Өнөөдөр бид шүтлэгийн хямралын оргил дээрээ байна. Оргил гэдэг нь энэнээс илүү хямрахгүй болов уу гэдэг утгаар хэлж байна. Илүү хямрахгүй гэдэг нь хямрахад бас хэмжээ бий гэдэг санаагаар бас хэлж байгаа хэрэг.
Өнөөдөр сүсэг бишрэл, итгэл үнэмшлийн шинэ хязгаар дээр ирсэн олон түмэн учир шалтгаанаа тал талаас хайж байна. Учир шалтгаан буруутныг бусдаас хайх нь хялбар байдаг бөгөөд хүн зөнгөөрөө энэ аргыг хамгийн түрүүнд сонгодог.
Ингээд манайхан “Энэ лам нарын байж байгаа царайг хар”, “Бөө нар хэр хэмжээнээс хэтэрлээ” хэмээн үглэж, лам нар муу байгаагаас буддизм мухар сүсэг болж, бөө нарын буруугаас анимизм руу ухарлаа гэсэн дүгнэлт хийж байна. Ийм тал бол байгаа. Үнэний хувьтай.
Гэхдээ асуудлыг нөгөө талаас харцгаая л даа. Лам нараар бид очиж мэргэлүүлдэг бил үү? Тэд нар ирээд “Ганц мэргэлүүлчих л дээ” гэж шалаад байдаг бил үү? Ажил хэргээ бүтээх гэж бид өөрснөө сүм хийд дээр очдог бил үү? Сүм хийдийн ухуулагч нар хаалга нүдээд “очиж тийм ном уншуулж аргалуул” гэж ухуулаад явдаг бил үү?
…Шүтлэг шашин дахин сэргэж, бишрэх шүтэх эрх чөлөө эргэн олдох үеийн нийгмийн оюун санааны хэрэгцээ юу байсан бэ? Монголчууд шашныг ямар хэмжээнд хүлээн авах боломжтой байв гэдэг асуултын хариуг эхлээд авч үзсэн нь дээр байх.
Шашин шүтлэг нь юун түрүүн итгэл найдвар. Гээгдсэн итгэл, алдарсан найдварыг эргүүлэн бэлэглэгч юм.
1990 оны ардчилсан хувьсгалаар хүчирхийллийн дэглэмийг торгоон барьж байсан “Одоо зовж байгаа боловч төддүгээр таван жилийн дараа ийм сайхан болно. Яваандаа коммунизмд орохоор бүх хүн дэлгүүрээс хэрэгцээнийхээ хэрээр авдаг болно” гэхчилэнгийн мифүүд хар аяндаа алга боллоо. Хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч сэргэсний үр дүнг дорхноо амсч эхэлсэн боловч олон арван жил сэтгэл зогоож ирсэн “Тэр үед ийм болно. Тэнд хүрээд ингэж жаргана” гэхчилэнгийн “төлөвлөгөөт итгэл”-ээ алдсан нь бас хэцүү байлаа.
Ер нь хувь заяагаа өөрийн гартаа авах бас ч амаргүй ажээ. Уул нь чиний өнөөдрийн хувь заяа, ирээдүйн тавилан бүгдээрээ нам засгийн гарт байсан цагт ирээдүйдээ санаа тавих хэрэг байсангүй. Эрх чөлөө, өмчлөх эрхээ эргүүлж алдмааргүй, тэгсэн атлаа ирээдүйн асуудлаа бусдад даатгамаар нэг ийм хямралын үед шашин, шүтлэг эргэж ирсэн юм.
Бодит боломж багасахын хэрээр хий горьдлого нэмэгдэнэ гэдэг үг бий. Төрөөс “төлөвлөгөөт ирээдүй” амлахаа больчихсон, дээр нь эдийн засгийн хямрал нүүрлэсэн тэр үед олон жил гол зогоож ирсэн “ирэх таван жилд аж байдал дээшлэх” төлөвлөгөөг дөнгөж сэргэж байсан шүтлэг, бишрэл орлон авлаа.
Эдийн засаг, улс төрийн нэг тогтоцоос нөгөөд шилжих үйл явцыг дагасан хямралын үеийн гэгээн найдвар нь шашин болсон. Гэхдээ Буддын шашныг аливаа мухар сүсгээс татгалзаж, гадны дээд хүчинд найдах бус өөрийнхөө сэтгэл санааг ариусган төгөлдөржүүлэх замаар гэгээрлийн хутгийг олох тухай номлол байдлаар хүлээн авах сэтгэл санааны хөрс байсангүй ээ. Зүгээр л хүнд сайхан ирээдүй байгааг хэлж өгдөг, хүнд хэцүү үед ирээдүйд буй болох “шинэ коммунизмын төсөөлөл” хайрладаг тийм үзэл суртал байдлаар л шашныг хүлээж авч чадахаар байж.
Ийм үед жирийн сүсэгтэн хүн лам хувраг дээр очоод “Бүтээгч дээд хүч гэж байдаггүй” тухай “Ид шид гэж үгүй, харин үйлийн үр бодитой” гэхчилэн сургаал сонсвол урам нь хугарна. Харин “Энэ жил сайн жил гарна”, “Ийм аюул байгаа боловч тийм заслаар зүгээр болно” гэсэн сайхан үг хэлээд өгдөг лам л урам өгнө.
Ер нь зовлон бэрхшээлийнхээ учир утгыг мэдэх ч гэж очиж байгаа юм биш, Буддагийн сургаалыг дагаж явдаг болох гэж ч очиж байгаа юм биш. Ердөө л ирээдүйнхээ тухай сайхан үг сонсох гэж л очиж байгаа юм. Тийм учраас “Сайхан төлгө буулгадаг” төлгөчдөд л сүсэгтнүүд дуртай байдаг. Үүнийг ч гэсэн төлгөч-менежерүүд сайн мэддэг. Зарим үзмэрч төлгөч “Ийм тийм аюул нүүрлэж байна” гэхчилэнгийн муу мэдээ эхлээд хэлдэг нь зүгээр л мэнэжмэнт. Төлбөрөө зохих хэмжээгээр нэмсний дараа л хүсээд байгаа сайхан мэдээг нь хэлж өгөх гэж байгаа арга. Ингээд харахаар эцсийн дүндээ хүссэнийг нь өгч л байгаа байхгүй юу.
Иймээс Буддын сүм хийдүүд оршин тогтноё, сэргэе гэвэл сүсэгтэн олныхоо энэ цангааг тайлахаас өөр сонголт байгаагүй. Мэргэлдэггүй бол лам байх аргагүй, аргалдаггүй бол сүм орших боломжгүй байсан хэрэг. Харин энэ дээр хэн нь сайн мэнэжмэнт хийсэн тухай яривал бас өөр хэрэг.
Хэдийгээр Буддагийн үндсэн санаа, мухар сүсгийн эсрэг зарчмаас хөндий явж ирсэн гэж зэмлэж болох ч шилжилтийн үеийн нийгмийн оюун санаанд итгэл хайрлах, алдагдаж буй горьдлого найдварын балансыг хадгалах үүргээ манай сүм хийдүүд үндсэнд нь биелүүлсэн гэж хэлж болно. Ингэхээр сүм хийд хуврагуудад хамаг бурууг чихэхээсээ өмнө бид юуг шүтлэг бишрэл гэж ойлгоод хүсэн хүлээж байв гэдгийгээ харах нь зөв. Сайн лам, саар лам, хүнийг гэгээрэлд хөтлөх, эсвэл бусдын мухар сүсгийг далимдуулан мөлжих энээ тэрээ бол тусдаа. Тусдаа төдийгүй өнөөдөр шинээр, жинхэнээсээ тулгарч эхэлж байгаа асуудал.
Бөө мөргөл ч гэсэн үгүйлэгдэж байгаа шүтлэг, дутагдаж буй урам зоригийг амжилттай орлож ирсэн үзэгдэл. Үүргээ ч бас биелүүлсэн.
Ухаандаа, нийгэмд дэвэрч болох байсан үл итгэлцэл, алдагдсан найдвараас үүсэлтэй сэтгэл хөдлөлийг амарлиулж, анх удаа хувь заяагаа өөрөө хариуцах болж байгаа мянга мянган хүнд горьдлого итгэлийн багана болох үүргээ лам, бөө хоёр биелүүлсэн санагддаг.
Өнөөдөр шашин шүтлэгийн хувьд эрүүл шинэ үе ирж байна. Хүмүүсийн амьдрал сайжирч, баялаг бүхий ирээдүй бодитой болохын хэрээр шашин нь хүний сэтгэл санааг төгс төгөлдөр болгох үндсэн үүрэгтээ орох боломж гарч байна.
Манайхан бөө мөргөлийг сурталчлахдаа Чингис хаан болон түүний үндэслэсэн Монголын их гүрний нэрийг их барих болжээ. Тэр үед бөө мөргөл байсан нь үнэн. Гэхдээ Чингис хаан бүх шашин шүтлэг бие биеэ үгүйсгэн тэмцэлдэлгүйгээр тэгш эрхтэй орших ёстой хэмээн зарлигласан анхны их хаан юм шүү. Тэрээр бөө нарыг сонсдог байсан ч гэсэн үгэнд нь орохгүй бол хатуу шийтгэдэг төдийгүй “Төрд тэрсэлж байгаа ямар ч шашны зүтгэлтнийг тэр дотор бөөг ч гэсэн алж байх” уламжлал үлдээсэн анхны улстөрч бас мөн. Тэв тэнгэр бөөгийн ууцыг хугалж алсан тухай “Нууц товчоо”-нд тодоос тод бичээстэй бий.
Төгсгөлийн оронд: ХХ зууны наяад онд Ягеллоны их сургуулийн профессоруудаас бүрдсэн Католик сүм хийдийн судалгааны багийнхан БНМАУ-д ажилласан байдаг. Тэд шашин шүтлэгийг үгүйсгэн хориглосон орон зайд хүний сүсэг бишрэлийг юу орлож байгааг тодруулах зорилго тавьжээ. Судалгааны багийнхан, хүн байгаа цагт шүтлэг бишрэл арилшгүй бөгөөд бурханыг орлуулан шүтэх ямар нэг зүйлийг олж чаддаг. Зөвлөлт маягаар суурьшин шашингүй нийгэм байгуулж байгаа нүүдэлчдийн жишээн дээр энэ бүхэн тод харагдана. Тэд коммунист үзэл суртлыг шашин болгон шүтэх болсон ба бурхад, архадын орон зайг нь Маркс, Энгельс, Ленин орложээ гэсэн дүгнэлттэй харьсан байна.
Намын хурал, үзэл сурталжсан цуглаан жагсаал нь мөргөл ёслолтой дүйж байгааг харжээ. Нүүдэлчин монголчууд шашингүй болоогүй, харин шүтдэг зүйлээ л сольсон. Үүнээс харахад шашин шүтлэг арилдаггүй, харин түүнийг орлуулж болдог гэж тэд үзсэн байдаг.
Үнэхээр ч “Энэ төрөлдөө зовбол хойт насандаа жаргах” сургаал ба “хувьсгалт хүчирхийлэл цус урсгахаас хулчийлгүй коммунизм байгуулж аваад цөмөөрөө жаргаах” номлол хоёр бол Цогт тайжийн хадны бичигт гардагчлан “агаар нэгэн” ухуулга бөлгөө.
Ер нь “Шашингүйн үзэл” нь бурхан байхгүй гэдгийг номлосон бас л нэг шашин. Шашингүйн үзлээс салах нь шашнаасаа салахаас өөрцгүй.1990 оны ардчилсан хувьсгалаас хойш бид Коммунист шүтээн юугаан шашин, мөргөлөөр орлуулах оролдлого хийсээр ирсэн бололтой. Марксист шашны амлаж, итгэгч нартаа урам хайрлаж байсан “Мөдхөн коммунизмд ороод жаргана. Тэнд нийгмийн баялгаас бүтээснийхээ хэрээр биш хэрэгцээнийхээ хэрээр хүртэнэ” гэхчилэнгийн ухуулгыг орлох зүйл хайх болж. Ингээд “Ийм засал хийлгэвэл орлогын үүд нээгдэнэ”, “Тийм юмаа надад өгвөл танайх баяжна” хэмээн хэлж чадах шүтлэг мөргөлийг эрцгээж, хариугаа ч авч эхэлсэн бололтой байдаг.
2011 оны 2 сарын 24
“Тэр жил Гаадамба багш намайг гэртээ урилаа. Оройн хоол ид гэдэг юм. Хоёр охиноо дагуулаад очлоо. Га багш намайг гэртээ урьдаг нь учиртай. Тухайн үед Шинжлэх ухааны академийн хэл зохиолын хүрээлэнтэй манай гэр ойр байсан. Га багш өдрийн унднаар манайхаар ирнэ. Жачингийн хоолыг олон идсэн. Гэртээ нэг орой ч болов урьж байгаа минь энэ гэж инээд алдсаар угтсан. Охин Саран нь тогооч юм байна. Сүрхий хоол бэлдчихжээ. Тэгтэл Га багшийнд Цэндийн Дамдинсүрэн гуай ороод ирдэг юм. Хоёр охиноо үнсүүллээ. Дамдинсүрэн гуай малгайгаа хойшлуулж байгаад үнсэж билээ” гэж эрдэмтэн зохиолч маань өгүүлж байна. Хашаа, Жаргалан хоёрыг Нямаа гуайд үнсүүлэхтэй зэрэгцээд тийм яриа өрнөөд явчихсан. 
Зүүн гараас Г.Мэнд-Ооёо, Ж.Саруулбуян, Дондогийн Цэвэгмид,
Нацагдорж судлалын нэрт эрдэмтэн “Тэргэл сарыг үзэхүй”, “Эрх чөлөөг хүсэхүй” гэсэн шоронгийн шүлгүүдийн нэрэнд нь эргэлздэг байна. Нацагдорж гуай хэзээ ч тийм гарчиг тавьж бичих хүн биш гэж боддогоо хуваалцсан юм. Сүүлд Содном гуай юм уу, хэн нэгэн хүн гарчиг өгсөн байхыг үгүйсгэх аргагүй гэлээ. Мөн “Шувуун саарал” туурвилынх нь эхийг хуучин бичгээр уншихад жороо мориор галигуулж байгаа юм шиг яг л тэгж уншигддагийг, ямар их сэтгэлийн хөөрөл, онгод билгээр цалгин туурвисныг бахдан хэлээд “Яах аргагүй бичгийн сод хүн байжээ” гэж дуун алдаж байлаа. Нацагдоржтой хувь заяагаа холбосоор 40 жил болсон байна. Энэ онд мэндэлснийх нь 110 жилийн ойд зориулан таван ном гаргахаар зэхсэнээ хэлсэн. Жачин докторыг тийн хэлэхүйд Долгорын Нямаа гуай босч баяр хүргэж байлаа. Эрдэмтэн зохиолчийн 40 жилийнх нь хөдөлмөр, судалгаа гээд бодохоор ямархан ланжгар номууд байх нь мэдээж. Нацагийнхаа үг бүрийг судалснаа хэлж байсан. “Монголчуудын цээжинд хадгалаатай явдаг “Миний нутаг” шүлэгт “Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон, мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар” гэж байдаг. Гар бичмэлийг нь нарийн сайн үзтэл тогтсон биш тогтносон гэж байдаг. Энэ бол гайхамшигтай үг. “Монгол бол тусгаар тогтносон улс шүү” гэдгийг Нацаг гуай эрт хэлчихэж. Гэтэл түүнийг тогтсон болгож энэ олон жил явж байгаа нь харамсмаар. Ийм өч төчнөөн үг бий. Би гэдэг амьтан ганц нэг үг хөөцөлдөөд яваад байгаа шиг бусдад харагдаж магад. Гэвч ганцхан үгний цаана ямар их агуу зүйл оршино. Ямар том утга, билиг билгүүн агуулагдана вэ. Явуугийн “Холоос гүйдэлтэй борлог минь сулдаа ганхам жороо доо” гэдгийг сульдаа гээд буулгачихвал юу болж хувирах билээ гэж нүдний шилнийхээ цаанаас нухацтай нь аргагүй харж байна. “Хэлхээгүй сувд” зохиолд гардаг нэг үгийг Содном гогдолдоно гэж уншсан бол Дожоогийн Цэдэв хутгалдан гэж уншжээ. Харин Жачин аль алинд нь итгэлгүй худалдан гэж уншсанаа сонирхуулсан юм. Үндсэндээ тухайн өгүүлбэрийг Дариймаагийн хүмүүжилд худалдан гэж тайлжээ.
Төрийн шагналт Долгорын Нямаагийн “Тэнгэрийн хаяа” дурсамж дурдатгалын номыг зохиол бүтээлийн зах зухаас атгасан бүхэн ширээний номоо болгон уншдаг. Гайхмаар цэцэн цэлмэг, ончтой үг хэллэгтэй, баримт сэлтэд тулгуурласан баялаг мэдээлэлтэй, аливааг яаж онож хэлж болохыг чухам харуулсан бүтээл. Тэгтэл уг бүтээл Жачин докторын үүсгэн байгуулсан “Гурван-Эрдэнэ” багшийн сургуультай холбогддог байгаа. Нямаа зохиолч Жачингийнхаа урилгаар тус сургуульд 12 жил 
Архангайн багшийн сургуулийг далан онд дүүргэх жилээ насныхаа ханьтай учирснаа гэрийн эзэн цухас дурслаа. Тэр яриаг сонссон Долзоо эгч “Далан зургаан онд Нацагдоржийн ойгоор бид хоёр чинь гэр бүл болсон” гэж гал тогооныхоо өрөөнөөс дуулгав. Жачин докторын ангийнхнаас нь Боловсролын яамны төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Мишигжав гээд лут хүмүүс дуулдана. Түүнд нэг хэсэг Горькийд сурч байсан үе ч бий гэнэ. Харин боловсролын суурь мэдлэгийг олгосон газар бол Архангайн багшийн сургууль гэж тодотгосон. Мянга гаруй шагайтай, “морь мал”-аар жигтэйхэн баян айлд Сайханых нь айргийг хүд хүд залгилж суулаа. Хүрэн шаргал хул аяганд айраг мэлтэлзүүлэн суухуйд гэрийн эзэн “Наад аяга чинь Намхай аваргынх” гэдэг байгаа. Сайханы Угалз, Цөнгөрөгийн голоор нутагтай Түшээт ханы домогт их хүчтэн Намхай аваргын цай ууж байсан гэх энэхүү хул аягыг нутгийнхаа Лүндэн гэж хүнээс Жачин доктор мөнгө хатуу цагт багагүй хэдэн төгрөг тоолж өгөөд авч байж. Нутгийн их хүчтэний аяга гэхээр их л бэлгэшээлтэй санагддаг юм гээд зөөлнөөр инээвхийлж харагдсан. Аргагүй л утга соёлын нандин өв болсон айл гэдэг нь энэ мэт юухан хээхнээс ч болов анзаарагдана.
Бага охин нь гэр бүлтэйгээ ирж, хайртай зээ хүүг нь өвөөд нь үнэрлүүлээд ээждээ тусалж байна. Бодох нь ээ, манайд зочид ирсэн гэж гэрийн эзэгтэй хүүхдүүддээ дуулгасан бололтой. Ээлж дараалан ирж байлаа. “Манай хүүхдүүд гэр ойр” гэж аав нь хэлж байсан. Тэгэхээр халуун бүлсэг айл байх нь. Бага охин Сарангэрэл анагаахыг төгсөөд Солонгост мастер хамгаалсан байна. Одоо нэгдүгээр эмнэлэгт ажилладаг гэнэ. Бидний яриа үргэлжлээд Цэндийн Дамдинсүрэн гуай руу хэлбийлээ. Далан найман онд Дамдинсүрэн гуай Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, туслах нь Жачин доктор. Багшийнхаа гараар бичсэнийг нь машинаар бичдэг тийм ажилтай. Овсгоо муутай, эрдэм чадал тааруутай хүн учир Дамдинсүрэн багшийнхаа эрдмээс олигтой авч чадаагүй дээ гэсэн. “Дамдинсүрэн багшийнд хэзээд ч яваад очиход хуучны судар уншаад сууж байна. Нэг сонин түүх хэлье л дээ. Наян нэгэн онд Цэдэнбал дарга баруун аймгуудаар явахад “Монгол Улс бол дорно дахины хамгийн хоцрогдсон улс байсан” гэж хэлжээ. Түүнийг олоодох гэлээ. Бал даргын хэлсэн үг ном болоод хэвлэгдчихэж. Ховдын төв дээр шиг санагдана, уулзалт хийхдээ яалт ч үгүй тэгж хэлсэн байна. Үүнийг Дамдинсүрэн гуай Шинжлэх ухааны академийн 60 жилийн ойн хурал дээр тасхийтэл хэлсэн дээ. Тэгэхдээ Бал дарга гэлгүйгээр манай залуучууд Монгол бол дорно дахины хамгийн хоцрогдсон орон гэж хэлж байна. Харин саяхан манай улсад зочилсон Лаосын ерөнхийлөгч “Монгол бол дорно дахины эртний соёлтой орон гэж хэлсэн. Би түүнтэй санал нэг байна” гэлээ. Тухайн үед би айж л байлаа. Дамдинсүрэн гуай Монгол бол соёлын өв их уламжлалтай улс гэдгийг олон жилийн судалгааны үр дүнд итгэл төгс мэдэрсэн хүн. Мөн Цэдэнбал ч байна уу, хэн ч байна уу, хэлсэн үгийнх нь хариуд дуугүй байж чадахгүй зоригтой эх оронч байсан” гэдгийг уг жишээгээр баталсан. Да багшийнхаа эрдэм шинжилгээний анхны түүврийг нь Жачин доктор хийж байсан түүхтэй. 
Жачин докторын ярианаас олон сайхан хүний дурдатгал хөвөрч байлаа. Тэдний нэг нь Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Чойсүрэнгийн Дагвадорж юм. Буурал Дагваа багшийгаа нэг өрөө байранд олон хүүхэдтэйгээ аж төрж байхаас нь өдгөө Америкт эрдмийн ажлаа хийж байгаа цаг мөч хүртэл нь хамт байж, гэр бүлийн найзууд явж иржээ. Долзоо эгч өөрөө бага ангийн багш мэргэжилтэй. Ханьтайгаа гар нийлж оньсого, үлгэрийн тухай, хүүхдийг хүн болгох суурь хүмүүжил, монгол соёлын дархлааны тухай хэд хэдэн ном туурвижээ. Төрийн шагналт Дамдинсүрэнгийн Цэнд, Равжаа судлалын гол эрдэмтэн Цагаан нарын шавь юм билээ. 
Ардчилсан чөлөөт нийгмийн гол амин судас, чиг баримжаа нь хүн үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхээр илэрхийлэгддэг. Энэ бол ардчиллын баталгаа, оршин тогтнохуйн үндсэн дархлаа нь юм. Монгол Улс Үндсэн хуульдаа ч энэ тухай тодорхой зааж өгсөн байдаг. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд “Итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөөтэй” гэж бий.
Зүүн гараас Б.Чойндон, Б.Банзрагч, Ээндэн, Д.Даржаа, Ц.Дамдинсүрэн,
Амгалан даргын мэндчилгээ амгалан байдал алдагдуулснаар энэ түүх эхлэв. Дүүргийн дарга байхаа больсон ч хүмүүс түүнийг “дарга” мэтчилэнгээр авгайлсаар байгаа юм. Бас “авгайлах” гэхээр эмэгтэй хүнийг авгайгаар нь дуудан жээндэргүй царайлсан хэрэг биш. Нэрийг нь цээрлэн гуайлж байгаа юм. Нэрийг нь цээрлэнэ гэхээр хэлэхээс сэжиг нь хүрсэн, цээр хөдөлсөн гэсэн үг бас биш… гэхчилэн цаашаа тайлбарлах уу, болих уу?
Өнгөрөгч оны сүүлээр буюу 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд Их хурлаар Сонгуулийн тухай хуулийг баталсан. Р.Бурмаа, Ц.Оюунгэрэл нарын гишүүдийн санаачлан боловсруулсан уг хуулиар Монгол Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгч, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийн үндсэн зарчим, журмыг тодорхойлж холбогдох харилцааг зохицуулсан байдаг. Үндсэндээ Монгол Улсын Сонгуулийн тухай нэгдсэн хууль юм. Тэрхүү хуульд сонгуулийн сурталчилгааг хэвлэл мэдээллээр дамжуулан олон нийтэд хүргэхийг тодорхой зааж өгсөн нь бий. Тухайлбал, Сонгуулийн тухай хуулийн 77 дугаар зүйлийн “Сонгуулийн сурталчилгааны хэвлэмэл материал хэвлүүлэх, тараах, хүргэх тухай” хэсэгт “Нэр дэвшигч буюу нэр дэвшигчийн сонгуулийн штаб дараах хэлбэр хэмжээнээс хэтрүүлэхгүйгээр сонгуулийн сурталчилгааны хэвлэмэл материалыг иргэдэд тараах эрхтэй. Үүнд: гурван хэвлэлийн хуудас сонин, гурван хэвлэлийн хуудас сэтгүүл, хоёр хэвлэлийн хуудас ухуулах болон зурагт хуудас, хоёр хэвлэлийн хуудас нэр дэвшигчийн намтар, гурван хэвлэлийн хуудас хийсэн ажлын тайлан” хэмээн нарийвчилж заасан байна.
Улс орон хоцрогдонгуй байх тэр цагт зөвхөн хүн тавьдаг газар л хий үзэгдэлтэй байсан гэдэг юм. Одоо сонгууль дөхөхөөр л хий үзэгдэл бүтээн байгуулалт маягтай өрнөх боллоо. За, байхгүй иргэд саналаа өгөх ч аль эртийн явдал. Байгаа эсэх нь тодорхойгүй сая төгрөгийг хүн бүрт тарааж эхлээд байна. Араас нь хийгээгүй ажлын цалин, хүрээгүй насны тэтгэвэр, тусаагүй өвчний эмчилгээ…гээд цуварч өгөх юм байх аа. Нөгөө нөхөд чинь сүүлдээ энэ насны бүх хэрэгцээг амлаж дуусчихаад “Диваажинд төрөх эрхийн бичиг” гардуулж явааг бодохул, хорвоо ч цагаа тулахаар багтаамж муутай эд дэг ээ.
Манай уншигчдын хамгийн сайн танил уран бүтээлчийн “Б.Цэнддоо. Иргэншлийн замд: Монголын соёлын альманах” бүтээл хэвлэгдээд удаагүй байна. Номын зохиолчтой хийсэн ярилцлагыг танд толилуулж байна.
–Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн болоогүй юм уу?
