Урд зүгийн идээ “Талын хар”-ыг Өмнөд Монголын үндэсний хоол цусан бууз (гэдсэн буузыг тийн нэрийднэ)-аар даруулж, цайны бүдүүн гэрт нь (ресторан) наргиж наадсан Ухаант, Бүрэнтөгс хоёр маань сая Монголд ирээд буцсан билээ. Ар Монголын хүүхдүүдийн шүлэг найргийг сонсож суугаад, бид чинь та хэдээсээ яасан айхтар хоцорсон юм бэ. Монгол хүүхдүүдийн сэтгэлгээ, үгийн яруу тансаг хэллэг, утга уянга, цаад гүн санааг нь ойлгоход бэрх санагдлаа хэмээн бүр нэг үнэнээсээ бахдаж суусан сан. Тэд бол Сөнөд баруун хошууны Монгол үндэстний дунд сургуулийн багш нар юм.
“Өмнөд Монголын газар нутаг элбэг дүүрэн. Аймаг, хошууд бүр өөр өөрийн аялгатай. Манай сөнөдийнхөн чинь Ар Монголын төв халх аялгуугаар ярьдаг хүмүүс. Цоодол найрагчийн яриаг сонсоод эмэг ээж, өвөг эцэгтэйгээ уулзсан мэт санагдлаа. Биднийг багад эмээ, өвөө минь яг л тийм аялга, хуучны монгол сайхан хэлээр ярьдаг байсан” хэмээн Ухаант багш хэлж байлаа. Тэрээр Өмнөд Монголын багшийн их сургуулийг сурган хүмүүжлийн мэргэжлээр дүүргэсэн нэгэн. Анх удаа гадаад паспорт авч хилийн дээс алхан, Тамчийнхаа талаас холдсон нь Монгол Улс, Улаанбаатар хот гэнэ. Бээжин ч орж үзээгүй гэсэн. Харин багшийн сургуульд хамтдаа суралцаж байсан Хянган аймгийн бүсгүйг гэргийгээ болгон, сөнөд баруун хошуундаа чөдөрлөөд авсан байна. Хянганд харчин, боржигон овгийнхон ихэвчлэн байдаг гэсэн. Ухаант багшийн хүүхэн нь боржигон овгийн хүн юм билээ.
Сөнөд баруун хошууныхан Өмнөд Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Дэ вангаа үндэсний баатар гэж өргөмжилнө. Түүний улс төрийн тэмцлийн талаар тэр бүр ярихгүй. Хориод оны цаг төрийн ээдрээтэй, үймээнт жилүүдэд монгол үндэсний соёл, түүхийнхээ өмнө гавьяа байгуулсныг бахархан дурсана. Шашин сүмийн устгалаар вангийн ордон үгүй болж, түүнийг сэргээн мандуулах ажил хийгдэхэд Японы жуулчны авсан гэрэл зураг үнэт өв болсон гэдэг. Тэрхүү зургийн дагуу одоогийн Өндөр сүмтийн ордон буюу Дэ вангийн өргөөг бүтээн цогцлоосон ажгуу. Уг ордон сөнөд баруун хошууны төвөөс дөчөөд километрийн зайтай.
Түүхийн буурал улбаанд нирун Монголын эртний аймаг, хиад боржигоны гол нуруу нь гэгддэг сөнөд баруун хошуу өдгөө долоон түмэн буюу далан мянган хүн амтай ажээ. Хүн зон нь ихэвчлэн албан ажил эрхэлнэ. Хөдөөнөөс ирсэн залуус хошууныхаа төвд хаа сайгүй шургалж, цайны газрын угаагч, зөөгч, дэлгүүр хоршооны худалдагч зэргээр амь зууна. “Манай харчууд болоод хүүхэнчүүд хөдөө гарах дургүй. Төв суурин газар бараадаж тав арван төгрөг олдог. Уул нь хөдөө гарвал төрөөс өндөр хэмжээний татаас өгч, мөнгө төгрөгөнд санаа зовох зүйлгүй амьдарна. Гэтэл бүгд хөдөөгөөс дайжих болсон” гэж хэн хүнгүй хэлэх бүлгээ. Хятадуудтай гэр бүл болж байгаа эсэхийг тодруулахад, ерээд оны өмнө монголчуудын амьдрал хүчир (тааруу) байсан. Тухайн цагт хятадуудтай суух тохиолдол элбэг байлаа. Сүүлийн хэдэн жилээс монголчуудын үзэл ухамсар дээшилсэн. Түүнийх нь илэрхийлэл монгол хүн монгол хүнтэйгээ гэр бүл болж буйгаар баталгааждаг гэлээ. Ер нь ерээд оноос өмнөд монголчуудын ухамсар илтэд сэргэсэн байна. Үүний бас нэг баталгаа бол үндэсний өв соёлын дархлаандаа илүүтэй анхаарч эхэлжээ. Хуучны уламжлалынхаа дагуу малчид нь хөөрөг гаансаараа гоёж, аливаа баяр ёслол бүхэнд үндэсний дээлээ өмсөж, гүүгээ уяж монгол ахуй, ёс уламжлалаа айл бүхэн дагаад эхэлсэн байна.
“Жороогийн жороо”, “Өвгөн шувуу”, “Саруул тал” тэргүүт тал алдалсан уртын дууг сөнөдийнхөн Тамчийнхаа талд унаган шуранхай хадаах ажгуу.
Уртын дуу гэснээс монгол найргийн шад мөрүүд сав л хийвэл сэтгэл дотроос нь ундраад ирдэг Тогтомж найрагчийн аав нь Сайхан талын адуучин явжээ. Харин ижий нь ардын дууч нэгэн. Эдүгээ ерэн насны даваан дээр ирсэн буурал эх найрагч хүүгийнхээ дэргэд жаргалаа эдэлж сууна. “Миний ижий амьдралдаа нэг чиг удаа тайзан дээр зарлуулж дуулаагүй ч монгол соёлынхоо дархлааг хадгалсан хүн юм. Өв тээгч гэж манайхан ярьдаг, тийм л хүн. Сайхан талынхаа цэцгэн дунд, адуу малынхаа дэргэд жилийн дөрвөн улиралд дуулж яваа хүн. Хүүхэн хутагтын дуу гэгддэг “Баян баргын манаа”, мөн “Будал цолмон хүрэн” зэрэг дуунуудыг сайхан дуулдаг байлаа. Сөнөдийн найр манай ээжийн дуугаар эхэлнэ. Тавиад оны эхээр “Тув тунгалаг Туул”, “Миний хайртай Улаанбаатар” зэрэг дуунуудыг ар монгол хүнээс сурч байсан гэдэг” хэмээн найрагч маань дууч ижийнхээ тухай явдал замд дурсаж байв шүү.
Сөнөдийн эгэл жирийн малчны хотонд мөрөө мултлах саналыг нөхдөдөө дуулгалаа. “Өдрийн сонин”-ы томилолт гэдгийг ч хэлээд авлаа. Удвал багш тэр даруйхан ийш тийшээ утасдаад Рэнцэнгийн Машбаяр гуайнхыг олоод авах нь тэр.
Машбаяр гуай сөнөд баруун хошууны Эрээн нуур сумын малчин. Хуучин цагт хөрш зэргэлдээ Рашаант сумынхаа засаг ноёноор арван жил ажилласан нэгэн ажээ. Хошууны төвөөс жараад километр хэртэй газар туушиндаад тэднийд очлоо. Удвал багшийн гэр бүлийн хүнээр хүргүүлж байгаа юм. Жолоочийн машинд Ар Монголын дуучдын дуу ар араасаа аялгуулан урсана. Ухаандаа, “Ардын дуу шиг амраг минь, алтан хундага цэцэг минь” гээд Самъяагийн Ганзориг гавьяат дуулаад дуусахтай зэрэгцэн өнөө өтгөн хөмсөгтэй дуучны “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна аа, ай хө” гээд л явж байгаа хэрэг. Зорьсон айлдаа хүрэхийн өмнө гурван айлын эдлэн газраар ороод гарав бололтой. Байсгээд л Удвал багш машинаас гүйхээрээ бууж тортой хашааны хайсыг холдуулна. Зам дагуу газар учир хайсныхаа амыг янгинатал хүлчихдэггүй юм билээ. Машбаяр гуайнх Тамчийн талын Үүдийн хөндийд бага хүү Дүүрэнсангийнхтайгаа айл байна. Хоёр гэрээр, хажуудаа жигтэйхэн олон өрөө тасалгаатай, сумын төвийн захиргааны байр шиг байшинтай ажээ. Уг байшинг хошуунаас нь барьж, тохижуулж өгсөн гэнэ. Дүүрэнсангийн банди Сонинтод бидэнтэй хамт гэр рүүгээ явсан. Монгол бага сургуулийн гуравдугаар ангийн сурагч, хурдны морь унадаг хэвлүүхэн эр байна. Аавыгаа даган цахар, үзэмчин, Долнуурын наадамд очин морьд уралдуулж, айраг түрүү хүртэж явснаа сонирхуулав.
Машбаяр гуайд хуучин дарга даамал явсных нь байр суурь хадгалаатай яваа бололтой, манайх чинь дөрвөн зуу гаруй хоньтой, жараад адуутай айл. Араб, англи цусны эрлийз хоёр азаргатай, сүүний чиглэлийн нэг үнээтэй гээд сүрхий гэгч нь тоо баримттай яриагаа эхэлсэн юм. Сөнөдөд тэмээтэй айл гарын арван хуруунд багтахаар цөөхөн гэнэ. Ямааг дэмий мал гэж үзээд гэрийн эзний хэлснээр шийдвэрлэчихсэн (дуусгачихсан) байна. Өвс бэлчээр нимгэн, ган гачиг их болдог учир отроор нүүдэл хийхээс аргагүйд хүрдэг гэнэ. Хоёр жилийн өмнө хошуунаасаа урагш Төхөм, Бүтэмж сумдын нутаг руу нүүдэллэжээ. Нүүдэл хийж явахад малчид бэлчээрээ харамлаад сүйд болдог бололтой. Малаа хурдан гил, худгаас услахгүй шүү гээд орилолдоод явчихдаг гэсэн. Оторлож буй газар нутгийнхаа төлбөрт нэг хониноос сард 10-20, нэг адуунаас 150 юань өгдөг байна. Бодоод үзэхээр өндөр тоо гарч байгаа юм. 400 хоньтой, жаран адууны сарын төлбөрийг тооцвол хонь нь хоёр сая дөрвөн зуун мянга, адуу нь хоёр сая долоон зуун мянга, нийтдээ таван сая нэг зуун мянган төгрөг болж байна. Үндсэндээ нэг сарын отрын үнэ шүү дээ. Эл байдлыг нь харгалзан хошуу тамгаас нь малын бэлчээрийн нөхвөр гэж сард хорин мянган юань олгодог гэсэн. Монгол мөнгөөр зургаан сая гаруй төгрөг.
Дүүрэнсангийнх томоо гэгчийн эрээн гэртэй. Гэрийн яс мод, тооно, багана нь өргөн, суурьтай гэж жигтэйхэн. Шулуун хөхийн сийлбэрч залуугаас багагүй өндөр өртгөөр энэхүү сийлбэртэй эрээн гэрийг худалдан авчээ. Ажнай хүлгийн медалиар дүүрэн айл ажээ. Хоймрынх нь хоёр талын унинаас тэр чигтээ “төмөр” дүүжлээстэй байна. Дүүрэнсангийн адууных нь буян тэр ажгуу. Хоймортоо эзэн Чингисийнхээ зургийг залсан нь нүдэнд тусаад явчихалгүй хаачихав. Дотны зураач найздаа захиалж байж зуруулан, жаазлаад хүндэтгэлтэй байрлуулжээ. “Өчигдөр ч элсээр нүүр нүдгүй балбасан. Танай ийшээ ялгаагүй биз дээ” гэхүйд “Ёстой омогтой шуурч байна лээ” хэмээн инээд алдаад хонио өглөөгүүр бэлчээгээд үдээс хойш хашаа хороонд нь түгжиж аваад, өвс зулаад өгчихсөн гэнэ. “Үзэгдэх бараагүй элсэн шуурга өдөр бүр шүү дээ” гээд тэнгэр хангайтай бүр нэг эвлэрчихсэн янзтай. Элсээр шуурсан Тамчийн талд хялгана бөхөлзөхөөс өөрийг олж хараагүй.
Наяад оны үед бараг л жар, далаад төрлийн ургамал ургадаг байсан. Одоо бүр ор тас байхгүй болсон нь хачин гэж гэрийн эзэн өвгөн гайхширсан байдалтай хэлнэ дээ.
Сонирхуулахад, 2012 онд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Сөнөд баруун хошуунд очжээ. Машбаяр гуайн дотны нөхөр Лантуугийнд зочилсон дуулдана. Лантуу тэр хоёр Мао Зедун, Дэн Сяопины үед сумын дарга хийгээд Тамчийн талаа зундаа мориор, өвөлдөө тэмээгээр туулж байснаа дурссан. Одоо морь байтугай моторт тэрэг (мотоцикль) унадаг хүн ховор болжээ. Бүгд л жижиг гарын жийптэй сүнгэнүүлнэ. Дүүрэнсан гурван жилийн өмнө Монголд ирээд буцсан байна. Хурдны морь, адуу мал гэхээр амиа тавьдаг тэрээр “Ханбүргэдэй” дэлгүүрээс адууны эм тариа, эмээл гөлөм, эдлэл хэрэглэл аваад сэтгэл дүүрэн буцсан гэнэ.
Мань эрд Монгол бол жинхэнэ эрх чөлөөний орон, “Ханбүргэдэй” дэлхийн хамгийн баялаг дэлгүүр санагдсан шиг байгаа юм. Урьд өмнө үзээгүй, зурагтаар хаа нэг бараа сургийг нь харж, дуулсан ховор эм тарианууд бүгд байж байхаар эрхгүй тэгж бодогдоно биз дээ. Тэднийх нарны зайгаар ажилладаг өрөмдлөгийн худагтай. Ганцхан товч дараад л ус нь оргилоод ирнэ. Нар, салхины амт шингэсэн үхрийн хавирга, сээр чанаад, лавшаа хийж дайллаа.
Өмнөд Монголын малчид торон хашааг нь эс тооцвол монгол малчдаас ялгагдах юм үнэндээ алга. Дүүрэнсан манай Хэнмэдэх гуайгаас аваад малчид, уяачидтай уулзаж танилцсанаа сонин болгож өгүүлсэн юм. Бүдүүн эр хонь монгол мөнгөөр 450 мянга, шар үхэр гурван сая гаруй төгрөгийн үнэтэй гэсэн. Улаанцав, Шилийн гол хоёр аймгийн заагт дүнхийх Номгон уулаа тахиж сүсэлдэг, Сангийн овоо хэмээх сүрлэг сайхан овооны дэргэд хаваржиж буй тэднийд үдшийн бүрий нөмөртөл хуучилсан билээ.
Машбаяр гуайнхаас буцаад давхиж явахад Удвал захирал “Хүний сайхан сэтгэлийг хайрлаж яваарай гээд хүж дэлхийд би хүслээ шингээн дуулмаар байна. Ямар сайхан хүмүүсийг бурхан надад илгээснийг ялгуун сарны дор үгээр хэлэхийн аргагүй” хэмээн манай гавьяат шиг намба төгөлдөр дууллаа. Өнгөрөгч оны долдугаар сард “Чингис хаан”-ы Жагаа, Ганзориг, Банзрагч гээд дуучид ардын урлагийн их наадмаар ирж ая дуугаа өргөжээ. 2004 онд “Хурд” хамтлаг ирж сөнөдийнхний цөсийг нэгэнтээ хөөргөөд авч. Харин түүнээс хойш үзэл суртлын хэлтэс нь “Хурд”-ынхныг очиход тийм ч таатай бус, эх оронч үзэл нэвт ханхлуулсан дуунуудыг нь “главлит”-аар оруулах болсныг захирал сонордуулсан.
Сөнөд баруун хошууны захирагч Бүрэнжин Хөвөөт шар хошууных гэдгийг, засаг ноён нь таван жил болоод дээшээ дэвшдэгийг, Өмнөд Монгол нутаг 13 аймагтай, сөнөд баруун хошуу долоон сумтай болохыг дурдах нь зүйтэй байх. Мөн биднийг тийн бууж үдэлж явах үеэр Өвөрмонголын дарга Баатар Бээжин рүү дэвшээд явсан сураг дуулдсан. Харин түүний ажлыг Бөхөө гэж өмнө нь дарга байсан хүний охин түр орлож байгаа гэнэ. Ийм л яриа хөөрөө, элгэн халуун сэтгэл, уянга эгшигтэйгээр Сөнөдийн Гилүгэдэй баатрын нутгаас Монгол туургатны гал голомт болсон Улаанбаатарынхаа зүг мордсон юм.
Ерөөсөө үлгэр л яривал үнэмшилтэй…үнэн юм ярьсан нь дээр гэж үү? Ингэхэд бидний үлгэр, үнэн хоёрт хэр ялгаа байдаг бол…Үлгэр домгийн орон боллоо гэх гэж байна уу… “Танк төмөр замаар явдаг, нэг бор морь нь нисдэг, хөрөнгө оруулагч ирэхээр хоосордог, алсан ямааныхаа дэлэнг хаданд наачихсан чинь хэд хоноод сүү оров, хятад хүн хүнсний бүтээгдэхүүн хийвэл дотор нь хор хольдог, нэг унтахаараа 60 жил сэрдэггүй…” Үлгэр, үнэний ялгаа нь хаана аа байна вэ? Ийм тохиолдолд үлгэр нь илүү үнэмшилтэй, нэгэнт л уран зохиол учраас зохиомж гоётой.
Улирагч сарын сүүлээр Өмнөд Монголын нутаг Шилийн гол аймгийн Сөнөд баруун хошуунаа дөрөө мултлаад ирсэн билээ. Эдүгээгээс хоёр жилийн тэртээд долдугаар сарын эхээр Шилийн хотод Өмнөд Монголын орчин үеийн яруу найргийг үндэслэгч На.Сайнцогтын 100 жилийн ойд уригдан очиж байв. Тийн явах зуураа Зүүн Сөнөдийн нутагт орших Чингис богд уулыг үзэж, Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээнийхээ байгуулсан Долнуурын хөх сүмд сүслэн залбирч, Шандуугийн шар талаар давхин, Шулуун хөхийн нэлмэгэр манант өглөө шүлэг найргаа ундруулсан удаатай.
“Хаврын сардаа Сөнөдийн нутагт хялгана үндсээрээ булгартал салхи исгэрэн шуурч, Сайханы тал, Тамчийн тал тэр чигтээ улаан давалгаа болно” гэж Тогтомж найрагч өгүүлж байна. Сөнөд аймгийг Манжийн үед баруун зүүн хоёр хошуу болгон хуваасан байдаг. Үнэхээр л шивээн толгой найгасан элсэрхэг цөл бүхий тал нутаг юм. Ус гол гэж тун ховор, ерөөсөө манай дорнын говь шиг элсээр шуурсан хошуу байна. Замын-Үүдийн баруун урдтай, Эрээний цаахнатай байж байгаа нутаг шүү дээ. Эрээнээс хоёр цаг орчим давхиад л оччихно. Баруун, зүүн хошууныхан өөрсдийгөө “ихэр сөнөдийнхөн” гэж нэрлэдэг. Арван долдугаар зууны үед Тэнгис, Тэнгэдэй гэх ах, дүү хоёрын захирч байсан хошуу нутгийнхан. Харин манжийн үед хоёр хуваагдаж, дундуураа дээс татуулчихсан түүхтэй. “Хоёр хангайн нутаг минь хүрэнтэнхэн найгана” гэдэг шиг хоёр Сөнөдийн нутаг хошууранхан налайна. Дундаа зуун тавин километрийн зайтай гэж байгаа.
Улс төрийн ээлжит сонгууль хаяанд ирээд байгаа энэ цаг мөчид сонгуульд оролцохоор бэлдэж байгаа нам, эвсэл, нэр дэвшигчид сонин хэвлэлтэй сайн түншийн харилцаатай байх нь юунаас ч чухал болсон. Их хурлын сонгууль болон нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс одооноос л Монголын нэр нүүр болсон өдөр тутмын топ хэвлэлүүдэд ярилцлага, нийтлэл, сурвалжлага өгч өөрийгөө таниулах хэрэгтэй.
Зүүн гараас Ч.Билигсайхан доктор, С.Эрдэнэ нарын нөхдийн хамт
-Их л залуухнаараа Горький
Хагас зуун жилийн тэртээ буюу нэгэн мянга есөн зуун жаран зургаан онд Дорноговийн Сайншандын сургуулийн төгсөгчид, өдгөө далан насны даваан дээр гарч ирсэн “охид, хөвгүүд”-ийг “Нэг ангийнхан” буландаа онцоллоо. Тэд бол анхдагчдаар дүүрэн, нэг зэлний унага адил ижилссэн, төгсөлтийнхөө гуч, дөч, тавин жилийн баярыг арав арван жилийн давтамжтайгаар хийж ирсэн элгэмсэг хамт олон. Анхдагч гэдэг нь олон зүйлээр баталгааждаг. Тухайлбал, Дорноговь аймгийн Сайншанд хотын Үйлдвэр сургалттай, хөдөлмөр политехникийн сургууль гэх Монголдоо сонин содон хаягтай эрдмийн сүмийн шавь нар юм, тэд. Уг сургууль тухайн цагт улсын хэмжээнд ердөө гуравхан байсны нэгийг нь эдний төгсөлтийнхөн арваннэгэн жилээр дүүргэсэн түүхтэй.
“Эдүгээ цагаас тавин жилийн өмнө гэхэд Ар өвөр Сайншанд гэж нэгэн хөтлөөр алслагдсан хоёр жаахан суурин байжээ. Галт тэрэгний гуугачих нь сонсогдсон, Орос газрын ачааны голдуу машин мэр сэр давхилдсан тоостой гудамж, хашаа хороогүй эгнэсэн цөөвтөр гэрүүд, “дэнжийн”, “үзүүрийн”, “төвийн”, “арын” гэх дөрөвхөн дэлгүүр тэгээд “шар”, “босоо” хоёрхон гуанзтай аймгийн төвдөө сурагч явжээ. Бүхэл бүтэн аймаг ердөө ганц арван жилийн сургуультай тул сум сумаасаа хувь заяаны бурантагт чирэгдэн учирсан тэр хонгорхон жилүүдийг би л гэхэд Монголын минь “Уянга бадралын гэрэлт он жилүүд” хэмээн бахархах дуртай сан. Тэр цагт биднийг хүүхэд гэж гололгүй “Агуу их окътябрийн” болоод “Яруу алдарт майн баярын” жагсаалд оролцуулан шаазгай алаг хормогч, хүрэн хилэн хувцсаараа гангарч “ура” хашгирч явсан минь санаа сэтгэлээс үл гарна. Сайншандаар дүүрэн хангинах цагаан хоолойгоор Түмэндэмбэрэл, Банзрагч, Нансалмаа, Зангад, Адарсүрэн нарын уянгын дуу эгшиглэж хүн бүрийн зүрх сэтгэлийг “Социализмын өрнүүн байгуулалтын зүг” догдлуулж хөтөлсөн нь бий. Мөн Ринченгийн Чойном, Бэгзийн Явуухулан, Сормууниршийн Дашдооров тэргүүт найрагчдын шүлэг найргаар амьсгалж явснаа эргээд бодоход мартахын учиргүй” гэж энэ ангийн хөвгүүн, Дорноговийн Хатанбулаг, Эргэлийн зоо, Сулинхээрийн хязгаартаа он он жилээр сууж шүлэг найргаа тэрлэсэн Сономын Чулуун өгүүлсэн билээ. Тавин жилийн өмнөх Сайншанд хотын нэрийн хуудас болсон сургуулийг төгссөн хамт олноос бахархал болсон хүмүүс элбэг дүүрэн. Говийнхоо хөдөөх суурингаас ажлын гараагаа эхэлсэн анагаах ухааны доктор, хүүхдийн нэртэй эмч Чимэдрэгзэнгийн Цогт-Очирыг нэрлэж болно.
Аюушийн Хүү-Ухна ОХУ-д Зэвсгийн инженерийн дээд сургууль төгсч 1972-1979 онд Зүүнбаян дахь цэргийн нэгтгэлийн зэвсгийн албаны галт хэрэглэлэлийн инженер, албаны даргаар ажиллаж байжээ. Тэрээр БХЯ-ны цэргийн зэвсгийн тасгийн галт хэрэглэлийн инженер. Батлан хамгаалахын их сургуулийн зэвсгийн тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан нэгэн. Эрхэм хурандаа төгсөлтийнхөө дурсамжийн номонд “Миний бие Эрдэнэ сумын Уланбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлийн даргаар ажиллаж байхдаа Тавхаймаа, Ядамсүрэн нарын хамтаар зүтгэж байж 260 сая төгрөг цуглуулсан. Түүнийгээ тусламжийн бараа болгон хөдөө явуулж, сумынхаа хоёр багийн даргыг унаатай болгосон” хэмээн өгүүлсэн байна. Ингэж л тус ангийнхан ус нутгийн түмэндээ элгэн халуун сэтгэлээр тусалдаг байна.
“Лувсанчүлтэмийн Сумьяа гэж хувьсгалын улаан туг шиг охин эвлэл, үйлдвэрчинд насаараа зүтгэж олны сэтгэлийг гижигдэж явлаа. Лувсаншаравын Содномдорж гэх “задгай цагаан үүл” шиг эр тоглолт, үдэшлэг хөтөлж, яруу омголон шүлэгс төрүүлсээр ард түмний гавьяат цол хүртчихсэн, шүлэг найргийн хэдэн ном биччихээд Налайх хотод налайж сууна. Халзандухын Чимэдрэгзэн маань хамуу, годрон, ям, мялзан, шүлхийтэй зөрчилдөж хөл, хэлд ороод хашир хандгай зангаараа олноо шагшигдаж үлдсэн ганцхан малын эмч болсон ажээ. Данзангийн Дарьсүрэн Москвад хими-технилогич болж ирээд цагийн хатууд говийн хармаг жимсээр архи үйлдвэрлэж явсан Монголын цөөн зоригтны нэг байсан ч засаг хавчаад ирэхүй “зэл эвхэж”, дахин суралцаж орос хэлний багш болсон сонин хуучтай хүн. Цэрэндоржийн Пэрэнлэймаа гэдэг мундаг зарчимч хүүхэн нийслэл хотынхоо дулааны судсыг тэмтэрч, Амгалангийн дэнсийг барьж явсныг томчуул яахин мартана. Түүнийг цагийн сайханд Свердловск хотноо инженерийн диплом өвөрлөсний ачийг эх орондоо өргөсөн цөөн гавьяатны нэг гэдэг ч юм. Тэрээр 1990 оны давалгаант өдрүүдэд эдүгээх Говьсүмбэрийн Баянтал дахь орос цэргийн хотхонд буцах болсон цэрэг дарга нарын зах замбараа алдсан байдлыг номхотгох гэж засгийн өмнөөс очиж эх хэлээр нь ухуулан сэнхрүүлж байшин балгадыг нь бүрэн бүтэншүү эх орондоо хүлээж авсан гэдэг дуртгалын эзэн сэн. Самдангийн Лантуу МУИС-д геофизик зааж, геофизик-астрономын том лаборатори байгуулж ажилласаар хонин жилд манай ангиас Алтангадас одон зүүсэн арванхоёр дахь хүн болсон байх юм. Хүүхэд ахуйгаасаа сайн тамирчин болчихсон Долгорын Цогбадрах биеийн тамирын багш, сургуулийн захирал, сумын Засаг дарга тэгснээ аймгийн нийтлэг үйлчилгээг захирагч гэх мэт төрийн ажилд үл гулзайн зүтгэж, түүх дуртгалын “Чуулалт хаалгын сум” ном хэвлүүлж, гүйдэг харайдаг нь хэвээрээ гялалзаж явна. Бас Долгорын Жалбуу гэж ухаалаг өвгөн буй. Уул нь орос хэлний багш болох байсан ч аж амьдрал, эрүүл мэндийн хяслангаар багш, ариутгагч, галч, манаач, үсчин, проводник, нярав, ачигч, тогооч, мужаан, оёдолчин, асрагч мэт хамгийн олон ажил хийж үзсэн бас сурсан, аминдаа арчаатай, өөртөө зөв ухаантай нь биднээс төө илүү” гэж Сономын Чулууны бичиглэл үргэлжлэх бүлгээ.
Цонхон цаагуур цасан бударна. Хаа тэртээ үлдсэн он жилүүдийн нэгэнд чихний хажуугаар нисээд өнгөрсөн “молекулуудын эмх замбараагүй хөдөлгөөн…” гэсэн өгүүлбэр сонсогдоод өнгөрөв. Самбар дээгүүр багшийн шохой тогшин гүйх шиг. Тэгснээ самбартай, юутай хээтэйгээ будраад арилах ч шиг. Сэхээрэн харвал хэн ч юу ч яриагүй бөгөөд тээр жил багшийн амнаас гараад бидний чих рүү ч ороогүй, эргэж ч хариагүй тэр өгүүлбэр жаахан санаа зовсон шинжтэй хулган сууж байна. Эв дүйгүй хадаж, эв дүйгүй будсан ширээн дээр нэгэн шүлэг суугаад өөрөө өөрийгөө бичиж харагдана. Өөрөө өөрийгөө үлээх гээд ядчихсан нялх салхины хажууд тэрний ажил хавьгүй бүтэмжтэй.
-Миний бие маргааш урд хөршөө зорих гээд байж байна. Дөнгөж сая манайд (өчигдөр) Өмнөд Монголын зохиолчид Дүүрэнжаргалаар ахлуулан ирж сэтгэлийн хандиваа өргөлөө. Бээжинд очиход Цэнгэл, Хасчулуун нарын найрагч дүү нар хүлээн авч угтахыг сонсоод магнай тэнийн баярлаж сууна. Орчлонд олуулаа төрөх сайхан юм аа. Энэ л халуун сэтгэлт ахан дүүс минь бурхантай нийлж надад амьдрах томилолт олгож байна. Үнэнийг хэлэхэд сэтгэлээр унаж явсан үе бий. Миний сахарын хэмжээ 7-10-ын хооронд байдаг. Инсулин тариулж байгаа. Хамгийн гол нь хөл шархалж хуруунуудад үхжилт явагдан унаж шарх эдгэхгүй бүтэн жил боллоо. Явж чадахгүй байнгын суугаа байна. Судаснууд битүүрч нарийссан. Ер нь юу ч болоод байгаа юм, сүүлдээ учраа олохоо байж байсан. Харин энэ олон хүний хайр энхрийллийг цээжиндээ хадгалсан хүн чинь одоо яаж алзах билээ дээ. Баавай нь урд хөршдөө очиж бүрэн шинжилгээ хийлгэж эмчлүүлэн эдгэрч аваад сайхан дүү нарынхаа бэлгэшээснээр Денвер хотын онгоцны буудал дээр тал нутгийнхаа зэрлэг салхийг үнэртүүлээд зогсож байхыг хүснэм. 
“Өдрийн сонин”-ы “Танайд өнжье” буланд энэ удаа домогт баруун Алтай нутаг, уулс туульсын орон Ховдын цэнхэр хязгаарын унаган хүү, “Торгон нутаг” клубын тэргүүн Отгоогийн Батнасан уригдлаа. Дүнэгэр дүнэгэр хайрхдынхаа цаст мөнгөлөг оргилыг ширтэж, их уулсын салхиар адислуулсан тэрээр олон үндэстэн ястны өлгий, халуун эх орончдын нутагт мэндэлснээрээ бахархах ажгуу. Ямар сайндаа л “Үе удмаараа шүтэн дээдэлж ирсэн Бүрэнхайрхан тэргүүт уулс минь түшиж, минжит Булган гол минь сэтгэлийг ариусган, өвгөн товшуурын их дуурьсал намайг өр зөөлөн болгосон биз ээ” гэж дуу алдаж байхав дээ. “Торгон нутаг”-аа нэрийн хуудсаа болгосон Отгоогийн Батнасан эх орны баруун хязгаар, торгууд түмний өлгий нутаг Ховд аймгийн Булган сумынх. Тэртээ далаад онд минжит Булганы хөвөөнөө мэндэлж, бага сургуулийн сурагч ахуй үе хүртлээ эмээ өвөөгийнхөө хайр энхрийлэлд хөлбөрчээ.
Отгоогийн Батнасангийн халуун сэтгэлт эх орончдын өлгий нутаг, өндөр Алтайн уулсад хүн болох алтан хувь заяаг хайрласан ачит эцэг нь баруун Алтайн бахархал болсон хүмүүсийн нэгэн юм. Тодруулбал, Цагаадайн Отгоо гуай Ховд аймгийн Булган сумаас тодорсон шинжлэх ухааны 70 гаруй эрдэмтэн докторуудын түүчээ, торгууд түмний бахархалт, оюунлаг нэгэн ажээ. “Би чинь багадаа хичээл ном хийнэ гэж байхгүй, эрх нь дэндсэн зүггүй барам явлаа. Эрдэмтний хүү ийм байх ч гэж дээ хэмээн багш нарт загнуулна. Манай сургуулийн хананд аавын зураг хадаатай байна. Намайг багад аавын маань алдар замнал ус нутаг даяараа мандаж, шинжлэх ухааны анхны эрдэмтэн төрлөө гэж хүн бүхэн бахдаж байлаа” хэмээн бага насныхаа дурсамж дурдатгал, аавынхаа алдар замналын тухай цухас өгүүлсэн нь энэ. 
О.Батнасан захирал 1988-1992 оны хооронд буюу нийгмийн шилжилтийн хамгийн донсолгоотой он жилүүдэд Архангайн багшийн сургуулийн оюутан байж, арын сайхан хангай нутагт дөрвөн намрыг үзжээ. Архангай руу сургуульд явах болтол ижий, аав хоёрынх нь ажил алба болдоггүй, хэзээний биеэ дааж бусдын гар харж нялцганадаггүй тэрээр аанай л ганцаар явахаар болсон байна. Аав нь онгоцны буудал дээр гаргаж өгөхдөө хамт нисэх, тэр нутгийн нэгэн эмээд хүүгээ захиад ижийгийнх нь бэлдэж өгсөн хувцас хунар, хоол хүнсийг томоо гэгчийн модон авдарт хийж, зуутын ногоон дэвсгэртээс гурвыг түрийвчинд нь шургуулжээ. Архангайн онгоцны буудал дээр нөгөө эмээг чинь хүү нь ирж тосов гэнэ. Сонирхолтой нь эмээгийн хүү хогийн машины жолооч байжээ. Ээжийнх нь бэлдэж өгсөн хоол хүнс, хувцас хунараа нандигнан хийсэн модон авдрыг хогийн машиныхаа тэвшин дээр шидээд сургуулийн дотуур байрны үүдэнд буулгасныг хожим инээд хөгжөөнтэйгөөр дурсч байна. 
“Хүмүүний амьдралын хамгийн эрхэм нандин зүйл бол гэр бүл юм. Зүрх сэтгэл, хүч хөдөлмөр, үнэт чанараараа бүтээн босгосон зүйл хамгаас эрхэм нандин байхаас ч яах билээ” гэсэн нь эрхгүй сэтгэлийн чавхдасыг доргиосон юм. Нэгдүгээр хороололд байх “Сладко-2” төвийн албан ажлынх нь өргөөнд ханайх номын санд үргэлжилсэн бидний яриа Циркийн баруун талын “Номуун” хотхонд байх гэрт нь үргэлжилж байгаа нь энэ. Гэргий нь Жамсрангийн Энхжаргал гэж зөөлнөөр инээмсэглэсэн, аядуу намуухан бүсгүй байна. Гэрийн эзэн цаад өрөө рүү орж хэсэг удсанаа жигтэйхэн баяр баясалтай, харцнаасаа гэгээ гэрэл тунаруулан гарч ирэв. Хоёр сарын өмнө өнжиж буй айлынд маань нэгэн баярт мөч тохиосон нь Батнасан ахынх арван гурван жилийн дараа голомт залгах хүүтэй болжээ. Хорин жилийн тэртээ учран уулзалдаж, айл гэр болон гал голомтоо бадраан хоёр сайхан охины ижий, аав болсон тэд ийнхүү хүсэн хүлээсэн нуган үртэй болж, ёстой нэг магнай тэнийн баярлалдаж байна. Биднийг очихын урд өдөр шинэхэн “аварга”-ынхаа хоёр сарынх нь вакциныг хийлгэжээ. “Хоёр сарын вакцин гэдэг халуурч бүлээрүүлдгээрээ зартай. Харин манай аварга санасныг бодоход учиртай байна” гэж гэрийн эзэн өгүүллээ. “Том охиноо төрөхөд жигтэйхэн баярлаж билээ. Эрдэмтэн хүний хүүхэд явсан даа, би. Эрдэмтэй охин төрсөн гэдэгт итгэлтэй байсан. Хэзээ намайг аав аа гэж дуудах бол хэмээн маш их яарч, догдлон хүлээдэг байлаа” гэж хайраар бялхсан дурсамж хөвөрнө. 
Том охин Буянжаргал нь Их сургуулийн олон улсын харилцааны нэгдүгээр курсын оюутан ажээ. Ээжийнхээ ажилд тусалж, бага дүүгээ асарч нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн алаг нүдэн тэрээр айлын том хүүхдийн ачааг үүрч явна. Бага охин нь мөн Орос гуравдугаар сургуулийн долдугаар ангид сурч байгаа гэнэ. Тэднийх Орос гуравдугаар сургуулийн хаяа дэрлэж оршино. Батнасан ахынх анх “Таван шар”-д гал голомтоо бадрааж хоёр сайхан охинтой болжээ. Том охиныг нь хардаг байсан хөрш хөгшнийд одоо хэр нь цагаан сараар очиж золгон хүндэтгэл үзүүлдгээ, мөн тухайн хөршүүдтэйгээ холбоотой инээд хөгжөөнтэй гэнэн цайлган цагийн дурсамж олныг хуучилсан даа. Ийм л нарийн нандин яриа хөөрөө ундарч, Энхжаргал эгчийн цай цүйг амтлан ууж, хоол унд энээ тэрээ болох зуурт хаалганы хонх жингэнээд явчихлаа. Батнасан ах “Аав ирж байгаа байх” гэж хэлэхтэй зэрэгцээд л цав цагаан цамц, гоёмсог ягаан зангиа солонгоруулсан эрхэм доктор, хуучны сэхээтэн ийм л байдаг даа гэсэн шиг ихэмсэг бадрангуй орж ирэх нь тэр. Эрдэмтэн доктортой мэнд усаа мэдэж, хаврын урин цагийн яриа хөөрөө дэлгэж, том хүүгийнх нь алдар замналыг бахдаж, ууган бэрийнх нь гарын цай хоолыг ширээ тойрч суугаад амтархан хүртлээ. Буурал доктороос эрдэм бүтээлийнх нь тухай ярианы завсарт асууж л байв. Тэрээр эрдэмт хүн даруу гэдгийг биеэрээ үлгэрлэсэн нэгэн ажгуу. Барагтайд үг унагахгүй юм. “Үр хүүхдийнхээ буянд жаргаж л явна даа” гэж хэлсэн нь, чин зүрхнийх нь үг байлаа. Нэгэн мянга есөн зуун жаран дөрвөн онд хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг мал зүйч мэргэжлээр төгсөөд мал аж ахуйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажилласан байна. Малын сэг зэмийг ашиглаж уурагт тэжээл бэлтгэх, мөн тарваганы ходоод зэрэг олон зүйлээр тэжээл бэлтгэх шинжлэх ухааны ярвигтай, чөмөг дундалсан эрдмийн ажилд идэр залуу наснаасаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгэжээ. Далан хоёр онд ЗХУ-ын хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд аспирантурт суралцаад тэндээ шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан түүхтэй. 
Мал аж ахуйн хүрээлэнг анх санаачлан байгуулсан академич Дугарын Цэдэв гавьяатын шавь юм билээ. “1975 онд Төв аймгийн намын бүгд хуралд Цэдэнбал дарга мал аж ахуйн талаар, ялангуяа тэжээлийн талаар үг хэлэх болж л дээ. Тэгээд надаас зөвлөгөө авч байсан удаатай. Намайг албан өрөөндөө дуудаж уулзсан. Бал даргын өрөөнд дуудуулахдаа би гэдэг хүн айж л байлаа” гэв. Мөн наян нэгэн онд Баянцогтод ажиллаж байхад нь Улс төрийн товчооны Рагчаа дарга очоод “Монгол Улс хөдөө аж ахуйн шилдэг боловсон хүчинтэй, сэхээтэнтэй, эрдэмтэнтэй болж байгаа юм байна” гэж залуухан доктор Отгоогийн тухай сэтгэл хангалуун хэлснийг эрхэм гавьяат маань сонин болгож ярьсан юм. Түүний хэлсэн үг бүхэн, дурсамж дурдатгал бүхэн нь Монгол Улсын хөгжил дэвшилтэй, шинжлэх ухааны ололт амжилттай холбогдож байсан нь гайхамшигтай. Бал даргад мандан бадралынх нь оргил үед зөвлөж явсан гэхээр бахархал байхаас яах билээ. Буурал гавьяаттай ийм л үүх түүх хөөрөлдөн суухуйд Батнасан ах “Манай аавын арван жилийн ангиас дөрвөн гавьяат төрсөн байдаг. Тэр жил шинжлэх ухааны гавьяатынх нь цайллагыг хийхэд бүгд ирж байлаа” гэв. Бид хоёрт ярианы сэжим өгч байгаа нь тэр л дээ. Үнэндээ ч Отгоо гавьяатын ангийнхан гэвэл Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Их хурлын гишүүн асан “Номин”-гийн Шагдарсүрэнгээс аваад олон бахархалт хүмүүс байдаг гэнэ. Эрхэм докторын гавьяатын цайллагад Ерөнхий сайд Сайханбилэгийн аав өндөр Чимэд гуай “Найзынхаа цайллагад оролцох гэж Америкаас ирлээ” хэмээн зорин ирж байсныг хүү нь сонирхуулсан юм. Ийм л олонтой, төр түмэндээ хүндлэгдсэн сайхан буурал. Тэрээр “Би хүүхдүүддээ сургаал номлол хэлээд байдаггүй. Өөрөөрөө үлгэрлэхийг л эрмэлздэг” гэж гайхмаар ухаалаг үг хэлсэн юм. “Миний хүү Батнасан ямар ч ажлыг хийсэн үр дүнг нь үзэж байж санаа нь амардаг. Өрөвч зөөлөн чанартай, дандаа бусдын төлөө явж ирсэн. Өсч төрсөн унаган нутаг Ховдын зон олон болоод дэлхийн торгууд монголчуудынхаа төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явна. Хүний ажлыг бүтээхийн төлөө явж, олны хайр талархлыг хүлээж буйд нь эцэг хүний хувьд баярлаж л байдаг юм” хэмээн ихэд сэтгэл хангалуун хэлж байлаа. Монголын хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны байгууллагад бүхий л насаараа ажиллаж эрдэм оюунаа зориулсан өвгөн гавьяатынх таван хүүхэдтэй. Том нь мэдээж Батнасан захирал. 
Өнгөрсөн хагас сайнд нэг хуралд очлоо. Ёстой хачин хурал. Улс орон сүйрч байгааг ярьсангүй. Нэг ч дайсныг илрүүлсэнгүй. Хэдхэн сарын дараа сонгууль болох гэж байхад ийм хурал болно гэж байх уу?