид гэж эгэл жирийн хоёр хүн зохиосон байдаг. Жирийн олны зохиосон тэрхүү бүтээл жаран дамжигдан дуулагдана гэдэг гайхамшиг. Ховд аймгийн соёл урлагийн өдрүүд Улаанбаатар хотноо болох гээд хөл хөгжөөнтэй байлаа. Нэг өдөр аймгийн театрт дуудагддаг юм. Тэр дороо гүйгээд очно биз дээ. Дагвын Лувсаншарав, Ламзавын Ванган гээд нэр алдар нь холоос дуулддаг хүмүүс хотоос ирж аймгийнхныг шалгаад бөөн ажил болж байна. Нөгөө агуу их Лувсаншарав чинь “Танай аймгийн соёл урлагийн арав хоног болох гэж байна. Энэ бол том арга хэмжээ. Энэхүү тоглолтод нутаг усаа магтсан сайхан дуу заавал оруулах ёстой. Нэг дуу байна аа. Үгийг нь Д.Лхашид, аяыг нь Ч.Балдан бичсэн. Одоо чи амилуулна. Чиний хоолойд яг тохирно” гэдэг юм. Үүнийг сонсоод айдас ч төрөх шиг. Гэхдээ тэр том аварга хүний өмнөөс юу хэлэх билээ. “За” гэж сулхан дуугараад л гарсан. Тэгээд битүүдээ бэлтгэл хийж эхэллээ. Одоо бодоход уран бүтээлийнхээ хувь тавилантай уулзсан нь тэр байжээ. Дараа нь энэ дуугаа нийслэлд дуулсан. Варшавт дуулсан. Москвагийн хөгжмийн их сургуульд элсэлтийн шалгалт өгч байхдаа дуулсан. Амьдралын минь зүг чигийг заасан дуу. Сурагчаас гавьяат дараа нь ардын жүжигчин, тэгээд хөдөлмөрийн баатар болтлоо жар гаруй жил дуулж байна даа. Энэ дуутай холбоотой бас нэг түүх хэлье.

“Мөнгөн давалгаа хаялсан

Мөрөн голын минь урсгал

Мөнх цаст Алтайн сугаас

Мяралзан урсах нь бахдалтай” гэж дуулах цээл хоолойн яруу сайхан эгшгийг театрт дүүрэн суусан олон амьсгаа даран чагнаж, тайзан дээр арван найм орчим насны цогтой залууг бахархан ширтэж байлаа. Тунгалаг сайхан Буянт голын мяралзах урсгал, Алтайн цаст ноён оргилыг үзэх мэт залуугийн нүд баясгалантайгаар гялалзан түүний яруу тунгалаг аялгуу нь нэг үе цогтой цээлхэн, нэг үе намуухан ялдамхан эгшиглэхийг бахдаж баршгүй ээ. Үзэгч олны баяр талархлын илэрхийлэл болох алга ташилтын чимээ дахиад л нижигнэв. Оросын нэрт хөгжмийн зохиолч Гурилевийн зохиол “Гурвалсан морьд” хэмээх дууг тэр залуу орос хэлээр цэвэр сайхан дуулав. Энэ бол Ховд аймгийн дунд сургуулийн есдүгээр ангийн сурагч Зангад байлаа” гэж 1954 оны “Залуучуудын үнэн” сонинд бичсэн байдаг юм. Ингэж л би гэдэг хүн энэ сайхан дууны буянд баруун Алтайн хол нутгийн ангийнхаа хүүхдүүд дундаас Улаанбаатарт түрүүлж ирэн, улсын хэмжээний сонинд бичүүлж орон даяар мандаж байлаа.

1951 онд Ховд аймгийн Жаргалант хотын театрын нэгдсэн концертод оролцож улмаар ардын хувьсгалын гучин жилийн ойгоор урлагийн үзлэгт шалгаран эх орныхоо нийслэлд уригдан ирсэн. Тэгээд баярын концертод оролцож арван таван настайдаа Улсын хөгжимт драмын тайзан дээр дуулж эхэлсэн байна. Түүнээс хойш нэгэн жарныг их урлагийн алтан харгуйд элээжээ. Самбын Гончигсумлаа, Лувсанжамбын Мөрдорж, Билэгийн Дамдинсүрэн, Дагвын Лувсаншарав, Эрэгзэнгийн Чойдог, Цэгмидийн Намсрайжав, Жамьянгийн Чулуун гээд ХХ зууны Монголын хөгжмийн урлагийн их хүмүүстэй нэгэн үед амьдарч, зохиосон дуунуудыг нь анх амьдруулна гэдэг аз завшаан, нэр төр, басхүү өндөр хариуцлага байлаа. Үүгээрээ миний бие шинэ зуунд хуучин цагийн бурхдын нэгэн болж таарах нь. Одоо эргээд бодох нь ээ, олны зүрх сэтгэлд хоногшсон бүтээлүүдийнхээ ихэнхийг жараад оны тэртээд дуулсан байх юм. Тухайлбал, жаран хоёр онд “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүдээ”, жаран гурван онд “Жаргаах зүрхэн”, “Сүлд модны наадмын дуу”, “Чиний минь хайр”, “Намрын шөнө”, “Хар ус нуурын шагшуурга”, “Гоёхон ч чимэг юм уу даа”, “Өссөн нутаг” дуунуудаа, жаран дөрвөн онд “Чамдаа дуулъя”, “Ятгын эгшиг” тэргүүтнээ дуулсан байна.

-Гончигсумлаа гуай “Жаргаах зүрхэн” дуугаа таны хоолойд зориулж бичсэн гэдэг. Тэр тухай сонирхуулахгүй юу?

-Гончигсумлаа гуайтай уран бүтээлийн төдийгүй хүний ёсны ойр дотно харилцаатай явснаа санах бүр надад бахархах сэтгэл аандаа төрдөг. Жаран хоёр оны өвөл шинэ жил болох гээд хөл хөдөлгөөн орох үед “Сүлд модны наадмын дуу”-гаа надаар анх дуулуулсан. Жамцын Бадраа гуай шүлгийг нь бичсэн. Зөвхөн төгөлдөр хуураар хөгжимдөж дуурийн театрын эмэгтэй дуучидтай хамтарч дуулуулахаар тогтсон юм. Т.Григорьева багш (гавьяат жүжигчин Бандийн гэргий төгөлдөр хуурын багш) анх удаа хөгжимдөж арванхоёрдугаар сарын хорин есөнд радиогийн бичлэг хийлгэж бай.. “Жаргаах зүрхэн” дуугаа жаран гурван онд туурвисан. Мөн л Бадраа гуайн шүлэг. Авьяас билэг, эрдэм чадал нь ид жагсаж байсан хоёр эрхэм дуугаа надад өгсөн бас л хувь заяа юм. Уг дууныхаа гар бичмэлийн эхэнд худам монгол бичгээр “Авьяас билэгт дүү, нэрт дуучин Зангадын хоолойд зориулан бичсэн болно. Гончигсумлаа” гээд гарын үсгээ зурсан нь одоо ч надад хадгалагддаг. Гончигсумлаа багшаас аваад олон гайхалтай хөгжмийн зохиолчийн сод бүтээлүүдийг амьдруулах хувь надад оногдсон байна. “Миний зохиосон дууг бараг бүгдийг нь манай Зангад дуулсан юм шүү дээ” гэж Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт Гончигийн Бирваа агсан дурсдаг байсан. Бирваа гуайн хөгжим “Гоёхон ч чимэг юм уу даа” гэдэг дуу бас л миний брэнд бүтээлүүдийн нэг. Төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Балжирын Догмид “Гоёхон ч чимэг юм уу даа” дууг Зангадын солонгорсон цээлхэн аялгуугаар сонсоод тэрхүү аялгуунд миний хөл орооцолдох шиг болсон гэж миний тухай бичсэн “Алтан одны аялгуу” хөрөг нийтлэлдээ өгүүлсэн байдаг.

1964 оны зун юмдаг. Дундговь ороод буцаж явлаа. Зам зуураа Төв аймагт буудаллав. Аймгийн зочид буудалд амарч байхдаа Г.Бирваа гуайн дан хөгжмийн нэг сайхан аялгуу радиогоор эгшиглэхийг сонслоо. Нэг л сайхан дуу баймаар. Дараа нь би бодсоор яваад нэг өдөр “Та үүнийгээ дуу болгож өгөөч” гэж хүссэн юм. Бирваа гуай ч уриалгахан хүлээн авсан. Тэгээд Жамцын Бадраа гуайгаар үгийг нь зохиолгож зохируулсан дуу болгосон нь “Гоёхон ч чимэг юм уу даа”. Тэр намартаа радиод бичүүлж олны хүртээл болгосон. Сонсогчдын хүсэлтээр радиогоор хүртэл зааж байлаа. Миний дуулсан олон сайхан дуунуудаас нийтийн дунд тэгж хурдан түгсэн бүтээл. Ардын жүжигчин Жамъянгийн Чулуун гуай цөөхөн дуутай. Тэгэхдээ дуу болгон нь содон. “Хонины найр” киноны Барсын дуу, “Талын дуу”-гаа надаар дуулуулахдаа симфони найрал хөгжмөө өөрөө удирдаж байсан нь сэтгэлд хоногшин үлджээ. Төрийн хошой шагналт Билэгийн Дамдинсүрэн гуай “Хаврын шувуу ирлээ”, “Улаанбаатарын тухай дуу” тэргүүт гурван бүтээлээ өөрөө бичиж өгсөн. Тэгэхдээ төгөлдөр хууртай дуулж радиод бичүүлж байсан юм даг. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гаадангийн Алтанхуягийн “Монгол бүсгүйн үзэсгэлэн гоо”, Мооёобуугийн Булганы “Насны баясгалан”, мөн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Зундуйн Батсүх, Дашдаваагийн Баттөмөр, Чойгивын Сангидорж гээд үе үеийн олон сонгодог хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг дуулан амьдруулжээ.

-Таны шавь төрийн хошой шагналт Нацагийн Жанцанноровын “Алтан намар” дууг бас л ярихгүй өнгөрч боломгүй?

-1982 онд “Алтан намар” наадам анх удаа зохиогдсон санагдана. Уг наадмыг өөрийн сүлд дуутай болгох тухай намын төв хорооны тогтоол гарсан гэдэг. Тэгээд хөгжмийн зохиолч нарын дунд уралдаан зарлагджээ. Л.Мөрдорж гуай “Намрын баяр” гэсэн дуугаа чамаар л дуулуулна гэсээр ноотыг нь авчираад өгчихлөө. Уг уралдаанаас гарын шавь нарын нэг алдарт хөгжмийн зохиолч Жанцанноровын хөгжим, Дожоогийн Цэдэвийн шүлэг “Алтан намар” дуу шилдгээр шалгарсан. Тэр л цагаас хойш жил жилийн “Алтан намар”-ыг миний бие нээсэн түүхтэй юмаа.

-Нэрт сэтгүүлч Даваасамбуугийн Хатанбаатарын эрхлэн гаргадаг “Билгийн чуулган” цувралаар таны тухай бүтээл гарч байсан. Тэрхүү бүтээлд та өвөг эцэг болоод аавынхаа тухай ярьсан байдаг?

-Тийм л дээ. Миний өвөг эцэг Юнрин төрөлхийн ядуу тариачин гаралтай хүн байсан гэхээс өөрийг мэдэхгүй. Харин аав Баартуу 1895 онд Хятадын Сянши мужид ядуу тариачин Юнрингийн нэгдүгээр хүү болон төржээ. 16 нас хүртлээ эцэг эхийн ядуу амьдралд туслалцаж байтал эцэг, эх нь нас барж амьдрал нь улам хүнд болсон байна. Энэ үеэс Монголд ирж Даашинхүүгийн пүүсэнд тэмээ, мал хариулж хар бор ажил хийж амьдарсан байдаг. 1930-аад оны үед анх байгуулагдсан Ховдын сангийн тариаланд усан тээрмийн эрхлэгч, нярав хийж байгаад гучаад оны дунд үеэс аймгийн эмнэлэгт тогоочоор ажилласан. Аав минь 40 гарауй жил ард түмний эрүүл энхийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн эгэл даруухан нэгэн байлаа. Ховдын гол Монгол Алтайн нуруунаас, Буянт гол Хөх Сэрхийн нуруунаас эх авч урсаад Хар Ус нуурт цутгадаг. Гадагшаагаа бус дотогшоогоо урсч уул нутгийнхаа сүр чимэг болж байдаг тул уугуул түмэн нь өөрсдийнхөөрөө “Эх оронч гол” гэж өргөмжилсөн байдаг. Олноо ундаалсан өндөр өргөмжлөлтэй, энэ хоёр голын бэлчир Шар харганы баруун хаяанд би гэдэг хүн дуугаа хадааж төрсөн түүхтэй.

-Монголын урлагийн ажилтны холбоо гэх байгууллагыг та олон жил удирдсан. Тэр тухай сонирхвол?

-Энэ айлыг 1975 онд анх гал голомтоо бадрааж байхад нарийн бичгийн дарга нь сонгогдсоноос хойш дөчөөд жил зүтгэсэн. Анх нарийн бичгийн дарга гэсэн нэрийн дор босгоор нь алхаж дараа нь орлогч дарга бүр цаашлаад “том” дарга нь болж хэсэг зүтгэсэн. Халуун ам бүлийн өрхийн тэргүүн нь Э.Оюун багш минь байлаа. Оюун багшаараа удирдуулж, Ц.Сэвжид, Д.Лхасүрэн, Д.Норовцэрэн, Р.Доржпалам гээд урлагийн томчуудаар зүг чигээ заалгаж явж өдий хүрчээ. 1990-ээд оны их савалгааны үед энэ айлыг авч явна гэдэг амаргүй байлаа. Урлаг соёлын олон ч газар үүд хаалгаа барьсан. “Огцор” гэдэг үг моодонд ороод байсан үе шүү дээ. Харин Монголын урлагийн ажилтны холбоонд тийм өргөх бичиг ирж үймээн шуугиан болж байгаагүй. Төрийн соёлын бодлого алдагдсан тэр үед уран бүтээлчдийн ханддаг газар нь манайх л байлаа шүү дээ. Тэр үед Э.Оюун багш минь их түшиг болсон доо. Бид Б.Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит “Учиртай гурван толгой” дуурийн шилдэг дүрийн уралдааныг анх зохион байгуулсан. Түүнээс хойш С.Гончигсумлаагийн нэрэмжит төгөлдөр хуурч, чавхдаст хөгжимчдийн улсын уралдаан, Ц.Пүрэвдоржийн нэрэмжит ари романс дуулаачдын, Д.Лувсаншарав багшийн нэрэмжит бүжиг дэглээч, гоцлол цөөхүүл бүжигчдийн , Л.Цогзолмаагийн нэрэмжит ардын богино дуу дуулаачдын, Л.Мөрдоржийн нэрэмжит ардын хөгжимчдийн улсын уралдаан гээд уламжлал болгон зохиогддог олон тэмцээн уралдааныг санаачилж, явуулсан байна.

Н.ГАНТУЛГА

Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат Монгол Улсын арслан Энхтөгсийн Оюунболдтой ярилцсанаа хүргэе.

-Төрийн наадамд ес давж бахтайхан түрүүллээ. Бөхөд хайртай монгол түмэн баярлаж байна. Ижий аав хоёр тань ихэд баярлаж байгаа харагдлаа. Өнөө жилийн наадамд түрүүлнэ гэж бодогдож байв уу?

-Хүний амьдралд дахин давтагдашгүй агшин хором гэж байдаг бол миний хувьд монгол төрийнхөө наадамд түрүүлсэн энэ цаг мөчөө хэлнэ. Дөрвөн уулынхаа дунд багтаж ядталаа баярлаж байна даа. Ижий аав, багш нар минь надаас дутуугүй баярлаж байна. Төрийн наадамд зодоглох хүүгээ нутгийн уулс нь түшдэг юм гэдэг. Хан Хэнтийн минь их уулс түшлээ. Есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давчихаад тугийн мандал руу алга хавсран гүйхдээ “Ингээд би төрийн наадмын түрүү бөх болчихлоо гэж үү” хэмээн бодоод хоёр нүдний нулимс гарсан. Энэ жилийн наадмын бэлтгэлээ Сүүж уулын өвөрт Бүдээбазарын Адъяахүү багшийнхаа удирдлага дор базаасан. Манай нутгийн хүчит бөх дархан аварга, хөдөлмөрийн баатар Б.Бат-Эрдэнэ Сүүж уулын өврөөс наадмын бүх түрүүгээ хүртсэн байдаг. Бөхөд ийм л ээлтэй сайхан дэвжээнээс наадмын түрүү хүртэж, улсын арслан хэмээх эрхэм цолонд хүрсэндээ баяртай байна. Төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодрон төв цэнгэлдэхийн индэрт гарч, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс арслан цолны үнэмлэх, энгэрийн тэмдгээ гардчихаад нутгийн ах Бат-Эрдэнэ аваргад үнсүүлэхэд “Улсын арслан сайхан цол шүү. Хэн хүний хүртээд байдаг цол биш ээ. Хүндэтгэж яваарай” гэж чихэнд минь хэлсэн. Тэр үгний үнэ цэнийг мэдэрч байна.

-Мөөеө аварга 1963 онд хорин хоёр насандаа төрийн наадамд түрүүлж арслан цол хүртэж байжээ. Халхын их аваргын амжилтыг өөрөө 52 жилийн дараа давтлаа?

-Ес даван түрүүлж есөн хөлт цагаан тугаа баяр бахдал дүүрэн тойрч байхад бөхийн тайлбарлагч төв цэнгэлдэхэд “Мөнхбат аваргын амжилтыг 52 жилийн дараа Оюунболд маань давтаж байна” гэж хэлэхэд цэнгэлдэх дүүрэн наадамчид уухайн түрлэг хадаасан. Миний бие 2008 онд 15 настайдаа улсын наадмын өсвөрийн бөхийн барилдаанд шөвгийн наймд үлдээд унасан. Дараа жил нь түрүүлнэ гэсэн бодолтой очоод шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Ингээд 19 насандаа Хэнтий аймгийнхаа наадамд зодоглон Б.Хадбаатар арслантай үлдэж түрүүлэн аймгийн арслан цол хүртсэн юм. Тэр жилийнхээ улсын наадамд зодоглоод хоёрын даваанд Ховдын Ц.Мягмарсүрэн зааныг өвдөглүүлж, гурвын даваанд Давааням зааны хүү улсын начин Лхагвадоржид тахимаа өгсөн дөө. 2013 онд хорин насандаа төрийн наадамд хоёр дахиа зодоглож До.Ганхуяг арслангаар дөрөв, И.Доржсамбуу гарьдаар тав давж начин болоод зургаагийн даваанд Т.Санчир заанд амлуулан барилдаад түүнийг хамж дайрах мэхээр давж улсын харцага цолонд хүрсэн. Харин түрүү жилийн наадмаар Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан Б.Болдбаатараар гурав давж дөрвийн даваанд Сэлэнгийн өндөр Ч.Баянмөнх начинд өвдөг шороодсон юм. Тэгвэл өнөө жил 22 насандаа төрийн наадамд ес даван түрүүлж улсын арслан цол хүртэн Жигжидийн Мөнхбат аваргын монгол бөхийн дэвжээнд дархлан үлдээсэн түүхэн амжилтыг давтлаа. Үүнд маш их баяртай байна.

-Улаан хүрэн дээлтэй, бөхийн малгайтай хүн уйлаад л, ийш тийшээ гүйгээд л их баярлаж байсан. Тэр хүнд хүмүүс баяр хүргээд байсан нь танай аав юм билээ. Залуу арслангийн маань аав бөх хүн байдаг гэсэн. Тэр тухай сонирхуулахгүй?

-Ижий аав хоёр маань Өмнөдэлгэрээс манайд ирчихээд байж байгаа. Хотод наадам үзсэн. Хүүгийнхээ барилдааныг үзнэ гээд хүрээд ирсэн. Ерөөлөөр болсон юм шиг миний бие сайхан барилдаан үзүүлж ижий аав хоёроо, ус нутгийн олон түмнээ баярлуулж чадлаа. Наадмын өглөө аав “За миний хүү сайхан барилдаарай. Өөрийнхөө санаснаар л барилдаарай” гэж хэлсэн. Төрийн наадмын даваа бүхэн амаргүй байдаг. Энэ жил ч ялгаагүй, хэцүүхэн учраануудтай таарлаа. Тэр бүгдэд аавынхаа захиснаар өөрийнхөөрөө л барилдсан. Ээж маань сүүгээ өргөөд, тэнгэр бурхан, уул усандаа залбираад байсан гэсэн. Ээжид нь хамгийн хэцүү нь дөрвийн даваа байлаа гэж хэлж байв. Ш.Мөнгөнбаатар арслантай оноолт таарсан барилдааныг хэлж байгаа хэрэг. Мөнгөнбаатар арслан бид хоёр өмнө нь олон барилдаж байсан. Давж унаж явсан бөхчүүд. Адъяахүү багшийн шавь, “Аварга” сургуулийн бөхчүүд юм. Монголын үндэсний бөхийн холбооны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийн барилдааны наймын даваанд Мөнгөнбаатар арслантай тунаж барилдаад би давсан. Өнгөрөгч жил Өндөрхаан хайрханы тахилгад түрүү үзүүрт шалгарч миний бие түрүүлж байсан удаатай. Харин монгол бөхийг Гиннест бүртгүүлсэн барилдаанд би Мөнгөнбаатар арсланд тавын даваанд унаж байсан юм. Манай аав Дашдоржийн Энхтөгс аймгийн начин цолтой. Өмнөдэлгэр сумын уугуул. Аавын маань аав, манай өвөө Өмнөдэлгэр сумандаа нэгдлийн адуу малладаг, морь сайхан уядаг, нутаг усандаа зартай уургач, уяач хүн байсан. Гоё халиун гэж хурдан хүлэг байсан. Манай удмынхны унаган адуу даа. Ээж Алимаасүрэн Цэнхэрмандал суманд төрсөн. Ээжийн аав болохоор Хэнтийн Дадал сумын уугуул, малын их эмч.

-Өнөө жилийн наадмын учраа бөхчүүдийн талаар асууя. Дөрвийн даваанд хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатартай оноолт таарч давсан. Түүнтэй өмнө нь барилдаж байснаа ярилаа. Тавын даваанд аймгийн арслан М.Бадарчийг, зургаад шинээр начин цолны болзол хангасан Дашийг, долоод Ц.Содномдорж харцагыг тунаж давсан. За тэгээд наймын даваа буюу их шөвөгт Б.Гончигдамба гарьдыг тунаж, есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давж түрүүлсэн. Даваа бүхэн амаргүй байсан нь мэдээж?

-Гурвын даваанд Өвөрхангайн П.Ганхүү начинг амлаж давсан. Энэ тухай хүмүүс асууж байна лээ. Улсын цолгүй олон бөх байхад яагаад Ганхүү начинг амласан бэ гэж. Тэр бол миний сонголт байсан. Монгол бөхөд цолныхоо эрэмбээр ам авдаг сайхан уламжлал бий. Тэр дагуу л ам авч барилдсан. Мөнгөнбаатар арсланг хагалж татаад давсан юм. Хурц арслантай наадмын бэлтгэлд хамт гарсан. Хэн хэнийхээ барилдааныг мэднэ. Тавын даваанд ам авах үнэндээ амаргүй байлаа. Ч.Ганзориг, О.Хангай, Э.Даш гээд улсын цолонд зүтгэж байгаа олон сайхан бөхчүүд байсан. Мөн Булганы Э.Энхбат начин, Говь-Алтайн Л.Цэрэнтогтох, Увсын Т.Баасанхүү гээд хүчтэй уран барилдаантай начингууд байсан. Тэр дундаас Архангай аймгийн арслан М.Бадарчийг амласан юм. Барилдаан таарах болов уу гээд амласан л даа. Бадарчийн хувьд өнгөрсөн жил төрийн наадамд дөрөв давчихсан бас л барилдаанч, сайхан арслан шүү дээ. Барилдаан багагүй удааширч би барьц сонгооноос давсан. Зургаад Б.Одгэрэл, Ч.Ганзориг, Э.Даш гэсэн улсын цолны босго дөнгөж алхаад байгаа бөхчүүдээс Дашийг амлаж барилдсан. Тахимдах мэхээр түүнийг давсан. Долоогийн даваанд Ч.Санжаадамба заан, Ц.Содномдорж харцага нарын аль нэгтэй нь тунах байх гэсэн таамаг байсан. Тэгтэл таамагласан ёсоор Содномдорж харцагатай тунасан. Тийм ийм барилдаан гаргана гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй. Өөрийнхөөрөө барилдъя л гэж бодсон. Тэгээд хүч үзсэн дээ. Гончигдамба гарьд, Бүрэнтөгс арслан хоёр бол төрийн наадмын өндөр даваанд барилдаад үзчихсэн, түрүү үзүүрлэж байсан энэ цаг үеийн хүчтэй бөхчүүд. Миний хувьд шийдэмгий барилдаанууд гаргасан. Дээлийн маань захыг мушгиад зогсож байсан ээжийн маань нутаг Цэнхэрмандалын Бадарчийн Батбаяр начин гээд ус нутгийн ах нар зааж зөвлөж байсан. Адъяахүү багш маань барилдааны дундуур зааж зөвлөж байсан. Бүх даваануудад санасандаа хүртэл сайхан барилдлаа. Монгол бөхийн энэ сайхан цолыг хүндэтгэж явна. Нутгийнхаа уул усанд сүсэж монгол бөхийн дэвжээнд илүү их амжилт гаргахын төлөө зүтгэнэ дээ.

-“Тоёота” корпорацийн хамт олон “Ланд крузер-200” маркийн авто машины түлхүүр гардууллаа. Энэхүү ёслол Чингэсийн талбайд болсон. Тэр үеэр та Адъяахүү багш, Ц.Хосбаяр багш нартаа баярлалаа гэдгээ дахин дахин хэлж байсан. Ингэхэд Адъяахүү багш дээрээ арван хэдэн настай хүүхэд ирж байсан гэдэг. Тэр тухайгаа МҮБХ-ны 25 жилийн ойн 1024 бөхийг арав давж магнайлаад манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байсан даа?

-2007 онд арван дөрвөн настай хүүхэд Б.Адъяахүү багш дээр очсон. Надад бөхийн эрдэм анх заасан хүн Адъяа багш маань юм. Уран барилдаанч мундаг багш. Улсын харцага Пүрэвсайхан, улсын начин Э.Энхбатаас аваад олон хүнийг бөхийн эрдэмд сургасныг манайхан мэдэх байх. Бөхийн бэлтгэл гэдэг ийм нарийн дэг жаягтай, утга агуулгатай, тийм амар хялбар биш гэдгийг сургасан. Их спортоор хичээллэх хэрэгтэйг хэлж байлаа. Их спортоор, чөлөөт бөхөөр хичээллэсэн маань үндэсний бөхөд амжилт үзүүлэх нэг том бааз суурь болсон. 2010 онд чөлөөтийн улсын өсвөрийн аваргад түрүүллээ. Дараа нь Ташкент хотноо болсон өсвөрийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож хүүхдийн олимпод оролцох эрхээ авсан. Олон улсын олимпийн хорооноос хүүхдийн анхдугаар олимпийг Сингапурт 2010 оны наймдугаар сард зохион явуулсан юм.

Уг наадамд Монгол Улсынхаа төрийн далбааг өргөж явах хүндтэй, хариуцлагатай үүргийг Монголын үндэсний олимпийн хорооны ерөнхийлөгч Д.Загдсүрэн гуайгаас хүлээн авсандаа маш их баярлаж билээ. Чөлөөт бөхийн 100 килограммын жинд хүч үзэж тавдугаар байрын шагнал хүртсэн. Мөн уг наадмын элсний чөлөөт бөхийн барилдаанд оролцож хүрэл медалийн эзэн болсон. Ингэж л их спортоор хичээллэж, хүүхдийн олимпийн наадамд төрийнхөө далбааг өргөж явах алдрыг “Аварга” сургууль, Адъяахүү багш маань өгсөн түүхтэй. Наймдугаар ангиасаа хойш бараг л хичээлд яваагүй хүн чинь “Аварга” сургуулийн лицей сургуульд суралцаж, улмаар “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан болсон доо.

А.Сүхбат зодоглоогүй учир Г.ӨсӨхбаяр санаа амар зүүний магнайд гарлаа

Өнөө жилийн наадамд уламжлал ёсоор 512 бөх зодоглолоо. Бөхийн барилдааны зүүний магнайд хэн гарах вэ гэх маргаан хэдэн сарын туршид үргэлжилж, зарлигаар тодорсон хоёр дархан аварга зүүн жигүүрийг булаацалдан наадам эхэлтэл хэн гарах нь тодорхойгүй байв. Хууль ёсоороо бол Өсөхбаяр нь гээд байдаг. Гэвч Сүхбат нь хэвлэлийн хурал зарлаж, би гарна гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Хоёр “нялх” аваргын зүүн жигүүрийг магнайлах тэмцэл монгол бөхийн домог болсон аваргуудад хүртэл хүрч, Баянаа аварга “Бөхийн спортод үзүүлсэн амжилт, дархан аварга цолны болзлыг эхэлж хангасан байдлаараа Сүхбат зүүнийг магнайлах нь зөв. Би хадам, хүргэний харилцаагаар хэлж байгаа юм биш шүү. Монгол бөхийн дэвжээг 50 гаруй жил элээж яваагийн хувьд хэлж байна. Сүхбат бол байнга хавчигдаж ирсэн. Өсөхбаяр өнгөрсөн жил баруун жигүүрт гарсан шигээ өнөө жил дахиад гарахад юу нь болохгүй байгаа юм. Энэ асуудлыг түрүү жилийн наадмын дараагаас сөхөх ёстой байсан. Гэтэл наадам тулсан энэ үед маргаан үүсгэж, олон түмнийг талцахад хүргэлээ” хэмээн байр сууриа хатуухан илэрхийлээд авсан. Мөн тэрээр “Болохгүй бол энэ жилийн зүүний магнайд өвгөн би гаръя. Хөл муу байна. Гэхдээ тариа хийлгээд ч хамаагүй гаръя” гэж аргаа барсан байдалтай хэлсэн. Харин энэ асуудал Сүхбат нь зодоглохгүй гэж мэдэгдсэнээр сая нэг намжсан юм. Өсөхбаярынх нь санаа амарч, зүүний магнайг нь булаацалдах хүнгүй 512 бөхөө магнайлснаар ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн наадам эхэлсэн билээ.

Наадмын бөхийн дуулиан хоёрын даваанаас эхэлсэн гэхэд болно. Энэ даваанд төрийн наадамд таван удаа үзүүрлэсэн хүчит арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ тэргүүтэй хорь шахам улсын цолтой бөх тахимаа өгсөн юм. Мөнх-Эрдэнэ арслан Сүхбаатар нутгийн залуу бөх Энхмөнхөд элэг бүсээ тайлсан. Уул нь хоёр давчихсан бол гурвын даваанд шавь нар, улсын цолонд зүтгэж байгаа залуучуудаас хэн нэгийг нь амлаж гар хөнгөн давуулдаг уламжлал бий. Гэвч чадсангүй. Хүчит арслан нэгэнтээ “Бяр тэнхээ гэдэг чинь нэг л өдөр байхгүй болчихдог юм байна. Хүний юмыг зээлдэн авч ашиглаж байгаад буцаагаад өгчихсөн юм шиг алга болдог эд байна” хэмээн хэлсэн байдаг. Сүүлийн хэдэн жилийн наадмаар зодоглолгүй өнжиж, Завхан нутгийн олноо гайхашралд оруулаад байсан М.Баяржавхлан гарьд өнөө жил зодоглов. Хоёрын даваан Дашдоржийн Цэрэнтогтох гэж Халхын их аваргатай овог нэр ижил, цэргийн начин цолтой горзгор бандид өвдөг шороодсон. Хэдхэн жилийн өмнө аварга, арслан болно гэж яригдаж байсан Баяржавхланг Цэрэнтогтох гарын үзүүрээр сунгаж татчихаад яваад өгнө лээ

Харцагуудад халгаатай гурвын даваа

Гурвын давааг харцагуудад халгаатай гэж наадамчид томъёолсон. Учир нь энэ даваанд тун дээгүүр барилдана гэж олон түмний итгэж хүлээж байсан улсын харцага Ө.Бат-Орших, Т.Өсөх-Ирээдүй нар өвдөг шороодсон юм. Бат-Орших Архангай аймгийн арслан У.Батгэрэлд, Өсөх-Ирээдүй Говь-Алтай аймгийн арслан Д.Тангадад унасан. Гурвын давааг улсын цол горилж байгаа залуучуудын гүүр даваа гэдэг. Цолонд зүтгэж байгаа нөхдийг нутаг нугынх нь өндөр цолтнууд амлаж гар хөнгөн давуулдаг. Тэрхүү бичигдээгүй хууль өнөө жил ч үйлчиллээ. Тухайлбал, аварга О.Балжинням нутгийн хүү аймгийн хурц арслан О.Гантулгыг, Б.Гантогтох гарьд “Увс нуур” дэвжээний бөх Э.Элбэгбаярыг, Д.Бумбаяр заан өөрийн шавь “Алдартан” дэвжээний бөх цэргийн арслан Б.Ганзоригийг, улсын харцага Г.Элбэг өөрийн шавь аймгийн арслан Н.Эрдэнэчулууныг, улсын харцага Т.Амартүвшин нутгийн дүү Ховдын Б.Тайванг, А.Бямбажав харцага мөн нутгийн бөх аймгийн арслан Д.Энхбаярыг, Говь-Алтайн Ш.Тогтохбаяр начин өөрийн төрсөн дүү аймгийн хурц арслан Ш.Шинэбаярыг амлаж гар хөнгөн давуулсан. Гурвын даваанд намайг авчихгүй байгаа даа гэж олон залуучуудын нүдийг бүлтгэнүүлж, горьдлого төрүүлсэн хүн бол Ц.Баярсайхан заан. Тэрээр аль нааштай хандсан залууд тахим өгөх нь тодорхой байв. Энэ удаад өөрийн хамаатан, Г.Эрхэмбаяр аваргынхаа захиасыг дагачихав уу гэсэн бодлыг төрүүлсэн. Учир нь Баяраа заан Сэлэнгэ нутгийн бөх, аймгийн арслан Б.Дэлгэрсайханыг амлаж элэг бүсээ тайлсан. Жилийн жилд өөрийн шавь нар, Ховд нутгийнхаа залуучуудаас амлаж гүүр болдог Цэдэвийн Мягмарсүрэн заан өнөө жил тэгсэнгүй. Завхан аймгийн харьяат “Жем интэрнэшнл” компанийн бөх Г.Баасандоржийг амласан нь хардахад хүргэсэн билээ. Мягаа зааны тахим өгсөн Баасандорж Л.Пүрэвжав харцагаар дөрөв, До.Ганхуяг арслангаар тав давж начин болсон. Тэр жил “Ажнай” компанийн бөхчүүд гурвын даваанаас том цолтой хүчтэнүүдээр амлуулж, гар хөнгөн явсаар начин болж байсан санагдана.

Гурвын давааны төгсгөлд улсын цол горилж байгаа тачигнасан хэдэн залуучууд хэн ч амлалгүй хоорондоо тунасан. Аймгийн хурц арслан Н.Жаргалбаяр аймгийн арслан Д.Анартай, Д.Амаржаргал Ш.Пүрэвгарьдтай, Ч.Ганзориг Баянхонгорын Бат-Оршихтой, П.Мөнхбат Б.Эрдэнэхүүтэй, О.Хангай Н.Золбоотой, Б.Батдорж Б.Бат-Эрдэнэтэй учраа таарсан. Ийм олон залуучууд хоорондоо учраа таарна гэдэг улсын цолтой бөх цөөн зодоглосны илрэл. Говь-Алтайн Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд, Ду.Батбаяр начин гээд олон бөхчүүд аймгуудын наадамд зодогложээ. Улсын цолтнуудад төрийн наадмаас илүү аймгуудын наадам ашигтай санагдсаных биз ээ. Бөхийн хүрээнд “золионы хоёр” гэж нэрлэгдээд байгаа түрүү жилийн шинэхэн начингууд болох Говь-Алтайн Б.Суманчулуун, Архангайн Н.Адъяабат нар энэ жил аймгийн цолтой зодоглосон. Түрүү жилийн намар допингийн асуудлаас болж барилдах эрхээ хасуулж, цолоо хураалгуулсан мань хоёр бүтэн жил барилдах нь бүү хэл бараа дүрээ ч харуулаагүй юм. Өмнөх жилүүдэд бөхчүүдээс допинг илэрч байсан. Тэр жил Рагчаа гарьдаас заан цолтой байхад нь илэрч байсан. Хэдэн жилийн өмнө Ховдын хоёр болох Алтангэрэл, Цогбаяр нараас илэрч барилдах эрхээ түр хугацаагаар хасуулж байсан. Харин цолоо хураалгуулж байсан тохиолдол байхгүй. Гэтэл Суманчулуун, Адъяабат нарын цолыг хүчингүй болгох шийдвэрийг баяр наадмын комисс гаргаж хүнд байдалд оруулсан юм. Суманчулуун, Адъяабат хоёр өөрсдийнхөө хүчээр хоёр давцгаасан. Гурвын даваанд гуниж, ганирч, ядарч, тэвдэж яваа тэр хоёрт гар хөнгөн давуулчих жудагтай аавын хүү гараагүй л юм даа. Бөхчүүдийг буруутгаж байгаа юм биш. Хэн ч гэсэн бүтэн жилийнхээ хөдөлмөрийг үгүй хийхийг бодохгүй. Гэхдээ нутаг усных нь, нэг дэвжээнийх нь бөхчүүдээс, найз нөхдөөс нь унаж давдаг наадам хойно, нэг удаа найр тавьж болох л байлгүй гэж бодогдсоноо нуух юун.

Залуу аварга Г.ЭрхэмбаЯр Дорнодын Д.Анарт годройтов

Үндэсний бөхийн дүрэм ёсоор дөрвийн даваа оноолтоор явагддаг. Бөхчүүд цолныхоо эрэмбээр учраа таардаг. Тиймээс дөрвийн давааг хамгийн харгис даваа гэх нь бий. Тэр жил Өсөхөө аварга Б.Сугаржаргалд, залуу аварга С.Мөнхбат Увсын Бүрэнтөгсөд өвдөг шороодож зүүн барууны жигүүр дөрвийн даваанд зэрэг нурж байсан. Энэ жил ч ялгаагүй Г.Эрхэмбаяр аварга, Б.Ганбат арслан, Д.Азжаргал арслан, Д.Рагчаа гарьд гээд төрийн наадамд түрүүлж, үзүүрлэж байсан хүчтэнүүд тахимаа өгсөн юм. Эрхэмээ аварга Дорнодын Доржийн Анар гэж залууд давхар тонгоруулаад нисэлттэй унасан. Анар бол бөхийн жүдо барилдаанаар хичээллэдэг залуу хүчтэн аж. Тэр хоёрын барилдааны бичлэг, зураг хөрөг сошиал ертөнцөд явж байгаа харагдсан. Хоёр бөхийн тохой ойрхон газардсан юм билээ.

Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн арслан Эрдэнэбатын Даш төрийн наадамд өнөө жил анх удаагаа зодоглож байгаа нэгэн. Түрүү жил аймгийнхаа наадамд барилдаж түрүүлсэн удаатай. Дашийн хувьд бие галбир, хийц сайтай, монгол бөхөд байх олон шинжийг хадгалж төрсөн хэмээн судлаачид үздэг. Бөхийн өргөөнд болсон улс, аймгийн алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд тогтмол дээгүүр барилдсан. Тэрхүү амжилтаараа улсын цолны тааварт зүй ёсоор бичигдэж байлаа. Даш Ганбат арсланг ганцхан дайраад л давчихаж харагдсан. Харин Азжаргал арслан Увсын Д.Энхбаяраас барьц сонгож хариугүй унагадгийн даваанд өөрөө түрүүлээд өвдөглөчихсөн. Өнгөрөгч жилийн наадмаар бүх аварга, арслангуудыг тавын даваанаас хойш ханаруулсан Ш.Жаргалсайхан гарьд Ховдын О.Хангайд, Говь-Алтайн Б.Соронзонболд

заан Архангайн М.Бадарчид, Булганы М.Өсөхбаяр заан Архангайн Чагнаадоржийн Ганзоригт, олимпийн авварга, улсын харцага Н.Түвшинбаяр Дундговийн А.Алтанхуягт өвдөг шороодсон бол өнөө жилийн наадмаар тун дээгүүр барилдана хэмээн олны таамаглаад байсан Ховдын Б.Пүрэвсайхан Говь-Алтайн Ш.Шинэбаярт тахимдуулаад тэнгэр харчихсан. Түүний хувьд бэлтгэл дутуу байсан уу, эсвэл хүн бүгд түрүүлнэ хэмээн дээр доргүй ярьж, бичиж сэтгэл зүйн дарамтад оруулсан уу, ямар чиг байсан хоёр хөл, гар нь баглаатай юм шиг хөдөлж өгөхгүй байсаар дөрвийн даваанд уначих нь билээ. Өмнөх даваанд Увсын Оргилболд арслантай их л удаан барилдаж давсан юм даг. Пүрэвсайханы хувьд сэтгэл зүйн бэлтгэл дутсан байх. Японы сумод Кайог аварга болгоно гэх болзол тавихад эхний өдрөө л учраадаа унаж байдаг шиг тийм зүйл болсон доо.

Дөрвийн даваанд үнэндээ гал гарсан барилдаанууд олон болсон. Пүрэвсайхан харцагын ижил мөн л дээгүүр барилдана, их шөвгийн дөрөвт баттай үлдэнэ гэж яригдаж байсан Архангайн Р.Пүрэвдагва начин элдэвтэй барилдаанаараа үзэгчдийн талархлыг хүлээдэг Увсын Т.Баасанхүүд тахимаа өгсөн. Ийнхүү олны итгэл найдварыг хүлээгээд байсан хоёр Пүрэв дөрвийн даваанд дуу дуугаа аваад унаад өгсөн юм. Хоёр Пүрэв дор даваанд унаад өгсөн нь Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд нарт боломж гарч ирлээ гэсэн үг. Тав, зургаагийн даваанд тэр хэд хоорондоо тунах нь дамжиггүй байв. Г.Эрхэмбаяр аварга, Б.Ганбат, Д.Азжаргал нарын арслангууд, Д.Рагчаа, Ш.Жаргалсайхан нарын гарьдууд, М.Өсөхбаяр, Б.Соронзонболд нарын заанууд, за тэгээд Пүрэвсайхан, Пүрэвдагва нар дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон нь энэ жилийн наадамд олон шинэ цолтон төрөх үүд хаалга нээгдсэн юм. Үүнийг нь бататгах гэсэн мэт тавын даваанд Г.Өсөхбаяр, С.Мөнхбат аваргууд мөн л дуу дуугаа авалцан тахимаа өгцгөөсөн. Дөрвийн даваанд улсын цолонд баттай хүрнэ гэж олны найдвар тавьж байсан Сүхбаатар нутгийн бөх аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатар Э.Оюунболд харцагад, аймгийн хурц арслан Оюуны Гантулга Ц.Содномдорж харцагад, Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү Н.Ганбаатар гарьдад тахимаа өгсөн. Ц.Содномдорж О.Гантулга нар ураг садан хүмүүс. Тодруулбал, Содномдоржийн төрсөн эгчтэй Гантулга гэр бүл. Гэвч наадам бол наадам хойно яс үзээд Содном нь давсан. Эрдэнэхүүгийн аав Болд төрийн наадамд хоёр удаа дөрөв давсан бөх. 1995 онд дөрөв давж О.Балжинням аваргад, 2001 онд дөрөв давж Б.Ганбат арсланд унаж байсан түүх бий.

Ховдын Н.Батзаяа начин дархан аварга Г.Өсөхбаяртай гурав барилдаж гурав давав

Тавын даваанд Өсөхөө аваргыг Архангайн хоёр залуу хүчтэн болох Ч.Ганзориг, М.Бадар нарын аль нэгийг авч начин болгоно гэж наадамчид таамаглаж байв. Гэтэл Өсөхөө аварга нутгийн хоёр дүүгийн хэнийг нь гэхэв дээ гээд өөрийн хүчээр тав давж, дархан аварга цолтойгоор төрийн наадамдаа шөвгөрөх санаатай, цаашлаад харцага, заан цолтон төрүүлчих бодолтой Ховдын Батзаяаг амласан нь үнэндээ буруудсан юм. Өнөө Батзаяа золиг чинь Өсөхөө аваргаар тоглоод хаячихдаг байгаа. Тавын даваа эхлээд удаагүй байтал цэнгэлдэх шуугиад явчихлаа. Хартал, Батзаяа начин Өсөхөө аваргын ард гарчихсан хэдэн тийш нь угзарч савлуулж байгаад сөхрүүлчихлээ. Гэтэл аварга тахимаа өгсөнгүй. Барилдаан болоогүй байхад барьц авсан гээд гүрийчихлээ. Удаа ч үгүй бас л шуугиад явтал өнөөх чинь Өсөхөө аваргыг дөрвөн хөллүүлчихсэн амийг нь чангааж байна. Нааш цааш нь савлуулаад, жаахан өндийхтэй нь зэрэгцэн зүүн хөлөнд нь дэгээ ороож ч байх шиг. Дураараа дургиж байна шүү. Батзаяа болохоор түргэн шуурхай барилдчихъя гээд байдаг. Аварга болохоор цай цүйгээ ууж, хэсэг хугацаанд ч болов сүүдэр газар бараадах гээд байдаг. Үүнийг нь үзэгчид яаж зөвшөөрөх билээ. Цэнгэлдэхээр дүүрэн орилолдоон. “Өсөхөө аварга болиоч ээ, барилдаач”, “Бөхийн холбооныхон наад хүнээ босгооч” гээд орилолдоод байдаг. Ингээд эцэс сүүлд нь аварга шодооны барьцандаа хүрнэ биз дээ. Түүнийг л хүлээгээд байсан хэрэг. Шодтол аваргын талаар буужээ. Батзаяа ч хоёр гараа өргөөд барьцаа шууд өгчихлөө. Гэтэл аваргын тохой түрүүлж хүрснээр үзэгчдийн хөөрөл дээд цэгтээ хүрч, Ховд нутгийн хүү Нямаагийн Батзаяа начин цолоо баталж, улмаар зургаагийн даваанд өнгөрсөн жилийн түрүү бөх Н.Батсуурь арсланг ганцхан хүчтэй дугтарч тохойлдуулаад улсын харцага цолны болзол хангасан.

Энэ жилийн наадмын нэгэн өнгө, шигтгээ нь Батзаяа байлаа. Өсөхөө аварга элэг бүсээ тайлахтай зэрэгцээд залуу аварга С.Мөнхбат мөн өвдөг шороодчихлоо. Тэрээр Дундговийн А.Алтанхуягаас барьц сонгоод өөрөө унасан. Алтанхуягийг начин болоосой гэж Дундговийнхон төдийгүй бөхөд хайртай монголчууд олон жил хүлээсэн. Мөн Баянаа аварга ихэд баярлаж байгаа харагдсан. Түүнд хэдэн жилийн өмнө Алтанхуягийг улсын цолонд хүрэхэд тус дэм болоорой гээд “Мон-Уран”-ы Б.Наранхүү “Ланд-200” өгсөн байдаг. Түүнийх нь хариу болгож Баянаа аварга далан насандаа төрийн наадамд зодоглож гурвын даванд Алтанхуягийг авч тахимаа өгч байсан түүхтэй. Тиймийн учир их аварга баярлахаас яах билээ. Тавын даваанд Сэлэнгийн Б.Одгэрэл Булганы Э.Энхбат начингаар, Дундговийн Э.Даш Увсын Т.Баасанхүү начингаар улсын цолны босго алхсан. Энэ хоёр бөх ямар нэгэн найраа, яриа хөөрөөгүй өөрсдийнхөө хүчээр улсын цолонд хүрсэн. Мөн Архангайн Ч.Ганзориг Ховдын Хангайгаар тунаж тав давж өөрийн хүчээр улсын цолны босго алхсан юм. Тэрээр бөхийн чөлөөт барилдааны олон улсын хэмжээний мастер, Ази тивийн аварга нэгэн билээ. Ш.Мөнгөнбаатар арслан дөрвийн даваанд бас л өвдөглөж Сүхбаатар нутгийнхныхаа урмыг хугалсан бол Болдбаатарын Батжаргал гэж “Олимп” дэвжээний залуу хүчтэн Б.Сайнбаяр заан, Х.Мөнхбаатар арслан нараар дөрөв, тав давж улсын цолны босго алхан наран зүгийн олноо баярлуулсан. Батжаргал домогт Буянтоо аваргын нутаг Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын бөх. Алдарт Шаравын Батсуурь аваргын нутаг Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумаас нэгэн начин төрсөн нь Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр. Түүний төрсөн ах Ш.Тогтохбаяр нь 2008 онд улсын начин цол хүртэж байсан бол аав нь 1986 онд Дарийн Дамдин аваргаар тав давж начин болж байсан. Ийнхүү нэг голомтны гурван бөх улсын начин цол хүртэж байна. Сэлэнгийн Б.Дэлгэрсайхан Бүрэнтөгс арсланд тахимаа өгсөн. Түүнийг Эрхэмбаяр аварга начин болгох бодолтой байжээ. Гэвч Эрхэмээ аварга дөрвийн даваанд унаснаар Сэлэнгийнхний төлөвлөгөө нурсан байна. Тавын даваанд бөхчүүдийн хэлдгээр хамгийн их “шатаж” барилдсан бөх И.Доржсамбуу гарьд юм. Жилийн жилд начин цолтон төрүүлдэг тэрээр өнөө жил мөн л төлөвлөгөөтэй байжээ. Олны ярьж буйгаар Архангайн М.Бадарчийг авахаар тохирчихсон байж. Гэтэл Дооёо гарьдыг Увсын Батсуурь арслан аваад хаячихсан. Цолныхоо эрэмбээр яалт ч үгүй амласан. Үүнд Дооёо гарьд төдийгүй Архангайн бөхчүүд ч дургүй байсан дуулдана. Батсуурийг зарим нэг хүмүүс “Бөхийн гэр бүлд төрж өссөн, бөхчүүдийн зовлон жаргалыг мэддэг байж жаахан жудаггүй юм” гэцгээж байлаа. Энэ нь ахмад бөхчүүдийг амлаж гар хөнгөн давсантай нь холбоотой. Залуу арслан гурвын даваанд Г.Ганхуяг харцагыг амлаад, тавын даваанд дахиад өөрөөсөө үе мултарсан Доржсамбуу гарьдыг амлахад наадамчид ийн дургүйцсэн хэрэг ээ.

Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж нар хуучин цолтойгоо үлдлээ

Б.Гончигдамба, Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд нар их дээшээ барилдах нь тавын даваанаас мэдрэгдээд эхэлсэн. Б.Гончигдамбын хувьд учраа бөхчүүдээ тун төвөггүй өвдөглүүлж байлаа. Тавын даваанд Санчир заантай жаахан удсан байх. Долоогийн даваанд Говь-Алтайн Ганбаатар гарьдыг хоёр хөлд нь хамж дайраад давсан. Ийм хүчтэй байгаа гарьдыг наймын даваанд Э.Оюунболд харцага илт илүүрхэн давсан нь бэлтгэл тун сайн буйгаа харуулсан юм. Оюунболд зургаагийн даваанд Э.Дашийг, долоогийн даваанд Ц.Содномдоржийг мөн л илүүрхэн давж байлаа. Ялангуяа Содномдорж харцагаар тунаж долоо даваад түүний ир бяр улам орох шиг болсон. Ч.Санжаадамба зааныг олон хүн түрүүлнэ гэж тааварлаж байв. Гэвч наймын даваанд Бүрэнтөгс арсланд амлуулаад унасан. Өнгөрсөн жилийн наадмаар Гончигдамбатайгаа тунаж долоо даваад наймын даваанд Увсын Батсуурь арсланд унаж байсан бол энэ жил Бүрэнтөгс арсланд ийнхүү тахимаа өглөө. Түүнийг сүүлийн хэдэн жилийн наадамд өөрийнхөө задгай барилдааныг огт гаргахгүй, биеэ барьсан байдалтай байгаад бөх сонирхогч олон шүүмжлэлтэй хандаж буй. Үнэндээ наадамчин түмний санасан хэмжээнд хүрч барилдахгүй байгаа юм.

Тэрээр улсын наадамд гурав дахь удаагаа долоо давж байгаа бол Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат улсын харцага Ц.Содномдорж мөн л харцага цолтойгоо үлдэн хоёр дахиа зургаа даваад байна. 2012 оны наадамд аймгийн цолтой залуу шууд ес даван түрүүлж улсын арслан цолонд хүрсэн Бүрэнтөгсийн хувьд сүүлийн хоёр жилийн наадамд доогуур даваанд унаад байсан. Энэ жилээс бөглөө нь гарлаа гэдэг шиг задгай сайхан барилдаан үзүүлж төрийн наадмын түрүү үзүүрт дахин шалгарсан юм. “Дахиад Увсын бөх түрүүлэх нь”, “Бүрэнтөгс аварга боллоо” гэсэн яриа үзүүр түрүүний барилдааны өмнө гарч байв. Гэвч Хан Хэнтий нутгийн хорин хоёртой залуу Энхтөгсийн Оюунболд улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсөөр ес даван түрүүлж төрийн наадамдаа магнайлан улсын арслан цолонд хүрсэн билээ. Оюунболд харцага өнгөрсөн хавар МҮБХ-ны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийг магнайлсан нэгэн. Ийнхүү монгол төрийн наадамд 11 удаа түрүүлж нэгэн давтагдашгүй амжилтын эзэн болсон Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ аваргын унаган нутаг Өмнөдэлгэр сумаас өнөө жилийн наадмын түрүү бөх тодорсон юм.

Тулгар төрийн 2224, Их Монгол Улс байгуулсны 809, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дүйз

Гурвын даваа

Г.Өсөхбаяр дар.ав -Б.Дамдиндорж а.н

О.Балжинням у.а- О.Гантулга а.х.а

С.Мөнхбат у.ав -М.Лутсайхан а.н

Г.Эрхэмбаяр у.ав– Я.Мөнхтөр а.з

Д.Ганхуяг у.а-Ж.Батбилэг а.а

Х.Мөнхбаатар у.а– Ч.Энхмөнх з.б

Б.Ганбат у.а –Б.Насандэлгэр у.н

Н.Батсуурь у.а– Г.Ганхуяг а.х

Д.Азжаргал у.а– Д.Баянмөнх а.з

П.Бүрэнтөгс у.а– Р.Дамдин а.а

Б.Гантогтох у.г– Э.Элбэгбаяр а.н

Д.Рагчаа у.г– Л.Батсайхан а.з

Н.Ганбаатар у.г– Г.Баяржавхлан а.а

И.Доржсамбуу у.г– С.Багахүү у.н

Б.Гончигдамба у.г– Г.Отгонбаатар а.а

Ш.Жаргалсайхан у.г – Э.Батбаатар у.х

Ч.Санжаадамба у.з– Т.Сүрэнжав а.а

Ц.Баярсайхан а.а– Б.Дэлгэрсайхан а.а

Ц.Мягмарсүрэн у.з –Г.Баасандорж а.а

Б.Сайнбаяр у.з– Н.Бүрэнбаатар у.н

Д.Бумбаяр у.з– Б.Ганзориг ц.а

Д.Баасандорж у.з –Э.Баасандорж а.х

М.Өсөхбаяр у.з – Б.Болдбаатар а.з

Т.Санчир у.з – Т.Дүүрэнсаран а.х

Д.Амгаланбаатар у.з- Бо.Батжаргал а.а

Б.Батмөнх у.з– Х.Мөнхжаргал а.з

Б.Соронзонболд у.з– Ж.Гансүх у.н

Л.Пүрэвжав у.х– Б.Чинзориг у.н

Г.Элбэг у.х –Н.Эрдэнэчулуун а.а

Ө.Бат-Орших у.х– У.Батгэрэл а.а

Т.Мөнгөнцоож у.х– Г.Ганжад а.а

Т.Өсөх-Ирээдүй у.х– Д.Тангад а.а

А.Цацабшир у.х– Б.Суманчулуун а.а

Т.Амартүвшин у.х– Б.Тайван а.а

Ц.Содномдорж у.х– Б.Баянмөнх а.а

Б.Пүрэвсайхан у.х – Х.Оргилболд а.а

Ө.Даваабаатар у.х –Б.Заяамандах у.н

А.Бямбажав у.х– Д.Энхбаяр а.а

Г.Алтангэрэл у.х – Б.Бат-Өлзий а.а

Н.Түвшинбаяр у.х– Д.Цэрэнтогтох ц.н

Э.Оюунболд у.х–П.Ганхүү у.н

Э.Энхбат у.н– Н.Адъяабат а.а

И.Ёндонсамбуу у.н – М.Бадарч а.а

Ш.Уламбаяр у.н – Ш.Мөнгөнбаатар а.х.а

Ж.Отгонбаяр у.н– А.Алтанхуяг а.х.а

Р.Пүрэвдагва у.н– Ж.Наранбаатар а.а

Л.Гантулга у.н– Ч.Баянмөнх у.н

Л.Нямсүрэн у.н– М.Еркебулан а.а

Ш.Тогтохбаяр у.н –Ш.Шинэбаяр а.х.а

Н.Батзаяа у.н– Э.Ванданцэрэн а.а

Б.Сангисүрэн. у.н– С.Ерөөлт а.а

Б.Амарзаяа у.н – Б.Хадбаатар а.а

Ж.Чулуунбат у.н– Д.Хүдэрбулга а.а

Л.Цэрэнтогтох у.н– Ч.Хөхчирэнгэр а.а

Т.Баасанхүү у.н– Ж.Алтаншагай а.а

Ч.Батчулуун у.н – Ө.Сүхбат а.а

Б.Бадамсүрэн у.н – Э.Даш а.а

Б.Одгэрэл а.х.а– М.Баасанбат а.з

Н.Жаргалбаяр а.х.а– Д.Анар а.а

Д.Амаржаргал а.а –Ш.Пүрэвгарьд а.а

Ч.Ганзориг а.а– Б.Бат-Орших а.а

П.Мөнхбат а.а – Б.Эрдэнэхүү а.а

О.Хангай а.а– Н.Золбоо а.а

Б.Бат-Эрдэнэ а.а– Б.Батдорж а.а

Дөрвийн даваа (оноолтоор)

Г.Өсөхбаяр дар.ав– Э.Элбэгбаяр а.н

С.Мөнхбат у.ав– Э.Баасандорж а.х

Г.Эрхэмбаяр у.ав –Д.Анар а.а

Д.Ганхуяг у.а –Н.Эрдэнэчулуун а.а

Х.Мөнхбаатар у.а– Д.Тангад а.а

Б.Ганбат а.а – Э.Даш а.а

Н.Батсуурь у.а – У.Батгэрэл а.а

Д.Азжаргал у.а–Д.Энхбаяр а.а

П.Бүрэнтөгс у.а– М.Еркебулан а.а

Д.Рагчаа у.г–Б.Тайван а.а

Н.Ганбаатар у.г– Б.Эрдэнэхүү а.а

И.Доржсамбуу у.г– Г.Ганжад а.а

Б.Гончигдамба у.г– Б.Батдорж а.а

Ш.Жаргалсайхан у.г– О.Хангай а.а

Ч.Санжаадамба у.з –Б.Бат-Өлзий а.а

Б.Сайнбаяр у.з– Бо.Батжаргал а.а

М.Өсөхбаяр у.з – Ч.Ганзориг а.а

Т.Санчир у.з – Б.Ганзориг ц.а

Б.Батмөнх у.з– Д.Амаржаргал а.а

Б.Соронзонболд у.з – М.Бадарч а.а

Л.Пүрэвжав у.х – Г.Баасандорж а.а

А.Цацабшир у.х – Б.Дэлгэрсайхан а.а

Ц.Содномдорж у.х – О.Гантулга а.х.а

Б.Пүрэвсайхан у.х – Ш.Шинэбаяр а.х.а

Ө.Даваабаатар у.х – Б.Одгэрэл а.х.а

Н.Түвшинбаяр у.х – А.Алтанхуяг а.х.а

Э.Оюунболд у.х –Ш.Мөнгөнбаатар а.х.а

Э.Энхбат у.н – Ч.Батчулуун у.н

Р.Пүрэвдагва у.н – Т.Баасанхүү у.н

Л.Гантулга у.н – Л.Цэрэнтогтох у.н

Ж.Чулуунбат у.н – Н.Батзаяа у.н

Б.Сангисүрэн у.н – Б.Амарзаяа у.н

Тавын даваа

Г.Өсөхбаяр дар.ав – Н.Батзаяа у.н

С.Мөнхбат у.ав – А.Алтанхуяг а.х.а

Д.Ганхуяг у.а – Г.Баасандорж а.а

Х.Мөнхбаатар у.а – Бо.Батжаргал а.а

Н.Батсуурь у.а -И.Доржсамбуу у.г

П.Бүрэнтөгс у.а – Б.Дэлгэрсайхан а.а

Н.Ганбаатар у.г – Д.Анар

Б.Гончигдамба у.г– Т.Санчир у.з

Ч.Санжаадамба у.з – Б.Тайван а.а

Б.Батмөнх у.з – Д.Энхбаяр а.а

Ц.Содномдорж у.х – Б.Амарзаяа у.н

Э.Оюунболд у.х – М.Бадарч а.а

Э.Энхбат у.н – Б.Одгэрэл а.х.а

Л.Цэрэнтогтох у.н – Ш.Шинэбаяр а.х.а

Т.Баасанхүү у.н – Э.Даш а.а

Ч.Ганзориг а.а – О.Хангай а.а

Зургаагийн даваа

Н.Батсуурь у.а – Н.Батзаяа у.н

П.Бүрэнтөгс у.а – А.Алтанхуяг а.х.а

Н.Ганбаатар у.г – Ш.Шинэбаяр а.х.а

Б.Гончигдамба у.г – Г.Баасандорж а.а

Ч.Санжаадамба у.з – Д.Энхбаяр а.а

Ц.Содномдорж у.х – Бо.Батжаргал а.а

Э.Оюунболд у.х – Э.Даш а.а

Б.Одгэрэл а.х.а– Ч.Ганзориг а.а тунаж

Долоогийн даваа

П.Бүрэнтөгс у.а – Н.Батзаяа у.н

Н.Ганбаатар у.г – Б.Гончигдамба у.г

Ч.Санжаадамба у.з – Б.Одгэрэл а.х.а

Ц.Содномдорж у.х – Э.Оюунболд у.х

Наймын даваа

П.Бүрэнтөгс у.а – Ч.Санжаадамба у.з

Б.Гончигдамба у.г – Э.Оюунболд у.х

Есийн даваа

П.Бүрэнтөгс у.а – Э.Оюунболд у.х

Нэгэн мянга есөн зуун ерэн долоон оны наадмын азарганы уралдааныг уяа моринд ойр бай-даг хүмүүс сайн санаж байгаа. Тэр жилийн наадамд Монгол Улсын тод манлай уяач Данзаннямын Даваахүү зул хонгор азаргаа тү-рүүлүүлэх бодолтой сойжээ. Тод манлайн уяан дээр хонгор азарга-наас гадна ерэн дөрвөн оны наад-мын “түмэн эх” цолмон халтар, өмнөх жилийнх нь наадамд түрүүл-сэн Г.Батхүүгийн толин хул, Өндөр гэгээн Занабазарын 360 жилийн ойн Есөн зүйлийн даншиг наа-дамд түрүүлсэн М.Зоригийн хүрэн, Төв аймгийн Баян-Өнжүүлийн Ц.Эрдэнийн хонгор зэрэг дөрвөн лут азарга сойгдсон байдаг.

Тэдгээр дөрвөн азаргыг ганцхан азаргатай уралдуулах гэж сойжээ. Зууны манлай уяачийн хараанд өртсөн тэрхүү ажнай бол Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын уугуул, алдарт уяач Ц.Сандаг-доржийн оонон хар азарга юм. Оонон харыг ерээд оны дундуур зүүн зүгээс тодорсон гойд хурдан хүлэг хэмээн зартай уяачид хийгээд морь судлаач олон нэгэн дуугаар үнэлдэг билээ. Ерөнхийдөө Х.Сү-рэнхорын алдарт хээр азарганаас хойш Хэнтий нутгаас төрсөн тэнгэрийн хүлэг юм даг уу даа.

Тэрээр төрийн их баяр наадамд ганцхан удаа ирж уралдахдаа бас л шуугиан тарьсан түүхтэй. Ямар сайндаа Даваахүү уяачийн “Өндөр зул”-ыгаа түрүүлгэх “хар хайрцаг”-ны бодлогод нь өөрчлөлт оруулж, тун ихээр сандаргасан байхав дээ. “Өнөө жилийн наадамд Сандаг-доржийн оонон хар ирэх юм гэнэ ээ” гэж баттай сураг сонссон тод манлай дөрвөн азаргаа дөрвөн өөр төлөвлөгөөгөөр, чанд нарийн судалгаатай бэлдсэн гэдэг шүү.

Ерэн долоон оны наадмын хуучаа дахиад сөхье. Их сунгаанд хар азарга торох юмгүй л түрүүл-жээ. Даваахүү уяач тэрхүү сунгаанд өөрөө ирсэнгүй. Өнөө хэдэн лут амьтдаа ч уралдуулсангүй. Илч довтолгож, оонон харыг шин-жүүлэн, нууц төлөвлөгөөгөө дахин сайтар нягталсан байгаа юм. Ингээд наадам эхэлдгээр эхэлж, Элбэг хээр, Идэр хээр тэргүүт домогт хүлгүүдийн угсаа хурдан азарганууд гараанд гарчээ. Ц.Сан-дагдорж уяач аавынхаа захис-наар, морины комиссынхноос гуйж байгаад машинд нь суугаад авсан байна. Хар азарганыхаа давхилыг анзаарах гэж тэр.

Үе үеийн хурдан буянуудын хөлс шингэсэн алтан зурхай дээрээс азарга эргэж, удаа ч үгүй шар цамцтай хүүхэд унасан хар азарга хошуу өлгөн түүчээлсэн нь алдарт оонон хар байсан ажгуу. Эзэн нь барааны газраас таньж, хамт яваа хүмүүстээ дуулган, хөөрч догдолсондоо машины цон-хоор үсрэх дөхсөн нь мэдээж. Хар азарга өнгөлсөөр Алдар толгой тойрон, Айдасын хүр өөд өгсөхөд, морины комиссынхон Сандагдорж уяачид хандан “Хүүхдэдээ хэл хүргэ, азарганыхаа амыг татуул, жолоог нь арай л эрт сул тавиад байна” гэхэд, миний хар сууна ч гэж ярихгүй гэж далбайсан том нудар-гатай тэрлэгээ улам хөөргөн ом-горхсон гэдэг.

Айдасын даваа уруудахад өнгөлж явсан хар азарган дээр Даваахүүгийн түмний эх цолмон халтар зуузай холбон ирж, нэг хэсэгтээ л “урж” өгчээ. Тэгсгээд цолмон халтар суусан байна. Хамаг байдгаа гарган, хар азарга-ны хурдыг жаахан сааруулж үүргээ гүйцэтгэсэн нь тэр. Удалгүй Батхүү-гийн толин хул оонон хар дээр салхи адил хүүгэн ирж бас л багагүй хугацаанд хурд хуваан уралджээ. Толин хул бол бариа ойртох тусам газрыг эвхэж өгдөг, аварга амьтан л даа. Хар азарга ч тэнийтэл сайхан харайж байна гэнэ. Буянт-Ухаагийн буурал дэнжээд өгсөх мөчид толин хулын хүүхэд жолоо-гоо татаж, янз нь хойноос ирэх дараагийн азаргаа хүлээв гэнэ шүү. Тэр нь Өндөр гэгээний дан-шигт түрүүлж шуугиан дэгдээсэн Бямбашижээгийн хүрэн азарга. Төв аймгийн Эрдэнэсантын адуу шиг санагдана. Уг азаргыг Их хурлын гишүүн асан М.Зоригт мөнгө хатуу байхад таван саяар худалдан авч, хурдан адууны үнийг тогтоож байсан удаатай. Хар азаргыг араас илдэж барьсан хүрэн азарга зуузай холбон нэлээдгүй зовоосон байгаа юм.

Тэр даруйд “Дүүгийн оонон хар ч түрүүлэх нь баталгаатай боллоо” хэмээн баяр хүргэж байсан олон эргэлзэж эхэлжээ. “Энэ нэг л биш болоод явчихлаа. Даваахүү ман-лайн уяаны азарганууд ээлж дараалан ирж зуузай холбоод байгаа нь цаанаа учиртай” гээд сая л нэг хар авсан аж. Сандаг-дорж бол дотроо “Миний оонон харын өмнө өнөөдөртөө гишгэх адуу байхгүй ээ” гэсэн юм л бодож, магнай нь тэнийгээд байсан нь гарцаагүй. Зоригийн хүрэн хар азарга уралцаж байх зуур хойноос хоёр хонгор азарга зуузай холбон ширүүхэн дайрч, зул хонгор нь өнгөлснөөр тэр жилийн наадмын азарганы түрүү тодорсон гэдэг ээ. Д.Даваахүү гуай ингэж л тэр жилийн наадамд Сүрэнхорын хээр шигээ холоо түрүүлэх Хан Хэнтийн босоо хар азаргыг аман хүзүү-дүүлж, зул хонгороо түрүүлгэн, толин хулыг гуравт, Баян-Өнжүү-лийн Эрдэнийн хонгорыг дөрөвт, Зоригийн хүрэнг тавд давхиулсан байдаг аа.

Оонон харын төрийн наадамд уралдсан түүх ийм буюу. Хар азар-гыг том жижиг бүх уралдаанд нэг л уяагаар гардан сойсон уяач нь Сандагдоржийн эцэг Цэрэндондог гуай. Тэрээр Дэлгэрхааны унаган нэгэн бөгөөд арван хэдхэн наснаа- саа л морь уяж эхэлсэн юм гэнэ лээ. Оонон хар сумын наадамд бага дөрвөн насандаа айраг түрүү хүртэж байгаад хавчиг азарга аймгийнхаа далан жилийн ойд тасархай түрүүлсэн байдаг. Хар азарганы эх тал нь Дэлгэрхааны Жүнгийн адууных. Бүр дээд угшил нь Галшарын оонон харын удамд хамаардаг гэдэг. Харин эцэг тал нь төрийн наадамд гурав түрүүлж, дөрөв айрагдсан Даваанэрэн на-чингийн алдарт халзан азарганы угшилтай аж.

Ийм л нэг хурдан буян ерээд оны сүүл үеэр моринд хайртай монгол түмний сэтгэлд хадаатай явсан даа. Хардэл жанжин бэйс өвгөн ноён Пүрэвжавын нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаан Хан Хэнтий нутагт анх зохиогдоход оонон хар түрүүлж, олны баяр бахдалыг хүлээж байсан. Тэр бол ерэн долоон он юм. Төрийн наадамд ирж уралдан аман хүзүүдсэнийхээ дараахан зүүн бүсийн наадам түрүүлсэн удаатай. Үндсэндээ давхар уяагаар сойгдож, нутгийн-хаа тэнгэр дор манлайлан өвгөн уяачийнхаа нулимсыг олны өмнө унагасан байдаг аа. Түмэн олон шагшиж, түрүү азаргыг бүчээд авах ахуйд Хөхийн Сүрэнхор гуай олны дундуур зүсэн орж ирээд оонон харын хөлснөөс магнайдаа хүргэн, босоо хээрээс минь хойш өвгөн ноёны нутагт босоо төрсөн хүлэг энэ мөн байна гэж сэтгэл догдлон өгүүлсэн түүх бий.

1998 онд эртний нийслэл Хар-хоринд Монголын шигшмэл хур-дан хүлгүүдийн “Их хурд” наадам анх удаагаа зохиогдсон билээ. Газар газрын шигшмэл хурдан хүлгүүд нэгэн дор цуглаж, хурд, хүчээ сорьсон тэрхүү уралдаанд Сандагдоржийн хар азарга Хан Хэнтий нутгаасаа ирсэн байв.

Орхон голын хөвөөнд Мон-голын зартай уяачид асар майхнаа зоон, уяа цэрэв татаж, түмэн эхүүдээ сойсон нь мэдээж. Тэдгээр ажнай хүлгүүдийн дунд хар азарга аргагүй нэг ялгарч байж. Зурсан, зорсон юм шиг уяан дээрээ живх-рэн байсан ажгуу. Ер нь хар азар-гыг биеийн ерөнхий хийц сайтай, толгой уран, дахиад ховор л төрөх ганган сайхан ажнай байсныг нүдээр үзсэн хүмүүс бахархан өгүүлдэг юм аа. Давхил нь бол ч намар оройн тэнгэрт салхины аясаар нүүж яваа үүл шиг л газрыг ууж өгдөг байсан гэдэг шүү.

Анхны “Их хурд”-д Хэнтийн аймгийн Дархан сумын уугуул, алдарт уяач У.Буяндэлгэрийн жинст хонгор азарга түрүүлсэн. Уг азарга өвгөн ноёны наадамд аман хүзүүдсэн юм. Оонон харын ард давхисан гэсэн үг. “Их хурд”-ын азарганы аман хүзүүнд Сүхбаа-тарын Уул баянгийн Шагдарын хул, гуравт Төв аймгийн Лүнгийн О.Жамьяндоржийн буурал духт хүрэн, дөрөвт манлай уяач Г.Бат-хүүгийн толин хул, тавд Ц.Сандаг-доржийн хар азаргууд давхиж, аргагүй л хурдан буянууд гэдгээ нотлон харуулсан билээ. Их насанд Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын уугуул, Ш.Лхүндэвийн хон-гор магнайлан, аман хүзүүнд ман-лай уяач Г.Батчулууны төрийн наадмын түмэн эх болж байсан зээрд халзан, гуравт мөн манлай уяач Партизаны гэгдэх Цоогийн Доржсүрэнгийн аварга хээр давхин олон түмнийг баярлуулж байсан нь саяхан даа.

Ямар ч наадамд явна, хүүгийн-хээ дэргэд байж өмөг түшиг болдог Цэрэндондог уяач оонон харын-хаа алтан тэлүүр магнайг илбэнгээ “Монголын шигшмэл хурдан хүл-гүүд тоосоо өргөхөд айрагдлаа. Өвгөн ноёны хишиг хүртсэн өндөр заяат адуу гэдгээ моринд хайртай монгол түмэндээ харууллаа. Ча-маас үүнийг л хүсч байсан. Одоо л миний сэтгэл амарч, энэ олон жил хүлэг морьдын тоосонд явсныхаа хэргийг бүтээлээ” гэж дуу алдсан байдаг шүү. Уяач эзэндээ бурхнаас заяагдсан хэмээн гарцаагүй ойлгогдохоор хүлэг гэдэг тийм л үнэ цэнтэй хийгээд нэгэн насных нь баяр баясгалан, хайр харуусал, утга төгөлдөр амьдрал нь болдог буюу.

Энэ цагийн лидер уяачдын дурсамж дурдатгал, яриа хөө-рөөнд ямар нэгэн байдлаар дур-сагдаж, мөн ч сайхан буян байсан шүү хэмээн хайрлагддаг, өвгөн ноёны нутгаас тодорсон гойд хурдан хүлгийн тухай цухас өгүү-лэхэд ийм байна. Дундговийн Эрдэнэдалайн Гомбо-Очирын саарал, Завханы Дөрвөлжингийн Туяагийн халиун, Увсын Өндөрхангайн Дамдингийн хээр, Сэлэнгийн Зүүнхараагийн Ган-баатарын манхан халзан тэргүүт их морьд хийгээд Сандагдоржийн хар азарга шиг идэрхэн ажнайнууд хөдөөнөөс ирж, төрийн наадамд бяр заан уралдан, тод манлай уяачдын зүрхэнд шар ус хуруулах болтугай гэх ерөөлийг өргөе.

Олон түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүчит заан Өлзийн Тулгаа агсны хүү Т.Сүрэнжавтай ярилцсанаа хүргэе.

-Бөхөө дээдэлдэг ард түмэн танай аавыг илүү хайрладаг байсан санагддаг. Бүргэд хамар, ширвээ сахалтай, төгс бие галбир бүхий дүр төрх нь одоо ч хүмүүсийн сэтгэлд тодхон бий. Аавынхаа удам гарлын тухай эхлээд ярихгүй юу?

-Манай аав дуу цөөтэй, хүнд маш тусархуу, хэн нэгнийг ялгаж харилцдаггүй, олны хэлдгээр хүний хайлан байсан. Өдий хүрэхдээ миний бие аавынхаа тухай нэг ч муу үг сонсоогүй. Өөрийгөө улсын алдар цолтой бөх гэж дөвийлгөх, бусдад дээрэнгүй хандан, ихэрхэж байсныг нь мэдэхгүй юм. Тиймдээ ч ард түмний хайр хүндэтгэлийг илүүтэй хүлээсэн болов уу. Аав шиг хүнлэг сэтгэлтэй, даруу төлөв зан чанартай, бусдыг машид хүндэтгэж харилцдаг хүн өнөөгийн алдар цолтой бөхчүүд дунд ховор юм уу даа гэж анзаарагддаг. Бааварлана гэж манайхан ярьдаг даа. Бяр тэнхээтэй хүмүүст байдаг дээрэнгүй зан. Аавд тийм баавар зан байгаагүй. Өвөө маань их шулуун шударга, зарчимч хүн байсан.

Би өвөөгөө сайн мэднэ л дээ. Намайг хорин хэдэн нас хүртэл өвөө, эмээ маань сэрүүн тунгалаг Малчин сумынхаа Баянмандал бригадад аж төрж байлаа. Манай аав чинь тавин зургаан оны хүн. Цагаан сарын битүүний өдөр төрсөн гэдэг. Малчин сумын хамгийн хойд талын нутаг, Наранбулаг сумтай залгаа орших Хүрэн бөөмийн өвөлжөөнд мэндэлсэн юм билээ. Аавын төрсөн дүү, улсын начин Сумъяа гэж бий. Сумъяа ах аав хоёр яг арван хоёр жилийн зайтай хаврын тэргүүн сарын эхээр Хүрэн бөөмийн өвөлжөөнд төрсөн байдаг. Эцэг, эхээс долуулаа юм. Аав хамгийн том нь. Дүү нарын хоёр нь Малчиндаа бусад нь аймаг, хотоор амьдарч байна.

-Аавыг тань цэрэгт байхдаа төрийн наадамд зодоглож байсан гэдэг?

-Улаанбаатар хотноо дотоодын цэргийн 05 дугаар ангид алба хаасан. Их тэнгэрийн аманд харуулд гардаг байснаа хааяа дурсана. “Хилчин” спорт хорооны дарга байсан Д.Дашжамц начинтай онжавууд юм билээ. Цэрэгт ирээд удаагүй байхдаа Баянаа аварга, Хайдав арслан нарыг харж л дээ. Бөх болох хүсэл нь бадраад ирсэн хэрэг. Далан дөрвөн оны наадмаар аав хуучин цэрэг зодоглосон гэдэг. Нэг даваад хоёрын даваанд Архангайн Чойндонгийн Адьяа заантай таарсан байна. Адьяа зааныг хоёр хөлд нь давхар хамаад давчихав гэнэ. Гурвын даваанд Дамдин аварга амлаж, хүчит аваргын мөрнөөс атгах хувь тохиожээ. Улсын наадамд цэргийн хуарангаас ирж зодоглохдоо хоёр давж, их аваргад амлуулна гэдэг бахтай байхаас яах билээ. Аавынхаа зодоглож явсан төрийн наадмын оноо дансыг эргээд харахад дандаа тунаж барилдсан байдаг. Ялангуяа улсын цолонд анх хүрсэн 1980 оны наадамд гурваас долоогийн даваанд дараалан тунасан байдаг.

-Тэр жил шууд зургаа давсан билүү?

-Тэгсэн юм. Үндэсний бөхийн шинэчилсэн дүрмээр бол улсын харцага цолны болзлыг шууд хангасан гэсэн үг л дээ. Дөрвийн даваанд Увсын Зүүнхангайн Д.Жанчивдорж начинг, тавд Ж.Ганболд зааныг, зургаад Хөвсгөлийн Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир начинг тунаж даваад долоогийн даваанд М.Мөнгөн арсланд унасан. Ганболд заан, аав хоёр хоёулаа улсын цолгүй залуу бөхчүүд начны даваанд тунаж байжээ. Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар, Ч.Өвгөнхүү, Д.Галдандагва, Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Ёндонгийн Ишгэн гээд тухайн үед ид байсан хүчтэй бөхчүүд аавыг амлаагүй байдаг юм. 1984 онд Говь-Алтайн С.Эрхэмбаяр начин, Булганы Д.Амгаа заан нараар тав, зургаа давж зааны даваанд дахин тулж очоод Хадбаатар аваргад өвдөг шороодсон. Бөхийн торгон дэвжээнд хазайлгаж үзээгүй аварга, арслан ховор.

Баянаа аваргаас аваад А.Сүхбат аварга хүртэлх бүх аваргыг аав өвдөг шороодуулсан байдаг. Бат-Эрдэнэ аваргыг арслан цолтой байхад нь 1988 онд өвдөг шороодуулж байсан. Жижиг Сүхбат аваргыг 1997 онд улсын заан цол авчихсан, ид үед нь Увс аймагт болсон аваргуудын нэрэмжит барилдаанд түрүү үзүүрт үлдээд хөлийг нь авч хөндлөн дайраад давчихаж байсан. А.Сүхбат аварга толгой сэгсрээд босоод ирж билээ. Увсын ард түмэн ямар их хөөрч баярлаж байсан гэж бодно. “Та нар тавь хүрч байгаа хөгшин хүнийг хараад ичдэггүй юм уу” гэж Спорт хорооны дарга бөхчүүдийг загнаж байлаа. Тэгэхэд ааваараа ихэд бахархаж байсан. “Хамгийн эвгүй бөх бол манай Дүвчин шүү дээ. Би түүний чигчий хуруунд ч хүрэхгүй” гэж нэгэнтээ хэлж байсан санагдана. Далан есөн оны наадмаар Суядааны Ганзориг начинг, Бандийн Ганбаатар арслан нарыг өвдөглүүлээд тавын даваанд Дүвчин заантай тунасан байна. Дүвчингийнхээ хөлийг дээр өргөж гаргаж ирээд “Ингээд начин болдог юм байжээ” гэж бодтол яах ийхийн зуургүй хөлийг нь тэврээд газар хэвтэж байсан гэдэг юм.

-Улсын заан цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ?

-1988 оны үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд 33 бөхөөс 30 давж хоёрдугаар байрт шалгарч улсын заан цол хүртсэн. Өмнөх жилийнх нь улсын аваргаар Р.Давааням агсан заан цолны болзол хангаж байв. Улсын аваргад тасралтгүй 11 удаа барилдахдаа гуравт нь медаль хүртэж, шагналт байрт таван удаа шалгарснаараа давтагдашгүй амжилт тог­тоо­сон. Ямар сайндаа Г.Намсрай­жав харцага ”Манай Тулгаа Увсын хязгаараас тээврийн тэрэгтэйгээ ирээд их спортын шигшээ тамирчидтай ана мана үзэлцдэг байлаа. Хөдөөгийн бүсээс шалгараад ирсэн бөхчүүдийг бол үзэхгүй шүү дээ” гэж хэлж байхав дээ.

Үнэндээ аав минь жил жилийн цагаан сарын барил­даанд зодоглоно гээд л тээврийн тэрэгтэйгээ өвлийн сүүлч сараар нутгаасаа гарч “Хархираагийн тэжээлийн аж ахуйн бөх Өлзийн Тулгаа” гэж цоллуулаад Спортын төв ордны гадаа машинаасаа бууж байсан даа. Аяныхаа тоосыг гүвээд л буудаг байсан. Аавынхаа барилдааныг бид “араажав”-аар сонсоно. Аавын дүү нар манайд цуглачихаад Цагаан сарын бөх сонсоно. “Увсын Тулгаа давлаа” гэхээр ах нар баярлалдаад, би чинь ийм мундаг аавтай даа гэх бодол төрдөг байлаа.

-Ард түмний хайртай бөхийн хүү гэдгээ хэдийнээс мэдэрч эхэлсэн бэ. Өөрөө аймгийн цолтой бөх. Аавынхаа захиасаар бөх болсон уу?

-Багадаа өөрийгөө “Аваргын хүүхэд” гээд хөөрүү амьтан явдаг байсан юм билээ. Бага ангийн багш нар тэгж хэлдэг. Харин аав намайг бөх болгоно гэж огтоос хэлээгүй. Өөрийнхөө сонирхлоор барилдаж эхэлсэн. Мэдээж аавыгаа дуурайсан хэрэг л дээ. Аавтайгаа үзсэн наадмууд санаа бодлоос минь гардаггүй. 1996 онд аавынхаа ЗИЛ-130-ын тэвшин дээр суугаад гурав хонож Улаанбаатарын барааг харсан сан. Аав улсын наадамд зодоглоно гээд. Би бас болоогүй, хүүхдийн барилдаанд барилдана гээд ирж байгаа юм. Бүтэн гурван өдрийн турш нар салхинд алгадуулж, хоёр хацар битүү сайр болчихсон амьтан ирээд хүүхдийн барилдаанд хоёр давж байсан. Тэр жилийн хүүхдийн барилдаанд сумогийн их аварга Асашёорюү Дагвадорж түрүүлж байсан. Аав гурав даваад дөрвийн даваанд Ц.Цэрэнпунцаг гарьдын ах Ц.Бэгзсүрэн харцагад унаж байсан. Сумын заан цол хүртсэн наадам мөн л санаа сэтгэлд ойр байдаг. Одоо бодоход их дурсамжтай сайхан санагддаг.

-Тийм үү, сумын цол хүртсэн наадмынхаа хуучаас дэлгээч?

-Би чинь Бөхмөрөн суманд түрүүлж сумын заан болсон хүн. Тэр жил Бөхмөрөний ой болсон юм. 2004 он шүү дээ. Ч.Чулуунбаатар, Г.Намсрайжав, Д.Жавзан­жамъян, Ө.Сумъяа гээд улсын цолтой олон бөх очсон байж билээ.Уг наадамд аавыгаа дагаад явах гэтэл машинд нь багтдаггүй. “Чи багтахгүй нь үлд” гэдэг юм. Тэгтэл аавын найз “Хүүгээ багтаагаад аваад яваач. Сумын наадамд барилдана гээд байхад” гэж хэлж байж намайг аваад явсан юм. Хоёрын даваанд аймгийн арслан Цэдэндамбааг, гуравт аймгийн заан Цэдэнбалыг давчихлаа. Дөрвийн даваанд аавтайгаа оноолт таарчихдаг байгаа. Аав надад тахимаа өглөө. Ингээд үзүүр түрүүнд Чулуунбаатар харцагыг давж түрүүлээд мотоциклиор шагнуулж байсан. Бөхмөрөн сумын Засаг дарга “Сүрэнжав аа, уучлаарай. Сумын заан цолны үнэмлэх байхгүй шүү. Улс, аймгийн цолтой олон бөхчүүд ирсэн болохоор үнэмлэхний хэрэггүй юм байна гэж бодтол өөрөө түрүүлчихлээ” гэж хэлж байсан.

Наадмын дараа аавын найз баярлачихсан “Энэ наадмын түрүү бөхийг чи үлдээх гээд байжээ” гэж хэлээд л. Аав баяр хөөрөө ямар ил гаргах биш. Эрх биш намайг нэг үнэрлэсэн байлгүй. Хүмүүс намайг аавынхаа дэмжлэгээр аймгийн арслан болсон гэдэг. Тийм биш л дээ. “Бөх хүн авсан цолондоо эзэн байх ёстой. Цолоо ахиулдаггүй юм аа гэхэд батлах хэрэгтэй” гэж аав нэг удаа Сумъяа ахад хэлж байсан. Тийм бодолтой хүн чинь хүүгээ өөрийнхөө хүчээр цолонд хүрэг гэж боддог юм билээ л дээ. Аймгийн арслан болчих санаатай олон жил зүтгэсэн. Олон ч наадам хэссэн. Тэгж тэгж 2008 онд Увс аймгийнхаа наадамд түрүүлсэн. Аав дөрвийн даваанд сумын заан цолтой нэг залууд унаж байсан. Тэр жил одоогийн цэргийн арслан Б.Ганзориг үзүүрлэж, улсын арслан П.Бүрэнтөгс шөвгийн дөрөвт шалгаран аймгийн начин болж байлаа.

-Тулгаа зааны чулуу өргөж байгаа нэг зураг байдаг. Тэр хэдэн килограмм чулуу вэ. Ямар учраас өргөсөн юм бол?

-156 килограмм жинтэй чулуу. Одоо Тувагийн музейд байгаа. Уул нь цэнгэлдэх хүрээлэнд нь байсан юм. Уг чулуун дээр “Монголын хүчит заан Өлзийн Тулгаа өргөсөн” гэж бичсэн байдаг. Ямар түүхтэй вэ гэхээр, 1985 онд Монгол, Тува Эв модны баяр болжээ. Орос, Монголын дарга нар хоёр улсын Хилийн зааг дахь уулан дээр уулзалдсан байна. Аав Тувагаас будаа зөөж яваад таарсан байгаа юм. Гэтэл Оросын нэг дарга хилийн зааг дахь уулан дээр байсан чулууг заагаад “Үүнийг өргөөд 100 алхсан хүнд 500 рубль өгье” гэж ам гарчээ. Монгол мөнгөөр 2500 төгрөг л дөө. Тувагийн том биетэй залуу эхэлж өргөөд арав орчим алхаад бараагүй байна. Дараа нь аав өргөөд хэлсэн ёсоор нь 100 алхаад амласан мөнгийг нь авч байсан түүхтэй. Тэр үеийн 2500 төгрөг гэдэг их мөнгө. Би аавынхаа чулууг өргөж үзсэн. Эрхбиш газраас хөндийрүүлээд гаргаад ирж байгаа юм. Харин өргөөд алхана гэж барахгүй юм билээ. Тэгээд аавынхаа бяр тэнхээ, бурхнаас заяасан хүч чадлыг нь бахдаж л байлаа. Манай аав шүд их сайтай хүн. Дээхнэ үеийн 70 килограммын шуудайтай гурилыг шүдээрээ зуугаад явчихдаг байсан. Тэр үеийн хүмүүс яс сайтай байжээ. Одоо бид зуугаад явна гэвэл хүзүү нь дийлэх байх, харин шүд булгараад унах байлгүй. Аав ид барилдаж байх үедээ 85-90 килограмм жинтэй байсан. Өнөөдөр захын сумын заан 100 гаруй килограмм жинтэй байна. Өнөөгийн бөхчүүдийн хэрэглэж байгаа шиг уураг, витамин гэж аавыг барилдаж байх үед байсангүй. Гурилтай шөлөө уугаад л явж байсан хүмүүс шүү дээ.

-Өөрөө эхээс хэдүүлээ вэ. Гэр бүлээ товчхон танилцуулахгүй юу?

-Би 1981 онд төрсөн. Эхээс гурвуулаа. Дороо хоёр эмэгтэй дүүтэй. Ээжийг мааньЧулууны Дэмбэрэл гэдэг. Манай өвөө Баянаа аваргын багш нь байсан гэдэг шүү. Баянаа аварга Малчин суманд долдугаар ангиа төгсч байжээ. Ээж минь одоо Увс аймагтаа амьдарч байна. Манай гэр бүлийн хүнийг А.Солонго гэдэг. Эмч мэргэжилтэй. Одоо Эх нялхаст мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Аавыгаа өнгөрсний дараа Монголын ард түмэн аавд минь ямар их хайртай юм бэ гэдгийг илүүтэй мэдэрсэн дээ. Намайг хаана ч очсон “Тулгаагийн хүү” гээд хүмүүс халуун дотноор хүлээж авдаг. Аавынхаа нэрийг сэвтээлгүй, бөхийн дэвжээг нь хүндэтгэн явна гэж боддог. Цагаан сар, улсын наадам дөхөхөөр аавыгаа улам их санах юм. Өөрөө барилдаж бөхийнх нь ариун мөрөөр явж байгаа,айлын ганц хүү болоод ч тэр үү аавыгаа их л санаж, нөмөр нөөлгийг нь үгүйлдэг. Тэр бүгдэд “Аав шигээ хүнлэгявах юм шүү” гэж бодогдоно.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА