Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” одонг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Дэлхийн урлаг, соёлын академийн хүндэт доктор, яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгохоор боллоо. Тэрээр Явуугийн­хаа “Хүлэг минь, шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх алтан гэрээсийг санаж, дэлхийн их утга зохиолд монгол найргийн зөөлөн ай, аялгуу эгшиг, дархан цэцийг тамгалахаар зүтгэж буй. Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд жилийн жилд уригдан бичгийн мэргэдээ түүчээлэн очдог нь нэгэнт уламжлал болж дээ. Энэ удаад ч ялгаагүй өнөө л их гүүш Ж.Гэндэндарам, Готовын Аким гээд нөхдөө дагуулан Тайванийг зорьж байна.

2006 онд талын нүүдэлчин Монголд дэлхийн яруу найрагчдын их чуулган болж, энэхэн бөмбөрцгийн эрхэмсэг гэгээн хүмүүс Монголын тэнгэр дор чуулж, шүлэг найргаа өөр өөрийн хэлээр уянгалуулан дуудсан. Тив дэлхийн найрагчдад эх нутгийнхаа салхи савирыг амсуулж, уншигч олонтойгоо уулзуулан яруу найргийн эрчимлэг долгионыг бүрэлдүүлсэн хүн нь Мэнд-Ооёо байлаа. Хоёр мянга есөн онд Унгарын Будапешт хотноо болсон их чуулганы үеэр “Поэт лауреат” алтан титмийг Монголын найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгосон нь манай утга соёлын ертөнцөд тохиосон томоохон баярын нэг байв. Уг шагналыг АНУ-ын Калифорнид бүртгэлтэй Дэлхийн урлаг соёлын академийн удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр олгодог юм гэсэн.

Ерэн есөн онд буюу эдүгээгээс 16 жилийн өмнө тэрээр Токиод болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найраг дахь хувьсах ба үл хувьсах зүй тогтол хийгээд хүн төрөлхтний яруу найрагт монголчуудын оруулсан хувь нэмэр” хэмээх илтгэл тавьсан. Тэрхүү илтгэлдээ “Монголын утга зохиолын ноён оргилууд болох “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”-ын зохиогч он жилүүдийн чанадад нууцлагджээ. Монголын яруу найрагт суу билиг төгөлдөр яруу найрагчийг XIX зуун авчирсан нь говийн ноён хутагт Данзанравжаа байлаа. Равжаа хутагт хүн төрөлхтний яруу найргийн сан хөмрөгт зүй ёсоор өөрийн байр суурийг эзэлж, дэлхийн суу билигтний эгнээнд жагсах ёстой. Түүний араас хорьдугаар зууны яруу найргийн тэргүүн Нацагдорж, Монголын уянгын яруу найрагт шинэ үзэгдэл болсон Явуухулан нарыг дэлхийн яруу найрагт монголчууд бэлэглэсэн” гэж хүн төрөлхтний яруу найрагчдад дуулгасан юм.

Хоёр мянга таван онд Австралийн Сидней хотноо болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найргийн эрчим хүчний шидэт долгион” хэмээх илтгэл тавьж шуугиан тарьсан удаатай. “Гэгээрэлд хүрэх хамгийн дөт зам яруу найрагт буй. Ерөөс яруу найргаараа дамжин хүмүүний сэтгэлийг ариусгаж, дотоод ертөнцийн харанхуйд гэрэл гэгээ тусгаж, хүн төрөлхтний сэтгэл оюуныг гэгээрлээр ойртуулан найрсуулах, үл итгэлцэл, цаг хугацаа, орон зай, хил хязгаарын зааг, хана хэрмийг арилгах явдал” хэмээн дэлхий дахинд зарласан нь бий. Ингэж Мэнд-Ооёо Монголын яруу найрагчдыг дэлхийтэй холбох гүүр нь болж, өөрийн эрхэлдэг соёл, яруу найргийн академиар дамжуулан найрагчдынхаа бүтээлийг гадагш орчуулж, Монголын утга зохиолыг хөдөлгөөнд оруулж эхэлсэн юм. Өнөө жилийн Нобелийн энхтайвны шагналд түүний яруу найргийн бүтээлүүд нэр дэвшсэнийг ч дуулгахад таатай байна.

Түүний бүтээл туурвилын тухай үе үеийн яруу найрагч, эрдэмтэн мэргэд санал бодлоо хэлж, өөр өөрийнхөөрөө нээн тайлбарлаж ирсэн. Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найраг бол монгол нүүдэлчдийн оюун сэтгэлгээний оршихуй гэж хэлж болно.

“Аав минь намайг өвөр дээрээ суулгаж, өмнө минь хуураа тавиад уртлаг тунгалаг аялгууг нь дуурьсгахад Дарьгангын “Жаахан шарга” үүрсэнхэн төвөргөж ирээд нутгийн уулс улам цэнхэртэж, ус булаг тунгалагшин, жигүүртэй шувуудын дуу яруусаж…энэхэн бие хуур болоод аав намайг хуурданхан суух бөлгөө. Хээр талын хойморт морин хуурын аялгуугаар яруу найраг минь хөглөгдсөн билээ…” гэж тэрээр бичсэн нь бий.

Дарьгангын домогт хуурчийн хүү Монголын их утга соёлын сан хөмрөгт Алтан-Овоо, Дарьганга, Шилийн Богдоо дархлан үлдээсэн. Түүний “Алтан-Овоо” хөлгөн судрын тухай ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнээс аваад олон хүн талархан бичсэн. Сэрүүн Галттайн Эрдэнэ баавай “Мэнд-Ооёо бээр яруу найраг болоод бусад нийтлэлүүддээ олныг нуршин улиглахыг чанд тэвчин гагцхүү хүн зоны оюун сэтгэхүйд гэрэл гэгээ авчрах тэр л нарийн шижмийг барьж авахыг хичээдгээрээ онцгой. “Алтан-Овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэж дуу алдсан байдаг. Эрдэнэ баавай, Мэнд-Ооёо хоёр Мэгжид Жанрайсигийг бүтээн залахаас аваад соёлын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн эрхмүүд юм. Тэдний улбаалан эхлүүлсэн “Сувдан сондор” аялал Монголын түүх, зан үйл, соёл, археологийн нэгэн давтагдашгүй зам мөр болсон билээ.

“Алтан-Овоо” хөлгөн судар гарсны дараа Шагдарын Уянга найрагч “Гэрэлт хүмүүний босгосон бодь Алтан-Овоо” гэж бичсэн бол Монголын яруу найргийн гэрэлт хөвгүүн Жамъяангийн Болд-Эрдэнэ “Гангын нэгэн сондор” хэмээн Ооёогийнхоо тухай халуун дулаанаар бичиж байлаа. Утга зохиолын наяад оныхны нэгэн төлөөлөгч, утга зохиол судлаач Ядамбатын Баатар “Мэнд-Ооёогийн яруу найраг, хөлгөн судар нь хүн төрөлхтөн тэр дундаа монгол хүний оюуны ертөнцийн эрхэмсэг оршихуйг нээн үзүүлсэн байдаг. Яруу найргийн өндөр соёл гоо зүйг уран зохиолын хэлний эрхэмсэг тансаг найруулга, шүлэглэх ур чадвар болон гүн сэтгэлгээний нэгдмэл чанарыг хангасан байдаг юм” хэмээсэн бол “Дарьгангын гурвал”-ынх нь нэг Очирбатын Дашбалбар “Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам”, “Ирээгүй үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм” гэж бидний үеийнхний яруу найргийн зорилгыг Г.Мэнд-Ооёо тунхаглаж, тэр замаар ч бид явсан бүлгээ. Түүний бичсэн “Сэтгэлийн байгаль” гэдэг тансаг шүлэг бидний бүх номын оршил, удиртгал болж, тэрхүү сэтгэлийн байгальдаа хүрэх гэж бид бүхэн өөр өөрийн замаар тэмүүлсэн юм гэж яруу тодоор илэрхийлсэн.

Мэнд-Ооёо яалт ч үгүй Монголын их утга зохиолын наяад оныхны түүчээ нь байлаа. Дагвадоржийн Цогт, Жүмбэрэлийн Саруулбуян, Үржингийн Хүрэлбаатар, Ламзавын Мягмарсүрэн, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, зураач Ц.Ойдов гээд “Гал” нэгдлийнхэн ирийтэл жагсана. Цаана нь Дамбын Төрбат, Даваасүрэнгийн Чинзориг, Долгорын Цэнджав, Доржзовдын Энхболд, Бямбажавын Цэнддоо, Данзангийн Нямаа, Жамсрангийн Оюунцэцэг, Цэрэнтулгын Түмэнбаяр гээд мөн л наяад оныхон ар араасаа давалгаалан ханарна. Тэр дундаас хамгийн түрүүнд номоо гаргаж “Бодлын шувуу”-гаа нисгэсэн нь Мэнд-Ооёо л доо. “Бодлын шувуу”-гийн араас Дашбалбарын “Оддын аялгуу”, Данзангийн Нямсүрэнгийн “Хаврын урсгал”, Д.Цогтын “Анхны шангийн дуу”, Бат-Очирын Сундуйн “Балжийн зулзаган монос”, Ж.Саруулбуянгийн “Хонгор зул”, Л.Мягмарсүрэнгийн “Урины шувуу” шил шилээ даран нисцгээсэн юм.

Эл найрагчийн тухай өгүүлэхүйд “Дарьгангын яруу гурвал” болох Дашбалбар, Нямсүрэнгийн тухай заавал ч үгүй дурсах болно.

“Намрын шөнө тооноор тусах сарны туяа

Намайг чамтай хамт цаламдан цагаан гэрлээр ороов

Найргийн од сэтгэлд харвасан энэ бүдэгхэн туяанаар

Намуун шөнө чиний зүрхнээс шүлэг болон урсав

Хорин зургааны, саран тунгалаг энэ шөнө

Хорин таван нас, чиний мөрөн дээр

Гэгээн тэнгэрийн мөнгөн шувуухай болж

Гэрийн минь тооноор жиргэж буулаа…” хэмээн Балбар нь Баруун-Уртынхаа тэнгэр дор, тэртээ далаад оны дундуур Ооёодоо зориулан бичиж байжээ. Тэрээр Мэнд-Ооёогоо “Сарны шүлэгч” хэмээн тунхагласан. Үнэндээ түүний шүлгүүд сартай шөнийн намуухан аялгуу мэт сэтгэл зүрх рүү зөөлөн тунгалгаар гэгээ татуулан урсдаг бүлгээ.

“…Голын наана явахад тэнгэр дуугарч, цахилгаан гялбаад

Гоо бүсгүй гутлаа тайлан хөл нүцгэн бороон дундуур гүйх ирж буй цаг

Нов ногоон дотор хуучин төмөр зуух бөөрөөрөө унаад

Нойт даан харлаж, чийгтэй өвс үмхлэх ирж буй цаг

Сэтгэлийн уяанд хүлэг морь гэрэлтэх дорно зүгийн шөнө

Сэвшээ зөөлөн салхи өмнөөс үлээх ирж буй цаг

Хаа эртний сайхан дуу шиг хаврын үүрээр шувууд ганганан

Харанхуйн чинад чиний зүг алсрах ирж буй… ” гэх гайхмаар гэгээн тунгалаг шүлгээ Нямсүрэн мөн л Ооёодоо зориулсан нь бий. Тэрээр

“…Шар бүрдийн зам шанзны утсан чичиргээтэй

Шаазан цахиур нь дууны аялгуутай

Шар бүрдийн нутаг Шамбалын орны туяатай

Шавилж суусан лам нь Мэнд-Ооёо” гэж бичиж байлаа. Мэнд-Ооёо найрагчийг бид

“Эзэн бидний алтан хөмрөг

Энгүй тансаг байгальдаа хайртай

Эрин зууны наран дэнлүү

Эрдэнэт хүний бүтээлд хайртай

Хүн төрөлхтнийг хэвлээсээ төрүүлж

Хүүгийн ёсоор элгэндээ тэвэрсэн

Дэлхий ээж тандаа бид хайртай

Дэлхий ээж тандаа хайртай болохоор

Дэлхий ээж та мөнх настай…” гэх дуу хийгээд олон бүтээлээр нь мэднэ. Түүний шүлгүүдээс ямар нэгэн нэмэр хачир, энээ тэрээ тодорхойлолтгүйгээр хүргэе л дээ.

“Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.

Бор талын зоо нялхарч дэлхий ээж дэлгэнээд

Өвсний үндэс хурын шимийг хөхөж ханаад

Эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд

Морин зэрэглээнд уул толгодын суудал солбиод

Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад

Энгэр газар нарны алтан учгаар цэцэг хатгаад

Ээлжлэн хувьсах цагийн жам нэхэж он цаг яарсаар нисч одном.

Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч

Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес

Цэргээс буусан залуу, болзоот хүндээ зориод

Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисч ирнэм.

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд

Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд

Амьтай болгон нам гүм болж хайртай хосод найр тавиад

Айл саахалтаар төдхөн хуримын урилга тарааж он цаг нисч одном. ..” (Он цагийн хүрд),

“Гурван цагаан тэмээ гуван гуван алхаатай

Гурвансайхан уул гүвэн гүвэн бараатай

Гурван залуу бүсгүй Гурвансайханд нутагтай

Хойно хойноосоо өвсөн толгой намалзаад

Хорол сарны мяндас туяа намилзаад

Холдож ойртох уулсын бараа шоволзоод

… Цагаан шөнө урсана…

Амгалан шөнөөр тэнгэрийн гоо манлай нь

Арван тавны саран

Алиахан зантай говийн гурван бүсгүй нь

Арван тавны саран

Аялах дууны нь түвшин дүүрнийг хэлбэл ч

Арван тавны саран … (Цагаан шөнө урсана),

“Сарны тусгал алтан гүүр мэт гол усыг нумлаж

Салхины үзүүрт голын харгиа үл мэдэг исгэрч

Хэрлэн их мөрөн түүхийн хөлгөн төвөргөөнөөр

Хэдэн зууныг гэтэлж бид хоёрын дэргэд ирвэй

…Чамайг болоод намайг гол ус толиндоо үзэж

Чанадын хувь тавиланг алган дээрээ зурах мэт

Ажиглан ширтэж, анзааран сатаарахыг мэдрэх ахуйд

Аяа би, гол усаа үнэний гэрч хэмээн итгэмүй …” (Сарны сонат)

“Чиний хөмсөг, нисч яваа шувууны далавч шиг …

Чиний, тэртээ холоос ирж яваа нь

Хүрхрэх далайн чанадаас нааш нисээд

Хүрэх газраа ирээгүй яваа шувуу шиг …” (Чиний хөмсөг нисч яваа тогорууны далавч шиг),

“Харанхуйн дотор л хамгийн тод гэрэл оршмуй

Бүрэнхийд л бүсгүй хүн илүү царайлаг харагдмуй

Эмээлийн баавар шөнөөр л гялалзмуй

Ээмэгний шигтгээ үдшээр л гэрэлтмүй

Гүмүда цэцэг үдшээр л дэлбээгээ нээмүй

Гүйгүүл морь үүр хаяаруулж янцгаамуй

Дуу сонсоход л сэтгэлийн бүрэнхий туяармуй

Дурласан цагтаа л хүн хамгийн их гэрэлтмүй ..” (Гэрэлтэх агшин бүр) гээд хичнээн ч үргэлжилж болно. Сүүлд “Гэрэлтэх агшин бүр”, “Хэсэг цагаан манан” тэргүүт уран бүтээлийн хоёр туурвил хэвлүүлсэн юм. Түүний эдгээр бүтээлүүдийн тухай дэлхийн нэртэй найрагч, утга соёлын зүтгэлтнүүд үгээ харамгүй хайрлажээ. Тухайлбал, Энэтхэгийн утга зохиол судлаач Шаалин Кумар Сингх “Гэрэлтэх агшин бүр” хэмээх яруу найргийн энэхүү номоороо дамжуулан нүүдэлчдийн амьдрал, уламжлалт ахуй заншлыг маш нарийн мэдрэмжээр нээн гаргаж чадсан байх тул түүний номыг “Номадизмын дуулал” хэмээн нэрлэж болмоор санагдана” гэсэн байна. Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан ном буюу сэтгэлтэй тань танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө. Хувь хүнийг ч бай, нийгмийг ч бай салган төөрч байгаа өнөө үед, “яруу найргийн сэтгэл” л хүнийг хүнтэй холбох хүч, хүмүүнлэг сэтгэлийг тэжээх газар, амь насыг гэрэлтүүлэх оюун ухааны талст болно” гэжээ. “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Амьдралынх нь зорилго бол “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад” хэмээх шүлэгтээ хэлсэн шиг “Зүрх сэтгэлээсээ, бурхны гэрэл цацруулахын эгээрэл” хүсэл нь юм. Ямар агуу сэтгэлгээ вэ” хэмээн Дэлхийн урлаг соёлын академийн ерөнхийлөгч асан Жастис Мохан хэлснийг нэмээд шигтгэе.

Г.Мэнд-Ооёо найрагч сүүлд Равжаа хутагтын тухай “Гэгээнтэн” хэмээх роман туурвисан нь утга зохиолын хүрээнд багагүй шуугиан дэгдээсэн юм. Утга зохиолын нэрт судлаач Чойжилжавын Билигсайханаас аваад олон мэргэд үгээ хэлснийг санаж байна. Уг бүтээлээ туурвисны дараахан тэр жилийн урин хавраар Хангайн нуруу Идэр их мөрнийг хамтдаа зорьж явсансан. Равжаа хутагтын авшигтай ногоон хашнаас рашаан хүртэж, мань хүн нэг л гэгээрлийг олсон мэт гэрэл цацруулан явж билээ. Өнөө жилийн босгон дээр “Шилийн Богд” романаа мөн л уншигчдын гар дээр тавьж утгын яруу нөхдөөсөө талархал хүлээсэн. Ийнхүү Монголын утга зохиолын нэгэн сод төлөөлөгч, эрхэмсэг ялдам найрагч, дэлхийн дэвжээнд монгол найргаа гаргахын төлөө зүтгэж яваа Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч Дамбийн Дашдондовтой ярилцлаа.

-Та бол яруу найрагчийн хувьд бас л зангарагтай, утга зохиолд өөрийн гэсэн томоохон буурь хатгасан хүн. “Сарны гүмүда”, “Навчсын дуулал” гээд яруу найргийн олон шилмэл бүтээл хэвлүүлсэн. Гэвч нэг л нам гүм байж бүтээлээ туурвисаар ирсэн. Эндээс яриагаа эхэлмээр байна?

-Баярлалаа. “Навчсын дуулал” шүлгийн ном минь улсын ном эрдэнэсийн санд хадгалах 2006 оны шилдэг номоор, “Бөлбөөхийн аялал” шүлгийн ном минь хүүхдэд зориулсан уран бүтээлийн шилдгээр шалгарч намайг баярлуулж л байлаа. Дотогшоогоо чимээгүй “хашгирдаг” гэх үү дээ.

-Утга зохиолын ертөнцөд хэзээ анх хөл тавьсан бэ. Яруу найргийн багш гэдэг ч юм уу, бичих туурвих зүйлд чинь урам өгч дэмжсэн хүмүүс гэвэл аваргуудаас хэн хэн байна.?

-Анхны “шүлэг” 1967 онд “Алтайн хөгжил” дээр хэвлэгдэж билээ. Тэгээд л орхичихсон юм. Тоо физик хөөгөөд явчихгүй юу. Гэхдээ угийн дуртай юмаа хүн бүр орхино гэж юу байх вэ. “Худаг дээр” шүлгий минь П.Пүрэвсүрэн ах 1983 оны “Утга зохиол, урлаг” дээр анх тавьж, дараа нь С.Дашдооров ах 1985 оны “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд хэдэн шүлгийг минь тавьж бөөн баяр болж явлаа. Тэр үед би Эрдэнэтийн 10 жилийн нэгдүгээр сургуулийн захирал, нэг л их завгүй амьтан явлаа л даа. Тэгэхэд Нямбуугийн Нямдорж багшийн минь хэлсэн нэг үг надад их нөлөөлж намайг бүр гайхшруулж билээ. “Чи шүлэгч болъё гэвэл уран бүтээлээ ажлынхаа дээр нь тавь” гэсэн юм.

-Тэгээд ажлынхаа дээр тавьсан уу?

-Тэр чанга цагт чинь ажил албаныхаа дээр юун өөр юм гаргах. Ажил овоо өөдрөг явна, эргээд харахаар бичсэн юм байдаггүй, бухимдана. Тэгээд л шөнө дүл болтол суудаг болсон. Тэгтэл П.Пүрэвсүрэн ах юу гэсэн гээч. “Чи сайн шүлэгч болъё гэвэл уран бүтээлээ амьдралынхаа дээр тавь” гэдэг байгаа. Мань эр дуучин Ж.Сэлэнгэ эгчид өгөх захидлаа надаар дамжуулсан удаатай. “Тэр нэг хар юм нь Сэлэнгээг нүддэг гэнэ ээ. Тэр сайхан амьтны чинь хаана нь гар хүрдэг байна аа. Тэрнийг нь бодохоор дургүй хүрэх юм” гэж надад аминчлан хэлээд нэг их санаа алдсансан. Нэг тийм гэгээн хайраар л хайрладаг байсан байх гэж би бодоод Пүүжээ ах, Сэлэнгэ эгч хоёрыгоо өрөвдөж л явлаа. Би амьдралдаа хоёр зохиолчийн хайрын захидлыг зөөсний нэг нь тэр юм.

-Та уран зохиолын олон төрөл жанраар туурвидаг. Яруу найргаас гадна “Есүхэй”, “Ану хатан”, “Тэнгэрийн гэрээс” түүхэн дууриуд, мөн “Бөртэ” хөгжимт драм гээд тайз дэлгэцийн олон бүтээлүүд бичиж их урлагийн алтан сан хөмрөгийг баяжуулсан?

-2002 онд Мишигийн Цэдэндоржийн мэндэлсний 70 жилийн ойн яруу найргийн наадам Алтай хотод болсон. Би тэр уралдаанд нь тэргүүн байр эзэлж явлаа. Тэгээд Халиун сум руу явцгааж алдарт Бурханбуудай уулын бараа сүрд залбирч, Уст Чацран голын “Хавчиг өтөг” хэмээх газар орших Цэ багшийн төрсөн гэрийн буурин дээр очсон минь сэтгэл их хөглөсөн хэрэг. Ирээд л “Есүхэй” дуурийн цомнолоо бичсэн. Тэрнээс хойш арав гаруй шүлгэн жүжиг бичсэнээс “Бөртэ” маань Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг зохион байгуулах үндэсний хорооноос “Хамгийн хамгийн шилдэг” бүтээл өргөмжлөл, “Тэнгэрийн гэрээс” фольк дуурь маань “Сонгодог бүтээл-2012” улсын уралдааны гран при шагнал хүртсэнийг би нутаг усны минь хийгээд Цэ багшийн минь тэнгэрийн хишиг гэж сүслэн боддог юм. “Ану хатан” бол Монголын анхны фольк дуурь. 2008 онд ДБЭТ-т аваачиж энэ дуурийг тоглосны дараа тэдний уран сайхны зөвлөл хэлэлцээд “Урьд өмнө гарч байгаагүй өвөрмөц шийдэлтэй, шинэлэг сайн бүтээл болжээ” гэж үнэлсэн юм. “Монгол рок дуурь тавих оролдлого хийсэн удаатай. Харин танайх Монголын анхны фольк дуурийг тавьж чадлаа” гэсэн Сэргэлэн даргын үгэнд ч манайхан их урамшсан. Энэ чинь Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын үнэлэлт гэж бодохоор сайхан байдаг юм. Дуурийн алдарт дуучин том хэмээх Баттөр “Ану хатан” дуурийн Галдан хааны дүрд тоглосон тоглолтоороо тэгэхэд магистрийн зэргээ хамгаалж байлаа шүү дээ.Хөгжмийг нь Баатарын Цэрэндондов туурвисан. Ёстой гайхамшигтай сайхан аялгуутай хөгжмийн зохиолч шүү дээ. СУИС-ийн дуулаачийн ангийн хэсэг оюутнууд үзээд “Бид өмнө нь хэд хэдэн дуурь үзсэн. Ингэж сэтгэл хөдөлж бадарч байгаагүй” гэж чин сэтгэлээсээ хэлж байсныг дуулахад урамтай л байлаа.

-Сүүлд “Монголын их хатад” гэх өвөрмөц шийдэл бүхий бүтээл тайзнаа тавигдсан. Түүнийг зарим хүн таны цомнол гэх юм билээ?

-2014 онд Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад тавьсан “Монголын их хатад” бүжгэн туульсын тухай асууж байна уу. Түүнийг найруулсан бүжиг дэглээч Д.Баярбаатар надад Н.Болдын цомнол гэж хэлсэн шүү дээ. Би яруу найрагчаар нь оролцсон юм. Энэ бүтээл тайзанд тавигдахаас хоёр сар гарны л өмнө байх, над руу Баярбаатар утасдаад, “Бид нэг ийм бүтээл тавих гэтэл хатад хоорондоо ялгардаггүй ээ. Та есөн хатанд зориулж үзэгдэл бүрийн өмнө хэлэх 8-12 мөр шүлэг бичиж ирүүлээч. Бас хатдын дууны үг, хэлэх шүлэг, тууль хайлах үг хэрэгтэй” гэлээ. Тэгээд л цахим шуудангаар харилцаж, заримдаа утсаар ч ярих бил үү. Би уран бүтээлийн зовлон мэдэх болохоор, нөгөө талаар “Есүхэй”, “Бөртэ”, “Ану хатан” түүхэн шүлгэн жүжгүүд, “Гоо марал”, “Алунгоо” зэрэг дууны үг бичээд дуулуулчихсан. Тайзанд тавигдаагүй байгаа ч бас “Жамуха”, “Дөргөн”, “Сорхогтан” гээд түүхэн дуурийн цомнол, шүлэглэсэн жүжгүүд зохиочихсон хүн шүү дээ. Тийм болохоор богино хугацаанд Баярбаатарын захиалгыг биелүүлсэн. Ер нь Баярбаатарын найруулга, бүжгийн дэг, хөгжим, хөгжмийн найруулга, тайз, хувцас, жүжигчдийн гүйцэтгэл гээд бүх юм нь жигд сайн, их сайн бүтээл болсонд би их баярлаж явдаг юм даа. Харин жүжгийн зар сурталчилгаанд миний нэрийг эхэн үедээ огт дурдаагүй байсан. Н.Болдын цомнол, Д.Баярбаатарын найруулга, Б.Мөнхболдын хөгжим гээд бүхий л уран бүтээлч, оёдолчин, ажилтан бүх хүний нэрийг бичсэн атлаа шүү. Асуусан чинь таны нэрийг мартчихаж гэсэн. Сүүлд нь цахим танилцуулга дээрээ яруу найрагч гэж оруулсан байна лээ. Би уран бүтээлчдийн нэг хэсэгтэй уулзаж энэ бүжгэн туульс хэрхэн бүтсэн тухай ном хийе гэж бодсон чинь хөрөнгө мөнгө нь шийдэгдээгүй, тэгээд л өнгөрсөн.

-Танаас асуулгүй өнгөрч боломгүй нэг зүйл бол дууны урлаг. Та дууны яруу найрагчдын гол төлөөлөгчдийн тоонд зүй ёсоор орох байх. “Цайныхаа дээжийг тандаа барья, цамцны чинь товчийг бөхлөөд өгье”, “Би хөдөөний хүн”, “Цэцгээр хорвоо бялуурахын цагт санаагүй байж мэднэ ээ ээж ээ”, “Эндүүрмээр гэнэ ээ би ээжтэйгээ”, “Уулзах л юмсан чамтайгаа” гээд олон хит дууг нэрлэж болно. Дуутай холбогдсон түүхээсээ ярихгүй юу?

-Ая хийсэн 200 гаруй, дуулагдсан 100 гаруй дуу бий. Тэр бүхний түүхийг ярина гэвэл зай талбай хүрэлцэхгүй байх. “Ханийн тэнгэр” дууны үгийг Н.Чулуунхүүд утсаар өгч байлаа. Тэр үед гар утас гэж байсангүй. Чулуунхүүгийн өрөөнд Л.Мөрдорж гуай, сэтгүүлч Б.Дашзэвэг хоёр хамт сууж байтал нь би Эрдэнэтээс утсаар ярьж үгээ өгч таарсан байдаг. Мөөеө “Нөгөө дээлийн чинь сугыг товчлоод өгье …” гэдэг дуугаа аль нэг дуулаатхаач гэж Чулуунхүүгээс хүсдэг байсан юм гэнэ лээ. Тэр агуу хөгжмийн зохиолч намайг нэг дууны үг өгч явуулаач гэснийг нь би гэдэг мулгуу алгуурлаж яваад өнгөрөөчихсөн. Одоо хэр харамсдаг юм. “Айргийн амт нь чимчигнэсэн алтан намрын өнгө”, “Тэмээн сүргийн говь”, “Эмчээ дуулъя” зэрэг сайхан дуунуудын шүлгийг бичсэн О.Цэрэндэндэв гэж миний хүргэн ах байлаа. Цэрэндэндэв ахаар хэлүүлсэн байж билээ. “Уулзах юмсан чамтайгаа” дуунд хэн ая хийснийг олохсон гэж бодож явтал дуучин Т.Баясгалан манай ордонд ирж тоглолт хийв ээ. Үзэгчдэд хандан “Надтай Дэлгэрмөрөнг орлон хамтран дуулах цоглог залуу байвал гараад ирнэ үү” гэдэг байгаа. Тэрхэн зуур нь би өрөө рүүгээ гүйж “Навчсын дуулал” номтойгоо тайзан дээр гараад “Уйлж л дуулмаар дуу байдаг даа

Учирлаж ярьмаар хайр байдаг даа

Уйдахын аргагүй бодол байдаг даа

Уудалж онгоймоор сэтгэл байдаг даа…” хэмээн “Уулзах л юм сан чамтайгаа” шүлгээ уншсан чинь Баясгалангийн нүд орой дээрээ гараад ирэх нь тэр. “Надад нэг хүн гараар бичсэн энэ үгийг авчирч өгөөд, ая хийлгэвэл гоё дуу болмоор юм байна гэсэн. Яруу найрагчийг нь олж уулзахсан гэж боддог байлаа, та байжээ” гэхэд үзэгчид алга нижигнүүлээд явчихсан. Тэгж Б.Дашдондог гавьяат аялгуу оруулсныг Баясгалангаас мэдэж авсан юм. Иймэрхүү түүх олон. Энэ дуунаас аваад олон бүтээлээр минь хүмүүс намайг мэддэг. Бүтээлээрээ алдаршина гэдэг сайхан.

-Ерээд оны эхээр “Би жинхэнэ монгол билиг танхай хөдөөний хүн” гэдэг дуу бас л шуугиулж байлаа. Хөдөө гадаагүй дуулж байсан даа?

-Өө бүр өвөр монголчуудын дунд хүртэл түгсэн гэнэ лээ. Бадарчийн Магсаржав бид хоёр долоо хоногийн дотор хөдөөгийн сэдэвтэй 10 дуу хийж байлаа. Хөдөө аж ахуйн биржийн захирал Бадамдорж гэж сайхан зантай нийтэч эр Эрдэнэтэд байлаа. “Би хөдөөний хүн” дууг минь сонсчихоод та хоёр хөдөөний сэдэвт хэдэн дуу хийгээтэх. Манай бирж мөнгийг нь гаргаад олны хүртээл болгох тал дээр тусалъя гэхээр нь сэтгэл бадраад хэд хэдэн дуу хийсэн. Гэтэл Маагаа маань Эрдэнэтээс шилжин нийслэлд гаалийн түшмэл болон мандаж, нэг хэсэг манаргаад дараа нь урд хөрш рүү одоод, тэгж явсаар мартагдахгүй юу даа.

-Зохиолчдоос хэн хэнтэй ойр байдаг вэ. “Навчсын дуулал” номын өмнөтгөлд Д.Цоодол найрагч их л халуун дулаан үг бичсэн байдаг. Ер нь зохиолчид таныг ярих дуртай, өөрсдөө ойртуулж буй нь анзаарагддаг юм?

-Эрдэнэтийнхээ хэдтэй л илүү ойр байх юм даа. Холоос гэвэл Д.Цоодол, Д.Урианхай, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Санжийн Пүрэв, П.Бадарч, Ш.Сүрэнжав, Т.Галсан, Далхаагийн Норов, Ү.Хүрэлбаатар, Х.Чилаажав, С.Оюун, Д.Лхасүрэн, Л.Мягмарсүрэн, Г.Чардаг, Ц.Цэнд, Д.Цэрэннадмид, Б.Цэрэнжамц, Д.Ганчимэг, Ж.Батцэцэг, Ц.Буянзаяа, А.Эрдэнэ-Очир, Б.Эрдэнэсолонго, Ж.Баяржаргал та нар гээд л бүгдтэй чинь л ойр дотно яваа гэж боддог. Бас сэтгэлд их дотно санагдах Ц.Хулан, Б.Ичинхорлоо, Г.Мөнхцэцэг, Ш.Лхамноржмаа, за даа алийг нь гэхэв дээ. Тэдэнтэйгээ уулзаж хөл хөөрцөг болох ч сайхан шүү.

-Уран бүтээлчдэд цаг улирлын аяс байдал их нөлөөлдөг л дөө. Энэ намрын өдрүүдэд ямархан бүтээл туурвиж сууна?

-Намрын улирал яльгүй сэтгэл гэгэлзээд гоё. Ойрын хэд хоногт өдөр бүр шүлэг бичлээ. Уран бүтээлийн дөрөвдүгээр ботио бэлдэж байна. Энд тэндээс дууны үг гэх хүн бас гарах юм. Уржнан Хятадын Зохиолчдын хорооны урилгаар А.Эрдэнэ-Очир тэргүүтэй хэдэн зохиолч Бээжин, Шанхайгаар аялсан. Тэгж явахад Дарамын Батбаяр ахын хэлсэн үг сэтгэлд хадаатай явна. Одоо та нар л томоохон хэмжээний хүүрнэл зохиол бичихгүй бол хэн бичих вэ гэсэн. Би сүүлд тэрлэсэн шүлгээсээ цөөн мөр хэлмээр байна.

-Тэгээч хө?

“Хэн нэгэнд хэлчихээд таг мартчихсан

Хэрэггүй үгийнхээ чулуунд бүдрэх

Хаа нэгтээ алдчихсан амныхаа араас

Харанхуйд тэмтчин аянгат бороонд цохиулах

Зүүдэндээ бусдын амрагийг тас тэвэрчихээд

Зүгээргүй л байсан юм шиг зүрх хөндүүр сэрэх

Зүсээ хааяа толинд зэрвэсхэн харчихаад

Зүүнд хурууныхаа өндгийг хатгуулсан мэт цочих …

Тэр хөөрхөн нялх амьтныг хараагүйсэн бол уу…

Тэгээд л өнгөрөх байсан мэт бодогдох…”

-Эрдэнэт хотод Дамдинсүрэнгийн Мандахсан гэж сайхан хүн бий. Саяхан манай сонинд ярилцлага өгсөн. Мөн Лхагвадоржийн Болдсайхан, Намжилын Мөнхбаяр, Намсрайжавын Батжаргал, Хавааны Байыт, Дүгэрийн Отгонбаяр гээд олон галтай найрагч бий. Галсангийн Хорлоо гэж буянтай буурал бас бий. Ер нь уран зохиолын том арми байна аа даа?

-МЗЭ-ийн гишүүн 20 гарчихлаа. Онцлог нь өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай шүү. Намсрайжавын Батжаргалын “Зүр хонгор аялгуу” гээд туульсын том шүлэглэсэн бүтээл бол Чойномын “Хүн” романаас хойш манай уран зохиолд гарсан үзэгдэл гэж би боддог. Сүүлийн арваад жилийн дотор Дамдины Пүрэв маань есөн роман бичиж хэвлүүллээ. Намжилын Мөнхбаяр дөнгөж саяхан “Дотоод цуурай” шүлгийн номоо гаргасан. Уран зохиолын хүрээнийхэн их ам сайтай байгаа.

-Тэр жил Эрдэнэтэд “Болор цом” болоход та шүүгчээр сууж байсан. Соёлын ордны даргаар хэдэн жил ажилласан. Тэнд очсон уран бүтээлч болгоныг халуун сэтгэлээр хүлээж авдаг байсныг тань мэдэх юм. Ер нь Эрдэнэтэд очиж байсан зохиолчдын дурсамжуудыг, тэдэнтэй наргиж явсан тухайгаа хуваалцаач хө?

-За даа, алийг нь ч хэлж барах вэ дээ. Манай Эрдэнэтэд ирээгүй зохиолч, яруу найрагч бараг үгүй дээ. Бид чинь уулзахаараа л нэг их хөөрч, шүлгээ уншиж, бас дуулсаар шөнийг авдаг даа. Дашзэвэгийн Банзрагч найрагч мөн ч эвлэг сайхан дуулдагсан. “Жил жилээр дундарсан Жирмийн цагаан нуур минь …” гээд л дуулж байсан нь одоо ч чихнээ сонсогдох шиг. Д.Мандахсан найрагч “Саарал морины минь сүүл юм шүү, Сайхан хурууны минь дэм юм шүү, Саваагүй муудаа сурсан юм биш ээ, Самбай цуглуулахаар сурсан юм…” гэж ирээд л дуулна. Л.Болдсайхан “Намбуулаа”-гаа, Т.Сэр-Од “Аралжидмаа”-гаа дуулна. Хүн бүр л өөрийн гэсэн нэг нэг сүлд дуутай. Тэрнийгээ дуулж байж л тарна. 2004 онд бил үү дээ, Ц.Буянзаяа, Н.Батжаргал, Л.Болдсайхан, Ц.Цэнд, О.Жадамба, Л.Чулуунцэцэг бид нийлж аваад Булганы Сайхан сум руу гарч өгөв өө. Буянзаяагийн ах дүүс бидэнд тусгай гэр барьж өгөөд, айраг шимж, хөзөр тоглосон шиг хэд хоног сайхан ч амарсан. Буянзаяагийн ээж нь гэж хүний хайлан болсон сайхан буурай бидэнд шүлэг уншиж өгөөд л. Найрагчийн ээж гэж аргагүй ийм л байдаг даа гэх бодол төрж билээ.

-Та афоризмын бие даасан номоо хэвлүүлсэн цөөн найрагчийн нэг дээ?

-Гарын таван хуруунд багтах байх аа. 600 гаруйг бичсэнээс 400 орчмыг нь “Анзаарлын төгс хэлбэршил” номондоо шигшин оруулж 2012 онд хэвлүүлсэн. Афоризм гэдэг чинь хоосон цэцэрхэл, хэн нэгний сэтгэгдэл биш. Амьдрал таньсан хүний анзаарч харсан гарцаагүй үнэнийг хамгийн цөөн үгээр, нэг хоёрхон өгүүлбэрт багтаан урнаар хэлсэн үг байдаг гэж би ойлгодог.

-Жишээлбэл?

-Бусдын төлөөх шаналангаар бууралтсан зүс гоо харагддаг. Хэн нэгэн чамд атаархаж байвал өөрийгөө овоо явна гэж баярла. За ингээд болох уу?

Монгол Улсын тєрийн шагналт, ардын жүжигчин Дэжидийн Жигжид агсны охин Навчтай ярилцсанаа хүргэж байна.

-Танай аав Дархадын хотгороос тодорсон нэрт найруулагч. Хэдэн жилийн өмнө танай гэр бүлийнхэн 90 насных нь ойг нэр төртэй тэмдэглэж байсан санагдана?

-Тэр чинь 2009 он шүү дээ. Ерэн насных нь ойг амьхандаа л өргөн дэлгэр тэмдэглэх гэж багагүй зүтгэцгээсэн. “Аавын минь нөмөр” хэмээх ном бичиж хэвлүүлсэн. Манай аав чинь 1919 онд төрсөн хүн юм. Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумынх. Миний бие аавынхаа нутагт хэд хэдэн удаа очиж байлаа. Харин аавтайгаа хамт очиж байгаагүй. Хорьдол Сарьдагийн нуруу, Шишгэдийн гол зэрэг дархад зоны нутаг, олон уул даваагаа кинонууддаа үлдээсэн байдаг. Радиогоор дархад дуу явахад “Алив миний охин чангалаарай” гэдэгсэн. Өөрөө бол дуу хуурт тааруу. Аав минь ээжээрээ овоглосон. Аавыгаа огт мэддэггүй гэдэг. Манай эмээ таван хүүхэд төрүүлсэн юм билээ. Тэгээд гурвыг нь амьдралын эрхээр хүнд өргүүлжээ. Аав отгон нь. Би эмээгээ үзээгүй. Ээж ч үзээгүй. Эр хүн шиг гүжирмэг, бяр чадалтай, шулуун шударга зоримог зантай хүн байсан гэж аав ээжид ярьж байхыг нь сонссон. Аавын ямар ч ажлын цаана гарах гэж шантаршгүй зүтгэдэг дайчин, зоримог чанар эмээгээс эхтэй болов уу.

-Хэдэн онд нутгаасаа гарч, сургууль соёлын мөр хөөсөн бэ?

-Сумынхаа бага сургуулийг дүүргээд хот руу багшийн сургуульд явах болжээ. Эмээ авдраа уудалж, эвхэж хадгалсан тавьтын хуучин дэвсгэрт гаргаж ирэн аавд өгөөд “Миний хүү аян замдаа сайн явж, эрдэм ном сураад ирээрэй” хэмээгээд баруун хацрыг нь үнсээд хоцорсон гэдэг. Хотод нэг жил суралцахдаа аав нөгөө мөнгөндөө гар хүрэлгүй байсаар зуны амралтаар нутаг буцахдаа гэрийн цагаан бүрээс худалдаж аваад явж байсан тухайгаа хуучилдаг юм. Тухайн үеийн багш бэлтгэх сургуулийн оюутан байхад нь Монголкино үйлдвэр анх байгуулагдаж, оросын мэргэжилтнүүд үйлдвэрт ажиллах авьяастай хүүхдүүдийг сонгон авахад аав багтсан юм билээ. Ингэж аав минь 16 настайгаасаа Монголкино үйлдвэрийн босгыг алхаж, алдар замналыг нь үргэлжлүүлсэн түүхтэй.

-Анхны бүтээл нь “Цогт тайж” гэдэг байх аа, Тарич гэж алдарт найруулагчтай хамтарч ажилласнаа Жигжид гуай дурссан нь бий?

-Аав зураг зурах дуртай, үсэг дармалдан бичих авьяастай, ялангуяа монгол бичгээр сайхан бичдэг байсан. Тиймээс кино үйлдвэрт анх зураглаачаар орсон байдаг. Анхны бүтээл нь “Цогт тайж” кино юм. Өмнө нь “Норжмаагийн зам” анхны монгол кинонд туслах оператороор ажиллаж байгаад 1945 онд “Цогт тайж” кинонд ерөнхий оператороор ажилласан . Оросын шилдэг найруулагч Юрий Тарич гуайтай аав гар нийлж ажилласан. Тэрхүү түүхэн кинонд алтан үеийн бүх сайхан жүжигчид хамт ажиллаад 24 насандаа урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулж байв. Дараа нь “Сэрэлт” кинонд мөн ерөнхий оператороор ажилласан. Анхны найруулсан кино нь “Ардын элч”. 1959 онд дэлгэцэнд гарсан бүтээл шүү дээ. Түүнээс хойш “Үер”, “Хөдөөгийн баясгалан”, “Өглөө”, “Өнөр бүл”, “Улаанбаатарт байгаа миний аав”, “Түмний нэг”, “Хүний мөр”, “Хүргэн хүү”, “Хөх ногооны униар”, “Жаргал даахгүй зовлон”, “Ард Аюуш” гээд 20 гаруй уран сайхны кино, 70 гаруй баримтат кино бүтээсэн байдаг. Монгол киноны түүх яалт ч үгүй аавтай минь холбоотой. Аав минь хэрхэн цар хүрээтэй, мундаг найруулагч байсныг уншигч олон надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ. Монголын кино урлагийн жинхэнэ сод бүтээлүүд аавын минь гараас гарсан. Гэвч мэргэжлийн дипломгүй хүн. “Аав нь киноны сургуульд явж болох л байсан. Гэвч та нарыг л бодоод яваагүй” гэдэг байсан. Өөрөө мэргэжлийн сургууль төгсөөгүй болоод тэр үү, дүүг минь (УГЗ Биндэрийг хэлж байна) Москвагийн киноны дээд сургуулийг төгсөөд ирэхэд аав ихэд баярлаж билээ.

-Нэг кино бүтээгээд хэдэн төгрөг авдаг байсан бол. Ер нь аавынхаа нөмөрт эрхэлж явсан дурсамж гэвэл барагдахгүй дээ?

-Чухам хэдэн төгрөг авдаг байсныг сайн мэдэхгүй байна.”Аав нь сайдын хэмжээний цалинтай хүн шүү” гэдэг байв. Тэгэхээр их л мөнгө авдаг байсан байх. Киноны мөнгө бид хэдийн хувцас хунар, хоол хүнсэнд л таардаг байсан биз ээ. Өнөөдөр манайх гурван хүүхдээ амьдралтай залгуулах гэж сандарч л байна.Тэгтэл ижий аав хоёр минь арван хэдэн хүүхдийг бүрэн бүтэн явуулах гэж бусдын хэлдгээр “хуруу хумсаа хуйхалж” байж өдий зэрэгт хүргэсэн нь мэдээж. 1970 онд “Үер”, “Өглөө”, “Тэмцэл” зэрэг шилдэг бүтээлүүдээрээ төрийн шагнал хүртсэн юм. Шагналынхаа мөнгөөр дэлгүүрээс хоёр гоё хивс аваад үүрээд ирж байсныг санаж байна. Харин идэх дуртай зүйлийнх нь нэг жимс байсан. Алимыг том томоор нь хазаж, амтархан иднэ. Их сайхан шүдтэй хүн байсан шүү дээ. Насан туршдаа тэрхүү сайхан шүдтэйгээ байсаар өнгөрсөн. Нэг удаа Ардчилсан Солонгос улс руу яваад ирэхдээ том авдраар дүүрэн алим авчирч, айл айл руу бид хэдээр тараалгаж байсан юм. Ээжтэй нийлэхээс өмнө гэр бүлтэй байсан юм билээ. Найман жил болоход хүүхэд гараагүй гэдэг. Тэгээд ээжтэй нийлээд би төржээ. Намайг анхны үр гээд амь шигээ л хайрладаг байв. Гэхдээ надад эрхлэх хугацаа бага олдсон. Араас олон дүү нар минь залгаж төрөөд.

-Хүүхдүүддээ хэр ширүүн ханддаг байв. Зураг авалтын үеэр нэртэй жүжигчид Жигжид гуайгаас айдаг байсан тухайгаа дурсдаг?

-Ээж минь 12 хүүхэд төрүүлснээс нэг дүү маань багадаа эндчихсэн. Бид арваннэгүүлээ өссөн дөө. Олуулаа өсөх бужигналдаад сайхан ч хоол унд, хувцас хунар нь дийлдэхгүй хэцүү. Аав үдэш хүүхдүүдийнхээ өрөөстэй гутлуудыг хараад нэг хэсэг шинжинэ. Тэр бол нэгд, хэн гэртээ байгаа, хэн эзгүй байгааг бүртгэж байгаа хэрэг. Энэ үед байгаагүй бол яггүй асуудалтай тулгардаг байв. Хоёрт, хэний гутал муу тослогдсоныг шалгаж байгаа хэрэг. Хэн нь заваан залхуугаа шалгуулчихна. Хамгийн гол нь хэний гутал муудсан, хэнд гутал авах шаардлагатайг үзэж байгаа хэрэг. Энэ үед гутал нь муудсан хүний нүүрэнд баясал тодорно шүү дээ. Аав ээжийг гэртээ байхад манайх нам гүм, эзэнгүй юм шиг байдагсан. Аав минь хатуудаа хатуу, зөөлөндөө зөөлөн хүн байсан. Өөрийнхөө зөв гэж бодож байгаа зүйл дээр хэнтэй ч хамаагүй маргана. Тийм шударга, зарчимч, аливаа зүйлийн үнэний талд зогсож чадаж байснаараа аав минь өөрийнхөө хүрэх ёстой өндөрлөгт хүрсэн гэж боддог. Гэхдээ аавд шударга бус зүйлийн өмнө сөхөрч байсан үе бий. Нэг удаа аав ээж хоёр аминчхан яриа өрнүүлж суусныг би чих тавин сонссон юм. Ээж “Чамайг шоронд хийчихгүй байгаа даа” гэхэд нь би ихэд гайхан цочиж билээ.

-Юунаас үүдэн тийм яриа гарав?

-Хожим ойлгох нь ээ, “Түмний нэг” киноны хоёрдугаар ангиас болсон юм билээ. Энэ тухай сэтгүүлч Д.Хатанбаатарын “Монгол киноны тэргүүн жанжин” номонд тодорхой бий. “Түмний нэг” киноны хоёрдугаар анги “Хүний мөр” гарсны дараа 1963 оны хоёрдугаар сарын 15-ны өдөр Намын төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ цуглан түүнийг уран бүтээлч нөхдийн нь хамт дуудан “Уран бүтээлдээ улс төрийн алдаа гаргасан тул арга хэмжээ авч, төлбөр төлүүлнэ” хэмээн түгшээж байжээ. Хуралдаан дээр үг хэлсэн дарга болгон аавын шинэ киног амьдралаас тасархай болсон, намын удирдах роль харагдахгүй байна, үндэсний үзлийг номлосон байна, “Нууц товчоо”-г харуулсан байна. Гол дүрийг гаднаас нь харахад Б.Ринченг санагдуулаад байна. Энэ киног ер нь ямар санаатай хийсэн юм гэцгээж байв гэнэ. Харин Цэдэнбал дарга дуугүй сууж байснаа “Жигжээд танайх хэдэн хүүхэдтэй болж байна” гээд зохиолоо өөрчлөх, дахиад батлуулах, хоёрдмол утгатай санааг цөмийг нь хасахыг үүрэгджээ. Аав энэ тухайгаа хэзээ хойно бидэнд цухас дурдахдаа “та нар минь л намайг аварсан шүү” гэдэг байлаа. Аливаад шударга, үнэнч байхыг өөрөөрөө үлгэрлэн алхам тутам сургаж байсан нь өнөө ч үр хүүхдүүдийнх нь ажил амьдралын мөрдлөг болж явна.

“БРИДЕРС КАП”-ИЙН
ТҮРҮҮ ХҮЛЭГ ДУНДЖААР 1-6 САЯ АМ.ДОЛЛАРЫН ШАГНАЛТАЙ

Монгол Улсын тод ман­лай
уяач Дагвадоржийн Ган­баатарын цэвэр англи цусны сартай хээр зүсмийн ажнай хүлэг
Америкт болох дэлхийн аваргын дэвжээнд тоосоо өргөх гэж байна. Тодруулбал энэ сарын
30, 31-нд Америкийн Кентаки мужийн Лэксинтон хотод морин урал­дааны дэлхийн аварга
шалгаруулах “Бридерс кап” тэмцээн болох юм. Наяад оны эхэн үеэс дэлхийн аваргын
уг тэмцээн АНУ-д зохиогдож ирсэн бөгөөд Францын Триумфальная Арка, Арабын
Дубайн цом, Австралийн Мельбурны цом, Америкийн Эпсомийн Дебри, Японы цом зэрэг
уралдаануудад бахдам амжилт гаргасан дэлхийн шилмэл хурдан хүлгүүд хурд хүч, ир
бяраа сорьдог ажээ.

Дээрх цомын тэмцээнүүдэд
түрүүлсэн моринд дунджаар 1-6 сая ам.долларын шагнал олгодог байна. Энэ нь өндөр
шагналд тооцогдох нь мэдээж. Мөн цэнгэлдэх хүрээлэнд морин уралдааныг үзэн сонирхож
буй бизнесмэн, тив, дэлхийн нөлөө бүхий эрхмүүд, моринд хорхойтой үзэгчид бооцоо
тавьж сэтгэ­лийн цэнгэл эдэлдгийг бид мэдэх юм. “Бридерс кап” морин уралдааны дэлхийн
аваргын дэвжээнд өмнө нь араб, будённый, тракен, ахал­тек, дон, кабардин,
орловын хатирч, англи-араб, англи-будённы, англи-кабардин, англи-крачеев,
англи-тракен, англи-терский үүлдрийн шил­мэл хүлгүүд шандсаа сорьж ирсэн түүхтэй
юм. Одоогоос гурван жилийн өмнөх намар “Бридерс кап” уралдаан АНУ-ын Калифорни
мужийн Санта Анита цэнгэлдэхэд болж байсан. Тэрхүү уралдаанд хурдан морь
сонирхогчдын хамгийн их хүсэн хүлээдэг таван сая долларын шагна­лын сантай классик
гараанд төдийлөн нэрд гараагүй Форт Ланед гэдэг америкийн халтар соёолон гараан
дээрээс өнгөлсөөр түрүү маг­найд хурдалж спортын нэвтрүүлгийн олон улсын сувгаар
хүн төрөлхтөнд хүрч байсан удаатай. Энэ удаагийн “Бридерс кап” тэмцээнд хоёр өдрийн
турш нийт 13 төрөлд ажнай хүлгүүд уралдах гэнэ. Нийт шагналын сан нь 26 сая ам.доллар
аж. Монгол Улсын нэрийн өмнөөс уралдаж байгаа тод манлай уяач Д.Ганбаатарын “Mongolian saturday” морины уралдах turf
sprint буюу богино зайн төрлийн шагналын сан нь нэг сая ам.доллар юм байна.

“МАКС” ГАНБААГИЙН
“Mongolian saturday” БУЮУ САРТАЙ ХЭЭР ТАВАН НАСТАЙ АДУУ

Д.Ганбаатар манлайн
дэлхийн дэвжээнд тоосоо өргөх гэж буй сартай хээр морь өнөө жил таван нас хүрч байгаа
аж. Уг ажнайг дааган настай байхад нь дэлхийд зартай “Keenland”-ын дуудлага худалдаанаас Монгол Улсын
тод манлай уяач, гавьяат малчин Д.Онон, алдарт уяач Э.Ганбат нар цаашид хурдлах
зартай хүлэг болно гэх эрмэлзлээр авч байсан гэдэг. Онон манлай монгол угшлын адуунаас
гадна цэвэр цусны эрлийз адууг хүртэл гарамгай таньдаг гэдгээ “Макс” Ганбаагийн
сарт хээр дээр нотолсон гэж хэлж болох юм. Биеийн хийц галбир сайтай, тухайлбал,
эрүү түүш урт, магнай тэнэгэр, дөрвөн мөч
тэгш, гол ясны бяртай гэх онцгой хурдан адуунд байх олон шинж зэрэг бүрдсэн хэмээх
яриа тухайн үед уяачдын дунд хөвөрч байв. “Америкийн уралдаануудад удахгүй Монголын
нэрийг гаргасан адуу дуурсагдана. Онон манлайгаар шинжүүлж Максын Ганбаа дэлхийн
баячууд үнэ хаялцдаг талбараас хурдын удмын адуу худалдаж авчээ. Дэлхийн зангарагтай эрчүүдтэй Монголын
уяачид эн зэрэгцэж эхэллээ” хэмээх жиг жуг дуулдаж л байсан. Д.Ганбаатар манлай
эртнээсээ л хурдан адууны үүлдэр угсааг сонирхож, төрсөн ах тод манлай уяач Цэрэнжигмэдийн
хамтаар Макс угшил гэдгийг бий болгохоор зорьсон. Түүний хүсэл мөрөөдөл ийнхүү эхнээсээ
биелж “Макс”-аар нь овоглосон, Монголын нэрийг дуурс­гасан ажнай хүлэг тив, дэлхийн
шилдгүүдтэй Америкийн хамгийн алдартай уралдаанд ийнхүү шандсаа сорих гэж байна.
“Mongolian saturday” хэмээх нэртэй сарт хээр морь өнөө жил арваад тэмцээнд уралдахдаа
хоёр удаа түрүү магнай болж, гурван удаа аман хүзүүнд давхиж, мөн хоёр удаа гурвалсан
амжилтаар “Бридерс кап”-ийн ойрын зайн төрөлд дэлхийн алтан тууртуудтай хүч үзэх
болзлыг хангасан байна.

“Mongolian
saturday” буюу сарт хээрийн албан ёсны хуудсанд ингэж бичсэн байна. Түүний эцэг
нь “any given saturday” аж. Үүнийг монголчилбол байдаг л нэгэн бямба гариг гэсэн
утгатай үг болно. Харин эх нь “miss hot salsa” гэж байгаа. Мөн л хошин маягаар монголчилбол
“Хатагтай, халуухан салса” гэж бууна. Тэгэхээр “Макс” Ганбаагийн сарт хээр халуухан
Салса “хатагтай”-гаас төрсөн, байдаг л нэгэн “бямба гариг”-ийн үр төл ажээ. Байдаг
л нэгэн бямбын үр төл ийнхүү “Монголын бямба” болж, Чингисийн удмынхны өмнөөс Америкийн
дэвжээнд шандсаа сорихоор болсон түүх энэ буюу.

“МАКС”-ЫН УГШЛЫН
АДУУНУУД ХЭРХЭН АМЖИЛТ ГАРГАВ

Шинэ монгол адуу
үүсэж хөгжихөд үлэмж хувь нэмрээ оруулж яваа ах дүү тод манлай уяачдыг бид
“Жигүүр хул”, “Асгат саарал”, “Зандан хүрэн”, “Дэлт хээр” зэрэг энэ цагийн
хурдан хүлгүүдээр нь мэднэ. “Макс”
угшлын бага насны адуунууд 2006 оны
“Тамирын хурд”-д онцгой амжилт гарган хээр даага, халтар шүдлэн, сартай зээрд
соёолонгууд тус тус түрүүлж байсан. Цэрэнжигмэд манлайн зээрд үрээ тэр жил Алтан-Овооны
тахилгад айрагдаж байсан удаатай. Шинэ монгол
адууны гол төлөөлөл болох уг зээрд үрээний эцэг
нь ОХУ-аас авчирсан Будённый азарга бөгөөд эх нь 2003 оны улсын их баяр
наадамд зургаагаар давхиж, Архангайн 80 жилийн ойн даншиг, 2004 онд болсон
“Монгол азарганы бооцоот уралдаан”-д тус тус түрүүлсэн алдарт Зандан хүрэн
азарганы дүү гүү юм. Зээрд үрээ ардын
хувьсгалын 88 жилийн ой төрийнхөө их баяр наадмын хязаалангийн уралдаанд аман хүзүүдэж , Ламын гэгээн
Лувсанданзанжанцангийн мэлмий гийсний 370 жилийн ойн Хангайн бүсийн даншиг
наадамд магнайдаа тоосгүй ирж олныг гайхшруулж байсан. Америкийн морин тойруулгын
шилдэг хүлгүүдийг нэг хэсэг Монгол Улсын тод манлай уяач Сумъяасүрэнгийн Ганхуяг
сойж байсан удаатай. Түүнийг эрлийз морьдын уяагаар гаршсан нэгэн гэдэг.

Тэрээр “Макс” үүлдрийн
шинэ монгол адууг бий болгоход хувь нэмрээ оруул­сан. Хоёр жилийн өмнө хурдан морьдын
дуудлага худалдаа зохион байгуулагдахад тод манлай уяач С.Ганхуяг өнөө жилийн дэлхийн
аваргын тэмцээн болох гэж байгаа АНУ-ын Кентаки мужийн дуудлага худалдаанаас авч
Монголд оруулж ирсэн цэвэр цусны англи үүлдрийн “Withheld” нэртэй гүүг зарахаар
болсон. Түүний санал болгосон гүү 35
мянган америк доллараар анх дуудуулж, моринд дуртай олны дунд шуугиан тарьж байсан
түүх бий. Гэвч Ганхуяг манлайн 35 мянган ам.долларын үнэтэй англи цусныг гүүг үнэ
цохиж авах хүн тухайн цагт гараагүй юм.

Монголын уяачид дундаас
олон улсад морь уях албан ёсны эрхийг Завхан аймгийн Тэлмэн сумын уугуул Монгол
Улсын алдарт уяач Энэбишийн Ганбат авсан байдаг. Тэрээр С.Ганхуяг манлайтай хамт
нэг хэсэг “Макс” Ганбаагийн морьдыг Америкт уяж байсан юм. Тэрээр “Дэлхий дээр
цэвэр цусны Англи адуу хамгийн хурдан байдаг. Энэ адууг хүн төрөлхтөн бий
болгоод 300 гаруй жил болж байна. Гэтэл монгол адуу хэдэн мянган жилийн
түүхтэй. Бид хурдан адууны удмын бичиг гаргамаар байна. Монгол хүмүүс бид
өөрсдийнхөө таван үеэ мэдэхгүй байхад англи адуу 20 үеийн удмын бичигтэй байна.
Цэвэр цусны англи адууг зөвхөн уралдуулах зорилгоор олон жилийн үржил селекцийн
нөр их хөдөлмөрийн үр дүнд гаргаж авсан. Уналга, ачлага, ан гөрөө, мал
хариулахад хэрэглэдэггүй, цэрэг дайны зориулалтгүй, махыг нь хүнсэнд
ашигладаггүй. Энэ адуу чухам ямархуу үнэ
цэнтэйг дараахь жишээ харуулна. Алдарт Нортерн Дансер азарга нэг сая долларын
ханштайгаар гүү гишгэдэг байсан. Монгол адуу 20-25 километрт 40км/цаг хурдтай
давхидаг бол шинэ монгол адуу 46 км/цаг хурдтай давхиж байна. Англи адуу 200
метрийн таранд 75 км/цаг хурдтай, 2400 метрийн уралдаанд 60 км/цаг хурдтай
давхидаг” хэмээн өгүүлж байсныг энд сонирхуулахад илүүдэхгүй биз ээ. Э.Ганбат уяач
албан ёсны эрхийнхээ дагуу эдүгээ Америкт ажиллаж амьдарч морин тойруулгын морьдыг
сойж байгаа билээ.

Өдгөө ерэн насны сүү­дэр зэрэгцэж буй Нацагийн Тарваа гуайтай ярилцлаа. Тэрээр спортын анхдагч эмч нарын нэгэн юм. Бүр тодруулбал, Монголд спор­тын эмнэлэг бай­гуу­­лагдахад даргаар нь ажил­­лаж байж. 1964 оны Токиогийн олимпод Монголын тамирчид анх оролцоход Тарваа гуай эмчээр явж байсан. Жаран найман оны Мехикогийн олимпод мөн л эмчээр явж Ж.Мөнхбат аваргыг мөнгөн медаль хүртэхэд гавьяа байгуулсан гэдэг. Хөнгөн атлетикийн анхны шигшээ багийн тамирчин, цанын спортын ууган мастеруудын нэгэн гээд түүний тухай өгүүлбэл барагдахгүй түүх хөврөх ажгуу.

-Монголд спортын эмнэлэг байгуулагдаж, биеийн тамирын эмч гэх алдрыг анхлан хүртсэн хүн бол та. Үүнээс улбаалаад тантай олон сэдвээр ярьж болно. Офицерийн сургуульд суралцаж байсан үеэс тань яриагаа эхэлье гэж бодлоо л доо?

-Өвгөн миний ажлын гараа бол яалт ч үгүй их жанжин Сүхбаатарын нэрэмжит Офицерийн сургуулиас эхэлсэн түүхтэй. Тэртээ дөчин гурван онд Офицерийн сургуулийн долдугаар ангид элсэн орж байлаа. Тус сургуулийн тавдугаар ангид хожим ардын уран зохиолч болсон Сэнгийн Эрдэнэ гэж хүү байлаа. Манай сургуулиас олон алдар суутнууд төрсөн юм. Ардын жүжигчин, хөгжмийн нэрт зүтгэлтэн П.Хаянхярваа байна. Мөн ардын эмч, хөдөлмөрийн баатар Ж.Хайрулла байна. Тэд надаас ганц нэг дүү хүмүүс л дээ. Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Гончигийн Бирваа манай сургуулийн хөгжмийн багш байлаа. Монголын анхны долоон генералын нэг Гончигийн Дагдан хурандаа цолтой захирал нь байлаа. Батлан хамгаалах яамны сайд байсан Монголын домог болсон генералуудын нэг Лувсангийн Моломжамц, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга байсан дэслэгч генерал Ч.Пүрэвдорж, хошууч генерал Донойн Бямбаа, Сэнгийн Гомбосүрэн, Гэндэнпил гээд аваргуудын салаан захирагч нь би байлаа. Домог болсон таван генералыг захирч явсан гэхээр сайхан санагддаг. Саяхан Молом (Моломжамц генералыг хэлж байна) бид хоёр эмнэлэгт хамт хэвтээд гарсан.

–Офицерийн сургуулийг Маршал Чойбалсан байгуулсан гэдэг. Та Мар­шалыг олонтаа харсан нь мэдээж. Танай сургуулиар ирж байсан уу?

-Тийм ээ, Маршал өөрөө байгуулсан сургууль юм. Анх Гандангийн тэнд дан цагаан байшинд байсан. Маршал өөрөө байгуулсан учир манай сургуулиар хааяа ирнэ. Сүх жанжны гэргий Янжмаа гуай мөн ирнэ. Залуу жанжин гэгддэг Жамьяангийн Лхагвасүрэн ирнэ. Энэ гурван хүн их ирдэг байсан. Сүхбаатар жанжны хүү Галсан нэг хэсэг манай сургуулийн захирал байлаа. Тэр үед Янжмаа гуай байнга ирдэг байсан. 1953 онд сургуулийн 10 жилийн ойгоор бид Маршалын өрөөнд очлоо. Тэр үед Засгийн газрын ордон одоогийн Боловсролын их сургуулийн байранд байсан санагдана. Маршалын өрөөнд орлоо. Хурлын өрөөнийх нь модон ширээнүүдийг улаан одончуу даавуугаар бүтээчихсэн харагдсан. Одоо эргээд санах нь ээ, Маршалын өрөө бусдаас онцгойрох зүйлгүй байсан. Сонсогч хүүхдүүдээ, өнөө хэдэн генерал, хожмын ардын цолтон, хөдөлмөрийн баатруудыг чинь би дагуулж орсон хэрэг л дээ. Тэднийгээ ахалж явсны хувьд Маршалын өмнө номхон зогсоод рапорт өглөө. Чойбалсан гуай товчхон үг хэлсэн. Түүнийг нь би хуучин монгол бичгээр тэр даруй нь буулгаж авсан юм. Маршалын хэлсэн, миний буулгаж авсан тэр үгийг манай сургууль үг, үсэг орхилгүй бичээд ханандаа хадчихсан, хүүхэд бүр цээжилж байсан юм даг. Ингэхэд би Маршалыг 1939 онд Дорноговь аймгийн бага сургуульд байхдаа харж байсан хүн.

–Тэр тухайгаа сонирхуу­лахгүй юу?

-Дорноговийн бага сургуульд Маршал зочилж очсон хэрэг. Урьд өмнө хараагүй гоё хар машинтай хүмүүс очлоо. Сурагч биднийг гэрээс гаргадаггүй. Хүүхдүүд болсон хойно сонирхож гэрийнхээ тотгоор өнөө хар машинтай хүмүүсийг сонирхон харж, Маршалыгаа анх гэрийн тотгоор шагайж харсан түүх тэр. Бүрээ дуугарсны дараа гарна шүү гээд сургуулийн захирал мэдэгдсэн байв. Удаа ч үгүй бүрээн дуу тасхийлээ. Бид ч гүйлдээд гарав. Маршал хүүхэд бүртэй дотночилж гар барьж байсан. Зүгээр гар бариад өнгөрөх биш хүүхдүүдийг нарийн гярхай харж, хувцас хунарыг нь ажиглаж байсан. Маршалын нүдэнд хэд хэдэн хүүхэд өртсөн юм. Тэдний эсгий гутал цоорч жийрэг нь цувсан байсныг Маршал анзаарч, сургуулийн захирлыг загналаа. Тэгээд Сүрэнжав гэдэг хүнд хандан гутал нь цоорхой хүүхдүүдийн тоо аваадах гэв. Өнөө Сүрэнжав нь нэг, хоёр гээд гараараа дохиод тоолж эхэлтэл Маршал “Чи ямар мал тоолж байгаа юу. Командалж зогсоогоод өөрсдөөр нь тоолуулаач” гэж сүрхий уурлаж билээ. Бидний зургийг Дэмбэрэл гэж алдартай кино оператор авч байсныг сүүлд мэдсээн. Тэр зураг кино хальсанд үлдсэн байдаг. Маршалын тухай түүхэн кино зураг гарахад дорно дахины нэртэй академич болсон Ишжамцын дүр сүрхий тод харагддаг юм. Хүү нь Сэргэлэн гээд Архивын газрын дарга байсныг хүмүүс мэднэ байх.

-1964 оны Токиогийн олимпод Монголын тамирчид анх оролцсон түүхтэй. Та тэрхүү багийн бүрэлдэхүүнд спортын эмчээр явж байсан гэдэг?

-Анагаахын сургууль одоогийн Их сургуулийн харьяа Хүн эмнэлгийн факультет гэж байхад нь би суралцаж байсан. Офицерийн сургуульд байж байгаад орсон учир хөгшин оюутан байсан. Манай ангиас хөдөлмөрийн баатар, ардын эмч Б.Жав тэргүүтэй Монголын анагаах ухааны нэртэй эмч нар төрсөн байдаг. Тус сургуулийн гуравдугаар ангид байхад Биеийн тамирын төв зөвлөлийн дарга Ядамсүрэн гэж хүн “Нөхөр минь чи спортын хүн. Спортын эмнэлгээр дагнан, сурч боловсрох хэрэгтэй байна” гээд юугаа ч мэдэхгүй оюутныг Москвад болсон дэлхийн биеийн тамирын эмч нарын курст улсын зардлаар явуулчихдаг юм.Ингээд тус курсыг төгсч ирээд биеийн тамирын төв зөвлөлд эмчээр ажилласан.

Токио, Мехико, Мюнхений гурван олимпод Монголын баг тамирчдын эмчээр ажиллах алтан хувь заяа надад тохиосон юм. Тэдгээрийг он дарааллаар нь ярина гэвэл урт түүх болно. Жаран дөрвөн оны Токиогийн олимпод манайх чөлөөт бөх, дугуйн спорт, хөнгөн атлетик, буудлага, гимнастик гэсэн төрлүүдээр оролцож байсан. Чөлөөт бөхөд Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Ө.Эрдэнэ-Очир, Ц.Санжаа, Д.Сэрээтэр, Ч.Дамдиншарав, Б.Сүхбаатар, Б.Санжаа нарын нэртэй тамирчид оролцож байсан. Тэдэнд би ойр зуурын эм тариа өгнө, иллэг массаж хийнэ. Бусад төрлийн тамирчдад ч ялгаагүй эрүүл мэндийн ямар үйлчилгээ хэрэгтэй байна, түүнийг нь хийнэ. Нэг инээдтэй гэмээр дурсамж хэлье л дээ.

–Тэгээч хө?

-Жаран найман оны Мехикогийн олимпийн үе. Тэр үед зөвлөлтийн мэргэжилтэн Богданов гэж эмч манай тамирчидтай хэсэг хугацаанд ажилласан юм. Мань нөхөр зөвлөлтөөс нэг ч эм тариатай ирээгүй. Харин гаднын үзэгдэж харагдаагүй витамины гоёмсог хайрцаг хэд хэдийг авчирсныг нь би мэднэ л дээ. Богданов надаас C витамин авч тэдгээр хайцагнуудад хувааж хийснээ “Гагарин сансарт нисэхдээ энэ эмийг ууж байсан юм гэдэг” гээд манай хэдэд өгдөг байгаа. Би ч учрыг нь мэдээд чимээгүй байлаа. Ингээд олимпод оролцохоор Мехикод ирчихлээ, Мөнхбат маргааш нь барилдах гээд байж байтал өнөө “Гагарины эм” нь алга болчихож. Бөөн уур бухимдал. Нэг нь хусчихгүй юу. Манай хүн чинь уурлахаараа хамар дээр нь хэд хэдэн атираа үүсээд сүртэй шүү дээ. Маргааш барилдана гэж байтал эм алга гээд сүйд. Тэгэхээр нь би Мөнхбатад “Богданов буцахдаа надад хэдийг үлдээсэн юм. Хэрэгтэй үед наад хэддээ өгөөрэй гэсэн юм” гээд C витаминаас хэдийг өгчихлөө. Ингээд Мөнхбат маань Америкийн алдарт бөх Пэкхэмийг ялж мөнгөн медалийн эзэн боллоо. Эх орондоо анхны мөнгөн медалийг авчирлаа гээд бид бөөн баяр хөөр болсон нь мэдээж. Барилдаан дууссаны дараа аварга хэлж байна. “Тарваа эмч ээ таны өгсөн эмийн хүчинд л яллаа шүү дээ” гэв. Сүүлд би Мөнхбатад учрыг нь хэлээд сүвээ рүүгээ нэг айхтар хатгуулсан даа.

–Сайнцог хурандаа нэгэнтээ “Монголын тамирчдаас хөнгөн атлетикийн Тарваа гуайг хайрлан хүндэтгэдэг. Энэ хүн миний хүүхэд ахуй цагийн шүтээн. 1958 онд 10 мянган метрийн холын зайн гүйлтэд түүний тогтоосон рекордыг наяад оны дунд үед л эвдсэн. Нэртэй тамирчнаас гадна спортын шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд их зүйл хийсэн гарамгай зүтгэлтэн” гэж хэлсэн нь бий. Тэгэхээр та олон хүний шүтээн болсон хүн. Цана, хөнгөн атлетикийн спортод үзүүлсэн амжилтаасаа дурдахгүй юу?

-Ерэн насны өндөрлөгт хүртлээ зүтгэхдээ спортоос бие, сэтгэл салгасангүй. Чөлөөт бөх, бокс, хөнгөн атлетик, цана, дугуй, гимнастикийн алтан үеийн тамирчид намайг багш аа, эмч ээ, зарим нь дасгалжуулагчаа гэдэг. Би чинь 1943 оноос хөнгөн атлетикаар хи­чээл­лэж эхэлсэн. Б.Даш, Ж.Гом­босүрэн, Л.Чимиддорж, Ч.Най­дан гээд нэртэй дасгал­жуулагчдын удирдлагад бэлтгэл сургуулилт хийдэг байв. Хөнгөн атлетикийн төрөлд 30 шахам удаа рекорд шинэчлэн тогтоосон. 1953 онд холын зайн 10 мянган метрийн төрөлд 31 минут гүйсэн амжилт үзүүлж, улсын рекордыг шинэчилсэн. Энэ амжилтыг 1983 он хүртэл Монголын шигшээгийн тамирчид эвдээгүй юм. Харин Сэрээтэр гэж хүн 30 минут болгож эвдсэн бол сүүлд Сэр-Од гавьяат маань 29 минут болгож дэлхийн жишигт хүргэсэн. Хөнгөний анхны шигшээ багт дархан аварга Ш.Батсуурь, хурц арслан Ц.Бадамсэрээжид нар байсан. Шидэлтийн тамирчид юм. 1948-1962 он хүртэл цанын спортод тасралтгүй амжилт үзүүлсэн. Ууган мастеруудын нэг л дээ. Зундаа хөнгөнөөр гүйгээд намрын улиралд дугуй, өвөл цана, бусад үед нь гимнастикаар хичээллээд жилийн дөрвөн улиралд өөрийгөө сорино. Түүний буян юм байлгүй, ерэн настай надад өвдөх өвчин гэж алга. Одоо мөн ялгаагүй жуулчидтай дугуй болон мотоциклийн аялал хийгээд явж байна.

–Монголын дугуйчид Бээжинд анх очиж Майн баярын жагсаалд ороход та явсан түүхтэй?

-200 гаруй хүн явна гэж өргөдөл гаргаснаас 12 хүн явж байлаа.Төв хорооны орчуулагч Тэшээжалбуу, Лувсанчүлтэм, Дотоод явдлын яамны Бат-Очир гээд албаны хүмүүс байсан. 1953 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд Улаанбаатар хотоос хөдөлсөн юм. Хоолтын давааны наахна хоноглолоо. Тэгтэл шөнөдөө битүү цас дараад хонодог байгаа. Босоо орхисон дугуйнууд бүгд унаад зөвхөн бариул нь харагдаж байж билээ. Буцъя гэхэд буцаж болохгүй. Биеийн тамир спортын хорооны дарга Жигмэддорж машинтай араас давхиж очин яв гэсэн тушаал өгсөн. Хоол хүнс ачсан ГАЗ-53 машин биднийг дагана. Монгол Хятадын хооронд биеийн тамирын найрамдалт харилцаа тогтоосны анхны уулзалт тэр юм. Хятадын Соёлын хувьсгал гараагүй байсан үе шүү дээ. Замын-Үүдийн хил дээр хүрээд очлоо. Хилийн баганын наана Монголын нутагт ганцхан бор гэр бөөвийтөл байж байна. Харин хилийн цаана эмнэлгийн тэрэг, усны машин гээд арав гаруй машин эгнээд зогсож байна. Хуучин манай нутагт байсан Цагаан-Овооны сүмийн үүдэнд хятадууд биднийг найрсгаар угтсан. Цагаан хэрэм, Жанчхүүгийн давааг тэгж л дугуйгаар давж байлаа. Майн баяраар Хятадын төв талбайд бид дугуйтайгаа жагссан. Монголын дугуйчид жагсаалд оролцож байна гэж зарлахад Мао Зедун дарга бидэн рүү гараараа даллаад элгэмсгээр мэндчилж байлаа. Мөн далан зургаан оны өвөл Хиагтаас Улаанбаатар руу цанаар явж байсан түүх ч бий. Энэ мэт Монголын спортын хөгжил дэвшлийн замд олон түүхийн гэрч болж дээ, өвгөн ах нь.