Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Цагаан сарын бөхийн барилдаан жаран гурван оноос эхэлсэн түүхтэй. Нэгдэлч малчдын баяр гэх тодотголтой анхны барилдаанд жаран дөрвөн бөх хүч үзсэнээс дархан аварга Мөнхбат зургаа даван түрүүлжээ. Үзүүрт нь Хөвсгөл аймгийн Цагаан үүр сумын Уйлган голоос төрсөн гурван аваргын нэг уран барилдаант Чойжилын Бээжин аварга үлдсэн байна. Их шөвөгт Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, Лувсанчимэдийн Сосорбарам нарын хүчит арслангууд үлдсэн байна. Сонирхолтой нь цагаан сарын анхны барилдаанд “хоёр Мөнх” анх удаа учраа таарч байжээ. Баянаа аварга тэгэхэд аймгийн начин цолтой залуу зодоглон дунд шөвөгт шалгарч Мөөеө аваргыг заан цолтой байхад нь тахимаа өгч байж. Жаран гурван оны улсын наадамд Мөнхбат аварга Сосорбарам, Мижиддорж нарын арслангуудыг найм, есийн даваанд цувуулан орхиж түрүүлсэн юм. Цагаан сарын барилдаанд сайн барилдсан бөх тэр жилийнхээ наадмаар өнгөлж барилддагийн жишгийг тийнхүү Мөөеө аварга тогтоож байсан.

Залуу бөх Баянмөнх мөн л тэр жилийн наадмаар улсын арслан Гялдангийн Цоодолоор тав давж улсын цолны босго алхаж байв. Жараад оны дунд үеийн цагаан сарын барилдаан арван хэдэн бөхийн хооронд өрнөдөг байсныг ахмад бөхчүүд болоод бөх судлаачид хэлдэг юм. Арван хэдэн бөх гэдэг нь Дамдин аварга, хоёр Мөнх, Бээжин, Цэрэн аваргууд, Чойжилсүрэн, Мижиддорж, Эрдэнэ-Очир, Сосорбарам, Дагвасүрэн нарын арслангууд, Зундуй, Өвгөнхүү, Дашдаваа нарын начингуудыг хэлж байгаа хэрэг. Эдгээр бөхчүүдтэй Өмнөговийн Дэмүүл, Булганы тэмээ өргөдөг Жамьяандорж, Дорнодын Түвшин нарын бөхчүүд хөдөөнөөс ирж хүч сорино. Энэ хэд дундаа мэдээж хоёр Мөнх нь онцгой байж таарна. Мөөеө, Баянаа аваргууд цагаан сарын барилдаанд тус тусдаа долоо,найман удаа түрүүлсэн түүхтэй. Жаран зургаан онд Б.Түвдэндорж, Ш.Батсуурь, Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат, С.Цэрэн нарын таван аварга манлайлж боссон барилдаанд залуу заан Х.Баянмөнх анх удаа түрүүлжээ. Тэрээр их шөвөгт Дамдин аваргыг, үзүүр түрүүнд тухайн он жилүүдэд төрийн наадамд босоо байсан Мөнхбат аваргыг орхиж түрүүлсэн байна. Тэр жилийн сар шинийн барилдаанд Архангайн Чулуутын Түзэлийн Зундуй заан их шөвөгт шалгарсан удаатай. Таван аварга зүүн баруун жигүүрийг манлайлсан баярт Пагмын Аюуш арслан Баянхонгор аймгийн Богд сумаасаа ирж барилдсан нь бөх сонирхогч олныг баярлуулжээ. Аюуш арслан дөчин есөн оны улсын наадамд Батсуурь аваргатай үлдэж түрүүлсэн. Гэвч түүнд арслан цолыг нь өгөлгүй, худлаа барилдаж нам засгаа доромжилсон хэмээн наадмын комиссоос шийтгэл хүлээлгэж байсан удаа бий. Далаад оны цагаан сарын барилдаанд Мөөеө, Баянаа аваргууд болон Жамбалын Хайдав, Пүрэвийн Дагвасүрэн, Мядагийн Мөнгөн нарын арслангууд, Дасрангийн Мягмар, Доноровын Долгорсүрэн нарын заанууд, Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Увсын Дамирангийн Баатаржав, Төмөрийн Артаг, Булганы Чимэдийн Лундаа, Дамдингийн Галдандагва нарын хүчтэй начингууд шуугиулж байжээ. Далан нэгэн онд өндөр ойн одтой бөх гэдгээрээ зартай Сэрээтэрийн Цэрэн аварга, Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлж байсан.

Спортын ордонд цугласан олон “Ойн одтойгоороо Цэрэн түрүүлнэ биз” гэцгээж байсан гэнэ. Үнэхээр ч монгол бөхийн гучин хоёр шинжийг хадгалж төрсөн гэгддэг Цэрэн аварга түрүүлсэн байна. Далан хоёр оны сар шинээр Говь-Алтайн Хөх морьтын Ундрахын Пүрэв заан Дашдоржийн Цэрэнтогтох аваргыг начин цолтой байхад нь гурвын даваанд, Сосорбарам, Дагвасүрэн нарын арслангуудыг дөрөв, тавын даваанд дараалуулан өвдөг шороодуулж их шөвөгт Дамдин аваргыг давснаар Баянаатай үзүүр түрүүнд үлдэж байжээ. Тэр жилийн цагаан сарын шуугианы эзэн нь Пүрвээ заан байсан байна. Далан зургаан онд Мөнхбат аварга тав дахиа түрүүлж Сосорбарам арслан үзүүрлэж байсан. Төв аймгийн хоёр хүчтэнтэй их шөвгийн гуравт Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар начин цолтой үлдэж байлаа. Мягмар заан Ёндонгийн Ишгэнээр дөрөв, Дүгэрийн Цэрэндашаар тав, Жамбалын Хайдаваар зургаа давж шөвгөрөөд Мөөеө аваргад тахимаа өгч байсан. Төв аймгийн хүчтэнүүд түрүү үзүүр булаалдсан наадамд “Бүрэнгийн бүдүүн гуят” гэгддэг Мөнхийн Загдсүрэн начин Хэнтийн Барамсай заанаар гурав, Сэрээтэрийн Цэрэн аваргаар дөрөв давж байсан удаатай. Далаад оны сүүл үеэс хоёр Мөнхийн халааг “Алдар”-ын тамирчид болох Цэрэнтогтох, Хадаа нар залгаж авсан байна. Тухайлбал, далан найман оны сар шинээр Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга заан цолтойдоо хоёр Мөнхийг дараалуулж өвдөглүүлээд түрүүлж байсан түүхтэй.

Цэрэнтогтох аварга тэр жилийнхээ наадамд Дамдин, Баянмөнх, Мөнхбат аваргуудыг 7-9 даваанд дараалуулж орхин түрүүлж Улсын арслан цол хүртэж байсан юм. Тэр жилийн гурвын давааны төгсгөлд Ё.Ишгэн Дундговийн “харлаг” хэмээх Жавзмаа начинтай, Д.Цэнд-Аюуш Архангайн Гүсэмийн Жалаа начинтай, З.Дүвчин Цэвээнжавын Ванчигцэрэн начинтай тус тус хүч үзсэн байна. Ишгэн, Цэнд-Аюуш, Дүвчин нарын заанууд начин цолтой байсан үе юм. Далаад оны төгсгөл наяад оны эхээр Булганы Дэндэвийн Амгаа, Говь-Алтайн Ригжийбуугийн Давааням, Өвөрхангайн Ёндонгийн Ишгэн, Зэвэгийн Дүвчин, Увсын Өлзийн Тулгаа нарын хүчтэй заануудтай Баян-Өлгийн Однойн Бахыт, Ховдын Адуучийн Баатархүү, Булганы Жамцын Бор, Дундговийн Цэгмидийн Улаанхүү, Өмнөговийн Дашдуламын Багахүү, Өвөрхангайн Довдонгийн Дашжамц, Сүхбаатарын Жанцангийн Чулуун нарын хүчтэй начингууд (одоогийн харцага) ихэвчлэн тунадаг байсан. Дээр нь Бандийн Ганбаатар арслан, Дамдингийн Баяраа гарьд нар нэмэгдэх нь мэдээж.

Наян онд Дагвасүрэнгийн Хадбаатар аварга сар шинийн барилдаанд түрүүлж бөхөд хайртай олон түмнээ баярлуулсан удаатай. Тэрээр түрүү үзүүрт Доноровын Долгорсүрэн заантай тунаж үлдэн монгол гутлыг нь сугартал дүүгүүрдэн хүч бяраар илүүрхэж түрүүлсэн байдаг. Хадаа аваргын тэрхүү барилдааныг “араажив”-аар бөх сонсож суусан олон өөрсдөө түрүүлсэн мэт баярлаж байсныг хүмүүс дурсдаг юм. Наян нэгэн оны Мөнхбат аварга зургаа дахиа түрүүлж, Цэрэнтогтох аварга үзүүрлэсэн тэр жилийн барилдааны шуугиан нь Говь-Алтайн Нэмэхбаяр гэдэг залуу байжээ. Сүүлд буюу наян зургаан онд улсын цолонд хүрсэн тэрээр Хайдав арслангаар гурав, Долгорсүрэн заанаар дөрөв, Галдандагва начингаар тав давж шуугиулжээ. Гурвын давааны төгсгөлд Дамдингийн Галдандагва начин Булганы Жамцын Борыг, Ёндонгийн Ишгэн Сүхбаатарын Жанцангийн Чулууныг амлаж, Ховдын Баатархүү, Өмнөговийн Багахүү нар тунаж байсан удаатай. Адуучийн Баатархүү начин Багахүүгээр гурав даваад Мядагийн Мөнгөн арсланг заан цолтой эд байхад нь дөрвийн даваанд өвдөглүүлж бас л дуулиан дэгдээсэн. Сонирхуулахад, Дамдин аварга тавын даваанд долоон бөхөөс ам сонсохдоо баруун жигүүрийг манлайлан барилдаж байсан Мөнхбат аваргыг амласан байна. Энэ нь Спортын төв ордонд цугласан олон болоод хөдөө орон нутагт арааживаа чагнаж суугаа сонсогч түмэнд бас л нэг ярианы сэдэв болох нь мэдээж. Данигаа аваргын уг шийдвэрийг зарим нь Мөөеөгийнхөө түрүүлэх замыг эртнээс зассан гэдэг бол зарим нь залуучуудаас халгаад яалт ч үгүй Мөөеөгөө авсан гэж барим тавим хэлдэг юм.

Цэрэнтогтох аваргыг түрүүлэх (1983 он) жил Дэндэвийн Амгаа заан үзүүрлэсэн. Амгаа заан шөвгийн дөрөвт Баянаа аваргыг өвдөглүүлсэн нь олон түмнийг оргилон баярлахад хүргэсэн байна. Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат Санжжавын Сүхбаатар заан тэр жил залуу бөх байхдаа хоёрын даваанд Эрдэнэ-Очир арсланг, гуравт Дашжамц начинг тунаж, дөрөвт Чимэдийн Гочоосүрэн зааныг орхиод дунд шөвөгт үлдэж байжээ. Наян дөрөв, наян таван оны сар шинийн барилдаанд Хадаа аварга дараалан түрүүлсэн юм. Эхний жил нь өөрийн гол өрсөлдөгч Цэрэнтогтох аваргыг их шөвөгт өвдөглүүлж, түрүү үзүүрт Ёндонгийн Ишгэн зааныг орхисон бол дараа жил нь мөн л мөнхийн өрсөлдөгч “онжав” Цэрэнтогтохтойгоо үлдэж түрүүлсэн юм. Наян таван оны сар шинээр Цэрэн аварга гурвын даваанд Эрдэнэ-Очир арсланг амлаад унасан бол дараагийн даваанд Сосорбарам арслан мөн л амлаж аваад унасан байна. Барилдааны дундуур Со арслан Цэрэн аваргад “Эрдэнэ-Очирыг хоёулаа элбээд ч барсангүй дээ” гэж хэлэн олныг хөгжөөж байжээ.

Наян долоон оны сар шинийн барилдаанд Одвогийн Балжинням аварга начин цолтой түрүүлж шуугиан дэгдээсэн удаатай. Өмнө нь буюу жараад оны сүүлээр Сүхбаатарын Чойдорын Өвгөнхүү начин цолтой түрүүлснээс хойш сар шинийн барилдаанд начин цолтой бөх түрүүлээгүй байсан юм. Балжаа аварга тэр жил С.Эрхэмбаяр, Р.Давааням, Д.Баяраа, Ө.Тулгаа нартай гурвын даваанаас аваад л тунасан байдаг. Тунасан бүгдээ орхисоор түрүү үзүүрт Цэрэнтогтох аваргыг өвдөглүүлсэн юм. Тэр жилийн цагаан сараас луу жилтнүүдийн үе эхэлсэн байдаг. Дүгэржавын Хишигдорж хэмээх Архангайн өндөр залуу Дүвчин, Мягмар нарын хүчтэй заануудыг гурав, дөрвийн даваанд унагаж олны хараанд өртсөн нь “Батцэнгэлийн динозавр”-уудын нэг Хишигдорж заан билээ. Ингээд наян найман оноос Бат-Эрдэнэ аваргын он жилүүд эхэлсэн түүхтэй.

Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмартай ярилцлаа. Тэрээр улсын наадамд арваннэгэн удаа шөвгөрсөн манлай заануудын нэг юм.

-Сар шинийн босгон дээр уулзаж буйн хувьд цагаан сарын бөхийн талаар яриагаа эхлэх гэсэн юм. Та сар шинийн барилдаанд хэдэн онд анх зодоглож байсан бол?

-Цагаан сарын бөхийг багадаа хөдөө радиогоор сонсоно. Тэр үед зурагт гэж ямар байсан биш. Хурц арслан Ц.Бадамсэрээжид гуай бөхчүүдийг овог нэр аймагтай сумтай нь гайхалтай гоё тайлбарладаг байлаа. Бөх болох юмсан гэх хүсэлдээ хөтлөгдөж явсан надад хэзээ нэг Улаанбаатар хотод очиж, нутаг усаа дуудуулан барилдах бол гэж бодогддог байлаа. Ингээд аравдугаар анги төгссөн жилээ Улаанбаатар хотод оюутан болж ирээд анх цагаан сарын барилдаанд зодоглож байсан юм. Тэр чинь жаран найман он. Би тэгэхэд аймгийн заан цолтой байлаа. Би чинь есдүгээр ангийн хүүхэд байхдаа аймгийнхаа наадамд үзүүрлэж байсан. Хөдөө гэртээ үргэлж радиогоор сонсч, аваргуудын цолыг дуудахад ёстой л нөгөө өөрийгөө цоллуулсан юм шиг дэвж шавж, тэр мундгуудтай барилдах юмсан гэж өдрийн бодол, шөнийн зүүд болж байсан хүн чинь хотод ирээд цагаан сарын барилдаандаа зодоглоход урьд орой нь нойр хүрээгүй. Сэтгэл догдлоод тэр л дээ. Янз бүрийн л юм бодогдож байлаа. Нутаг усныхаа нэрийг дуудуулж гарчихаад нэг даваад чимээгүй болчих вий гэдэг ч юм уу. Харин аз болоход гурав давчихсан шүү.

-Ямар бөхчүүдийг хаяад гурав давчихав?

-Хоёрын даваанд Өвөрхангайн С.Цэдэвсүрэн начинг, гурвын даваанд Архангайн Хотонтын “Том” хэмээх улсын арслан Д.Жамц гуайг унагачихдаг юм. Дөрвийн даваанд Д.Дамдин аваргад амлуулж барилдаад өвдөг шороодсон. Их л сэтгэл өндөр байсан санагдана. Мөн улсын аварга, арслангуудыг хараад жигтэйхэн сүрдэж байгаа хэрэг. Ховд нутагтаа баруун таван аймгийн бөхчүүдтэй барилдаж явснаас тэр бүр улсын цолтой бөхтэй барилдаж байсангүй. Ингэхэд Улаанбаатар хотыг зорьж ус нутгаасаа мордохдоо нутгийнхандаа хоёр зүйлийг захиж байлаа. “Та нар радио сайн сонсч байгаарай. Би хотод очоод шууд улсын начин болно. Мөн спартакиадын аварга болно” гээд ам гарчихлаа. Тэр жил “Пионер сурагчдын анхдугаар спартакиад” болсон. Баруун таван аймгийн бүсчилсэн наадам манай аймагт зохиогдож, би чөлөөт бөхийн 75 кг-ын жинд алтан медаль хүртээд байв. Спартакиадын улсын аварга долдугаар сарын тавнаас наймныг дуустал болно. Энэ барилдаанд жиндээ түрүүлнэ, залгуулаад болох наадамд улсын цол хүртэнэ гэж санаад тийн ам гарчихгүй юу. Спартакиадын барилдаанд өөрийнхөө жинд түрүүлж алтан медаль энгэртээ зүүлээ. “Та нар сонссон биз. Би сая алтан медаль авчихлаа. Одоо наадмаар начин цол хүртэнэ. Радиогоо сайн сонсоно шүү” гээд дахиад хөдөө рүү ярихдаа хэлээд авлаа.

-Тэгээд тэр жилээ начин болж чадав уу?

-Яаж чадах вэ дээ (инээв). Хоёр давчихаад байж байтал гурвын даваанд Баянхонгорын улсын начин Ч.Баасанхүү амлалаа гэж дуулдав. Би аравдугаар ангид байхдаа улсын цолтой бөх хаяж үзэж байсан хүн л дээ. Увсын Тэсийн “Улаан гуталт” хэмээх Миеэгийн Цэрэндорж начинг Баян-Өлгий аймагт болсон барилдаанд тохиолдлоор хаячихсан. Ингээд гурвын даваанд Ч.Баасанхүү начинд өвдөг шороодлоо. Бараг л би яагаад уначихав гэж бодсон байлгүй. Өнөө начин цол байдаггүй. Маргааш нь морин тойруулгад болсон уяачдын баярт зодоглолоо. Эхний даваанд нэг их айхтар дэгээ ороодог цэрэгтэй таарчихдаг юм. Өнөө нөхөр салдаггүй дээ. Арайхийж хаяад байтал хоёрын даваанд Булганы “Задгай шар” хэмээх аймгийн арслан Н.Лхагвадоржтой таараад унасан. Энэ бөх улсын наадамд олон удаа дөрөв давсан байдаг. Начин байтугай зааны эрэмбэтэй бөх байлаа. Орой нь таван цагт Спортын төв ордонд барилдаан болоход уяачдын баярт таарсан цэрэгтэйгээ дахиад таарчихдаг юм. Бас л арайхийж хаяад сууж байтал улсын засуулч Ш.Лхүгдэв гуай ирээд “Чи нөгөө Ховдоос ирсэн хүү юү. Сайн бөхтэй нэг өдөр хоёр таарч барилдаад орхилоо доо. Наад чинь Булганы “дэгээ” Батчулуун гэдэг хүн шүү дээ” гэдэг юм. Ингээд энэ барилдааны хоёрын даваанд С.Цэрэн аваргатай таарсан. Аварга золгуутаа л ганц гараараа салтаадаж өргөөд шалан дээр тас гэдрэгээ харуулаад хаячихдаг юм. Урьд өмнө нь тийм бяртай хүнтэй барилдаж байсангүй. Бараг тийм бяртай бөх байдаг эсэхийг ч мэддэггүй явсан биз. “Улсын аварга цолтой бөх ийм л аугаа байдаг юм байна. Намайг чинь ганц гараараа тавагтай идээ хүнд өгч байгаа юм шиг өргөөд явчихлаа” гэж бодоод хоцорч билээ. Дараахан нь болсон заалны барилдаанд Х.Баянмөнх аваргатай таарч суугаад хөл авахаар нь зөрүүлж хутгаад ууцаар нь тэвэрч гараа чагтлаад барьчихлаа. Нэг сэртэл Ш.Лхүгдэв гуай Баянаа аварга хоёр намайг сэгсэрч байдаг юм. Би ухаан алдчихгүй юу. Тэр их бяртай хүн намайг бүтэн эргүүлээд нугасаар минь хаячихсан байгаа юм. “Улсын цолтой бөхчүүд гэдэг чинь хүн алах амьтад байна. Бид эд нартай эн зэрэгцэж барилдана гэдэг худлаа юм байна. Мөрөөрөө сургууль соёлоо дүүргээд аав ээжийнхээ дэргэд амьд мэнд очъё” гэж бодоод бүтэн хоёр сар барилдаагүй юмдаг.

-Таныг анх зодоглосон 1968 оны сар шинийн барилдаанд ямар бөх түрүүлсэн бол?

-Яг хэн түрүүлснийг сайн санахгүй байна. Д.Дамдин аварга, хоёр Мөнх яг ид гарч ирж байсан үе. Магадгүй Х.Баянмөнх аварга түрүүлсэн байх. Яагаад гэвэл тэр жилийнх нь наадамд Баянаа анх удаагаа түрүүлж, аварга цол хүртэж байсан. 1963-1967 оны улсын наадамд Ж.Мөнхбат тав дараалан түрүүлж Д.Дамдин аваргын амжилтыг давтаж байлаа. Тухайн цагт Баянаа, Мөөеө хоёр ижилгүй байсан даа. Хоорондоо яаж барилдах вэ гэдгээ л бодож явахаас бусад бөхчүүдийг огт авч хэлэлцэхгүй. Ер нь жараад оны сүүл үеэс наяад он хүртэлх энэ зурвасхан үед монгол бөхийн нэгэн үеийн алдар цуутнууд хоорондоо ид барилдаж байлаа. Д.Дамдин аварга хариагүй, хоёр Мөнх ид, С.Цэрэн, Ч.Бээжин аваргууд лут байсан үе л дээ. Г.Дэмүүл, Ө.Эрдэнэ-Очир, У.Мижиддорж, Л.Сосорбарам, “Тэмээ өргөдөг” Б.Жамьяандорж, Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн гэх аваргын дайны арслангууд энэ хэдийг залгаад Цэрэнтогтох, Д.Хадбаатар, М.Мөнгөн нар гарч ирсэн дээ. Үргэлж хоорондоо тунана. Үнэхээр халгамаар байсан. Намайг хүмүүс заан болно гэж ярьдаг байлаа. Зарим үед бараг итгэмээргүй л санагддаг байсан. Энэ хэдийгээ бүгдийг нь хаяж байж долоо даван дөрөвт үлдэнэ. Би чинь таван удаа зургаа давж их шөвгийн наймд үлдсэн хүн. Энэ үед надад “Шөвгийн наймд бол үлдэж болох юм байна. Харин дөрөвт үлдэх боломжгүй юм байна” гэх бодол төрж байв. Харин 1978 онд аз таарч долоо даван заан хэмээх эрхэм цолд хүрсэн дээ.

-Та чинь 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор начин болсон байх аа?

-Тэгсэн. Өмнөх жил нь тавын даваанд Д.Долгорсүрэн зааныг начин цолтой байхад нь тунаж барилдаад өвдөг шороодсон. Уул нь тэр жил намайг Ш.Батсуурь аварга начин болгоно гэж хэлсэн юм. Би аваргыг зүс мэдэхээс танихгүй. Гурав давчихаад байж байтал “Би танай аймгаас цол хүртэж бөхийн гараагаа эхэлсэн. Танай нутгаас сайн бөх төрөхгүй удаж байна. Харин цаашдаа сайн барилдах нэг залуу гарч ирлээ гэж баярлаж байна. Ах нь чамайг начин болгоно. Харин чи дөрөв давахаа л бодоорой” гэдэг юм.

Өмнөговийн морьт О.Пүрэвээр дөрөв даваад явж байхдаа ингээд нэг начин цолны үзүүр дээрээс атгаж авдаг байж дээ гэж бодон учиргүй баярлаад. Тэгтэл тавын давааны өмнө Ш.Батсуурь аварга ирээд “За миний дүү ахыгаа уучлаарай. Ах нь чамайг авъя гэж бодсон боловч манай Говь-Алтайн Ч.Амартүвшин гэж хүү дөрөв давчихаж. Чи начин байтуйгай барилдах хүн шүү” гэж хэлээд явчив. Ингэж Д.Долгорсүрэнтэй тунаж барилдаад унасан. Харин 1971 онд Архангайн Ж.Чойжилсүрэн арслангаар тав давж начин цолд хүрсэн. Чойжоо арслан намайг амлах тухайгаа мэдээж хэлэхгүй шүү дээ. Дараа нь бөхчүүдийн амнаас сонсоход Ж.Чойжилсүрэн гуай тэр жил өөрийнхөө нутгийн Л.Ринчендоржийг начин болгох бодолтой байсан юм билээ. Дөрвийн даваанд би өнөө Ринчендоржтой нь тунаж барилдаад хаячихсан. Тэгээд л намайг авсан байх.

-Тавын даваанд Д.Долгорсүрэн зааныг үнэхээр бараагүй юу?

-Бараагүй болоод л унасан хэрэг. Д.Долгорсүрэн ч лут амьтан байсан шүү дээ. Мөн Булганы Ч.Лундаа, Д.Галдандагва гээд аварга болчихсон байхад гайхахааргүй мөн ч сайхан амьтад байж дээ.

-Та есдүгээр ангидаа аймгийнхаа наадамд үзүүрлэж байсан гэж байна. Тэгэхээр багын их биерхүү, бяртай байж?

-Ангидаа бие хаагаар хамгийн том нь байлаа. Манай аав их бяртай хүн байсан. Ангийн банди нар надтай цувж барилдаад бүгд унана. Би чинь хүнтэй ноцолдохын бөөн хүслэн. Манай ах халаасанд багтдаг жижиг шатар авчирч өглөө. Ангийнхаа хүүхдүүдэд надтай барилдаад зөвхөн гарыг минь газарт хүргэсэн хүнд би энэ шатрыг өгнө гэж хэлээд хүртэл барилдаж байлаа.

-Шатар авах хүн гарав уу?

-Яаж байх вэ. Тэднийг би үзэхгүй хаяна. Наймдугаар ангиасаа аймгийнхаа бөхчүүдтэй барилдаад эхэлчихсэн хүнд чинь арван жилийн хүүхдүүд юу болох вэ. Арван жилд байхдаа “танк” гэсэн хочтой. Тухайн үеийн дурсамжийн дэвтэр дээр маань “тааяа”-даа гэж бичээд манай ангийнхан сэтгэгдлээ үлдээсэн. Хожим хүүхдүүд маань үзчихээд “Тааяа гэж юү гэсэн үг юм” хэмээн асууж байлаа. Тэр нь “танк”-даа л гэсэн үг байхгүй юу (инээв).

Би 1991 онд аварга Д.Хадбаатараар тав, шинэ начин Х.Амраагаар зургаа давж 43 насандаа их шөвөгт үлдэж байлаа. Түүнээс хойш дөрөв, таван жил барилдаад болчихсон. Гурвын давааны ам угтуулд уналгүй байгаа дээрээ больё гэж бодоод. Түүнээс гарч барилдаад байвал барилдаад л байна. Гарах нэг өөр, барилдах нэг өөр.

-Та олон бөх цолонд хүргэсэн үү?

-Ч.Бямбадорж, Р.Даваадалай, Т.Бат-Эрдэнэ зэрэг нутгийнхаа хэдэн бөхчүүдийг дэмжиж улсын цолонд хүргэсэн. Түүнээс найраанд орж одоогийн энэ дуулдаад байгаа үнэн худал яриа шиг мөнгө төгрөгтэй холбоотой зүйл байсангүй дээ.

-Цагаан сарын барилдаанд цол олгодоггүй болохоор буулт ч юм уу, ямар нэгэн байдлаар найраа ордоггүй гэдэг. Та ч энэ тухай хэлдэг. Гэтэл тэр жил Б.Бат-Эрдэнэ аварга, тухайн үед ид барилдаж байсан Өсөхөө, Сумъяабазар нарын залуу аваргуудыг дараалуулан хаяж түрүүлж байсан. Энэ тухай танаас асуумаар санагдлаа?

-Б.Бат-Эрдэнэ аварга өөрийнхөө үеийнхнээс хамгийн удаан, хамгийн дээгүүр амжилттай барилдсан энгүй хүчит бөх. Тэр жилийн сар шинийн барилдаанд нэг зүйл болсон юм. Юу вэ гэвэл, Г.Өсөхбаяр аваргын хуруу гэмтэлтэй байсан. Тийм болохоор цаашид барилдах боломжгүй. Ингээд аваргаас “Та намайг дөрөвт авчих. Би элдэв бусын хүнд унамааргүй байна” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үгийнх нь дагуу аварга авчихсан. Үзүүр түрүүнд Д.Сумъяабазартай үлдсэн. Сумъяаг өмнө нь аварга улсын наадмаар шөвгийн дөрөвт хоёр ч удаа аван тунаанаас гаргаж, давааг нь ахиулж байсан. Тэгэхээр Сумъяа “Энэ хүн бөхийнхөө хувьд ахмад. Тэгэхээр би нэг их өмнөөс нь дайраад яахав. Тэртэй тэргүй цол авах биш” гээд унаад өгөхгүй юу. Үндсэндээ өмнө нь наадмаар авч давааг нь ахиулж байсан ачийг нь ч бодоод барилдаан гаргалгүй уначихсан. Ингээд ард түмэнд буруу ойлголт төрчихсөн. Д.Сумъяабазар, Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай үнэн хүчээрээ барилдчих хэрэгтэй байсан юм. Тэр талаар би өмнө нь хэвлэлд ярьж байсан. Тухайн цагт бөхийн хэллэгээр бол аварга хариагүй байсан. Түүнээ тэр жилийнх нь наадмаар шилдэг залуу бөхчүүдээр найм давж их шөвөгт шалгаран баталж байсан.

-Энэ жилийн сар шинийн бөхийн барилдаан ямар болох бол, Та хэнийг түрүүлнэ гэж бодож байна?

-Мөөеө, Баянаа, Д.Цэрэнтогтох, Б.Бат-Эрдэнэ нар шиг тасраад гараад ирэх бөх одоогоор харагдахгүй байна. Гэхдээ залуучууд ширүүн байгаа. Саяхан “Оны шилдэг найман бөх” тодорсон. Мэдээж тэр хэдээс дээшээ гарч ирж барилдах байх. Мөн аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүд шуугиулахыг үгүй гэх газаргүй. Энэ жилийн цагаан сарын бөхийн барилдаан үзэж харах зүйлтэй сайхан болох нь мэдээж.

Зураг дээр зүүн гараас Ц.Чинбат,
Н.Дагвадорж, Б.Цэрэнжамц нар

Он он жилээр Булган хангайнхаа тэнгэр дор сууж, бүтээлээ туурвиж буй буурал багш Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Намдавын Дагвадоржтой хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Булган нутгаас авьяас билигт олон хүн төрсөн. Тэр бүгдэд та шүлэг найраг, элгэн халуун сэтгэлээрээ нөлөөлж, ихэнх найрагчдын номыг өлгийдөн, өврөөсөө шувуу шиг нисгэсэн байх юм. Та бол Явуу, Эрдэнэ, Гайтаваас цөөхөн дүү, Түдэв, Дашдооров, Нямдорж, Чойном нартай үе чацуутан. Тэгэхээр эртний хүн болж таарах нь?

-Миний бие 1936 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Хужиртбулангийн Сондуул гэдэг газар төрсөн юм. Байгалийн үзэмж төгөлдөр, хүмүүс аж төрөн амьдрахад зориулагдсан юм шиг тийм сайхан хангай. Ус нутгийнхан маань Дугариг, Сондуул, Хадлан жирээ гэдэг газруудад өвөлжөөд, Сэлэнгэ мөрнийхөө хойно Хайлааст, Аяган жирээ, Өрөлт, Мухар булгаар зусна даа. “Өрөлт Сэлэнгэ-миний нутаг” гэж Ширчинсүрэн найрагчийн шүлэг байдаг. Хөвсгөлийн Тариалан, Хутаг-Өндөр хоёр залгаа юм. Дунд нь Намнан гэж сайхан уул бий. Ширчинсүрэн бид бол Сэлэнгийн хөвөө салаануудад төрж өссөн хүмүүс. 1945 онд Хутаг-Өндөрийн бага сургуульд орсон. Би чинь хүний ганц хүү шүү дээ. Манай аав монгол бичиг мэддэг хүн байв. Айл саахалтынхан манайд цуглаад Пушкины “Алтан загасны үлгэр”-ийг оройдоо сонсдог байлаа. Аавын ярьдаг үлгэр домог сэтгэлд их тод үлджээ. Дөчин есөн онд Хутаг-Өндөрийн бага сургуулийг төгссөн. Сургуулийн захирал Ширнэн одоо сэрүүн тунгалаг Орхон суманд амьдарч байна. Дөрөвдүгээр анги төгсөөд Булганы төвийн арван жилийн дунд сургуульд ирсэн.

-Булганы төвийн сургууль арван жилийн сургалттай байв уу?

-1949-1950 оны хичээлийн жил Булганы төвийн долоон жилийн сургууль арван жилийн сургууль болж байсан түүхтэй. Ёндонгийн Бадам, философийн Дорж, Жамбаажамц, хэл уран зохиолын Долгорын Чойжил гээд сайхан багш нар байлаа. Чойжил багш маань намайг шүлэг зохиолд анх дурлуулсан хүн. Харин наймдугаар ангид орох жил Улсын их сургууль төгссөн хоёр багш Булганд ирсэн. Гомбонэрэнгийн Мэндсайхан сүүлд Гэгээрлийн яамны орлогч сайд болсон. Их сургуулийн математикийн анги төгссөн, Дорнодын Тамсагбулагийн хүн. Ерөнхий сайд байсан Энхсайханы аав шүү дээ. Нөгөө нэг нь А.Самдан гэж физикийн багш бас ирсэн юм. Тэр хоёр багш Булган хангайд соёл гээчийг түгээсэн буянтнууд. Ухаандаа, тэдний тэшүүр нь жигтэйхэн гоё. Одоогийн ботинктой тэшүүр байхгүй юу. Бид бол хөрөөний төмрийг хугалж эсгий гуталд хүлээд гулгадаг байсан үе. Наймдугаар ангиас Мэндсайхан багш манай ангийг дааж аваад хоёр жил багшилж байтал хотоос дуудсан. Тэгээд Политехникийн сургуулийн захирал болж байлаа. Самдан багш бас л дуудагдаж, хотын гэгээрлийн хэлтсийн дарга болсон юм даг.

-Их сургуулийн босго алхсан үеэ дурсахгүй юу. Таныг агуу их эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэнгийн гарын шавь нарын нэг явсан гэдэг дээ?

-Намайг аравдугаар анги төгсөхөд Москва руу сургуульд хуваариллаа. Гэвч тэр үед аав минь хэрэгт холбогдож, хоригдоод ижий минь ганцаараа үлдсэн хэцүү үе тохиосон юм. Ингээд би Москвагийн сургуулийн хуваариас татгалзаж, Улсын их сургуулийн хэл, уран зохиолын ангийг сонгосон. Тус ангийг сонгож, зохиолч болно хэмээн тэмүүлэхэд гол нөлөө үзүүлсэн хүн бол Содовын Жамсранжав багш. Тэрээр уран зохиол судлаач төрийн шагналт Дамдинсүрэнгийн Цэнд, доктор Сономын Лувсанвандан нартай их сургуулийн нэг анги байсан юм билээ.

Тавин таван онд их сургуулийн босго алхахад маш баяртай нэг зүйл тохиосон. Тэр нь юу вэ гэхээр төрийн гурван удаагийн шагналт, ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн Монголын зохиолчдын хорооны дарга байж байгаад Төв хорооны тогтоол эсэргүүцсэн хэргээр ажлаасаа халагдаж, их сургуулийн багшаар ирсэн байв.

-Ингээд та Дамдинсүрэн гуайн шавь болсон хэрэг үү?

-Тийм л аз тохиосон юм. Их сургуульд багш болонгуутаа бүр манай ангийн багш болдог юм. Да багш Их сургуульд ердөө дөрвөн жил л багшилсан. Биднийг нэгдүгээр ангид ороход дааж аваад, дөрөвдүгээр анги төгсөхөд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирлаар томилогдоод явчихсан. Багш биднийг хариуцан ажиллаж байхдаа Ардын их хурлын тэргүүлэгч болж, Сүхбаатарын одонгоор шагнуулж байсан түүхтэй. Энх тайвны их хуралд байнга явна. Гэвч биднээс хараа салгана гэж үгүй. Эртний уран зохиолын хичээл голдуухан заадаг байв. Амьдралд хэрэг болохоор сургамжтай зүйлийн талаар хэлж, аминчхан ханддаг байсан сан. Одоо эргээд санах нь ээ, үнэхээр эрдэм оюунд нэвтэрсэн хүн байжээ. Би багшийгаа дагаад гэрт нь их очно. Их сургуулийн хажууханд. Гэргий нь орос хүн. Зан ааш их сайхантай хүн байсан. Анна Цендина гэж охин нь төрөөд удаагүй байсан. Багш гадаад явах бүртээ өөртөө шляп малгай авч ирнэ. Дэгжирхэж байгаа нь тэр байх. Их сургуулийн өлгүүрээс хоёр ч малгайгаа алдсан гэж өөрөө хэлдэг сэн. Да багштай тухайн үед их ойр Шанжмятавын Гаадамба багш байсан. Ёстой амь насаараа дэнчин тавьж багшийг минь хамгаалж байсан хүн. Га багш утга зохиолын онол, Бямбын Ринчен багш харшуулсан хэлний зүйн хичээл ордог байлаа. Монголын хэл шинжлэлд тэнгэр хурмастаас заяагдсан гэж хэлж болохоор нэрт эрдэмтэн Шадавын Лувсанвандан багшаар мөн хичээл заалгаж явжээ. Ингээд бодохоор би гэдэг молхи амьтан Монголын сор болсон эрдэмтдийн ном, лекцийг сонсож явжээ. Даваасамбуугийн Дашдорж гэж Багшийн сургуулийн хэл уран зохиолын багш мундаг хүн байлаа. Бид нэг ангийн хүүхдүүд юм. Дашдорждоо “Монголын аугаа их эрдэмтдээр хичээл заалгасан, бид азтай хүмүүс шүү” гэж хэлдэг байлаа. Шинжлэх ухааны доктор Жавзангийн Цолоо, зохиолч Гүрренчин, Монголын радиогийн сурвалжлагч байсан Архангайн Батсуурийн Халтар гээд ангийн нөхөд байна. Биднийг дөрөвдүгээр курсэд байхад нэгдүгээр ангид хэдэн авьяастай хүүхэд орж ирсэн нь Шаравын Сүрэнжав, Дожоогийн Цэдэв, Жамбын Дашдондог энэ хэд. Дугуйланг хариуцдаг хүн нь Га багш. Дамдинсүрэн багш, Ринчен гуай нартай уулзуулна. Дугуйланд авьяасаараа гайхагдаж байсан нь Галсангийн Жамъян, Тангадын Галсан хоёр юм. Жамьян “Халхын талд” хэмээх шүлэглэсэн роман бичнэ гэж хүртэл гайхуулдаг байлаа. Мөн хэлний авьяас билигтэй эрдэмтэй айхтар хэдэн оюутан байсны нэг нь академич, төрийн шагналт нэрт эрдэмтэн Далантайн Цэрэнсодном. Домийн Төмөртогоо гэх нэртэй академич ч тэр үед оюутан байсан.

-Хэдэн онд их сургууль дүүргэсэн бэ. Ажил амьдралын гараагаа хаанаас эхэлсэн бол?

-Төгсөх үеэр их сургуульдаа үлдээд багшил гэсэн санал ирлээ. Би болохоор хөдөө явна гээд Булган руугаа зүтгээд байдаг. Тэгтэл Гэгээрлийн яамны Энхийн Бадарч гэж хүн “Их сургуульд багшил гэхэд үгүй гэж хэлдэг хүн чамаас өөр байна уу. За яахав, хөдөөгийн уул талаар соёлын үрийг тарина гэдэг чинь зөв байх. Гэхдээ чамайг Булган руу явуулахгүй. Хөвсгөл явуулна” гэдэг юм. Тэгээд ижий ааваа дагуулаад Хөвсгөлийн Мөрөнд очсон. Тэндээсээ Хатгал руу явлаа. Хоёр жил болж байтал хөдөлмөрийн баатар Дашцэдэн багшийн гарын үсэгтэй “Хотод яаралтай ир” гэсэн захидал дээд боловсролын хорооны Санжмятаваар очдог юм. Гэвч би хотын хүн болоогүй ээ. Хатгалд байхдаа Бадамын Базарханд гэж насны ханьтайгаа учирсан. Хөгшин маань Их сургуулийн орос хэлний ангийг төгсөөд 42 жил орос хэл заасан хүн.

-Зохиолчдын тухай дурсамжаасаа ярихгүй юу. Та утгын их мэргэдийг бүгдийг нь таньж мэдэх хүн?

-Одоогоос жаран жилийн өмнө буюу 1955 оны хавар Дэндэвийн Пүрэвдоржтой анх уулзаж байлаа. Хөвсгөл, Булганаар явж байхад нь таарсан хэрэг. Пүрэвдорж тэр үед 22 настай Дуурийн театрт зохиолч, редактороор ажиллаж байсан үе. Эргэлдсэн алаг нүдтэй гоё залуу, мөн ч хийморьтой харагдаж билээ. Цэцэлж хэлэхийн гайхамшгийг мэдрүүлсэн, Цоодолын хэлснээр Монголын яруу найргийн дархан цэц юм даа. Оюутан ахуй цагтаа Дашзэвэгийн Сэнгээ гуайг харж байлаа. Зохиолчдын хорооны дарга байсан. Монголын утга зохиолын нэгэн хүчирхэг үе гарч ирэхэд гол нөлөө болсон хүн юм. Дондогдоржийн Дашдондог гэж Хишиг-Өндөрийн авьяас билигт нэгэн байлаа. Төрийн шагналт Зундуйн Хангалын хөгжим “Аяны шувууд” гэж алдартай дууны шүлгийг бичсэн найрагч. “Гооёо” Дашдондог гэдэг байсан юм. Их гоё залуу байсан учир тэгж хэлдэг байж. Их сургуулийн математикийн ангийн дөрөвдүгээр курсээс Сандагдорж тэр хоёрыг хөөж байсан түүх бий. “Тууврын замд”, “Депутатын зоог” гэсэн хоёр өгүүллэг бичээд буруудсан нөхдүүд. “Тууврын замд” гэдэг өгүүллэгийг нь сайн санаж байна. Монголчууд малаа орос руу туугаад мал хуй нь майлалдаад хил давж байхад зөрөөд оросоос вагон дүүрэн резинэн тоглоомнууд ирж байгаа тухай зохиол. Үүнийг улс төрийн утга агуулгатай, Монгол Зөвлөлтийн найрамдлыг шүүмжиллээ гэж үзжээ. Түүнийг Сандагдорж бичсэн юм. Д.Дашдондог болохоор “Би Монголын том зохиолч” гэж архи дарс уугаад буруудсан. Мөн л оюутан ахуй үед минь Лодонгийн Түдэв, Сормууниршийн Дашдооров, Доржийн Гомбожав, Мишигийн Ширчинсүрэн гээд авьяас билиг нь гайхагдсан нэг үеийн суутнууд Их сургуулийн босго алхаж байлаа. Тэр тухай бодоход сайхан байдаг. Их утга зохиолын гол түүчээ болсон идэр нөхөдтэй нэгэн цагт хамт суралцаж, шүлэг зохиолыг нь сонсч явна гэдэг үсэн буурал болсон хойноо эргээд бодоход үгээр өгүүлшгүй сайхан юм даа. Дашдооров гэж духандаа сорвитой монгол зохиолчийг би залуугаас нь сайн танина. Багшийн институт гэдэгт Түдэв, Маам хоёртой хамт орж байсан санагдана. Маам ахаараа овоглосон, бокс тоглодог жижигхэн хөдөлгөөнтэй нөхөр байлаа. “Ард Аюуш”-ийн дүрээр мөнхөрсөн Лхамсүрэнгийн Чойжилсүрэн гэж өндөр нөхөр багшийн сургуульд байсан. Бид бас л нэг үеийн оюутнууд. Тэр цагт Сэнгийн Эрдэнийн “Тал нутгаар явахад” гэсэн шүлгийн түүвэр хэвлэгдэж байв. Эрдэнэ чинь шүлгээр эхэлсэн хүн шүү дээ. Их сургуулийн анагаахын ангийн оюутан байсан байх.

-Дашзэвэгийн Сэнгээгийн тухай дахиад тодруулах гэсэн юм?

-Сэнгээг дарга байхад Зохиолчдын хороо Засгийн газрын зүүн үзүүрт байлаа. Сэлэнгийн Хушаатын хүн шүү дээ. Сэнгээ гуайтай уулзаж, үг яриаг нь сонсч явах тэр цагт “Аюуш” тууж нь хэвлэгдчихсэн байв. 1954 онд шиг санагдана. Ч.Лодойдамба, Д.Сэнгээ хоёр хамт төрийн шагнал хүртсэн. Сэнгээ “Тагтаа”, шүлэг, “Өвгөн партизаны яриа”-гаар, Лодойдамба гуай “Алтайд” роман, “Манай сургуулийнхан” туужаар авсан юм. Бид хоёр хамт төрийн шагнал хүртлээ. Их бэлгэшээлтэй санагдлаа. Хамтарч уран бүтээл хийнэ гээд удаа ч үгүй “Үүрийн замаар” жүжиг хамтарч бичсэн. Сэнгээ гуайгаас гадна Намдаг гуайтай уулзаж, яриаг нь сонсч явсан минь бас л эргэн санахад гайхалтай. Намдаг гуай тамхи татаад л яриад байна. Яг л жүжгийг нь үзэж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр ярьдаг сан. Маш дэврүүн сэтгэлтэй хүн байжээ. Бидний хэсэг нөхөд Намдаг гуайгаас Нацагдоржийн тухай, “Учиртай гурван толгой” дуурийг хэрхэн бичсэн талаар асууна. “Амьдралын замд” гэж роман бичиж буйгаа ярьж байсан. Тэр нь “Цаг төрийн үймээн” байжээ. Уг романы Оюундарийн дүрийг Пагмадуламаас санаа авсан гэж хэлж билээ. Пагмадулам орос, герман, манж хэлтэй, дээд боловсролтой Амгалангийн гоё хүүхнүүдийн нэг байсан тухай сүүрс алдан ярьдаг сан.

-Таны дотны нөхөд гэвэл утга зохиолоос хэн хэн байна?

-Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан энэ хэдийгээ нэрлэнэ. Лхагвасүрэн миний анхны “Ухаарлын чагтага”-д өмнөтгөл бичиж байв. Бид хоёр дотнын найзууд. 1963 онд Лхагвасүрэнг Лениний ботийг Улсын хэвлэх үйлдвэрт хэвлэж байхад нь танилцаж байлаа. Тэрээр

“Олон олон он жилд

Ойрхон байжээ, бидэн хоёр

Олон олон тохиолд

Цуг байжээ, бидэн хоёр

Анд би чамтайгаа

Алтан хором олныг өнгөрөөв

Авсанд хоёр хүн багтдаггүй болохоор

Арга буюу салах л байх даа

Согоо чичрүүлсэн буга шиг

Сортолзож явлаа бидэн хоёр

Согтуу хорвоод эрүүл байж

Солгой заяаг тэгшилж явлаа” гэж тэмдэглэлийн дэвтэрт минь бичиж үлдээсэн байдаг. Бид хоёрт ижил нэг зүйл байдаг юм, тэр нь архи уугаагүй явдал. Лхагвасүрэн Хүүхэлдэйн театрын дарга байхдаа хэдэн “хүүхэлдэйнүүд”-тэйгээ Булганд хүрээд ирнэ. Би тосч аваад зусландаа аваачиж амраана даа. Намайг хүмүүс “Та огт хөгшрөхгүй юм” гэдэг. Мэдээж би хөгширч байгаа. Харин залуу харагдаад байгаагийн нууц энэ шүлэг найраг, ном зохиолтой холбоотой болов уу гэж боддог.

-Дамдинсүрэнгийн Баянтунгалаг, Нанзадын Хишигдорж, Цэрэндоржийн Чинбат, Банзрагчийн Цэрэнжамц гээд таны шавь нар их утга зохиолд өөр өөрийн орон зайг бий болгосон. Мандахсан багш та хоёрын “школ” гэж нэг том юм бий?

-Баянтунгалаг, Хишигдорж, Цэрэнжамц, Чинбат энэ хэд намайг багшаа гэж хүндэтгэдэг. Манайхаар үргэлж ирнэ, шүлэг найргаа уншина. Нэгийгээ энэ хорвоогоос явчихаар жигтэйхэн үгүйлэн гансарч, өнчирч хоцордог. Баянтунгалаг бол байгалиасаа заяасан авьяас билигт найрагч юм. Би түүнийг сэрэл мэдрэмжийн маш том найрагч хэмээн хайрладаг. Саяхан их зохиолч Д.Нацагдоржийн шагналыг хүртэж, буурал намайг болоод уншигч олноо баярлууллаа.

“Таныг ирэхэд би бүтэн болдог

Тавилан болоод заяа минь тэнгис мэт давалгаалдаг” гэж надад зориулж шүлэг бичсэн. Түүнийг нь уншаад “Монголын нэгэн авьяас билигт найрагчийн дутаж байгаа юмыг нөхөх нэг юм надад байна. Тиймээс би хэдэн жил амьд мэнд явахсан” гэж боддог юм. Манай Чинбат хүүхдүүдийнхээ төлөө амиа тавьдаг хүн байлаа. Тиймдээ ч хүүхдийн зохиолын гол төлөөлөгч нь болсон биз ээ. Хөдөөгийн амьдрал, аж байдлын нарийн чухал анзаарагдамгүй зүйлүүдийг маш сайн тусгаж чадсанаараа түүний шүлгүүдийн агуулга санаа нь хүүхдийн оюун ухаан, сэтгэхүйд их ойрхон байдаг. Түүний илэрхийлэл нь “Аарцны чулуу” шүлэг юм. Хишигдорж маань Монголын хүүхэд багачуудын төлөө бас л сэтгэл зүрхээ үнэнээсээ зориулсан, утгын их өглөгч байлаа. Харахад нүд дүүрэн дэлхийг донсолгом ханагар эр. Гэвч цээжин цаанаа жигтэйхэн өр ниймгэн, маш зөөлөн элгэмсүү, тийм л хүний хайлан байлаа. Хишигдоржоо, Чинбатаа бодоод буурал багш нь хааяа сэтгэлдээ чимээгүй мэлмэрдэг. Гэхдээ надад нэг сайхан бодол бий. Би бол Булганыхаа уул хангайн дунд дандаа хүний дээдтэй учирч, хэдэн шавь нарынхаа халуун сэтгэлд бүүвэйлэгдэн өдий хүрсэн хүн. Тэд нарын шүлэг найргийн онгод намайг ямагт залуу болгож, шүлэг зохиол бичихийн гэгээн хүсэлд хөтөлдөг билээ. “Уул усны шивнээ” зэрэг олон туурвилууд минь тийм л нандин яруу сэтгэлээс ундарсан байж таарна.

Монгол Улсын Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой хийсэн ярилцлагыг 2012 оны архиваас нээн хүргэж байна.

-Яриагаа таны ус нутаг Бүрэнгээс тань эхэлье. Та чинь нутгийнхаа болоод өвгөд хөгшдийнх өө тухай олон сайхан хайлган нийтлэл бичиж “Шар тэмээний нутаг” тэргүүт номондоо оруулсан байдаг?

-Би чинь юм л яривал Төв аймаг, Бүрэнгээ л ярьдаг хүн. Өөрийгөө яагаад яруу найрагч болов оо гэхээр Бүрэнд төрсөн чинь яруу найрагч болохоос өөр яах билээ гэж боддог. Би чинь Түшээт хан аймгийн Зоригт вангийн хошууны хүн шүү дээ. Улсын том алдар цол төрийн шагнал энэ тэрээс илүү ус нутгаараа цоллуулах дуртай даа. Улаанбаатар хотын энэ чимээ шуугиан, олон машины урсгал дунд Төв аймгийн “ТӨ” гэсэн дугаартай машин харагдахад нэг л сайхан санагддаг. Бага залуудаа хотод хар ажил хийгээд гүйж явахад “ТӨ” дугаартай машин харагдахад ус нутгийнхантай, Ажаатайгаа уулзсан юм шиг санагддаг байлаа. Одоо ч мөн ялгаагүй ээ. Манай Бүрэн чинь Богд хаант улсын үед адуугаараа улсдаа айргийн тавд ордог байсан гэдэг. Тэрхүү малын буян хишиг өнөөдөр ч хадгалагдаж байна. Зун намрын цагт гүүгээ барьчихсан ус хонхортоо их л жаргалтай байдаг хүмүүс юм аа. Уултай, талтай, говьтой үнэндээ бумбын орон шүү дээ. Тэр л ус нутагт төрсөн би дахиад хэлэхэд, яруу найрагч болохгүй өөр яах билээ дээ.

-Зохиолч, яруу найрагч болсноо ус нутагтайгаа холбодог юм байна. Ингэхэд та багаасаа л утга зохиолд дуртай байв уу?

-Нэгдүгээр ангид байхад аз тохиосон юм. Би газар дээр ганц ахтай байлаа. Гэхдээ тэр маань эрт байхгүй болсон. Хорин таван настай байхдаа биднийгээ өнчрүүлж орхисон. Өнгөрөхийнхөө өмнөхөн Төв аймгийн төв ах минь орсон юм. Тэгээд надад “Алтан загасны үлгэр”-ийг сурагч дэвтрийн хоёр хуудас дүүрэн томоо гэгч бичээд ирсэн. Би гэдэг хүн хэдий нэгдүгээр ангид орсон ч уншиж сураагүй байсан үе. Түүнийг ба бэ гэж үсэглэсээр байгаад уншиж сурлаа. Ингэж л анх номын амтанд орсон хүн дээ. Харин нэгдүгээр ангиа төгссөн тэр жилээ “Отелло” жүжгийг уншдаг юм. Өнөө социализмыг алгасч капитализм гэдэг шиг л юм боллоо. “Отелло” жүжиг “Цог” сэтгүүлд гарсан байв. Одоо санах нь ээ, манай Чойжилын Чимид гуайн орчуулга байж. Хоёрдугаар ангид орохын намар Лодойдамба гуайн “Алтайд” роман хэвлэгдсэн байв. “Алтайд”-ыг зарим хүмүүс роман биш гэдэг, юу ярьж байгаа юм. Тэр цагийн Сайд нарын зөвлөлийн тогтоолд “Ч.Лодойдамбын “Алтайд” романд төрийн шагнал олгох тухай” гэж байдаг. “Алтайд” романыг уншсанаар олон баатруудтай нь танил болж утга зохиолын амтанд бүр ч шимтсэн. “Алтан загасны үлгэр”-ийг цээжээр уншдаг, “Алтайд” роман, “Отелло” жүжгийг уншчихсан амьтан чинь хөдөө очихоор сүрхий юм болно биз дээ. Манай Бүрэнгийн найрласан, бахирсан хүмүүс дуугаа дуулсаар барчихдаг ч юм уу, ядарч эцдэг ч юм уу, хаашаа ч юм бэ дээ. “Дөнгөтийн бага нэг хөөрхөн юм уншдаг. Түүнийгээ уншаадах” гэнэ. Тэгэхээр нь би гэж хэвлүүхэн бор хүү

“Хөрст алтан дэлхийн хөвөө

хязгаар нутагт

Хөх цэнхэр далайн эрэг ирмэг

газарт

Эмгэн өвгөн хоёр айл болон

амьдарч,

Аж төрөн суудаг байж ээ…” гээд л уншиж гарна даа. Өнөө согтуу толгойнууд чинь “ээ мөн сайхан” гээд л. Ахуй амьдралаа бодолгүй өдөржин шөнөжин найрлаад л байдаг ч тэр найран дундаас сайн сайхан юм дандаа мэдрэгддэг байж. Ухаандаа, ардын ерөөлч Нарангийн Тэрбиш гуай ирж ерөөл айлтгадаг байсан. Тэрбиш гуайг ерөөл айлтгахыг биеэрээ мэдэрч өссөн би гэдэг хүн азтай байхаас яахав. Жангар гэдэг нэрээр алдаршсан Гонгор гэж хатир жороо улаан шарга морь унадаг сайхан хүн байлаа. Мань эр найр наадмын цагаар “Хөгшин буурал эмгэн ээж минь

Хөгнө тарнаар нутагтай гэнэ дээ

Хөхүүл наахай шиг хоёр дүү минь

Хөтөл харсаар өнждөг гэнэ амьтан чинь Явуу багштайгаа анх уулзсан өдрөө огт мартдаггүй. Юм гэдэг учиртай шүү. Явуу чинь тэр үед зүгээр нэг яруу найрагч байсангүй.

-Таны хэлдгээр аймаар л юм байсан уу?

-Зүгээр л амьд бурхан байлаа. Явууг ярихгүй, магтахгүй, биширч дээдлэхгүй хүн тэр цагт ховор байлаа. “Би хаана төрөө вэ”, “Мөнгөн хазаарын чимээ”, “Оломгүй цэнхэр далай болох минь ч яалаа” гэх шүлгүүд нь алдаршсан ийм л үе. Гэтэл өнөө Явууг чинь бүтээлэггүй ортой, унжийж санжийсан нэг муу байшинд минь ороод ирэх юм гэж яаж бодох билээ дээ. Тэгтэл тэр өдөр Сүрэнжавтай хамт ороод ирлээ. Өмнө нь бол би Сүрэнжавыг зүс мэднэ. Жаран таван онд хар даавуун дээлтэй, дугуй малгайтай залуу сайвга сайвга алхаад том охин Хишигсүрэнгээ дагуулчихсан Баян сум орно гээд аймгийн төв дээр таарч байсан удаатай. Энэ ер нь Сүрэнжав мөн үү, ийм хачин хүн байдаг юм уу гэж бодохоор нөхөр таарч билээ. Ингэж л Сүрэнжав намайг анх багштай минь уулзуулж байсан. Явуу багш ягаан костюм, эрээн зангиатай, хүүхнүүд шиг өндөр өсгийтэй туфльтэй дэгжин амьтан л байшингийн минь босгыг алхаж байлаа даа. Явуу надад “Чи чинь их догь амьдардаг юм байна ш дээ” гэж хэлж байсан. Тэгээд намайг авьяастайг минь гахайж байсан. Явууд тоогдоно гэдэг тэнгэрт мандлаа л гэсэн үг. “Чи их авьяастай юм байна” гэхэд нь би бүр бантаад хэлэх ч үг олдоогүй. Өнөөдөр алалцаж байж олж буй энэ лицензийг би Явуугаас шууд авсан юм. Тэр нь мэдээж яруу найргийн лиценз л дээ. Миний шүлгүүдийг “Цог” сэтгүүлд гаргана гэлээ. Гэтэл би гэдэг хүн зориглож шүлгээ явуулж чадаагүй. Ингээд жаран найман он боллоо. Явуутай дахиад уулзлаа. дээ…” гээд л дуулна. Авгай хүүхнүүд уйлаад л бөөн л юм болдог сон. Ус нутгаа санахаар энэ бүгд санагддаг юм аа.

-Төв халхынхан аавыгаа ажаа гэдэг. Та Ажаагийнхаа тухай ярихгүй юу. Баясгалангийн Дөнгөт гэж сайхан дуулдаг хүн байсныг номоос тань уншиж байлаа?

-Бичиг номонд дуртай болоход Ажаа минь их нөлөөлсөн. Баяслангийн Дөнгөт л гэж өөрийгөө хэлдэг байв. Уул нь Дархан гэлэн буюу Санжмятав гэж хүний хүү юм шүү дээ. Яагаад Баясгалангийн гэж овоглосныг би сүүлд мэдэж билээ. Бүрэнгийн урд руу Талын булагийн хажуу дахь шовгор уулыг Баясгалан гэдэг юм. Тэр уулаар Ажаа минь овоглосон. Үндсэндээ аавыгаа өнгөрөхөөр ясыг нь өндөлзүүлээд яахав гээд уулаараа овоглочихсон байгаа юм. Бас л сонин байгаа биз. сэцэн хааны хүлэг” гэсэн дуунуудыг ихэвчлэн дуулдаг байлаа. “Манай Дөнгөө ч мөн тавина шүү дээ” гээд л хөгшид хэлнэ. Дуулахыг нь л хэлж байгаа хэрэг. Хэд хоног найрласан ч дуу дахиж дуулдаггүй хүн байжээ дээ.

-Ажаатайгаа найр хуримд олон удаа хамт очсон байх?

-Өө тэгэлгүй яахав. Намайг чинь дагуулаад л явна. “Ганцхан Ажаатай хорвоо” гэж нийтлэлдээ би бичиж л байсан юм. Манай Ажаа чинь багаасаа дуулсан. “Энэ Дөнг өт арвантавтайгаасаа л найр хэссэн хүн. Түүнээс хойш бараг гэртээ ороогүй дээ” гэж хожгор Сэрээтэр гуай хэлж байсныг санаж байна. Булгуудын хяраар Ажаатайгаа их явна. Ажаа айл бүхний хоймор л заларна. Томтой жижигтэйгээ бүгд л хүндэтгэнэ. “Дуу гэдгийн нүүрийн буян их юм даа” гэж нэг удаа хэлж билээ.

-Та чинь сургууль соёлоо төгс өөд аймагтаа ажилласан байх шүү?

-Ээ буруу хойшоо. Би чинь сургууль соёл дүүргээгүй хүн юм. Энэ утга зохиол, яруу найргаас болж хохирсон тал ч бий. Мэдээж хожиж яваа, сайхан юм их байна л даа. Би чинь аймгийн төвийн сургуульд долдугаар анги дүүргэсэн болоод л сургуулиас гарсан. Ерөө- сөө л яруу найрагч болно гэж л бодохгүй юу. Гэхдээ сургууль соёлд оръё гэж бас үзсээн. Ухаандаа, жаран нэгэн онд политехникийн сургуульд автын механик гэсэн ангид хуваарилагдсан. Уул нь тун аятайхан хуваарь. Гэвч би сураагүй.Есөн сарын нэгэнд захирал дээр нь пөөнийсөн хар дээлтэй амьтан ороод “Би танай сургуульд орох хуваарь авсан. Гэхдээ би сурахгүй” гээд шуудхан хэлчихлээ. Захирал нь “Хүүе, яаж байгаа юм хүү минь” гэж байна. Тэгэхэд нь “Би автын хүн биз. Тэндээсээ Хэвлэлийн комбинат руу явлаа. Хэвлэлийн хянагч гэсэн ажлын сураг дуулдаад байдаг. Өлзийхутагийн Шаравдорж гэж манай нутгийн хүн ажилладаг гэсэн мэдээ бий. Тэр хүн эрхбиш намайг ажилд оруулаад өгөх байх гэж бодсон байлгүй. Хянагчаар авдагг үй юм аа гэхэд үсэг өрөгчөөр авах байх гэж бодсон л доо. Гэвч миний өнөө гэрчилгээ гэж тун базаахгүй юм бүх зүйлийг хаагаад байдаг. Хэвлэлийн комбинатын хүн бас л өнөө гайтай гэрчилгээг чинь хараад толгой сэгсэрч байгаа юм. Ээжийн дүүгийнх Долоон буудалд байлаа. Тэднийд л очиж байгаа хэрэг. Модыг нь хөрөөдөөд л, ойр зуурын ажилд нь туслаад л. Тэгж байгаад худалдааны газар ачигчаар орсон доо. Налайхаас наашаа нүүрс зөөдөг байлаа. Юм юм л хийсэн. Хүмүүс намайг ийм зам мөр туулсныг бараг мэдэхгүй дээ. Бүгд мундаг яруу найрагч төрсөн, багаасаа алдаршсан л гэж бодож байгаа байх. Тэгвэл би гэдэг хүн арван зургаан настайгаасаа хар бор ажил хийж, их хотын барааг анх харсан юм шүү дээ.

-Таныг аймгийн төвийн захиргаанд байх үед их Явуу очсон гэдэг. Тэр тухай л сонирхоод байна?

-Өө тэр чинь сүүлд сүүлд. Намайг чинь яруу найрагч гэж нэг ч хүн бодохгүй. Би өөрөө өөрийгөө л яруу найрагч аймаар амьтан л гээд байдаг. Жаран хоёр оноос далан хоёр он хүртэл арван жил аймгийн төвд байж сая л нэг сэтгүүлчийн наад захтай болсон доо. Далан хоёр онд манай Бадарч, Нямаа, Сүрэнжав, Дулмаа, Пүрэвсүрэн энэ хэд чинь бүр мандчихсан амьтад байлаа. Залуу зохиолчдын анхны уралдаан энэ тэрд энэ хэд чинь шалгараад хойно урдаа орж байхыг би гэдэг хүн хөдөөнөөс л сонсч Надад нэг удаа хэлж билээ. “Миний хүү Ажаагаа унаад өгөхөөр Суваргатаар л овоглоорой. Ажаа нь

Суваргатад л очно биз” гэлээ. Тэгж хэлэхэд би нэг их мэгшин уйлж билээ. Ажаагаа мөнх л юм шиг бодож байж дээ, хөөрхий. Суваргат гэдэг нь хөгшдийг нутаглуулдаг газар л даа. Би Ажаагийнхаа хэлсэн захисан бүгдийг амьдралдаа биелүүлсэн. Харин Суваргат гэж уулаар өөрийгөө овоглосонгүй. Дөнгөтийн Цоодолоороо л явсаар далан насны босгон дээр золгож байна даа. Ажаа минь сайхан гэгч дуулдаг хүн байсан. Бүрэнгийнхээ хонхорыг дүүртэл дуулдаг байлаа. Нутаг залгаа Өнжүүл, Дэлгэрхаан, Дундговийн Эрдэнэдалай гээд л Ажаагийн минь дуу шингээгүй уул ус ховор доо. “Түмний эх”, “Амбан болохгүй. Зохиолч болно” гэж сал пал хэлээд авлаа. Тэгээд л долдугаар анги төгссөн гэрчилгээгээ авлаа. Нэг их олон гуравтай, муухай гэрчилгээ байгаа юм. Хорин нэгэн хичээлээс ихэнхэд нь би гурвын дүн авсан байна. Тэндээсээ гараад Багшийн сургууль орлоо. Гэтэл өнөө гэрчилгээг чинь хараад шууд тургих нь холгүй юм боллоо. Ингээд багшийн сургуулиас гараад Хөгжим бүжгийн сургууль орлоо. Би энэ тухайгаа хүнд хэлж байсангүй.

-Одоогийн Хөгжим бүжгийн коллеж уу?

-Тийм ээ, тийм. Тэнд яах гэж ч очсон юм, бүү мэд ээ. Нэг их муухай хар дээлтэй амьтан гадаа нь суугаад байдаг. Бүтэн өдөржин суугаад хэнтэй ч уулзаж чадалгүй явсан даа. Намайг авахгүй байх л гэж бодоо биширч байлаа. Миний анхны ном 1970 онд гарсан шүү дээ. Анхны ном гарахад Төв аймгийнхаа дэнжээс гарч улсад зодоглож эхэлсэн нь тэр юм. Явуу багш минь анхны номын өмнөтгөлд халуун дулаан үг бичиж, хөдөөгийн надад жигтэйхэн урам зориг хайрлаж билээ. Тэгээд л би гэдэг хүн яруу найргийн зах зухтай болсон доо. Төв аймгийн эвлэлийн хорооны хэдэн залуучууд аймгийн төвийн галлагаатай навтгар байшинд байлаа. Өнөө байшин маань хүйтэн гэдэг жигтэйхэн. Түүнийгээ “чонын хонгил” гээд нэрлэчихсэн. Жаран зургаан оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр Явуу багш өнөө чонын хонгилд чинь ороод ирдэг юм. Би өдөр судрыг нь сайн санаж байна. Өөрийнхөө төрсөн өдрийг ч барагтайхан мэддэг “Чи нөхөр яагаад надтай уулзахгүй байна” гэж байна. Айгаад юм ч хэлсэнгүй. Ингэж жаран найман онд миний арав гаруй шүлэг “Цог” сэтгүүлд хэвлэгдэж байсан. Дараа нь Явуу багш анхны номыг минь “Нутгийн зургаан өнгө” нэртэйгээр гаргасан.

-Анхны ном гарахад мэдээж баярласан нь тодорхой. Хотоор хэд хоног хөндлөн явсан байлг үй?

-Номын шагнал гээд 2000 төгр өг өглөө. Тэр үеийн 2000 төгрөг бол их мөнгө л дөө. Түүгээр нь сайн угаах ёстой л гэж бодож байсан. Нэг мянгаар нь уух ёстой гэж үзээд хотод долоо хонолоо. Дэндэвийн Пүрэвдорж, Мишигийн Цэдэндорж гээд аваргуудынхаар орлоо. Хамгийн сүүлд хурдан морь судлаач Адъяагийн Баярмагнайгийнхыг Зайсангийн аманд байхад нь очиж хоноод тэгээд л аймгийн төв орсон. Зургаан зуу гаруй төгрөг л үрсэн байж билээ. Тэгээд гэртээ очтол Хулан дөнгөж гарчихсан улаан нялзрай амьтан байж байдаг. Үлдсэн мөнгөөрөө Хуланг угааж билээ.

-Явуу багшийндаа очоод байж байсан тухайгаа “Явуугийн цагаар сурвалжлахад” гэх нийтлэлдээ тодорхой бичсэн байдаг. Тэр тухайгаа сонирхуулаач?

-Би чинь Явуу багшийнд, мөн Сүрэнжавынд очдог байлаа. Сүрэнжав гэртээ анх аваачихдаа “Алив Цэндээ банштай шөл хий. Энэ Цоодол их авьяастай хүн байгаа юм” гэж байсныг санаж байна. Цэндээгийнхээ банштай шөлийг мөн ч их уусан даа. Явуу багшийнд бол дандаа очно. Багшаас би л асууна. Хүн юм асуувал багш хариулаад л байна. Дуугуй байх юм бол хэзээ ч хүнийг өдөхгүй, утаа тавиад л чимээгүй суугаад байх нь тэр. Гаансаар их гоёно. Тийм л хүн байлаа. Найр наадам дээр Явууг дуулж байхыг би мэдэхгүй юм. Ер нь өөрөө хичнээн ч дуу бичсэн хүн юм бол доо. Дагвын Лувсаншарав гуай надад нэг хэлж билээ. “Явуутайгаа би дөчин хоёр дуу хийжээ” гэж хэлж байсан удаатай. Гэтэл өөрөө нэг ч удаа дуулж байгаагүй хүн. Би утга зохиолд их л амархан ороод ирсэн хүн. Яруу найргийн бурхад өчүүхэн намайг алгаа тосч угтсан юм. Анхны номыг Явуу багш эх барьж авсан бол хоёр дахь ном “Саруул талын ногоо”-г Эрдэнэ баавай эх барьж авсан. Гурав дахь номыг Д.Пүрэвдорж гуай редакторлосон. Дамдинсүрэнгийн Цэнд гуай “Цоодолын анхны ном утга зохиолын ирээдүйг баярлуулж байна” гэж бичихэд нь тухайн үедээ их л эмээж байлаа. Утга зохиолоо баярлуулахаар юу ч хийсэн юм, мэдэхгүй. Гэхдээ нэг зүйлд сэтгэл хангалуун байдаг. Би гэдэг хүн утга зохиолдоо үнэнч үлдсэндээ баярладаг. Намайг чинь олон газар өндөр цалинтай ажилд авах гэж үзсэн. Москва руу Нийгмийн ухааны академид явуулах гэж, цаашлаад нам төрийн зүтгэлтэн энээ тэрээ болгох гэж бас үзсэн. Гэвч би алинд нь зөвшөөрөөгүй. Ерөөсөө утга зохиолдоо л үнэнч үлдсэн хүн дээ.

-Зохиолч нөхдийнхөө тухай дурсахгүй юу?

-Намайг чинь Пүрэвсүрэнтэй Явуу багш анх танилцуулж байлаа. Тэр чинь жаран есөн он. Пүүжээ бид хоёр Зохиолчдын эвлэлийн оны шагнал хамт авч байв. Тэр цагаас хойш өнөөг хүртэл сайхан нөхөрлөж явна. Пүрэвсүрэнг агсам л гэдэг. Энэ хугацаанд надад нэг ч агсам тавиагүй дээ. Одоо бол Пүүжээ минь гэртээ л байна. Би хааяа хааяа Банхар (Пүүжээгээ хэлж байна)- ыгаа эргэдэг юм. Уран бүтээлээ, залуу халуун насныхаа дурсамжийг ярьж баахан инээлдэнэ шүү дээ. Бадарч, Сүрэнжав хоёртой эрт танилцсан юм. Долгорын Нямаа маань байна. Шүлэг зохиол, сэтгүүлзүйн бүтээлүүд нь ямар чамбай уншууртай билээ. Америк орж хүүхдүүддээ очоод ирэхдээ ямар сайхан номтой ирлээ. Үнэхээр л авьяас билэг нь хэтийдсэн хүн дээ. Манай Урианхай байна. Бид хоёр ийш тийшээ аян замд олон явсан. Бурхан шиг тийм нэг зөөлөн гэмгүй хүн. Урианхай гэдэг шинэчлэл гэсэн үгтэй агаар нэг санагддагийг зохиолч нөхөд минь аль тэртээ далаад оноос л хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн. Би чинь “Болор цом” наадамд гурав түрүүлсэн хүн. Ерэн гурван онд хоёр дахиа түрүүлэхдээ “Миний муусайн найз нар” гэсэн шүлгээ дуудаж байлаа. Миний муусайн найз нарт багтаагүй зохиолчид гэж үгүй. Тэгэхээр үзэг барьж, бүтээл туурвисан халуун сэтгэлтэй бүхэн л миний муусайн найз нар юм аа.

-Эрдэнэ баавайтай хол ойр олон л явсан даа?

-Далан дөрвөн онд манайх Төв аймгаас хот руу гэрээ ачаалаад ирж байлаа. Тэгэхэд Эрдэнэ баавай ханийг минь ажилд оруулах гэж Боловсролын яаманд очиж байсан. Тийм л халуун дурсамжууд бид хоёрт бий. Мөн баавайтайгаа хамгийн сүүлд аян зам нийлж өсч, төрсөн нутаг Сэрүүн Галттайг нь зорьж байлаа. Тэгэхэд Эрдэнэ баавай минь далан настай байсан даа. Нялх балчиртаа дурлаж байсан Санжмаагийнхаа тухай, өөрийг нь хар нялхаар нь өнчрүүлээд орхисон тэр л бүсгүйгээ дурсаж, зориулж бичсэн шүлгээ уншин уйлж явсныг нь мартдаггүй юм. МэндОо ёо, Тангадын Галсан, Хоролын Зандраабайды гуай бид хэд хамт явж байлаа. Тэрхүү аян замаас хойш баавай минь нутаг руугаа, ер нь холын замд гараагүй дээ. Эрдэнэ баавайгийнхаа тухай яривал ч их юм байна даа.

-Таны шүлгүүд олны сэтгэл зүрхэнд их үлддэг. Ялангуяа “Харамчийнхны дууль”, “Тэнэг”, “Ороо Рэнцэн”, “Буруу Довдон” гээд дуулиудыг ард түмэн бараг л цээжээр мэднэ. Эдгээр дүрүүд Бүрэнгийн л хонхорт байсан шиг санагдаад байдаг. Ер нь таны дуулиудын гол баатрууд хаанахын хүмүүс вэ. Бүрэнгийн хүмүүс мөн болов уу?

-Хүмүүс надаас асуугаад байдаг юм. “Энэ дуулиудын чинь гол дүрүүд танай нутагт байсан хүмүүс үү” гэж. Зарим нь бол үнэхээр байсан юм аа. Гэхдээ уран зохиол гэдэг чинь уран зохиол шүү дээ. Яруу найраг гэдэг бол урлаг. Үнэхээр урлаг л юм бол дүртэй байх учиртай. Үнэмшилтэй, хүнд үнэнийг хэлсэн байх ёстой. “Харамчийнхны дууль” их алдаршсан шүү дээ. Уг зохиолыг бичих сэдлээ би Ажаатайгаа явж байгаад олсон юм. Хэдэн байдас хөөгөөд засаатай үрээ алга болчихож. Тэгтэл Эрдэнэдалайд сураг нь гардаг юм. Дундговийн Эрдэнэдалай, Бүрэн хоёр чинь Булгуудын хярын ар, өвөрт байгаа хоёр сум. Эрдэнэдалай айраг сайхантай нутаг. Олон ч айлаар орлоо. Ажаа “Түмний эх”- ээ тавиад салдаггүй. Дундаа хоёр том зэл татсан айлууд адуу мал нь багшраастай байсан. Ухаандаа, тэндээс л нэг юм олохгүй юу. Харамчийнхан гэж хэлж буй нь өнөө айлууд чинь дандаа л айраг сөгнө- чихсөн. Жаалхан хүү би цайгаа л санаж яваа. Айргаар сайн хоолшихг үй байдаг. Дээр нь өнөө айлын чинь бүдүүн хүрэн хүүхнүүд огт гутал өмсөхгүй юм. Хүүхдүүд нь ч хөл нүцгэн. Хүмүүс найрлаж байтал нэг авгай учиргүй уйллаа. “Хүү минь амьд байсан бол өдийд ингээд л найрлаж байхгүй юу” гээд л. Хүүгээ дайнд алдсан эх юм байна. Энэ явдлыг бодож л би “Харамчийнхны дууль”-аа бичсэн юм.

-Д.Цоодол зохиолчийг хайрлах өөр нэг шижим нь яриа байхг үй таны сайхан орчуулгууд. Эрнест Хэмингуэй, Федор Достоевский, Антон Чехов, Проспер Меримэ, Иван Бунин, Андрей Платонов, Акутава Рюноску, Марти Ларни, Ги Де Мопассан гээд дэлхийн сонгодгуудыг орчуулж уншигч олныхоо оюуны мэлмийд хүргэсэн. Одоо ч орчуулсаар л байгаа?

-Өөрийгөө орчуулагч энэ тэр гэж нэг их том дуугараад байх хэрэггүй болов уу. Би чинь орчуулгын ажилд их сүүлд махран зүтгэсэн. Хэр хэмжээндээ л орчуулж байна. Японы Акутавагийн бүтээлийг орчуулсандаа баяртай байдаг. Нас сүүдэр, хийж бүтээсэн зүйл, хорвоод ирээд буцсан хугацаа нь ч манай их зохиолч Д.Нацагдоржтой ойролцоо байдаг. Мэдээж А.П.Чехов гэдэг бол яриангүй бурхан. За тэгээд Ги Де Мопассан, Андрей Платонов, Расул Гамзатовыг орчуулсандаа бас л баярладаг. Би нэг их сүрхийдээ энэ бүхнийг хийгээгүй юм шүү. Намайг юм орчуул гэж хэн хэлсэн гэж санана. Зохиолч хэлээгүй юм шүү. 1974 онд миний бие Өвөр Жанчивланд сувилуулсан юм. Тэгсэн тэнд манай ардын жүжигчин Гэндэн гуай байлаа. Яагаав нөгөө “Үер” киноны Болд өвгөн. Гэндэн гуай надаас өмнө А.П.Чеховын ягаан хавтастай нэг номыг орчуулж байсан юм. Тэр нь дан богино өгүүллэгийн ном л доо. Орос гэдэг бол Орос л юм билээ. 1942 онд Орос орон ямар байдалтай байлаа. Тэгэхэд тухайн үеийн Оросын шог зураачид тэрхүү номыг эмхэтгэн хэвлүүлсэн байж. Гэндэн гуай Орост театр урлагийн сургуульд сурч яваад олоод ирсэн хэрэг байж л дээ. Тэгээд надад өгсөн юм. “За чи залуу хүн байна. Оросоос орчуулдаг л байлгүй” гэлээ. Би ямар юмных нь орчуулах билээ. Орчуулсан зохиолыг л уншдаг байсан юм чинь. Тэгээд сүүлд хоёр жил гаруй хугацаанд М.Горькийн сургуулийн дэргэдэх утга зохиолын курст суралцах үедээ тэрхүү номыг аваад явчихсан юм. Очоод л түүнийгээ дараад хэвтчихсэн. Одоо тэгээд би А.П.Чеховын тухай гурван ч ном гаргалаа. Хамгийн анхныг нь Гэндэн гуайнхаа өгсөн номоор бүтээлээ шүү дээ. За тэгээд залуудаа Мишигийн Цэдэндоржийнхоор орж гардаг байлаа. Тэр маань надад Расул Гамзатовын “Миний Дагестан” номыг орчуулсан эхийг өгч байлаа. Мань хүн “Уул шугамандаа чи орос хэлээ сайжруулах хэрэгтэй байна” гэж суудаг. Өөрөө хэлэхдээ “Би Оросоор ярихдаа тааруу, гэхдээ орчуулахдаа бол хэнээс ч дутахгүй шүү” гэнэ. Тэр нь шавилж яваа надад л хандаж хэлээд байсан хэрэг болов уу. Тэгж яваад л хэдэн юм би хийж л дээ. Түүнээс биш манайд мундаг орчуулагчид зөндөө байна. Готовын Аким, Цэрэнпилийн Гомбос үрэн, Гүрбазарын Амар, Хасбаатарын Мэргэн нар байна. Энэ хүмүүсийн дэргэд бол би нэг их олон юм яриад хэрэггүй шүү дээ. Зүгээр л оролдож байна. Одоо би Финландын зохиолчийн нэг бүтээл дээр ажиллаж байна. Их хөнгөхөн, хошигнож бичдэг, тэр нь тэгээд их юм бодуулдаг юм байна. Зохиолч хүн ер нь тэгж л бичих хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. А.П.Чехов хошигнолын тухай айхтар хэлсэн байдаг шүү дээ.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Би гэдэг хүн ганцаараа л энэ бүхнийг хийж бүтээсэн юм биш. Намайг энэ зэрэгтэй байлгаж байгаа нь хань ижлийн минь л ач буян. Манай хөгшнийг Амгаагийн Цэвэлмаа гэдэг. Бас л Бүрэнгийнх. Би чинь их залхуу хүн, холоос хань хайгаагүй. Ус хонхроосоо л олоод авчихсан. Манайхан Талын булагт айл саахалт байлаа. Нутгаасаа нэгэн үед наашаа гарсан. Бараг нэг шуудангийн машинд суугаад зугуухан танилцаж нийлсэн хүмүүс юм аа. Манайх гурван хүүхэдтэй. Миний баярлаж явдаг юм бол гурван охин минь гурвуулаа хэлний чиглэлийн улс. Том охин Тэмүүлэн гэхэд орос, герман хэлний багш.

Бага охин англи, япон хэлтэй. Хулан мөн л хэлний л хүн шүү дээ. Аавынхаа хүрч чадаагүйд хүүхдүүд минь хүрсэнд баярладаг. Манай хүн бол бага ангийн багш аа. Бүхий л насаараа багшиллаа.

Хэдхэн хоногийн өмнө улсын харцага цолтнуудад хүндэтгэл үзүүлэх барилдаан бөхийн өргөөнд болсон. Залуу аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Н.Батсуурь, Э.Оюунболд тэргүүтэй алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд Төв аймгийн Баянцогт сумын уугуул, уран барилдаант харцага Өлзийбатын Даваабаатар найм давж түрүүлсэн. Ө.Даваабаатар харцагын хувьд үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзүүлсэн уран дайчин барилдааныг үзүүлж, олны хэлдгээр бахтайхан түрүүлсэн билээ. Бөхийн тайлбарлагчид хэлэх үгээ олж ядан магтацгааж, бөхийн өргөөнд цугласан олон шавайгаа ханатал баярлаж буйг анзаарахад сүүлийн үед ийм уран барилдаан гараагүй нь илт мэдрэгдэж байв.

Бараг л долоо хоног бүр ээлж дараалан болдог барилдаанууд нэгэн хэвийн загварт автчихсан, тийм нэг унтаа уйтгартайхан болдгийг бөх сонирхогч олон сайн мэднэ. Тиймдээ ч сүүлийн үед бөхийн үзэгчдийн тоо эрс цөөрч, жинхэнэ сэтгэлийн таашаалыг мэдрэхээс илүүтэйгээр цаг нөхцөөх гэсэн нөхөд цуглаж байна уу гэж эргэлзэхэд ч хүргэсэн юм. Үүнд бөхчүүдийн урам хугалсан унтаа байдал, хурц дайчин бус үхээнц барилдаан, үзэгч олноо бус зөвхөн өөрийгөө бодсон өрөвдмөөр сэтгэлгээ нь нөлөөлсөн.

Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдомдорж нарын цөөхөн бөхчүүд зодоглоогүй бол үндэсний бөхийн барилдаан бүр чиг үзэх юмгүй, улсын аварга, арслан, гарьдтай цолтой бөхчүүд нь нэгийн давааны ам угтуулаа хаяж дөнгөхгүй зууралдаж, онигоогоо чирдэг. Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж, Б.Гончигдамба нар зодоглоод дор даваанд уначихвал тэгээд өнгөрөө. Идэр залуу аваргууд нэг, хоёрын давааны амны хүүхдүүдтэйгээ хар хөлсөө цутгатал, тамираа бартал ноцолдохыг харахад эрхгүй өрөвдмөөр. Монгол үндэсний бөхийн түвшин өнөөдөр ийм л хэмжээнд байна. Үүнийг С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр нарын аваргууд ойлгож, ухамсарлан бодох л хэрэгтэй. Харцага цолтнуудын хүндэтгэлийн барилдааны дараа бөх сонирхогч олны сэтгэл баясч, сошиал ертөнцөд Даваабаатарын зургийг янз бүрээр тавьж, баярлаж буйгаа илэрхийлж байлаа. Энэ бол бөх сонирхогч, бөхөө дээдэлдэг түмэн гагцхүү Ө.Даваабаатар гэдэг залууд хайртайдаа бус монгол үндэсний бөхөд уран дайчин барилдааныг үзүүлж, бөхийн ертөнцийн унтаа, уйтай байдлыг сэрээсэнд нь талархаад буй хэрэг юм.

Бөхийн тайлбарлагчид “Харцага Ө.Даваабаатар даваа бүртээ уран хурц, эрмэг дайчин барилдааныг үзүүлж, гайхалтай байна” гэж орилолдоод байсан. Энэ нь сүүлийн үед ийм уран барилдаан үзэгдэхгүй болсныг, бөхчүүд маань үзэгчид болоод бөх тайлбарлагчдыг залхаан цээрлүүлж, бүгд шодооны буюу алсын сүвээний барьц авах гэж барилдах бус баглаж зогсохын нэр төдий болсныг гэрчилнэ.

“Сүхбат аварга ингэж барилддаг байлаа” хэмээн Даваабаатарын барилдааныг харсан хүмүүс ярьж байсан. Нээрээ л бөхийн эрдэмд хөтөлсөн дархан аварга, гавьяат тамирчин Агваансамдангийн Сүхбат шиг барилдааныг тэр үзүүлж эхэллээ. Сүүлд болсон харцага цолтнуудын барилдаанд 3-7-гийн даваанд энэ цаг үеийн шилдэг залуу бөхчүүдийг дараалуулж давсан. Аварга, арслангийн буурь заалаа гэдэг шиг баруун солгойгүй тонгорч шидсэн. Ингээд их шөвгийн дөрөвт түрүү жилийн магнай бөх залуу арслан Э.Оюунболдыг хөлийг нь шүүрч аваад арагш дэрлээд хэвтүүлчихэж байна. Э.Оюунболд бол төрийн наадамд түрүүлчихсэн ид аагин дээрээ байгаа бөх. Тэгтэл Даваабаатарт хэдхээн секундэд нам даруулаад хэвтээд өгч байна.

Түрүү үзүүрт залуу арслан Н.Батсуурийг өрөнгүүтээ л хавсраад шидчихсэн. Удаашруулсан байдлаас харахад зүгээр ч нэг хавсраагүй юм билээ. Батсуурь арслангийн алхаа гишгээг нь тааруулж байгаад тосгуулж хавсраад, түүнээ залгуулан давуулж бариад, зайлж дугтран, арагш гүйлгэж шидээд тэрүүхэн агшинд хичнээн ч мэхний хувилбар хийсэн юм бэ дээ. А.Сүхбат аварга ид үедээ “зургаан залуу заан” буюу Ц.Цэрэнпунцаг, Г.Өсөхбаяр, Д.Сумъяабазар, Б.Гантогтох, Б.Ганбат нартай яг л ингэж гал асаасан, хэт цахисан барилдаанууд гаргаж, уран мэхийг угсруулан хийж олон түмнээ баясгадаг байсан сан.

Тэдний барилдааныг үзэх гэж бөхийн өргөөг дүүртэл цугласан олон хэд хэдэн хэсэг болж талцаад, спортын фэн ийм байх ёстой гэдэг шиг өөрийн бөхөө дэмжиж, зургаан залуу зааны барилдааныг зүрх даран үздэг байлаа. Тийм л үеийг Даваабаатар харцага сануулж, даваа бүрт үзэгчдийг суудлаас нь босгож, цөсийг нь хөөргөсөн юм.

“Даваабаатар бөхийн ертөнцдөө эргэн ирлээ” гэж олон түмэн шагширч байна. Энэ ч учиртай. Хоёр мянга долоо, найман олны үед улсын начин тэрээр өнөөдрийнх шиг уран хурц барилдааныг үзүүлж, олон түмнээ цэнгүүлдэг байв. Харин 2009 оны өвлийн барилдаанд улсын гарьд Д.Рагчаа, Ө.Даваабаатар харцагыг эвгүй унагаснаас болж бэртэл авч, ид мандаж байх цагтаа бөхийн дэвжээг орхисон гашуун түүх бий. Түүнийг шөрмөсөө тасалж хүч гарган барилдах нь бүү хэл, хөлөө аясаар нь хөдөлгөж ч чадахгүй шаналж байх үеийг мэдэх нэг нь мэддэг. Тиймдээ “Даваабаатар эргэн ирлээ” гэж шагширсан байх. Рагчаа гарьдтай хийсэн барилдаан ард олны нүдэн дээр ил болсон. Уг барилдааны дараа “Амбатны цагаан Жигмэд буюу Рагчаа” гэх утга бүхий нийтлэлүүд өдөр тутмын хэвлэлээр гарч байсан. Сонирхолтой нь 2008 онд Ө.Даваабаатар зургаагийн даваанд Д.Рагчааг давж улсын харцага цолонд хүрсэн байдаг юм.

Сүүлийн жилүүдэд бөхийн өлгий гэгддэг Төв аймгаас бараг л гурав давчих хүчтэн төрөхгүй байгаа. Жараад оны эхэн үе буюу Жигжидийн Мөнхбат аваргыг ид байх үед Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Өлзийсайхан Эрдэнэ-Очир, Пүрэвийн Дагвасүрэн гээд аваргын дайтай арслангууд Төв аймгаар цоллуулж, төрийн наадмын түрүү, үзүүр их шөвөгт шалгарч байлаа. Далаад оны эхэн үеэр Хадаа аварга гарч ирээд бас л бужигнаан болсон. Хад аварга шиг бяртай хүн монгол бөхөд дахин заяахад ховор л гэдэг юм. Хадаа аварга төрийн наадамд арван жилийн зайтай хоёр түрүүлсэн хүчтэн. Гэхдээ монгол бөхийн дэвжээнд хорин удаа түрүүлсэн юм шиг ард түмэндээ хайрлагдсан хүн. Алдаж онож явсан он жилүүд нь тийм хайрлам сэтгэгдлийг төрүүлдэг ч байж магад. Гэхдээ тэр бол хүний хайлан явсан байдаг.

Хадаа аваргыг залгаж төрсөн бөх бол дархан аварга А.Сүхбат. Түүний барилдааныг ард түмэн надаар хэлүүлэлтгүй сайн мэднэ. Сүхбат аварга нэгэнтээ манай сонины редакцид ирээд Ж.Гангаа сэтгүүлчтэй ярилцаж суухдаа “Би монгол үндэсний бөхийн барилдааныг урлагийн хэмжээнд хүртэл нь хөгжүүлсэн” гэж билээ.

Үнэндээ ч тэгж бодохоос өөр аргагүй. Тийм бөхийн шавь Даваабаатар юм. Бэртэл гэмтлийн улмаас санасандаа хүртэл барилдаж чадалгүй, наадмын ногоон дэвжээнээс багтарч буцсан жилүүд олон байсан биз. Сүхбат аварга зодог тайлсныхаа дараа “Ирээдүйн аварга” хэмээн шагнал бий болгож, тэр жилийн цагаан сарын барилдааны үеэр аймгийн цолтой Ө.Даваабаатар хэмээх бүдүүвтэр гуятай, сөөсгөр халимагтай туранхай бор хүүд анхны шагналаа олгож байсныг санаж байна. Эл бүх учралыг санаж Ө.Даваабаатар бөхийн дээд цолонд хүрэх учиртай юм. Тавин таван оны наадамд Төв аймгийн Баянбараат сумын адуучин Самдангийн Оргодол гэж хүн нутгаасаа хөтөлгөө морьтой гарч давхиад төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан түүх бий.

Өнөө жил тэгш ой давхацсан гээд 1024 бөх барилдах юм гэсэн. “Шанаган тав” минь бөхгүй боллоо гэж шаналж байгаа олныхоо сэтгэлийн магнайг тэнийлгэж идэр залуу харцага тодроод ирэхийг үгүйсгэх аргагүй юм. Алдарт Мөөеө, энгүй хүчтэн Хадаа, уран барилдаант Сүхбат аваргуудын нутаг, за тэгээд аваргын дайтай хэдэн арслангийн нутгийнхан сүүлийн үед тариан талбайны мануухай гэдэг шиг хөлийн цэцээр сууж, нутгийнхаа нэрийг дуудуулж байх шив дээ. Ардын багш Данзандаржаагийн Сэрээтэр, алдарт уяач Хэнмэдэхийн хөвгүүд болох Амараа, Түвшинсанаа гээд баахан олон хөлийн цэц “мануухай”-нууд л бий болсон байна. Аатай, хүчтэй нутгийнхны алдрыг өргөх найдвар Даваабаатарт байгаа юм биш үү.