Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Улаанбаатар хотын танхимын Гүйцэтгэх захирал, UFC группийн Ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй ярилцлаа. Тэрээр 2015 оны “Монголын шилдэг эдийн засагч”-аар шалгарч байсан билээ.

-“Улаанбаатар худалдан авалт-2016” бизнес чуулга уулзалт энэ сарын 20-ны өдөр болно. Уг чуулганы үр дүн, онцлогийн талаар яриагаа эхэлбэл ямар вэ?

-Өнгөрөгч онд анх удаа “Улаанбаатар хотын форум”-ыг зохион байгууллаа. Уг форум ерөнхийдөө тунхгийн шинж чанартай болсон. Үндсэндээ 2030 он хүртэл Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх төлөвлөгөө, хөгжлийн стратегитай уялдуулж, хөрөнгө оруулалтыг аль салбарт хэрхэн оновчтойгоор хийх вэ гэдгийг ярилцаж хөгжлийн төлөөх тунхаг бичигт гарын үсэг зурсан.

Мөн хот юунд хөрөнгө оруулалт, худалдан авалт хийхээ анх удаа иргэддээ, бизнесийнхэнд ил тод зарласан.Тодруулж хэлбэл, төрийн байгууллага анх удаа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ худалдан авалтаа бизнес эрхлэгчдэд танилцуулаад, бизнес эрхлэгчид нь салбар чиглэлийнхээ дагуу сонирхож ойлголтынхоо зөрүүг нэгтгэж чадсан. Үүгээрээ “Улаанбаатар хотын форум” үнэ цэнтэй болсон гэж боддог. Харин “Улаанбаатар худалдан авалт-2016” нэрийн дор зохион байгуулагдаж буй энэ удаагийн бизнес чуулга уулзалтаар хотын удирдлагууд, бизнес эрхлэгчид 2016 онд ямар худалдан авалт хийж, аль салбарт хөрөнгө оруулалт хийх вэ гэдгээ тодорхой ярилцана. Сүүлийн хоёр жилд эдийн засаг саарсантай холбоотойгоор хувийн хэвшлийнхний хотод хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөрүүд зогсонги байдалд орсон. Хотын хөгжил, эдийн засгийн идэвхижилтэд мэдээж хувийн хэвшлийн санаачилга, хөрөнгө оруулалт чухал.Тиймээс хувийн хэвшлийн санаачилга аль салбарт чухал байна, хууль эрх зүйн хүрээнд хот хэрхэн дэмжих боломжтойг форумын хүрээнд ярина. Бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалж, бизнес эрхлэх орчинг тогтвортой, итгэл үнэмшилтэй болгох зорилгоор Улаанбаатар хотын танхимыг байгуулсан. Улаанбаатар хот өнөөдөр нэг сая 300 гаруй мянган хүн амтай байна. Ийм хүн амтай хот бол дэлхийд том хотод тооцогддог. Машины түгжрэл, утаа, сургууль, цэцэрлэгийн асуудлууд Улаанбаатар хотыг том хот гэдгийг нь батлаад өгч буй хэрэг. Ийм хот маань стратеги төлөвлөлт болоод бодлогын хувьд зөв байх хэрэгтэй байна.

–Улаанбаатар хот анх удаа худалдан авалтаа бизнес эрхлэгчдэдээ ил тод зарлана гэдэг зөв зүйтэй алхам гэдэг нь хэнд ч тодорхой. Хөрөнгө оруулалтын асуудал нь шийдэгдээд эхэлбэл бүх зүйл хөдөлгөөнд ороод, түүний нөлөөгөөр эдийн засаг эрчимжиж эхлэх нь мэдээж. Ингэхэд яг ямар ямар асуудал дээр хөрөнгө оруулалт, худалдан авалт яригдах бол.Тэр тухай тодруулахгүй юу?

-Улаанбаатар хотод тулгамдсан асуудал олон байна. Бүгд л хурцаар тавигдаж байна. Идэр есийн жавар тачигнаж байгаа энэ цаг үед эрчим хүчний болоод цахилгаан дулаан нэн тулгамдсан асуудал мөн. Сүүлийн жилүүдэд тавдугаар цахилгаан станцын тухай яригдлаа. Засгийн газрын хэмжээнд яригдаад байгаа боловч үндсэн хэрэглэгч нь Улаанбаатар хот юм. Гэхдээ хуучны сэтгэлгээгээр цахилгаан станцаа хот хөрөнгөө гаргаад барих асуудал биш шүү дээ. Хууль эрх зүйн үндсийг нь тогтвортой болгож,ур хугацааны гэрээгээр гадны хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй. Тэгээд түүнийгээ хууль ёсоор хамгаална гэдгээ зарлах учиртай юм. Гэвч төрийн ажил урагшилдаггүй өнөө л зарчмаар ажил хүлээгдээд л байна. Эхний гэрээ зурагдаж бүтээн байгуулалтын ажил эхлэхээр хүлээгдэж байтал гэв гэнэт “За одоо танай компанитай ажиллахаа болилоо, гэрээгээ цуцаллаа. Бид дараагийн компанийг сонгохоор болсон” гээд хэлдэг. Төрийн ажил ийм хулхины, тоглоомны байж болохгүй. Хөрөнгө оруулалт гэдэг 20, 30 жилээс дээш хугацаагаар яригддаг зүйл. Өнөөдөр мөнгө хийгээд маргааш нь ашиг олж авах тухай асуудал биш юм. Ард иргэдэд яалт ч үгүй ая тухыг хангасан тохилог, дулаан орон сууцны асуудал шаардагдаж байгаа нь мэдээж. Гадаа хасах 30, 40 хэм хүртэл хүйтэрч буй бодит нөхцөлд нүүрсээ түлээд монгол гэр, модон байшиндаа амьдарч, утаан дунд байна гэдэг үнэндээ аймшигтай байна. Өөр арга зам ч одоохондоо алга. Улаанбаатарын гэр хорооллыг цахилгаанаар халаах боломж нөхцөл өнөөдөр алга.Тэгэхээр бид яаж хямд үнэтэй орон сууцаар иргэдээ хангах вэ гэдгийг бодох, тооцоолох хэрэгтэй. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэдэг зөв санаа. Эдийн засаг унаад буй учир түүнээ дагаад худалдан авах чадамж буурч, хөрөнгө оруулалт буурсан түвэгтэй байдалд ороод байна. Хотын төвлөрлийг сааруулах “Шинэ Улаанбаатар” төсөл яригдаж байгаа. За тэгээд агаарын болоод хөрсний бохирдлын асуудал, нийтийн тээвэр гээд хурцаар тавигдаагүй асуудал гэж алга. Төв цэвэрлэх байгууламжийн даац хэдийнэ хэтэрснийг иргэд мэдэж байгаа. 500-600 мянган хүн амтай хотод төлөвлөгдсөн хүчин чадал нэг сая 300 гаруй мянган хүний буюу бараг гурав дахин хэтэрсэн даацыг яаж дийлэх билээ. Ар араасаа шилээ дараад хүлээгдэж байгаа их хотын энэ бүх асуудлыг “Улаанбаатарын худалдан авалт-2016” чуулганаар авч хэлэлцэн, гарах үр дүнг нь ярилцана. Хот урт хугацааны гэрээ хэлцэл хийгээд хэлсэн үгэндээ эзэн байж чадах юм бол хувийн хэвшлийнхэн хөрөнгө оруулалтыг нь шийдчихэж болно гэж үзэж байгаа.

–Улаанбаатар хотын худалдааны танхим байгуулагдсанаас хойш эдийн засагт хэрхэн эргэлт гарсан бол. Бизнес эрхлэгчид бол сэтгэл нааштай байгаа нь хэвлэл мэдээлэлд өгсөн ярилцлага зэргээс харагдаж байна. Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн танхим сүүлдээ монополь эрхтэй байгууллага болоод төр засагтай уялдаатай ажиллаж эхэлснийг та хэлж байсан. Хотын танхимаас гадна Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорацийг байгуулсан. Хөгжил дэвшлийн уялдаа холбоотой байх нь мэдээж?

-Дэлхийн ихэнх хот худалдааны танхимтай. Тэр танхим нь бизнес эрхлэгчдийг төлөөлж, эрх ашгийг нь хамгаалж чаддаг. Ер нь Монгол ирээдүйд хэр хөгжилтэй улс байх нь Улаанбаатарт бизнесийн орчин ямар байгаагаас хамаарна.Тодруулж хэлбэл Улаанбаатар хотын бизнес, хөрөнгө оруулалтын орчин Монголын хөгжлийн гол цэг юм. Улаанбаатарын худалдааны танхим байгуулагдсан гол шалтгаан энэ байсан. Харин бидний дараагийн хийх ёстой чухал ажил бол хөгжлийн корпораци байгуулах байсан. Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорацийг оны өмнөхөн байгуулсан. Эдийн засгаа дэмжсэн, зах зээлээ зөв харж дүгнэсэн, ард иргэдийнхээ суурь хэрэглээг зөв тооцсон тийм чиглэлд хөрөнгө оруулна гэсэн үг. Өмнө нь Улаанбаатар хотын хөрөнгө оруулалт улс төрийн нөлөөгөөр, хэн нэгэн эрх мэдэлтний шийдвэрээр явдаг байсан. Тэгвэл хөгжлийн корпорацийн шийдвэрүүд илүү судалгаатай, үндэслэлтэй болоод хувирчихаж байгаа юм. Нөгөө талаас мэргэжлийн холбоод болон хувийн хэвшилтэйгээ уялдаатай болоод ирж байна. Хот дангаараа хөрөнгө хөөцөлдөөд байх биш. Хувийн хэвшил хөрөнгө оруулж ирээд хот түүнд нь баталгаа гаргаж өгөөд, цаашид хамтарч ажиллах ийм л корпорацийг байгуулаад байна. Төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэдэг чинь одоо харин сонгодог утгаараа ажиллаж эхэлж байна. Гол нь урт хугацаанд ажиллуулах хэрэгтэй.

Мөн Улаанбаатар хот өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн жишиг юу вэ гэхээр аливаа бизнес гэдэг олон талын итгэлцэл, ойлголцол дээр явдаг. Үл ойлголцлын зөрүүнээс бизнесийн маргаан гардаг. Энэхүү маргаан бүгд шүүхээр шийдэгдэнэ. Төртэйгээ шүүхдэлцэнэ гэдэг хувийн хэвшлийнхэнд юу болох билээ. Хүнд зүйлтэй тулгарах нь ойлгомжтой. Арбитраар шийдүүлье гэхээр хэн нэгэн албан тушаалтан, хувь хүний нөлөөлөл дор явдаг болчихсон. Ийм байж болохгүй нь гээд олон улсын стандартад нийцсэн Улаанбаатарын арбитртай болсон. Ер нь тухайн улсын арбитр гэхээс илүүтэйгээр хотынх нь арбитр хүчтэй үйл ажиллагаа явуулдаг жишиг дэлхий дахинд байдаг. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалж буй хэрэг. Би төрөөс ажил аваад маргаан үүсвэл одоогийн мөрдөгдөж байгаа хуулиар дараа нь тендерт оролцох эрхгүй болох ч юм уу, бизнес эрхлэгчдэд халтай тийм зүйлүүдтэй тулгарна. Тиймээс тэр бүр хувийн хэвшлийнхэн төртэйгөө шүүхдээд байж чаддаггүй. Харин арбитраар шийдээд эхлэхээр маш хурдан шуурхай, дээрээс нь үнэн зөв шийднэ. Эдийн засгийн харилцааг ойлгоно. Өнөөдөр шүүх дээр эдийн засгийн харилцааг ойлгохгүй тийм тохиолдол олон байгаа. Шүүгч эдийн засгийн зүйлийг ойлгодоггүйн улмаас Захиргааны аргаар шийддэг. Одоо тэгвэл үүнийг олон улсын жишиг стандартад нийцүүлэн хотын арбитр хийдэг боллоо. Нийтдээ 30 гаруй арбитртай болсон. Гадны туршлагатай хүмүүсээр багийнхаа 30 гаруй хувийг бүрдүүлсэн. Ингээд хууль эрх зүйн орчноо суурийг нь зөв тавиад эхэллээ. Хувийн хэвшлийнхэн одоо илүү санаачилгатай байх хэрэгтэй байна.

–Таны хувьд хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдээрээ ажил хийлгэж, хот өөрөө сайн менежерийн үүрэг гүйцэтгэх ёстой гэж үздэг. Тийм л зарчим барьдаг. Өнөөдөр Улаанбаатар хот менежерийн үүргээ хэрхэн гүйцэтгэж байна вэ?

-Миний баримталдаг зарчим бол тэр л дээ. Хот бодлогын хувьд зөв байх ёстой. Харин хийж хэрэгжүүлэх ажлыг нь хувийн хэвшил хууль журмын дагуу чанартай гүйцэтгэх учиртай. Түүнээс Бат-Үүл дарга хүрз бариад шуудуу ухаад, барилга бариад явах асуудал биш байхгүй юу. Хотын удирдлагууд үүнийг маш сайн ойлгож байгаа. 2030 онд ямар байх төлөвлөгөөгөө нарийн нягт боловсруулж, тодорхой төлөвлөлт, зорилго чиглэлтэй байж түүндээ хувийн хэвшлийн тусламжтайгаар хамтарч хүрэх тухай ярилцаж эхэлсэн нь туйлын сайн хэрэг. Хувийн хэвшил үүнд нийцүүлж хамтарч ажиллаж байна, ашиг орлоготой байна гэдэг хотын иргэд буюу сонгогчид бүгд ажилтай, орлоготой байна гэсэн үг. Хот өөрөө нэг сая 300 мянган хүнээ ажлын байраар хангаад цалин хөлс өгөөд байх тийм боломж нөхцөл байхгүй. Хувийн хэвшлийг дэмжиж байж нийгмийн бусад олон асуудлаа шийднэ.

Энд би хувийн хэвшлийн болоод төрийн зааг ялгааны тухай тодорхой хэлье. Ард иргэдээ эрүүл аюулгүй орчинд амьдруулах, сурч боловсрох эрхээр нь хангах, эх орныхоо хил хязгаарыг бүрэн бүтэн байлгах зэрэг нь төрийн үндсэн үүрэг юм. Бизнесийн байгууллага болохоор өөр. Иргэд буюу хэрэглэгчид юу хүсч байна, түүнд нь таарсан бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлэх замаар ашиг орлоготой ажиллахыг эрмэлзэнэ. Мэдээж олсон ашгаараа дараа дараагийнхаа хөрөнгө оруулалтыг шийдэж явах ийм зарчимтай. Хувийн хэвшлийнхэнд шийдэж чадахгүй асуудал гэж бий. Тухайлбал, хотын ерөнхий дэд бүтцийг аль нэгэн компани дур мэдэн шийдэх боломжгүй. Хууль эрх зүйн талаасаа тийм үндэслэл байхгүй. Ийм ийм нарийн асуудлууд дээр төр хувийн хэвшилтэй хамтрах замаар шийддэг. Гэтэл Монголын төр өнөөдөр хувийн хэвшлийн хийх ажлыг хийчих гээд, ерөөс бүгдийг л хийнэ гэж эзэрхийлэн хандаж байгаа нь харамсалтай. Социализмын үед бол төр бүгдийг нь өөрөө хийдэг байсан. Энэ нь маш буруу юм гэдгийг ерэн онд бид нийтээр ойлгосон биз дээ. Гэтэл дахиад тэр рүүгээ зүтгээд байна. Би бодохдоо төр барьж байгаа хүмүүс маань тэр үеийн боловсрол, цаанаасаа өгсөн өгөгдлийнхөө дагуу зөв гэж үзээд байна л даа. Хичнээн ардчилагч гэж нэрлэх боловч буруу яваад байна.

Уул уурхайн компанийг төр өөртөө аваад хэн нэгний өмнөөс ажиллаад ашиг олж, түүнийг хуваарилах тухай яриад байгаа. Энэ бол хамгийн буруу жишиг юм.

Бизнес хийнэ гэдэг цаанаа асар их эрсдэлтэй байдаг. Тэрхүү эрсдэл, хариуцлагыг бизнес эрхлэгчид өөрсдөө хүлээдэг. Өмнөөс нь хэн нэгэн нөхөхгүй. Хэрвээ төр бизнес хийгээд алдагдалд орвол түүнийг юугаар нөхөх юм бэ.

–Ард иргэдийн татварын орлого, эсвэл зээлээр нөхөж таарах байх даа?

-Тэгэхээр энэ буруу жишиг гэдэг нь тодорхой харагдаад байгаа биз. Оролцох оролцохгүй хүрээ хязгаараа сайтар тогтоох хэрэгтэй. Үүнийг эрх баригчид огтоос ойлгохгүй байна. Та нар зүгээр сууж бай, бид бизнес хийгээд ашиг орлого олоод “Эрдэнийн хувь” тараагаад өгье гэх юм. Ажил хийж амжилтад хүрэх гэсэн олны хүсэл тэмүүлэл, эрмэлзэл, санал санаачилга тэр бүгдийг Монголын төр ийнхүү тас цохиж байна. Төр бол хамгийн муу менежер гэдгийг бид бүгд мэдэж байгаа. Аль ч салбарт сайд дарга нар улс төрийн томилгоогоор очдогийг бид мэднэ.Тийм нөхөд нэгд мэргэжлийн бус байдаг. Хоёрт, салбараа мэддэггүй. Монголын төрийн энэ байдлыг энгийнээр тайлбарлаж, айл өрхийн амьдралаар жишээ авъя. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй. Хүүхдүүддээ би “Та нар юу ч битгий хий, битгий сур.Аав ээж хоёр нь ажиллаад та нарыг тэжээнэ” гэж хэлье. Тэр өрх айл арван жилийн дараа, хорин жилийн дараа юу болох вэ. Ингэж өөрсдийнхөө үр хүүхдийг амьд үхдэл болгодог төр гэж байж болох уу. Бизнес эрхлэгчид гэдэг Монголын төр хэмээх их айлын хүүхдийнх нь нэг хэсэг мөн биз дээ. Гэтэл хүүхдүүдээ ашиг орлоготой ажиллаж, амжилт үзүүлэхэд дургүйцдэг, боловсрол эзэмшээд сайн сайхан явахад нь уурлаж ад үздэг аав ээж байдаг бил үү. Хувийн хэвшлийнхэн гадна, дотнын олон түнштэй болоод бизнес хийгээд гэр орноо аятайхан аваад явъя гэхээр уурлаад байх юм. Энэ байдлыг нь өөгшүүлээд, зөв гэж хэлж байгаа боловсролтой хүмүүс байна. Үүнд би их бухимддаг. Тэгэхээр нийгмийн сэтгэлзүйн инженерчлэл хийж, ийм зүйлийг бид өөрчлөх цаг болжээ. Ажиллаж, зүтгэж чин шударгаар хөдөлмөрлөсөн хүн амьдарна. Ажиллах дургүй залхуу нэг нь гудмандаа байна л биз. Түүний өмнөөс төр мөнгө барьж, ажилласан нэгнийх нь хөлсний хүчийг тэнцүү хуваах гэж гүйх хэрэггүй л байхгүй юу. Одоо бол сонгуулийн жил гээд улстөрчид бидон саваа бариад гүйж байна.Энэ байдал цаашид бүр чиг даамжрах нь мэдээж. Чи эрх баригч нөхрөөс бидон аваад сонголтоо хийсэн бол дараа нь гоншгонох хэрэггүй. Тэр бол чиний л сонголт.

–Нийгэм хямралтай байна гэж байна. Үнэхээр хямарч байх шиг байна. Гэхдээ энэ бүгдийг зүрхнийхээ цохилтоор гэдэг шиг хамгийн түрүүнд мэдэрдэг хүмүүс бол баялаг бүтээгч, үнэт капитал бий болгогч та бүхэн. Нийгэм үнэхээр хямралтай байна уу. Үүнд ямар хариулт өгөх вэ?

-Орчин тодорхойгүй болохоор нийгэм хямралтай болдог. Хүн эргэн тойрондоо юу болоод байгааг ойлгохоо байгаад ирэхээр бухимддаг, хямардаг. Орчны өгөгдөл чинь тодорхой байх юм бол хувь хүний гаргах үйлдэл тодорхой. Хямраад байх шаардлагагүй. Монголд макро болоод микро орчны хүчин зүйл аль нь ч ойлгомжгүй байна. Та өглөө тогтмол суудаг автобусанд суугаад ажилдаа саадгүй очдог бол танд бухимдах зүйл гарахгүй. Гэтэл автобус чинь ирэхгүй, эсвэл чиглэл нь гэнэт өөрчлөгдөх юм уу, өөрөөс тань хамааралгүй зүйлүүд гараад ажлаасаа хоцроод эхэлбэл уур бухимдал төрнө биз дээ. Монголын нийгэм яг л ийм болчихоод байна. “Монгол Улс маань, нийслэл хот маань маргааш тийм байна” гээд хэлчих нэг ч эдийн засагч, судлаач байхгүй.Хэт тогтворгүй энэ нөхцөлд бид маргаашаа харж чадах боломжгүй болсон. Үүний гол гогцоо бол улс төр. Улс төрийн шийдвэрүүд, намуудын асуудал хэрээс хэтэрч байна. Арай дэндүү дураараа байна. Нэг улстөрч гарч ирээд нэг юм ярихад нийгэмд ямар сөрөг байдлыг бий болгож байна вэ. Монголын нийгмийг хэн ч удирдаж, яаж ч эргүүлж болохоор байгаа нь эмгэнэл. Эрх баригчдын нөлөөг яаж багасгах вэ гэж бодоход хүртэл хүргэж байна шүү дээ. Уул нь бид чинь нийлээд нэг зүг рүү явах учиртай. Нэг зүг рүү хараад хөдөлсөн бол яадах нь ээ, урагшилна биз дээ. Тэгвэл арав нь урагшаа зүтгээд, 20 нь хойшоо зүтгээд, бас нэг хэсэг нь хажуу тийшээ зүтгээд байхаар зүгээр л энерги, эрч хүч, тамираа барчихаж байгаа юм. Хүн бүрийн итгэл үнэмшлийг барж байна. За тэгээд хөрөнгө мөнгөө барж дууссан. Ийм ойлгомжгүй нөхцөл байдал хүн бүхнийг стресст оруулаад нийгмийг бухимдуулаад хямраачихаж байна. Өнөөдөр Монголд оюун санааны удирдагч гэж алга. Уриалан манлайлагч алга. Миний бие шилдэг эдийн засагч болоод лекц уншихдаа хэлж байсан. Улс орныг нэг л хүн, нэг удирдагч л хөгжүүлдэг гэж.

Таван жилийн дараа Монгол хаана байхыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Хаашаа харах гээд байгаагаа мэдэхгүй байна. Уулынхаа оройг хаана байгааг мэдэхгүй хэрнээ зүтгээд байгаа хүн шиг болчихжээ. Гэхдээ буугаад байна уу, өгсөөд байна уу гэдгээ ч мэдэхгүй.

–Энэ бүх байдал төрийн ямар алдаанаас болов гэж та харж байна?

-Төр үүргээ буруу ухамсарлаад хувийн хэвшилтэйгээ өрсөлдөөд эхэлчихсэн. Жишээ нь төрийн орон сууцны корпораци байгуулаад яг адилхан бизнестэй өрсөлдсөн. Ингэж төр өөрийгөө санхүүжүүлээд зүтгэж байна. Хувийн хэвшлийнхэн хажууд нь өөрсдийнхөө хөрөнгөөр өөрсдөө барилгаа барьж байна. Төрийн компани дампуурвал хэн хариуцлагыг нь хүлээх юм. Төр хүлээнэ. Төр гэдэг чинь юу юм, эцсийн эцэст ард түмэн л байхгүй юу. Хувийн хэвшил бол өөрөө хүлээнэ. Төр ашиг олох субьект биш. Харин хувийн хэвшлийнхэндээ өгч түүнээс орсон татвар мөнгөөр бусад нийгмийн олон асуудлаа шийддэг тийм зүйл. Энэ хүндрэлээс хүмүүс нэг л зүйлийг ойлгоосой гэж хүсч байна. Хүмүүс байх ёстой газраа очоосой. Үндсэн үүрэг хариуцлагаа тал талдаа ухамсарлаасай. Улстөрчид нь улс төрийн шийдвэрээ гаргаад явдаг, баялаг бүтээгчид нь тодорхой хэвийн нөхцөлд ажлаа хийгээд, ажилчид нь ажлын байртайгаа л байгаасай гэж хүсэх минь.

Энэ үдэш та бүхэндээ онгод хийморьтой, цог золбоот яруу найрагчийн ярилцлагыг архиваа уудлан эргэн хүргэж байна.

Б.Лхагвасүрэн “Ижийтэйгээ байхад баян байсан” шүлгээрээ “Болор цом” хүртсэн жил. П.Бадарч, О.Дашбалбар, Б.Лхагвасүрэн, Ц.Бавуудорж, Б.Ичинхорлоо нар айргийн тавд үлдээд байгаа нь. 1999 он

Монгол Улсын тө­рийн соёрхолт яруу най­­рагч Цогдоржийн Ба­вуу­доржтой ярил­ца­хаар гэрийг нь зорилоо. Эр­хэм найрагчийнд зоч­ло­хуйд төрийн соёрх­лын алтан соёмбо энгэрт нь гялалзсан хүрэн кос­тюм хойм­рынх нь мо­дон сандал дээр тохоо­той байгаа нь юуны түрүүнд харц булааж байлаа. Цагаан сар мэт тавгийн идээ засаад, айраг сөгнөн төрийн шаг­налыг гэр бүлийн­хээ хэмжээнд тийм нэг утга төгөл­дөр тэм­дэг­лэж буй нь илт. Най­рагчийн гар утас энэ хэд хоног ёстой л улайсч байх шиг байна. “Найрагч нөхөд, эрдэмт мэргэн ах нар минь бүгд л ярьж баяр хүргэж байна. Хөдөө суугаа найрагчид минь аймгийнхаа утга зохио­лын нэгдлээс гээд ярих нь сайхан байна шүү” гэж байсан. Тэр зуурт Бавуу найраг­чийн ижий нь ирж хүү­гийнхээ тө­рийн хиш­гээс хуваал­цан, алтан соёмбот тэмдгээс нь адис авсан юм аа. “Хоёр хөг­шин минь их л баяр­лаж байна даа. Гэхдээ энэ шагналын нарийн утга учрыг сайн ойл­гох­гүй байх шиг. Гавьяатаас том шаг­нал гэлүү гээд гайхаад байх юм” хэ­мээн аядуу зөөлнөөр өгүүлээд инээм­сэглэж байлаа. Тухайн агшинд эл найраг­чийн

“Борлог үүлс шуур­галаад ирэхээр

Бодлын минь энүү­хэнд миний л ижий

Тэрлэг дээлтэй жиндээд ирэхээр

Тэнгэрийн энүүхэнд миний л ижий…” гэх шүлгийнх нь садарсан цагаан аялгуу санаанд бууж, “Намрын цагаан сарны дор” хэмээх олон сайхан бүтээлээ ижий­дээ зориулсныг эргэ­цүү­лэв. Найраг­чийн дүү Рэнцэнбавуу ижийнхээ хамт ирсэн юм. Авьяас билэгт дархчуудын нэг тэрээр ахынхаа “Мон­голын их амар амгалан” шүлгийг есөн эрдэнээр ганцхан хувь бүтээж Үндэсний төв номын санд хадгалуулж бай­сан түүхтэй. Ахтай­гаа тун чиг адилхан бас л нэг бавайсан нө­хөр байна. Ингээд эрхэм найрагчтай найз нөхөд болоод радио­гийнх нь хамт олон ир­чихсэн үндсэндээ зочдод да­руул­­чихсан байх ахуйд хөөрөлд­сөнөө хүргэе.

А.Эрдэнэ-Очир андтайгаа Равжаа хутагтын нутагт

–Утга зохиол болоод оюун санаа, хэл соёлын хүрээнд нэгэн сайхан баяр тохиосон нь таны бүтээлүүдэд Монголын төр шаг­налаа хүртээ­сэн явдал боллоо. Хүмүүс ихэд баярлаж байна. Энэ өндөр шаг­налыг хүртэнэ гэдгээ та хэдийд мэдсэн бэ?

-Уран бүтээлч
бид бүхэн тэн­гэрийн хишиг
гэж аливааг бэлгэшээн боддог.

Түүн лүгээ адил Монголын төр дээдийн хишиг буян, хайр ивээлээ надад өглөө. Миний хувьд их л гэнэтийн зүйл боллоо доо. Улс тунхагласны баярын өглөө уг мэдээг дуулгаж Ерөнхий­лөгчийн Тамгын газраас ярихад нь гайхах, эргэлзэх, балмагдах бүгд л зэрэгцээд явчихсан. Итгэж өгөхгүй байгаа юм. “Энэ чинь одоо юу болоод байна аа” гэж хэсэг сууж ганцаараа бодлоо. Тэгээд бүтээл туурвилын минь буян юм даа хэмээн өөрийн эрхгүй л баяр төрөөд явчихсан. Автайсайн хааны өргөөнд уригдан орох, Ерөнхий­лөгчийн зарлигийг уншиж байх агшин, бүтээлүүдийг минь дурдах мөч, Монгол төрийн тэргүүн энгэрт минь төрийн шагналын тэмдгийг зүүж байх хором энэ бүхнийг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй юм даа. Хэдэн ном минь л сэтгэлд бодогдож “Би чинь ер нь ийм хэмжээний бүтээл туурвисан хүн мөн билүү” гэсэн тийм нэг эмээх зүйл ч мэд­рэгддэг юм байна лээ.

–Таныг “Монголын их амар амгалан“, “Дорно” бүлэг шүлэг, “Агай” найраглал, “Хүннү туульс“, “Хүрэл чоно” зэрэг бүтээлээрээ монгол­чуудын оюун санаа, сэтгэл­гээний гүн гүнзгий байдлыг гаргаж, дорнын ард түмэн ийм агуу уянгалаг, яруу сэтгэ­хүйтэй гэдгийг ха­руулж чад­сан хэмээн Ерөнхий­лөгч хэл­сэн үгэндээ онцолсон. Үүнийг хэрхэн хүлээж авсан бол?

-Надад
их л ахадсан тодорхой­лолт шиг санагдсан даа. Өргөө гэртээ бөхийж ордог шиг тэр том зарлигийн дор мэхийж л зогссон. Би чинь утга зохиолын ерээд оных­ны нэгэн төлөөлөл. Ерээд оныхон бол Монголын утга зохио­лын нэгэн сонгодог үеийнхний гол төлөөлөл шүү дээ. Хэдхэн шавилхан банди, охид саяхан л орж ирсэн байсан бол утга зохиолын ертөнцөд хорин хэдэн жилийг үдсэн байна шүү. Өөр өөрийнхөө зам мөрөөр давалгаа цалгиа үүсгэсэн байна. Ганцхан утга зохиол ч гэлтгүй Монголын оюун санааны ертөнцөд нэгэн том хуйлралт, шинэ сэрэхүйг өгчээ. Тэр том давалгаа, оюуны тэсрэлт на­майг өдий зэрэгт хүргэснийг төрийн хишгийг хүртэж байх агшинд бо­дож, эрхэм нөхөр А.Эрдэнэ-Очироо­соо аваад нандин сайхан найрагчдаа, үеийнхнийгээ хайр­лаж байлаа даа.

Данзангийн Нямсүрэн найрагчийн хамт. 1998 он

–Яриагаа таны ус нутаг руу хандуулъя. Та бол Богд Очир­ваань Отгонтэнгэрийн хүү, олон хутагт хувилгаад төрсөн ариун дагшин нутгийн хүн дээ?

-Тийм
ээ, би Завхан аймгийн Шилүүстэй сумынх. Отгонтэнгэр хайрхан Очирваанийн орон. Очир­ваань бол тэрхүү хошуу нутгийг бус монголчуудын заяа буяныг даасан бурхан шүү дээ. Тэгэхээр бурхны л орон юм. Ийм ус нутагтай зүрх сэтгэлээрээ холбогдох хувь ерөө­лийг өвөг дээдэс минь хайрлажээ. Тэгээд л Отгонтэнгэр хайрхандаа дуу, шүлгээрээ мандал өргөж явна. Очирваанийн эргэн тойронд Мон­голын арван гурван тамгатай хутагт төрсөн гэдэг. Гэхдээ Богд хааны зарлиг шийдвэрт багтаагүй, там­гагүй хэрнээ олон л хутагт гэгээд увдистнууд тэр ус нутагт аж төрдөг билээ. Би чинь уран бүтээлчийн хувьд Монголынхоо сайхныг мэд­рэхсэн хэмээн олон л уулстай золгож, товшуур барьсан өвгөдийн аялгуулан дуулахыг сонсож явлаа. Гэвч Очирваанийн орон болох намайг өлгийдөн авсан ус нутаг арай л өөр шиг санагддаг. Ухаан­даа, манай Шилүүстэй суманд Нарванчин гэгээний дөрөв, таван дүр дахин дахин хувилж төрсөн байдаг. Мөн сонин юм шүү.

Шилүүстэйн юунд нь болоод гэгээнтний билиг билгүүн эргэн төрөөд байдаг юм бол гэж бодогд­дог. Мөн Монголын олон гайхам­шигтай судар, шастир зохиосон Агваанлувсан­пэрэн­лэй­жамц хэмээх хувилгаан сууж байсан. Хожуу үеийнхнээс гэвэл Цагаан дарь эхийн бүрэлбаа Андиа гэгээн­тэн Цэрэндондов гэж бий шүү дээ. Монголын сүүлчийн хувилгаан гэгддэг хүн.

–Андиа гэгээнтний тухай та шүлэг зохиолдоо багагүй бичсэн байдаг?

-Саяхныг
хүртэл амьдарч бай­сан. Хүүхэд байхдаа маадаг тоглоод сумынхаа гудамжаар гүйж явахад Андиа гэгээнтэн таягаа тулчихаад л намуухан алхаж явдаг сан. Тэгэхээр төрийн шагналт Бямбажавын Цэнддоо ах бид чинь амьд гэгээнтний дэргэд өссөн юм. Андиа гэгээнтэнтэй би олон удаа уулзаж ер бусын энерги, номын авшиг, сэтгэлийн ариуслыг ава­хаас гадна найз нөхдөө дагуулж очин мөргүүлж, адислуулж байсан. Үүндээ их бахархдаг шүү. Андиа гэгээнтнийхээ тухай сүүлд нэг зүйлийг ухаарч бодож байлаа. Тэр нь юу байв гэхээр манай нутгийн­хан гэгээнтнээ бүхий л насаар нь агент болгосон. Тэгээд айл амьт­наас зайдуухан буулгачихдаг бай­лаа. Үүний цаана хөгшдийн минь маш том ухаан явж байжээ. Ухаан­даа, шуудай гурил хэн нэгнийх нь тэмээнд тэгнээд өгөхдөө сайн сайх­ныг шившээд, тарнидаад өгнө. Бор цаасанд атга чихэр боогоод өгөх­дөө мөн л шившчихэж байх жишээ­ний. Үүнд эрдэмт хүний оюун билиг, нууцлаг ид шид нь оршиж байж дээ. Ингээд бодохоор мон­гол­чуудын оюун сэтгэлгээ гэхээр гаднаас хайгаад байх том зүйл биш юм аа. Арагтай аргал шиг, хөхүүр­тэй айраг шиг, тоононд уясан халтар арвай шиг ойрхон байдаг юм байна. Энэ мэт нутаг орны онцлог гэвэл яриад баршгүй ээ.

А.Эрдэнэ-Очирыгоо “Болор цом” авдаг жил. 2002 он

-“Хоёр хөгшин минь их баяр­лаж байна аа” гэж та дээр хэл­сэн. Аргагүй дээ ийм най­рагч хүү төрүүлсэн хүмүүс баяр­лахаас яахав. Ингэхэд аав тань Архан­гайн хүн юм билээ. “Арын хан­гайгаар ну­тагтай ахан дүүстээ зориу­лав” гэсэн Арын хангайн нэ­гэн сайхан уул Цогтсүм­бэрийн тухай бичсэн таны шүлэг. Мөн Чулуут голын тухай “Аавын нутаг” сайхан дуу ч бас бий?

-Тийм
ээ, аав минь Арын хангай нутгийн хүн. Тэнд миний ахан дүүс бий. Аавынхаа нутгийг санаж уул усыг нь сэтгэлдээ хадгалж явдаг хүүгийн ёсоор ганц нэг дуу шүлэг тэрлэсэн тал бий. Миний дүү зах зухаас нь хэллээ. Манай ижий аав хоёр бол эгэл жирийн л албан хаагчид явсан хүмүүс. Хүүгийнхээ энэ шагналыг их л том юм гэж бодоод байгаа. Тийм бодол оюун санаанд нь тэнгэрийн солонго шиг л буусан хэрэг.

–Та хэддүгээр ангидаа анхны шүлгээ бичиж байсан бэ?

-Гуравдугаар ангийн сурагч байхад Бөөрөнхий гэж эрдэм боловс­ролтой сайхан багш минь надад нэг жаахан авьяасын хэлтэр­хий буйг олж харсан байдаг. Тэгээд уран зохиолын дугуйланд оруулж байлаа. Тэгэхээр би гэдэг хүн гуравдугаар ангидаа анхны шүлгүүдээ бичиж байжээ. Тэр чинь наяад оны эхэн үе шүү дээ. Авьяас гэдэг их л сонирхолтой зүйл байдаг юм болов уу, анх янз бүрээр илэрхийлэгддэг байх гэж хааяа бодогдох нь бий. Учир юу гэвэл, гуравдугаар ангийн сурагч байх тэр үеэс би сийлбэр хийж эхэлсэн шүү.

–Өө тийм үү?

-Тэгээд
сумынхаа нэлээд олон айлд эвтэй дөрвөн амьтан сийлж өгсөн байдаг. Мөн баахан зураг зурсан байдаг. Тийм үедээ бурхан болоочийн хөрөг олныг зурсан даа. Нэг сонин дуулгая л даа. “Ну погоди”-гийн чонын толгойг цагаан футболкныхоо энгэрт зурчихсан чинь сумын төвийн бүх хүүхэд даяараа цагаан футболкны эрэлд гарч билээ.

–Таныг дуурайх гээд тэр үү?

-Өө
хүүхэд бүр л над шиг энгэр­тээ чонын зурагтай явахыг хүсэхгүй юу. Тэгээд би бүгдэд нь чоно зурж өгсөн. Хичнээн ч хүүхдийн энгэрт чонын толгой зурлаа даа. Одоо­гийн хэллэгээр тийм нэг моод анх гаргаж байжээ. Намайг зургадугаар ангид орох жил манайх Улиастайн төв рүү шилжиж ирсэн. Найман жилийн хоёрдугаар сургуульд орлоо. Тэнд Цэрэнцолийн Бадам­жунай гэж багштайгаа учирсан. Утга зохиолын нарийн мэдрэмжтэй тэр хүн хичээлийн эрхлэгч маань байлаа. Сүүлд Монголын зохиолч­дын эвлэлийн “Утга зохиолын төлөө шагнал”-ын эзэн болсон юм. Бадамжунай багш зургадугаар ангийн балчирхан жаалыг аймгийн Утга зохиолын нэгдэлд аваачиж тушаалаа. Тухайн үед манай утга зохиолын нэгдэл Цэдэвдоржийн Цоозол найрагч ах маань байлаа. За тэгээд Хасбайн Лхасүрэн, Хасын Бат-Өлзий Ванчингийн Загдаа, Самдан багш маань бай­сан даа. Ах нар шинэ шүлгүүдээ уншаад л бужигнана. Утга зохио­лын тийм нэг халуун яриа тэнд өрнөж байгаа юм. Би бол юу ч ойлгохгүй жаахан хүүхэд хамгийн арын ширээнд гайхаад л сууж байдаг сан.

Отгонтэнгэр хайрханы бэлд Чилаа найрагчийн хамт

–Адарсүрэн дуучин бас танай нэгдэлд байсан гэж дуулсан юм байна?

-Утга
зохиолын нэгдэлд анх элсэхэд монхордуухан хамартай нэг ах хамт элсэж, үнэмлэх авч байсан нь алдарт дуучин Адар­сүрэн байж билээ. Хэдэн сайхан дууны шүлгээ биччихсэн, түүнийгээ уншаад. Омголон л байсаан. Есдү­гээр ангийн хүүхэд “Пионерийн үнэн” сонинд шүлгээ гаргачих санаатай, гурван шүлгээ дугтуйд хийгээд явууллаа. Тэгтэл дахиад шүлэг явуулаач гэсэн захиа ирдэг юм. Би чинь бөөн баяр болно биз дээ. Удаа ч үгүй сонины редакцийн зүгээс жижигхэн өмнөтгөл бичээд гаргачихсан байсан. Тэр шүлгүү­дийг минь нийтэлж сурагч Бавуу­доржийг олонд анх таниулж байсан эрхэм бол хүүхдийн нэрт зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жамбын Дашдондог ах байсныг бүр сүүлд, хорин жилийн дараа мэдэж билээ.

-“Утга зохиол” сонины “Танай шинэ танил” буланд гаргаж шүл­гүүдийг тань өлгийдөн авсан хүн бол Дөнгөтийн Цоодол найрагч. Аравдугаар ангийн сурагч байхад чинь захиа явуулж байсан гэдэг ээ?

-Наад
чинь их л нандин юм байгаа. “Пионерийн үнэн”-д шүл­гүү­дээ гаргачихсан нөхөр чинь “Утга зохиол” сонинд гарахсан гэж бас бодно шүү дээ. Тэгээд Зо­хиолч­дын эвлэл рүү захиа бичлээ. Таньдаг мэддэг ганц ч зохиолч байхгүй учир “Монголын зохиолч­дын эвлэл”-д гээд хаяглаад явуул­лаа. Гэтэл төд удалгүй хариу захиа ирдэг юм аа. Нэг өдөр хичээлд байж байтал Бавуудоржид Мон­голын зохиолчдын хорооноос захиа ирлээ гээд өглөө. Би гэдэг хүн хаягийг нь ч уншилгүй шууд л магнайдаа хүргэж адислаад бөөн баяр болж билээ. Хичээл дээр сууж байгаад задлах гэтэл “Завхан аймгийн хоёрдугаар арван жилийн сургуулийн 10А ангийн сурагч Ц.Бавуудоржид Монголын зо­хиолч­дын эвлэл: Д.Цоодолоос” гээд гараар биччихсэн байдаг юм. Түүнийг задална гэсэн гар чичрээд болдоггүй ээ. Цоодол ах тухайн үед Залуу зохиолчдын зөвлөлийн эрхлэгч байсан юм билээ. Энэ дурсамжтай уялдуулаад нэг нандин зүйлийг сүүлд мэдэж билээ.

–Тэр маань юу билээ?

-Цоодол
ах өнөө захидлыг үзээд шүлгүүдийг минь уншин багагүй тоогоод сууж байтал Сүрэнжав ах ороод ирсэн гэж байгаа юм. Тэгээд хоёулаа ярил­цаад “Явуугийн нутгаас нэг сайхан авьяастай хүү төрөх нь дээ. Хоёулаа хэн нь дэмжих үү” гэж ярилцаж байгаад Цоодол ах захиа явуулсныг сүүлд би Сүрэнжав ахаас мэдэрж их баярласан. Аравдугаар ангийн сурагч хүүгийн шүлэг зохиолын тухай утга зохиолын хоёр том аварга яриад сууж байна гэдэг санаанд багтамгүй шүү дээ. Тэгээд “Таны шинэ танил” буланд “Толгод” тэргүүтэй дөрвөн шүл­гийг гаргаж өгсөн дөө. Ингэж л Дөн­гөтийн Цоодол гэж хүн намайг утга зохиолын ертөнцөд гаргаж ирсэн түүхтэй.

–Таны анхны ном “Бүгээн анир“. Ерээд оны эхээр хэв­лэгдсэн байдаг?

-Анхны
номоо ерэн нэгэн онд гаргасан. Тухайн үедээ дөрвөн мянган хувь хэвлэж байлаа. Манай Намсрайн Лутбаяр найрагч маань хэвлүүлж өгсөн. Тэрээр Их сургууль төгсөөд Зав­ханы “Туяа” сонинд эрхлэгчээр оччихсон байлаа. Намайг сонин­доо сэтгүүлчээр авч ажиллуулж байв. Миний ажил амьдралын гараа Завханы “Туяа” сониноос тийнхүү эхэлж байсан түүхтэй. Анх Улаанбаатарт ирэхдээ гур­ван хайрцаг номтой нөхөр л онгоцноос бууж байлаа. Тэгэхэд өнөөдөр яруу найргийн арван­нэгэн номтой, “Болор цом”-той, их зо­хиолч Д.Нацагдоржийнхоо шаг­нал­тай, Монгол Улсын төрийн шагналтай болчихоод сууж байна. Отгонтэнгэр хайр­ханы минь хишиг буян, Андиа гэгээнтэн тэргүүт хутагт хувил­гаадын ариун шүншиг л намайг харж, далдаас ивээж өдий зэрэгтэй явна гэж боддог.

“Очирваань уулын цагаан үүл

Орчлонд намайг дагаж нүүдэг

Мөнхийн ногоон арц нь хүртэл

Мөр замыг нь хучиж ургадаг…” гэж бичсэн минь ийм л учиртай даа. Мөн ерэн долоон онд байна уу даа Монголын радиогийн босгоор алхахад Пүрэв­жавын Баярсайхан ах минь нэг эрээн гэр өгч түүнийгээ Шар хадны эцэст айлын хашаанд бариад манайх гэдэг айл төвхнөж байсан. Өнөөдөр орон байртай хоёр хүү минь зэрэг өсөөд айлын дайтай сайхан явна. Үүнд миний ханийн буян их юм аа. Бид чинь шүлэг зохиолоо л бодож ар гэрт нэг ч гавьяа байгуулдаггүй хүмүүс шүү дээ. За энэ бол яах вэ. Харин нэг нандин дурсамж сөхөхүйд “Бүгээр анир” номыг Данзангийн Нямсүрэн ах өлгий­дөж авах учиртай байсан. Анх уншсан хүн нь Нямсүрэн ах шүү дээ. Тэгээд өмнөтгөл үг бичих юм боллоо. Гэтэл мань хүн Завханд долоо хоног манаргаад өнөө өмнөтгөлөө ч бичиж амжилгүй нутаг руугаа явчихсан. Тэгээд ном гаргах болтол өмнөтгөл бай­даг­гүй. Анхны ном байж байдаг. Яг хэвлэлтэд шилжүүлэхийн өмнө Хасвайн Лхасүрэн ахыг шам­дуулж байж гурван өгүүлбэр бичүүлж билээ. Монголын оюун санааны нэгэн өндөрлөг, гайхамшигт үзэгдэл тэр сайхан найрагчаар анхны номыг адис­луулсан даа их баярладаг юм.

–Нямсүрэн найрагч та хоёрын Отгонтэнгэрийн мөн­гөлөг ца­гаан оргилын наана авахуул­сан нэг сайхан зураг байдаг. Ер нь энэ найрагчтай хэдийд яаж уулзсан түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-Ерэн
нэгэн онд Отгонтэнгэр хайрханы төрийн их тахилга болсон юм. Түүнийг тохиол­дуу­лаад зохиолчдыг урилаа. Үнд­сэндээ манай Лутаа л урихгүй юу. Зохиолчдыг тосох гээд онгоцны буудал дээр бид хоёр нэг муу пааз автобустай, түүнийхээ ард хоёр, гурван авдар архи аччих­сан давхиж очиж билээ. Миний ганц хүслэн бол Данзангийн Нямсүрэн гэж хүнтэй уулзаад үнсүүлчих санаатай. “Хаврын урсгал”, “Сэтгэлийн байгаль” номууд намайг ер бус болгож догдлуулж орхисон хэрэг. “Дөрвөн цаг”-аас аваад бүхий л шүлгийг нь цээжээр мэддэг, тэр хүн өчүүхэн миний итгэл биш­рэлийн дээд байлаа шүү дээ. Тэгээд Лутаадаа хэллээ. “Миний хөгшин Нямсүрэн ахыг л онгоцноос буух үед найздаа заагаад өгөөрэй” гэж.

–Та бол өмнө нь ерөөсөө хараагүй хэрэг үү?

-Шүлгийг
нь цээжлээд л, өөрийг нь дээдлээд байснаас хараагүй шүү дээ. Лутаа “За Бавуу, цаана чинь Нямсүрэн ах гараад ирлээ” гэдэг юм. Тэгтэл миний төсөөлж байснаас огт өөр, хөгийн нөхөр буугаад ирдэг юм. Би бол нэг л тэнгэрлэг хүн, уулс шиг дүнэгэр амьтан л байх юм бодоод байгаа шүү дээ. Хавчийсан мөртэй, түүндээ таарсан богино савхин хүрэмтэй, индүүдлэгтэй хар өмдтэй тэлээний оронд цэрэг бүс туучихсан, цагаан пүүз углачихсан, бас болоогүй нэг дипломат цүнх барьчихсан ямар ч авцалдаагүй хувцастай сонин нөхөр буугаад ирж билээ. Тэгээд би гүйгээд очиход “Бавуудорж гэдэг чинь чи юу” гээд намайг үнсэж байлаа. Тэр бол давтаг­дашгүй агшин байсан даа. Даш­балбар ах, Мэнд-Ооёо ах, Пүрэв­жавын Пүрэв­сүрэн, Лам­жавын Мягмарсүрэн, Жигжидийн Бямбаа гээд авар­гуудыг тэгж нэг дор харж баясч байсан юм. Мягаа ах, Пүрэвсүрэн ах нар үнэндээ идэрхэн байж дээ. “Дарьгангын шадар гурав” гэгддэг Балбар ах, Ооёо ах, Нямсүрэн ах нар Явуу­гийнхаа нутагт ингэж ирдэг байжээ гээд л. Отгонтэнгэрт ер бусаар сүслээд л, Явуугийнхаа шүлгийг уншаад л. Дэргэд нь би гэдэг хүн навсайсан шүдлэн үрээ шиг л амьтан бараадаж явсан даа.

–Таны хэдэн сайхан дуу бий. Ялангуяа Отгонтэнгэртээ зориул­сан, за тэгээд хайр дурлалын халуун залуу насны зүрх зүссэн аялгуун шүлэгтэй дуунууд байдаг. Харин анхны дуу гэвэл “Дөрвөн улирлын өнгө” үү?

-Дуу
шүлэг гэж чухам юу байд­гийг би сайн мэддэггүй байлаа. “Бүгээн анир” гарсны дараахан Ц.Жамьян (урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч) багш дуудлаа. “Дотор жаахан муу байна аа” гэж байна. Яваад очтол багш төгөлдөр хуурынхаа ард сууж байна. “Бүгээн анир” номыг минь нугалаад арай л урж тасдаагүй харагдана. Номоо хартал сэтгэл сэрдхийгээд явчи­хаж билээ. “Багш ямар хайр найргүй…” гэсэн юм бодогдоод явчихлаа. Тэгтэл “Дөрвөн ули­рал” шүлгийн дор ноот бичээд хар бэхтэй үзгээр палийтал зур­чихаж. “Чиний номноос багш нь нэг сайхан дууны шүлэг оллоо. “Намрын борооноор цувгүй алхах­даа навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг гэж чи ямар гоё хэлсэн юм. Би үүнийг чамд сонсгоё” гээд Батсүхийг дуудаад оруулаад ирдэг юм. Гавьяат жүжигчин С.Батсүх тэгэхэд Завхан аймгийн театрт дөнгөж ороод байсан шавилхан залуу л байсан даа. Ингэж миний анхны дуу төрсөн түүхтэй.

-“Дорнын намуухан Отгон­тэнгэр” гэж гоё дуу бий. Мөн хөгжмийн зохиолч М.Хатан­баатарын аялгууг нь тааруул­сан нэг сайхан дуу бий дээ?

-“Жаргаж
гуних хүний орчлон” гэж үү. Ийм шүү дээ. Би нэг өөрөө аялаадахъя л даа.

“Аавтай хүн эрдэж туулдаг босго даваатай хүний орчлонд

Аавгүй хүн эмтэрч дуусдаг асга хадтай буурал замлинд

Сэтгэлийн торго минь сэмрээд л байна ай амраг минь

Сэрэвгэр үүлс нь зэрэглээнд ганхах юм ай амьдрал минь ээ…”. Манай Эрдэнэ-Очир (“Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч) анх дуулсан дуу шүү дээ. Эрдэнэ-Очир маань их гоё, дууны ая дан, үгийн ид шид, дотоод амьсгал нугалааг нь гаргаж, мэдэрч дуулдаг. Намайг зарим нэг хүмүүс “Дууны шүлэг бичээд байх юм. Их том найрагч дууны шүлэг бичдэггүй л байхгүй юу” гэдэг. Чадал чансаа нь хүрч байвал утга зохиолын бүхий л төрөл жанраар асгарах учиртай юм. Сарны туяа усны мандалд, түүн доторх эрдэнийн чулуунд тусаад буцааж ойж байгаа юм шиг өөрт буй бүхий л гэгээ гэрлээ цацраах ёстой. Дууны шүлэг ч бай, туульсын найраг­лал ч бай түүнд орсон ганц­хан үгийнхээ өмнө яруу найрагч хариуцлага хүлээдэг байх учиртай. Манайхан үгийн өмнө хариуцлага хүлээхээ огт байсан. Юу дуртайгаа ярьдаг, бичдэг болсон.

–Зохиолчийн урлан руу өнгийхийг хүмүүс их сонирх­дог. Энэ нь шүлэг зохиолоо хэдий үед бичдэг вэ гэх ойл­голт. Ухаандаа, туульсын то­моо­хон найраглалуудаа ямар хугацаанд бичив гэдгийг нь асуумаар байна. Үндсэндээ төрийн шагнал хүртсэн бүтээ­лүүд ямар хугацаанд төрсөн бол гэдэг хүмүүст сонин байх болов уу?

-Яруу
найргийн томоохон хэмжээний бүтээл туурвина гэдэг үнэндээ амаргүй юм аа гэдгийг мэдэрч л сууна. “Хүннү туульс” хэмээх туульсын томоохон хэм­жээний найраглал өнгөрөгч онд хэвлүүллээ. Энэ маань хоёр мянгаад оны үед бичиж байсан “Хүрэл чоно” шүлгээс минь улбаа­тай юм. “Хүрэл чоно”-оос хойш сэтгэлийн гүнд Хүннүгийн тухай нэг зүйл мэдрэгдчихээд хаягдаж гээгддэг ч үгүй намайг зовоогоод л явсан. Түүний дараа­хан “Хүннү Яньжи” хэмээх богино хэмжээний найраглалаа бичсэн. Тэгээд өнгөрөгч жил “Хүннү туульс”-аа бичлээ. Тэгээд өнгөрөгч жил “Хүннү туульс”-аа бичлээ. Тэгэхээр “Хүннү тууль”-ийн үр хөврөл миний сэтгэл оюунд арван жил болсон байгаа биз. “Монголын их амар”, “Дорно” тэрг үүт бүлэг шүлгүүдээ харж байхад ямар өгөгдөл байна гэдгийг анзаардаг. Өөрийнхөө зүг чигээ бодож байгаа хэрэг л дээ. Тэгээд л монгол төрхтэй, монгол тархитай, монгол зүрхтэй нэг “юм” туурвих гэж л зүдэрдэг хүн шүү дээ, би. Миний чиг шугам энэ. Надад бол дорнын гэх хандлага их байдаг. Дээрээс нь багш нараасаа дуулсан, өөрийнх өөрөө бодсон бясалгасан юм байна. Энэ маань явсаар байгаад хүн төрөлхтний оюун санааны хамгийн том ай сав болсон дорно хэмээгчид тулж ирээд багтаж байх

шиг. Ер нь тэгээд бидний амьдарч байгаа энэ бүлтгэр замбуулингийн дотоод шүншиг, амь амьсгал нь дорно юм уу даа. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр дорно руугаа эргэж байх шиг. Тэгэхээр Монголын оюун санааны мэргэд, зохиолч найрагчид дорнын ай сав руу жаахан өнгийж тэр том өв соёлоос авахыгаа авах ёстой гэж бодогддог шүү.

–Та өнгөрөгч жил гарамгай яруу найраг бүтээснийхээ төлөө олон улсын том шагнал хүртсэн. Их Явуугийнхаа захиснаар дэлхийн найргийн дэвжээнд шүлгэн хүлгээрээ уралдаж байгаа?

-Өмнөд Энэтхэгт ч, Хятадад ч, Мексикт ч найз нөхөд минь байна. Мексикт байгаа найз нөхдөөрөө

дамжуулж испани хэлт утга зохиолын ертөнцөд ганц ном гаргахсан гэж боддог. “Нүүдэлчдийн найрагч танд гүн хүндэтгэлтэй ханддагаа илэрхийлье” гэсэн утга бүхий захидлыг Колумбийн зохиолч бичсэн. Түүний буянаар Испанийн алдартай орчуулагчаар бүтээлээ орчуулуулах хувь надад олдож байлаа. Испани хэлт утга зохиолын ертөнцөд яруу найргийн аваргууд байна уу даа гэдгийг сүүлийн тав, зургаан жил дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд оролцож явахдаа мэдэрсэн дээ. Нобелийн шагналт яруу найрагч Бродскийн нарийн бичгээр ажиллаж байсан Америкийн найрагч бүсгүйтэй би ихэд дотно. Тэр бүсгүй надад одоо ингэ тэг гэж хэлж санаа оноо өгч, чиний бүтээлийг тийм тийм хэл рүү орчуулахсан гэж эрмэлздэг гэдэг юм. Бас л хувь ерөөл юм шүү.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн удирдах зөвлөлийн дарга, Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Буянзаяатай ярилцлаа.

-Яриагаа таны саяхан хэвлүүлсэн “Морин уруул” романаас эхэлье. Та зохиолынхоо гол баатрыг хөдөөгийн буйд нутгийн хүний бага эмч, ганцаардмал өвгөний дүрээр бүтээсэн байдаг. Яагаад ийм өвгөний дүрийг бүтээхийг хүсэв?

-“Морин уруул” романыг бичих санааг олон жилийн өмнө бодож олсон. Гол нь зохиолыг амьдруулах гол баатрынхаа тухай олон зүйлийг эргэцүүлэх, судлах шаардлагатай байсан юм. Романы гол шугам маань гол баатрын маань амьдрал, бодол санаа, дотоод ертөнц, сэтгэлзүйг өгүүлэх учраас тэр дүрийг бүтээхийн тулд олон талын мэдээлэл зайлшгүй хэрэгтэй байсан. Ямар амьдрал туулсан, ямар мэргэжил мэдлэгтэй ямар орчинд ажиллаж амьдардаг хүн байх юм гэх мэтээр олон зүйлийг нэгтгэн бодох шаардлага аяндаа гарч ирсэн. Нөгөө талаас романы бас нэг гол шугам нь Монголын нийгмийн амьдралын хоёр зууныг дамнасан нийгмийн сэтгэлзүйн дотоод зүй тогтолтой холбогдох учраас гол баатар маань тэр үйл явдлуудын гэрч байх насны хүн байх зайлшгүй шаардлагатай байсан. Ийм үндэслэлүүдээр романы маань гол баатрын дүр бүтээгдсэн. Романы үйл явдал нэг багийн нутаг дээр, нэг голын хөвөөнд, нэг уулын өвөр хажуугаар л өрнөдөг. Ямар ч том зүйлийн агуулга, өнгө, дүрс жижиг хэсэгтээ ч агуулагддаг зүй тогтолтой. Тийм болохоор өнөөгийн Монголын нийгмийн амьдралын дүр зургийг хамгийн алслагдсан багийн нутагт болж буй үйл явдлуудаар харуулж болно гэж би бодсон. Энэ зорилгодоо ч бас хүрсэн байх гэж бодож байна. Үүнээс гадна миний бага нас хөдөө багийн төв дээр өнгөрсөн. Аав маань бригадын малын эмч, ээж маань бригадын хүний бага эмчээр ажиллаж байсан. Романаа бичиж байхдаа аав, ээжийнхээ туулсан амьдралыг эргэн санаж, бага насныхаа дурсамжийг маш их сэргээн бодож байсан. Энэ бүхэн ч романд маань ямар нэгэн байдлаар нөлөөлсөн байх.

-Романы гол баатар Дэгмидийн амьдрал, бодол дурсамжаас гадна галт амьтан, аварга том шувуу, хадны зурагнаас гал гарч байгаа зэрэг сонин хачин үйл явдлууд их гардаг. Сүүлдээ тэр бүхэн чинь зөвхөн хувь хүний сэтгэхүйтэй л холбоотой болоод явчих шиг болсон?

-Хүн төрөлхтөн өөрсдийгөө энэ дэлхийн эзэн гээд итгэчихээд удаж байна. Тийм болохоор хэнээс ч айхгүй, юунаас ч эмээхгүй байгаль ертөнцтэй хайр найргүй харьцаж байгаа. Хүмүүс бид энэ дэлхийн эзэд биш. Бидний барьсан, бүтээсэн энэ их том иргэншил, хотжил гээч юм хэрэг дээрээ шоргоолжны үүр, тарвага, зурамны нүхнээс нэг их ялгаатай зүйл биш юм шүү дээ. Адилхан л байгалийн эрхшээл, давагдашгүй хүчнээс өөрсдийгөө, үр удмаа хамгаалах гэсэн хичээл зүтгэлийн үр шим л байгаа юм. Гэтэл нэг хүчтэй газар хөдлөлт, галт уулын дэлбэрэлт, томоохон цунами л хүн төрөлхтний бүтээн бий болгосон аварга том хотуудыг, иргэншлийг нүд ирмэх зуурт л үгүй хийчихнэ. Дээр нь тэгээд үер ус, ган зудын аюулыг хүн төрөлхтөн ялан дийлж чадах уу, чадахгүй. Юмны эзэн гээч эд юмсаа эрхшээлдээ байлгадаг болохоос биш эрхшээлд нь ордоггүй биз дээ. Тэгэхлээр дэлхий ертөнц хүмүүсийн эрхшээлд хэзээ ч орохгүй. Хүмүүс дэлхийн эзэн биш үхэр малынхаа хашаа саравчны эзэн, амбаар, байшин, орон сууц, өмсөж буй өмд гутлынхаа л эзэн байх. Бид дэлхий ертөнцөө бүрэн тайлж чадаагүй байгаа, тайлж чадахгүй ч байх. Дэлхий нууцлаг хэвээрээ л байна. Тэр нууцлаг ахуйд бид материаллаг хөгжлөөр биш оюун санааны хөгжлөөр л дөхөж очих байх. Гэхдээ маш цөөнх нь. “Морин уруул” романд гарч байгаа тэр жигтэй сонин явдлууд бол дэлхий ертөнцийн тайлагдашгүйг өгүүлсэн өгүүлэмжүүд. Гол баатар Дэгмид ч гэсэн тэр бүхнийг хараад мэдрээд байгаа хэрнээ учрыг тайлж чадахгүй байгаа юм. Тэгээд нас нөгчихийнхөө өмнө тэр бүхэн бодитойгоор биш зөвхөн миний бодол санаанд л болоод өнгөрсөн үйл явдлууд юм биш үү гэж эргэлзэн бодсоор байгаад л дуусч байгаа юм. Тэр их бодол, эргэцүүлэлд дарагдаж насыг элээсэн Дэгмид гээч хүн эцсийн эцэст энэ ертөнцийн нууцлаг ахуйг оюун санаа, бодол сэтгэхүйтэй холбон бодоод дуусч байгаа нь тэр хүнийхээ хувьд асар том гэгээрэлд хүрч байгаагийн илэрхийлэл юм.

-Романы төгсгөл хэсэгт “хүний биеэр туулсан амьдралаас бодлоор туулсан амьдрал нь хавьгүй уудам бус уу” гэсэн үг байдаг. Үнэхээр таныхаар тийм гэж үү. Хүмүүс хэлдэг шүү дээ. Их л юм үзлээ гэж. Тэд биеэр туулсан бүхнээ эргэж дурсаад тэгж хэлдэг биш үү?

-Аливаа юманд туйлын зөв гэдэг зүйл барагтай бол байхгүй байх. Гэхдээ энэ нь бас огт байхгүй гэж байгаа юм биш шүү. Хүний амьдралд ч тэр, улс нийгмийн амьдралд ч тэр хөдлөшгүй нэг талыг барьж зогсох шаардлагатай зүйлүүд байдаг гэж би боддог. Ер нь тэгэхдээ л юм олон талтай. Махан биеэрээ ихийг үзэж, үхэхээс бусадтай учирсан тийм хүмүүс байдаг. Тэр хүмүүст биеэр туулсан амьдрал нь мэдээж үнэ цэнтэй ч байгаа, бодоход ч хүнд байгаа. Гэтэл хамаг амьдралаа элдэв бодол санаанд дарагдуулан насыг элээсэн хүмүүс ч байдаг. Тийм хүмүүст бол тэр бодол санаанууд нь мэдээж үнэтэй л санагдаж байгаа. Тэр тухай би аль эрт тэгж бодож байсан юм одоо л хүмүүс тэр талаар ам ангайж эхэлж байна гэх мэтээр өөрийнхөө бодол санаануудыг тэр хүмүүс юунаас ч үнэ цэнтэйд тооцож байгаа. Дэгмид бол биеэр ч туулсан амьдрал ихтэй, бодлоороо туулсан амьдрал ч ихтэй тийм л хүн. Би хувьдаа бол ямар ч хүний туулсан амьдралд бодсон бодол санаа нь, оюун санааны ертөнц нь өөр өөрийн гэсэн давтагдашгүй хэв шинжтэй хэрнээ амьдралынх нь учир утгыг агуулж байгаа байх гэж боддог.

-“Морин уруул” романаас гадна таны өмнө бичсэн “Улаан шувууны жиргээ” романы талаар хүмүүс багагүй ярьдаг. Энэ хоёр романы чинь төстэй болон ялгаатай талууд юу вэ?

-Аль аль нь байлгүй яахав. Жишээлбэл, миний бичсэн хүүрнэл зохиолууд роман, тууж, өгүүллэг гэлтгүй үндсэндээ нийгмийн сэтгэлзүйг дэлгэж тавихыг чухалчилдаг. Энэ сэдвийг гол сэдвээ болгосон ч гэж үзэж болно. Хүмүүс түүх, адал явдал, шашин гээд л янз бүрийн сэдвүүдээр бичдэг л дээ. Миний хувьд нийгмийн сэтгэлзүйг бичих илүү дуртай, магадгүй надтай энэ нь ч ойр байдаг биз. Энэ талаас нь харах юм бол “Улаан шувууны жиргээ”, “Морин уруул” хоёрт хөндөж буй сэдвээрээ төстэй талууд бий. “Улаан шувууны жиргээ” романд өрөө хөлслөгч залуугийн амьдралаар хотын амьдрал дахь нийтлэг дүр зураг, тэр үеийн нийгмийн амьдралын хэв шинж дүрслэгдсэн байгаа. Харин “Морин уруул” романд Монголын нийгмийн 80 гаруй жилийн түүхэн дэх хүмүүсийн сэтгэлзүйн хувирал хувьслыг бичсэн байгаа. Ялгаатай талууд гэвэл мэдээж зохиомж, хэл найруулга, өгүүлэмж гээд маш олон зүйлээр ялгагдаж байгаа. Тэр бүхнийг тоочиход хэцүү. Хамгийн гол нь нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд “Улаан шувууны жиргээ” романдаа би соц үеийн загварчлагдсан, хайрцлагдсан романы зохиомжийг, хэлийг эвдэхийг зорилгоо болгосон. “Морин уруул” романдаа болохоор бас нэг зорилго тавьсан. Тэр нь юу вэ гэхээр уран зохиол дахь үндэсний сэтгэлгээний амь халуун шинжийг хадгалах явдлаас үүдэлтэй зүйл байгаа юм. Сүүлийн үед манай уран зохиолд хоёр эвгүй гажуудал бий болчихоод байгаа. Нэгдэх нь бол уран зохиолын орчин хэт сайн дурын уран сайханчид, уран зохиол дахь “би чадна”-ынханаар дүүрсэн явдал, хоёрдахь нь бол уран зохиол дахь “импортлогдсон сэтгэлгээ”-ний үерт автсан явдал юм. Би ярилцлагынхаа энэ хэсэгт хоёрдахь зүйлийн тухай тодруулж яримаар байна. Тэгэхлээр сүүлийн жилүүдэд манай зарим зохиолчид, дийлэнх залуучууд гадны зохиол, шүлгүүдийн зохиомж, өгүүлэмж, дүр дүрслэлийг хуулбарладаг, дууриадаг болчихсон. Тэгээд зогсохгүй тэр үзэгдлээ үндэсний уран зохиолын хамгийн гайхамшигтай, шилдэг зүйл гэж ичихгүй тунхагладаг болчихоод байгаа юм. Энэ бол маш эвгүй зүйл. Дотоодын уран зохиолын орчинд нэг л содон шинэлэг зүйл юм шиг байвч гадаад орчинд хүний бүтээл хуулбарлагч, даган дууриагч л болж харагдана. Дэлхийн уран зохиолын орчин бол биднээс илүү ихийг уншиж таньж мэдсэн, биднээс илүү ихээр уран зохиолын онол, түүх судалчихсан, биднээс илүүтэйгээр хэл ус сурчихсан нөхдүүд байгаа шүү дээ. Тэд хэний бүтээл оригналь вэ, хэний бүтээл хулхи вэ гэдгийг андахгүй мэднэ. Нөгөө талаас үндэсний уран зохиолын хэв шинжээ, үндэсний сэтгэлгээгээ хадгалж бичихийг чухалчилсан бүтээлүүдийг хоцрогдсон гэж өшиглөж хаячихаад гадны зохиол бүтээл дууриагаад байгаа энэ хандлага газар авбал манай уран зохиол 90-ээд онд хүнс, барааны лангуунууд Эрээнээс авчирсан хулхи бараагаар дүүрсэн шиг л үйл явдал болно. Тиймээс би сүүлийн бичсэн романдаа үндэснийхээ зан заншил, соёл түүхийн уламжлал, сэтгэлгээний үр хөврөлийг л суулгаж өгөхийг хичээсэн. Нэг ёсондоо монгол зохиолчийн бичсэн зохиол монгол сэтгэлгээний давтагдашгүй хэв шинжийг хадгалж байгаасай гэж боддог тэр хүслээ л шингээхийг хүссэн.

-Та түрүүн хэллээ. Манай уран зохиолын орчин уран сайханчид, би чадна гэсэн нөхдөөр дүүрчихсэн гэж. Арай л хатуу хэлж байгаа юм биш үү?

-Үнэн үг хатуу байдаг юм. Үнэхээр манай уран зохиолын орчинд “би чадна”-ыхан дүүрчихсэн байгаа. Юу ч уншдаггүй, уран зохиолын анхан шатны ч мэдлэг чадвар эзэмшээгүй, зөвхөн өөрсдийнхөө бичсэн хэнд ч хэрэггүй эрээвэр, хураавар зүйлүүдээ агуу зүйл гээд бодчихсон хэдэн зуун, хэдэн мянган хүмүүс байдаг шүү дээ. Зарим нь бүр сүрхий цол гуншинтай болчихсон цохиж яваа. Гэтэл бодит байдал дээр юу болоод байна. Өнөөдөр Монголд уран зохиолын уншигч гэж бараг байхгүй болчихсон. Их, дээд сургуулийн уран зохиолын мэргэжлийн багш нараасаа эхлээд дунд сургуулийн уран зохиол, монгол хэлний багш нар нь ч уран зохиолын ном уншихаа больчихоод байна. Тэгсэн хэрнээ уншигчдаасаа хэд дахин давсан тоотой зохиолч, яруу найрагч гэгддэг хүмүүс алдар цуугаа дуудуулаад тууж явна. Би ганцхан жишээ хэлье. Зөвхөн МЗЭ-д бүртгэлтэй гишүүд 1300 давчихаад байна. Нас барсан зохиолчид нь 200 гаруй байгаа. Нэг ёсондоо амьд сэрүүн 1100 гаруй гишүүн байна гэсэн үг. Бусад зохиолчдын байгууллагууд элдэв бүлгэм дугуйланд харьяалагддаг хүмүүс, ямар ч харьяалалгүй явдаг хүмүүс гээд тоочоод байвал энэ тоо дахин хэд нугарна. Гэтэл амьдрал дээр ихэнх зохиолчид дунджаар 500 ширхэг ном хэвлүүлээд тал шахууг нь хүмүүст бэлэглээд цөөн хэд нь номын дэлгүүрийн лангуугаар тавигдаж тараагдаад үлдсэн нь тэгээд гэр оронд нь хураалттай л хэвтэж байдаг шүү дээ. Би дунд нь явж байгаа хүн мэдэлгүй яахав дээ. Эндээс харахад зохиолчид ядаж нэг нэгнийхээ номыг ч авч уншдаггүй юм байна гэсэн ойлголт шууд төрж байгаа юм. Бусдыг уншихгүйгээр сайн зохиолч болно гэж лав байхгүй. Тэр тусмаа энэ орчин үед, XXI зуунд. Тийм болохоор өөрийн бичсэн ядмагхан бичвэрүүдээ ямар ч эргэлзээгүйгээр шилдэг бүтээл гэж итгэлтэйгээр хэлж чаддаг, тунхаглаж чаддаг юм. Товчхондоо бол юу ч мэддэггүй, мэдээлэлгүй хүмүүс их яримтгай байдаг шиг л зүйл юм. Уран зохиол дахь “би чадна”-ынхан бол бусдын хийсэн бүтээсэн тухай ямар ч мэдлэггүй, уран зохиолын тухай ямар ч тогтсон ойлголтгүй, цээж харанхуй зөвхөн өөрсдийгөө л сүрхий гээд итгэчихсэн харайж яваа тэр л хүмүүс юм. Харамсалтай нь Монголын уран зохиолын орчинд тийм хүмүүс бүр хэтэрхий олон байна. Хамгийн гол нь бидэнд зохиолчид нь уншигчдаасаа олон биш уншигчид нь зохиолчдоосоо хэдэн арав, зуу дахин их байдаг тийм л уран зохиолын эрүүл орчин л хэрэгтэй.

-Ном гэснээс харин ч сүүлийн жилүүдэд ном уншигчдын тоо нэлээд нэмэгдсэн. Зарим хүмүүсийн ном хэдэн арван мянгаараа борлогддог болчихоод байна. Нэг үеэ бодвол зохиолчид номынхоо орлогоор амьдарч эхлээд байгаа юм биш үү?

-1990-ээд оны эхээр зах зээлийн нийгэмд орж байгаа нь энэ гээд ганц нэг номын дэлгүүрүүдээ хувьд гаргаад оймс бандаашны лангуу болгосон үетэй харьцуулахад сүүлийн үед бас ч гэж номын худалдааны орчинд чамлахааргүй амжилт гарч байна. Үүнийг бол үгүйсгэхгүй. Гэхдээ номын худалдааны орчинд шүүмжлэлтэй хандмаар зүйлүүд ч бас нэлээд байна. Тухайлбал, зарим номын дэлгүүрүүд хэдхэн цөөхөн зохиолчдын номыг борлуулах тал дээр голлон анхаараад бусдынх нь номыг дагавар, дайвар бүтээгдэхүүн шиг үздэг хандлага илт анзаарагдаж байна. Зүгээр л зарим нэг номын дэлгүүрүүдээр ороод үзээрэй. Цөөн хэдхэн зохиолчдын номонд л хамгийн ашигтай хүний нүдэнд тусах байрлалд бүтэн бүтэн тавиурууд зориулсан хэрнээ олонхи зохиолчдын номыг хооронд нь шавааруулаад хэний ном хаана байгаа нь ч мэдэгдэхийн аргагүй овоолон болгоод тавьчихсан байгаа. Мэдээж тэр номууд нь сайн зарагддаг учраас ашиг орлогоо бодоод тэгж их ач холбогдол өгдөг байх л даа. Уг нь бол ашиг орлогоо бодсон ч ном хэмээх тэр оюуны таваарыг нийтэд түгээхээ бодсон ч тэр лангуун дээр тавьсан ном бүхэнд л тэгшдүүхэн шиг хандмаар байгаа юм. Шинэ ном ч гэдэг юм уу, онцлох ном ч гэдэг юм уу тийм ялгаамж байж болох л байх. Гэтэл жишээ нь шинэ ном гээд нөгөө онцолдог хэдийнхээ хуучин номыг шинэ номын сагсанд хийгээд байж болохгүй л дээ. Энэ бүхэнд дэлгүүрийн эздээс илүүтэйгээр номын борлуултын менежер, худалдагч гээд гол хүмүүс нь номын үнэ цэнийг ойлгохгүй бохь, тамхи зардаг ТҮЦ-ийн худалдагч шиг сэтгэхүйгээр хандаад байхаар номын худалдааны орчинд зөв хандлага бий болохгүй л дээ. Түүнээс гадна сүүлийн үед бас ном өөрөө уншдаггүй, номын үнэ цэнэ мэддэггүй, тэр тусмаа уран зохиолын тухай ойлголтгүй хүмүүс номын тухай нэвтрүүлэг, тэр тусмаа уран зохиолын номын тухай нэвтрүүлэг их хийдэг болж. Энэ бол бас маш их хортой зүйл.

-Одоо хоёулаа яриагаа МЗЭ-ийн үйл ажиллагаатай холбоотой зүйлүүдээр өрнүүлье. МЗЭ-ээс ямар ажлууд зохион байгуулж байна. Нэг л чимээгүй янзтай байх шиг байх юм. Тэр тусмаа өөрийн чинь хувьд?

-Манай зарим нэг ахмад зохиолчид хэлдэг юм. Өнөөгийн МЗЭ-ийн удирдлагууд социализмын үеийн дарга нар шиг ажиллаж чадахгүй байна гэж. Тэр үед МЗЭ-ийн удирдлагууд төрөөс цалин авдаг, зохион байгуулж буй бүх арга хэмжээ нь төрөөс санхүүждэг байсан. Тэр байтугай МЗЭ-д ажилладаг хүн болгон төрөөс цалинждаг байсан. Амралт, томилолтынх нь мөнгө төгрөг ч төрөөс олгогддог байсан. Одоо бол МЗЭ-ийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд төрөөс сохор зоосны ч дэмжлэг үзүүлдэггүй. Тэгэхлээр хоёр өөр нийгмийн системийн зохиолчдын байгууллагын үйл ажиллагааг адилтган үзэх ямар ч шаардлага байхгүй гэсэн үг. Дээр нь бас нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд зарим нэг хүмүүс МЗЭ-ээс ахмад зохиолчдынхоо насны ойг тэмдэглэн бэлэг сэлт тарааж, хүн амьтан хооллож ундлахгүй байна гэж ихэд дургүйцэж ханддаг. МЗЭ төрөөс санхүүждэг байхдаа зохиолчдынхоо насны ойд зориулан ихэвчлэн сонин сэтгүүлийнхээ хуудсанд мэдээлэл тавих, мэндчилгээ өгөх байдлаар л хөнгөхөн тэмдэглээд өнгөрөөдөг байсан. Төсөвтэй байхдаа шүү. Харин төсөвгүй болсноосоо хойш л идээ ундаа, найр наадам хийх гэж хөл хөөрцөг болсон юм билээ. Энэ бол буруу хандлага. МЗЭ бол 90-ээд жилийн түүхтэй. Хорь дугаар зууны бүх л шилдэг зохиолчдыг эгнээндээ багтаасан байгууллага. Тэр олон шилдгүүдийнхээ тоогоор найр наадам хийгээд байх хөрөнгө чинээ, нөөц бололцоо угаасаа байхгүй. Нөгөө талаас насны ой тэмдэглэнэ гэж найр наадам зохион байгуулж амьтан хүн идэж уулган, хятад бал дэвтэр, цүнх тараах нь эрүүл биш зүйл. Ийм байдлаар хандах юм бол МЗЭ-ийн үндсэн үүрэг шал өөр зүйл болж хувирна. Бид МЗЭ-ийг орчин үеийн зохиолчдын байгууллага болгохсон гэж хичээж чармайж байгаа. Зарим нэг зүйлийг тоймлон хэлэхэд 2015 онд МЗЭ маань Ази, Африкийн зохиолчдын байгууллагын гишүүн байгууллага болсон. Энэ бол том амжилт. Үүний үр дүнд Вьетнам, Колумб, Эквадор зэрэг орнуудад болсон томоохон арга хэмжээнүүдэд манай гишүүд оролцлоо. Уг нь есөн арга хэмжээ байсан гуравт нь оролцлоо. Хөрөнгө мөнгө, хэлний чадвар гээд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд бас байна. Мөнгө төгрөгөө гаргаад, хэл усныхаа асуудлыг өөрөө шийдэх хүмүүст бүх арга хэмжээ нээлттэй байдаг. Цаашдаа манай зохиолчид илүү өргөн хүрээтэй оролцдог болох байх гэж найдаж байгаа. Мөн бүх гишүүдийнхээ намтрын товчоон, бүтээлийн товчоон, үндэсний уран зохиолын орчин дахь бүхий л мэдээллийг хамруулсан вэбсайт хийсэн. Нүсэр бүтэцтэй сайт байгаа. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд нийтдээ 10 гаруй аймгийн 20 гаруй мянган уншигч, уран зохиол сонирхогчид, хүүхэд залуучуудтай манай гишүүд уулзалт хийсэн байгаа. Гол нь бид хоёр мод тарьчихаад, арван шуудай нүүрс тараачихаад, гурван хайс будчихаад нийгэмд өөрсдийгөө сурталдан ухуулдаг тийм хүмүүс шиг байхыг хүсэхгүй байна.

-Удахгүй “Алтан-Өд” болно. Дараа нь “Болор цом”, “Утгын чимэг” болох байх. Уламжлалт энэхүү арга хэмжээнүүдэд зохион байгуулалтын ч юм уу бусад өөрчлөлтүүд хийгдэх үү?

-Уламжлалт арга хэмжээнүүдээ ямар ч байсан таслахгүй. Гэхдээ өөрчлөх, сайжруулах, уншигчдын таашаалд нийцэхгүй болчихоод байгаа тэр зүйлүүдийг нь шинэчлэн сайжруулах тал дээр анхаарлаа хандуулж байгаа. “Болор цом” наадмыг одоо болж байгаа уламжлалаар нь хийх үү, 1990 оноос өмнө зохион байгуулж байсан тэр хэлбэрийг нь сэргээж хийх үү, эсвэл бүр яруу найргийн уншлага болгох уу гэх зэргээр янз бүрийн хувилбаруудыг бид хайж байна. Зарим нэг хүн бүр хаачихвал яасан юм гэдэг л юм. Аливаа юмыг хаах, дуусгах амархан. Харин эхлүүлэх, байгаа юмаа сайжруулах гэдэг бол их хэцүү зүйл.

-Та хар залуугаасаа ахмад зохиолчидтой ч гэдэг юм уу, ер нь янз бүрийн хүмүүстэй их зөрчилдөж тэмцэлдэж ирсэн хүн. МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга болсноосоо хойш их л төвийг сахидаг болсон юм шиг санагдаад байгаа?

– Бүхэл бүтэн байгууллага хамт олны бодлогын зангилаан дээр сууж байгаа хүн хэт өөрийнхөөрөө байж болохгүй. Тэр байтугай өөрийнхөө эсрэг бодолтой хүнийг ч дайсан мэт үзэж болохгүй. Энэ албанд сонгогдсоноосоо хойш би олон зүйлийг шинээр таньж мэдсэн, бас цөөнгүй зүйлд суралцсан. Хамгийн чухал сурсан зүйл маань хүлээц л юм даа. Тиймээс өнгөрсөн хоёр жилд илүү их дотогшоогоо байж хөгшин, залуу гэлтгүй, алдартай алдаргүй гэлтгүй олон зохиолчдын сайн, муу үгийг зүгээр л хүлээцтэйгээр сонсож ирсэн. Үүний үр дүнд надад нэлээн тодорхой, нэгдмэл ойлголт бий болсон. За яахав зарим нэг хүн чи хэтэрхий төвийг сахиад байгаа юм биш үү гэдэг л юм. Тийм ч байх. Гэхдээ энэ байгууллагын бодлогыг төвийг сахиж л барих ёстой. МЗЭ бол дан авьяастнуудын нэгдэл ч биш, дан алдартнуудын хүрээлэн ч биш зөвхөн уран зохиол хэмээгч зүйлд дурласан янз бүрийн бодолтой хүмүүсийн сайн дурын нэгдэл юм. Тиймээс нэг хэсгийг тасалж хөөгөөд, нөгөө хэсгийг нь өөд өргөөд байх тийм бодлого яав ч таарахгүй. Нийтлэг эрх ашигт нь нийцсэн тийм л бодлого хэрэгтэй байдаг юм. Хувь хүнийхээ хувьд би идэр залуу насандаа итгэл үнэмшлийнхээ төлөө хэлэх гэсэн үгээ хэнээс айхгүй хэлдэг л байсан. Тэр бол миний араншин, эд эсний минь нэг хэсэг юм. Тийм болохоор итгэл үнэмшлээ хамгаалахын төлөө зогсох шаардлага гарвал одоо ч гэсэн надад хэнтэй ч зөрчилдөх, тэмцэлдэх зориг, эрмэлзэл хэвээрээ байгаа.

“Гарьд магнай” киноны Удвалын
дүрээр үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон Оточийн Уранчимэгтэй ярилцлаа. Тэрээр Хавдар
судлалын үндэсний төвийн клиник эм зүйн албаны даргын ажилтай. Эм зүйн ухааны
доктор, профессор. Монголын кино урлагт ганцхан дүр бүтээсэн нь ардын уран
зохиолч Шаравын Сүрэнжавын зохиолыг нь бичиж, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн
Жамъянгийн Бунтар агсны найруулсан “Гарьд магнай”-гийн Удвал юм.

-Та Монголын кино урлагт “Гарьд
магнай”-гийн Удвалын дүрээр мөнхөрч үлдсэн. Сүрэнжав гуай Удвалынхаа дүрийг
Сономын Удвал гуайг бодож бичсэн гэдэг. Ард түмний сэтгэлд хоногшсон монгол
бүсгүйн дүрийг мэргэжлийн бус анагаахын оюутан бүтээсэн байдаг. Хэрхэн яаж
тоглох болсон түүхээсээ ярихгүй юу?

-Анагаахын сургуулийн
хоёрдугаар курст суралцаж байх өвөл юм. Наян хоёр он гарч байсан жил шүү дээ. Миний
хувьд өвлийн дараалсан шалгалтууд эхэлчихсэн тун завгүй байлаа. Сургуулийнхаа үүдний
өлгүүрээс хувцсаа авах гээд зогсож байх тэр агшинд “Гарьд магнай” киноны хоёрдугаар
найруулагч Чимиддорж гуай намайг олж харсан гэдэг. Хэсэг хугацаанд анзаарч,
бусадтай харилцсан харилцаа зэргээс миний дүр төрхийг илүүтэй анзаарсан юм уу
даа. Ингээд Чимиддорж гуай өөрийгөө танилцуулж, киноны урьдчилсан шалгаруулалтад
орохыг хэлсэн. Би эхэндээ бүр гайхаж хоцорч билээ. “Киноны зураг авалтад орж чадахгүй.
Тийм зүйлийг ёстой мэдэхгүй. Дуулж, хөгжим тоглож ч чаддаггүй” гэхэд “Чамаар
хөгжим тоглуулахгүй, дуулуулахгүй. Зүгээр л монгол дээл хувцас өмсүүлж
сургуулилтад оруулна” гэлээ. Манай сургуулиас гурван ч бүсгүйг сонгож пробонд
оруулсан гэж байсан. Ер нь Чимээ найруулагчийн хэлснээр Удвалын дүрд Улсын их сургууль,
хуучнаар багшийн дээд, анагаах гээд хэд хэдэн сургуулиас 50-60 эмэгтэйг шигшиж,
сонгож авсан гэдэг.

-Танай удамд урлагийн талын хүн
бий юу. Аав ээж тань аль нутгийн хүмүүс вэ?

-Манай аавыг Оточ гэдэг.
Сүхбаатарын Баяндэлгэр сумынх. Ээж маань мөн Дарьганга нутгийн хүн. Аав төрөлх нутагтаа
монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажиллаж байгаад жараад оноос хотод орж ирсэн.
Би жаран гурван онд хотод төрсөн. Айлын бага охин. Дээрээ хоёр эгч, нэг ахтай.
Аав жараад оны дундуур хотын намын хороонд боловсрол, соёлын асуудал хариуцдаг
байв. Тэгэхээр урлагийн чигийн хүн гэхэд буруудахгүй байх. Манайд хөгжмийн олон
зэмсэг байдаг байлаа. Тухайлбал, мандолина, шанз гээд байна. Аав хөгжим сайхан
тоглоно, гоё бүжиглэнэ. Эгч нар ч хөгжим дарж, бүжиглэх дуртай. Харин надад бол
урлагийн ямар ч авьяас байхгүй, тийм сонирхол ч байхгүй. Багаасаа химийн
гүнзгийрүүлсэн сургалтад явж, тэр талаараа дагнасан. Ер нь намайг анагаахын
чиглэлийн мэргэжил эзэмшүүлэхийг гэр бүлийнхэн маань боддог байсан.

-Эргээд кино руугаа оръё. Анхны
зургийг хаана авсан бол. Аль хэсгийн зураг авалт хамгийн хэцүү байсан талаар
сонирхуулахгүй юу?

-Би тэр үед тахимаа шүргэсэн
урт гэзэгтэй байлаа. Биднийг дээл, үстэй малгай өмсгөөд нүүрийг маань бор
өнгөөр будаад, илүү дутуу ямар ч будаггүй пробонд оруулсан. Ерөнхий найруулагч
Ж.Бунтар гуай “Аав ээж чинь юу хийдэг хүмүүс вэ. Чи хаана өссөн, морь унаж
чадах уу. Дээл өмсдөг үү” гээд энгийн зүйлүүд асуусан. Анхны зураг авалт хотоос
хойшоо цэргийн амралтад болсон. Яагаав, Далайцэрэн бид хоёрын мөсөн дээгүүр
хөтлөлцөж гүйгээд мөсөн шагай мөргөлдүүлж тоглодог тэр хэсэг анхны зураг авалт байсан
юм. “Миний ээжийн малгай байгаа юм. Би хааяа гаргаж өмсдөг. Өнөөдөр өмсмөөр
санагдаад” гээд дөрвөн талтай хуучны булган малгай өмсчихсөн байдаг даа. Тэр малгай,
дээл хантааз надад их гоё зохиж байсан санагддаг. Дараа нь киногоо үзэхэд тэр
хэсэг аятайхан болсон шиг харагдсан. Далайцэрэнтэй хоёул араг шээзгийтэй мөс
үүрээд алхалдаг. Тэрхүү проб урьдчилсан шалгаруулалтын гол шалгуур нь болсон.
Харин дараагийн зураг буюу киноны гол зураг авалт Баянхонгорын шаргалжуутын
рашаанд болсон. Зургадугаар сарын нэгнээс Баянхонгор руу явсан. Миний бие
явахаасаа өмнө гурван шалгалт угсруулж өгч байлаа. Багш нар “Кинонд тоглох гэж
байгаа” гээд онц дүн тавихгүй нь мэдээж. Анагаахын сургууль бол хатуу шүү дээ.
Явахад ерөнхий найруулагч “жаран ес”-тэй давхиж ирээд аав ээж хоёрт батламж
өгөөд намайг авч явсныг мартдаггүй.

-Ямар батламж өгсөн гэж.
Түүнийг нь сонирхож болох уу?

-“Танай хүүхдийг зуны гурван
сарын туршид хөдөө авч явахаар болсон. Аюулгүй байдал, эрүүл мэндийн асуудал
гээд бүх зүйлийг нь батламжилж байна” гэх утгатай зүйлийг өгч билээ. Аав ээж
хоёр нэгэнт Соёлын яам батламжилчихсан учир зөвшөөрөлгүй яахав. Ингээд Ж.Бунтар
найруулагчийн “жаран ес”-нд суугаад “Гарьд магнай”-д тоглохоор Баянхонгор руу
гарч өглөө. Зам гэж явах юм биш. Баахан энхэл донхол. Хичнээн хол байсан гэж
санана. Би өмнө нь тийм хол замд хөдөө явж байгаагүй болохоор ядарч байгаа гэж
жигтэйхэн. Харин тэгтлээ алжааж ядраад очтол Шаргалжуутын рашааны ойр орчим,
тэр уул ус нутаг хичнээн сайхан харагдсан гэж бодно. Сэтгэл сэргээд нэг их гоё
болоод явчихсан. Кино групп гэдэг чинь хагас цэрэгжилтийн байдалтай, гэрүүд нь
ярайгаад гоё байлаа. Бунтар гуай, Чимиддорж гуай гээд нэртэй найруулагчид,
миний аавд тоглодог гавьяат жүжигчин Р.Дамдинбазар, молиго Очирын дүрд тоглодог
авьяаслаг жүжигчин Д.Алтангэрэл,Равсал панзын дүрд тоглодог гавьяат
Б.Магсаржав, ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр гээд дандаа мундаг жүжигчид. Хамгийн муу
нь би байсан. Ерөнхий найруулагчийн гэргий П.Долгорсүрэн эгч намайг дэргэдээ
авсан. Үндсэндээ би ерөнхий найруулагчийн гэрт хуваарилагдсан. Ижий ааваас минь
батламжилж авсан учир намайг дэргэдээ авсан байх. Түүнээс эрэгтэй, эмэгтэй
жүжигчдийн гэр тусдаа байна. Долгорсүрэн эгч тэр кинонд миний эгчийн дүрд
тоглодог. Өмнө нь “Гэрлэж амжаагүй явна” кинонд дүр бүтээчихсэн туршлагатай
жүжигчин байв. Шаргалжуутын рашаанд модон хавчгаар рашаан авдаг хэсгийн зургийг
Баянхонгорт хамгийн эхэнд авсан. Мөсөн шагай мөргөлдүүлж тоглодог өвлийн анхны
зураг нэг их тоглолт шаардаагүй. Хувцас хунар өмсөөд ерөнхий дүрээрээ явчихсан.
Харин яг натур дээрээ очоод жинхэнэ амаргүй ажил эхэлж байгаа юм чинь.

-Зохиолынхоо үгийг яс цээжилж,
Ш.Сүрэнжав гуайн монгол үгийн сувдаар ярих нь мэдээж?

-Тэр үедээ бол зохиолынхоо
үндсэн эхийг цээжилж, мэргэжлийн түвшинд дүрээ гаргах гэж чармайж байсан.
Үгийнх нь үнэ цэн, утга санааг тэр бүр нарийн мэдэрдэггүй байжээ. Сүүлд киногоо
үзэхээр хүмүүсийн хэлж байгаа үг хичнээн утга яруу, энгийн хэрнээ төгс төгөлдөр
болохыг ойлгож мэдэрсэн. Дүрээ мэргэжлийн түвшинд илэрхийлж чадахгүй байна.
Наад харц чинь, хөдөлгөөн чинь худлаа, хиймэл байна гээд загнуулна. Хэцүү бэрх
зүйлтэй үргэлж тулгарч байлаа. Халуун рашаан авдаг хэсэгт Бавуу баяны хүү
ирчихээд ээрч хоргоогоод зовоодог шүү дээ. Дашзэвэг гэж Дарханы театрын
туршлагатай жүжигчин тоглосон учир намайг дагуулаад явчихсан. Ухаандаа, “Та
яасан хэцүү хүн бэ. Амьтан хүн хараад байхад ичдэггүй юм уу” гэж би хэлдэг.
Тэгэхэд “Өнөө орой уулзана гэж хэлэхээс чинь нааш явуулахгүй. Амьтан хүнээс
тэгтлээ ичээд байгаа юм бол өнөө орой уулзана гээд хэлчих” гэж над руу дайрахад
нь өөдөөс нь ус цацчихдаггүй юу. “Энэ мангар хараас чинь хэн айдаг юм” гээд
устай хавчган дээр сандайлж суучихаад босохгүй байхад Далайцэрэн өргөж
хаячихаад яваад өгдөг тэр хэсгийг тоглох гэж бас л баахан шүүмжлүүлсэн. Мөн
овооны наадмын үеийн зураг их хэцүү санагдаж байв. Далайцэрэн барилдаад. Би
үзэгчдийн дундаас харж байгаа хэсэг л дээ. Д.Батдорж их том биетэй. Би түүний
хажууд жижигхэн. Өргөн дүрсний кино учир нэг их ялгаа харагдаагүй байх. Би
монгол гутал дотроо гэрийн шаахайгаа дэвсэж өмсөөд жаахан заль гарган өөрийгөө
өндөр харагдуулж ч байлаа.

-“Гарьд магнай”-д Далайцэрэн та
хоёрын маш гоё хайр явдаг. “Сэтгэлтэй гэдгээ хэлбэл бүл чадалгүйгээр нь
далимдуулсан болох байх” хэмээн бодож байгаа зэрэг нь тэр чигээрээ монгол ахуй,
хөдөөгийнхний нэмэр хачиргүй хайр дурлал юм. Ингэхэд Далайцэрэн та хоёр хэн
хэндээ сэтгэлтэй болж буй дүрээ хэрхэн үнэмшилтэй болсон гэж боддог вэ?

-Та хоёрын хоорондын харилцаа
хөндий байна, бие биенээ хайр сэтгэлийн харцаар харахгүй байна, харц
тулгарахгүй байна гээд зураг авалтыг цөөнгүй удаа зогсоож байсан. Ямар сайндаа
Бунтар гуай уурлаад намайг буцаах дээрээ тулдаг юм. “Чи тоглож чадахгүй нь,
буц” гэхэд нь миний санаа амарсан гэж жигтэйхэн. “Тэгье, би гэртээ буцъя, ямар
сайн юм” гэж бодлоо. Тэгтэл “Харин чи Соёлын яамны энэ кинонд зарцуулсан нэг
сая төгрөгийг төлнө дөө” гэдэг юм. Тэр үеийн сая төгрөг гэдэг чинь санаанд
багтамгүй их мөнгө биз дээ. Тэр их мөнгийг төлөөд яаж буцах билээ. Соёлын яамны
зөвлөлөөр миний дүр батлагдахад С.Удвал гуай, Э.Оюун гуай хоёр намайг ихэд
дэмжсэн юм билээ. Түүнийг хэзээ хойно мэдэж байгаа юм. Сүрэнжав гуай Удвалынхаа
дүрийг Сономын Удвал гуайг бодож бичсэнийг хүмүүс мэднэ. Удвал гуай намайг “Энэ
хүүхэд болно” гэж хэлснийг бодоход би адилхан санагдсан юм байлгүй. Бунтар гуай
надад уурласан ч чамд сайн тал их байна гэсэн. Анагаахын оюутан гэдэг аливаад
маш хариуцлагатай ханддаг, алдаагаа засах тэсвэр тэвчээр, сэтгэлзүйтэй гэдгийг
дуулгасан. Далайцэрэнтэй нэг найруулагч тулж ажиллана. Үгээ зөв хэллээ, буруу
хэллээ. Амьсгаагаа буруу авч байна, харц чинь болохгүй байна гэж хэлнэ. Надтай
Лхагвамаа найруулагч ажиллаж байсан. Чиний амны хайрцаг буруу уншигдаад байна,
үгээ дутуу хэлж байна гээд эхэлнэ шүү дээ. Зураг авалт дууссаны орой Далайцэрэн
бид хоёр маргаашийн зураг авалтдаа бэлдэж байгаа нь тэр гэж баахан мунгинадаг
байв. Харин сүүлд Д.Батдорж “Бид хоёр бөхийн соёлоор дамжуулж монгол
үндэснийхээ онцлогийг мэдрүүлсэн энэ сайхан кинонд, алдар цуутай жүжигчдийн
тоосон дунд хайр сэтгэлээр холбогдож хамтдаа тоглох хувьтай байж шүү” гэж хэлж
байсан. Тэр үг миний санаанаас гардаггүй юм.

-Таны аавын дүрд тоглодог
Рагчаагийн Дамдинбазар гуай яалт ч үгүй алтан үеийн аваргуудын нэг дээ?

-Тэр чигээрээ агуу авьяас,
туршлага байсан. Алтан үеийн жүжигчдийн, монгол киноны домог бахархал болсон
хүнтэй аав охин болж дэлгэцэнд мөнхөрсөндөө би өөрийгөө азтай гэж боддог. Би
бол Оточ гэж хүний хүүхэд. Аавдаа маш их хайртай. Гэхдээ яагаад ч юм
Дамдинбазар гуай яг л миний аав юм шиг санагдаад байж билээ. Бавуу баяны хүмүүс
намайг уйлуулаад хүчээр аваад явахад би яг л ааваасаа салж байгаа юм шиг
сэтгэлд бодогдож байсан. “Миний муу шар охиныг яаж тоогоо аж дээ”, “Далайцэрэн
та хоёр Очир ахындаа ахиад очих нь дээ” гээд хэлж байгаа үгнүүд, байр байдал,
дүр төрх, хандлага нь аав шиг санагдана. Тийм итгэл үнэмшил төрүүлнэ гэдэг агуу
юм даа. Дамдинбазар гуайн гэргий Аюуш эгчтэй хааяа утсаар ярьдаг юм.
Хүүхдийнхээ толгойг очиж бариулна. “Гарьд магнайгийн Удвал байна аа” гээд
ярихад “Өө миний хөгшний охин байна” гээд сүйд болно.

Би чинь “Гарьд магнай” кинонд
тоглосноос хойш бөх үзэх дуртай болсон. Ялангуяа наадам, цагаан сарын шөвгийн
дөрвөн барилдааныг алгасалгүй үзнэ. Киноны даншиг наадам болдог хэсгийг Төв
аймгийн Баянчандмань суманд авсан. Х.Баянмөнх, Ж.Мөнхбат аваргууд гээд бөхчүүд
ихэнх нь очсон. Д.Батдорж чинь “Алдар” нийгэмлэгийн цэргийн алба хаагч байсан
армийн бөх. Алдар цуутай аваргуудаас шилэгдэж дэлгэцэнд мөнхөрсөн аварга.
Надаас нэг дүү жаран дөрвөн оны луутай. Би болохоор жаран гурван оны туулайтай
юм. Б.Бат-Эрдэнэ аварга, том П.Сүхбат нарын бөхчүүд Д.Батдоржтой чацуутнууд
байсан. Бөхчүүд намайг “Чам шиг цагаан царайтай ийм монгол хүүхэн байдаг юм уу”
гээд зураг авалтын ердийн үеэр хэлнэ. Би тэднээс ичээд майхан руугаа гүйчихдэг
байлаа. Даншиг наадамтай хэсэгт ардын жүжигчин Н.Дагийранз гуай, “Цахиур
Төмөр”-ийн дүрээр олны сэтгэлд үлдсэн Т.Сандуйжав гуай гэж сайхан хүмүүс хамт
байлаа.

-Та Хавдар судлалын үндэсний
төвийн клиник эм зүйн албаны даргын ажилтай. Эм зүйн ухааны доктор, профессор
хүн. Удвалын дүрээс өөр дүрд тоглоогүй гэдэг юм. Яагаад тэр вэ. Санал ирээгүй
хэрэг үү?

-Ж.Бунтар гуай “Гарьд
магнай”-гийн дараа хийсэн нэг кинондоо тоглооч гэж хэлж байсан. Тэр нь “Ирж
яваа цаг” кино байсан санагдана. Сүүлд мань хүн бас хэлдэг байсан. Би чамайг
түүхэн кинонд тоглуулна, дарьганга эмэгтэй гэж ямар байдгийг чамаар үзүүлнэ
гэнэ. Харамсалтай нь тэр киногоо хийж чадаагүй байх. Надад Багшийн дээдийн
киноны ангийн хуваарь өгч болох юм гэж хэлж байсан. Жүжигчин Н.Батцэцэг Их
сургуулийн орос хэлний ангийн оюутан байхдаа “Эх бүрдийн домог”-т тоглоод дараа
нь кино драмын ангид орсон. Ийм замаар чи явах уу гэхэд нь би зөвшөөрөөгүй.
Д.Батдорж Далайцэрэнгийнхээ дүрээс хойш хоёр ч кинонд тоглосон. “Ард Аюуш”-ийн
Довчингийн дүрийг хүмүүс санаж байгаа. Би болохоор мэргэжлийнхээ ажлыг хийгээд
юун кинотой манатай байлаа. “Гарьд магнай”-д миний дууг хошин шогийн жүжигчин
Б.Туяа оруулсан. Би ч түүнд тусалж чадаагүй. Харин нэг зүйлийг сонин болгож
хэлэхэд, 1984 онд Москвад болсон Монгол Зөвлөлтийн найрамдлын баярт эрдэмтэн
зохиолч Э.Оюун, “Ардын элч”-ийн Дарьбазар буюу жүжигчин Ж.Занабазар, “Ардын
элч”-ийн Ариунаа буюу гавьяат П.Цэвэлсүрэн, кино найруулагч одоогийн ардын
жүжигчин Г.Жигжидсүрэн гээд аваргуудтай хамт явах тохиол бүрдсэн. Э.Оюун гуай
надад их л элгэмсэг сайхан хандана. “Урнаа чамайг би хөөрхөн гэхгүй. Харин чи
бол сайхан хүүхэн. Би Н.Сувдыг ээж шигээ царайлаг хүүхэн гэж хэлэхгүй. Харин
монгол галбир төрхтэй сайхан хүүхэн” гэж билээ. Тэгээд намайг анагаахын
чиглэлээрээ яв, чи эрдэмтэн болно гэв. Тэр үед юун эрдэмтэн билээ гэж бодогдож
билээ. Тэгтэл миний бие эрдэмтэн доктор болдог юм. Хими эмчилгээний ходоодны
хорт хавдрын сэдвээр 2006 онд анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан.

-Гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Манай гэр бүлийн хүн
А.Галсумъяа гээд эмч хүн. Анагаахын хүрээлэнгийн зүрхний доктор бий. Манайх
хоёр хүүтэй. Том хүүг маань Баярмагнай гэдэг. “АПУ” компанийн маркетингийн
захирлаар ажилладаг. “Гарьд магнай”-д тоглосноо бэлгэшээж том хүүдээ Баярмагнай
гэж нэр өгсөн. Ж.Бунтар найруулагчийн гэргий кино гарсны дараахан амаржсан. Тэр
хүүдээ Гарьд гэж нэр өгсөн байдаг. “Шинэ үсгийн багш” киноны гол дүрд тоглодог
залуу шүү дээ. Манайх хоёр хүүтэй бол Д.Батдорж маань бас хоёр хүүтэй. Гэр
бүлийнх нь хүн эмч юм билээ. Саяхан бид Равсал панз буюу Б.Магсаржав гавьяатад
байр өгөхөд уулзалдсан. Далайцэрэн маань багагүй жин нэмсэн байна лээ.
“Далайцэрэн нь хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй амьдраад л явж байна даа” гээд
инээж байсан.