Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

-Хамгийн сүүлийн үеийн сонин сайхан юу байна. Ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна бэ?

-“Никитон”-той хамтраад шинэ цомог гаргах гэж байна. Би эргээд “Никитон” хамтлагтаа орсон. Цомгийнхоо ажилд бид их ач холбогдол өгч байгаа. Энэ хамтлагийг дахин өөр түвшинд харуулна, арай өөр өнгө аясаар бүтээлээ гаргана. Мөн хятадуудтай хамтарч “Жангар”-аар бүжгийн жүжиг хийсэн. Үүний нээлт Шинжаан Уйгурт болно. Хятадын хотуудаар аялан тоглолт хийж байгаа жүжиг. Миний хувьд энэ жүжгийн хөгжмийг бичсэн. Мөн түүнчлэн Хятадын “СС” телевизтэй хамтраад кино хийсэн. Саяхан ОХУ-д болсон наадмаас “Ромео Жультта”-гийн шилдэг хөгжмийн зохиолч шагнал хүртлээ. Уран бүтээлийн ургац арвин сайхан байна.

-Сайн бүтээл төрүүлсэн, амжилт олсон, шагнал хүртэж байх үедээ та хамгийн түрүүнд ямар зүйлийг боддог вэ?

– Би ОХУ-д очиж амжаагүй учраас “Ромео Жульетта” жүжгийн шилдэг хөгжмийн зохиолчийн шагнал хүртсэнийг найруулагч Наранбаатараас гардаж авсан. Шагналаа авч байхдаа за болсон байна, гайгүй юм биччихэж, дараагийн түвшинд яаж ажиллах вэ, илүү сайн юм хийчих юмсан гэж бодож байлаа. Ямарч уран бүтээлч хүн шагнал авч байхдаа уран бүтээлээ боддог. Уран бүтээлчдийн хүсэл үргэлж л оргилж буцалж, сэтгэл өөдрөг байдаг. Мөн эх орондоо би юу хийж, бүтээж чадах вэ гэж бодож байх ёстой.

-Уран бүтээлчдэд хямрал хэр нөлөөлж байна?

-Бие даасан, чөлөөт уран бүтээлч хүний хувьд хямрал нөлөөлөлгүй яахав. Манай нийгэм их бухимдалтай байна. Агаарын бохирдол, гэр хорооллын утаа, замын түгжрэл зэрэг төвөгтэй асуудлуудад нийслэлчүүд маань живж байна шүү дээ. Үүнээс арай өөр өнцгөөр эх орноо харуулах, гоё сайхнаар сурталчлах, сайн, сайхан гайхамшигтай бүтээлүүдийг гаргаж хийе гэсэн бодол бий. Манайхан бүгдээрээ эв нэгдэлтэй, нэг санаатай байвал амжилтад хүрцгээнэ шүү дээ. Солонгосчууд айхтар хүмүүс юм. Тэдний бие биенээ гэх сэтгэл, сэтгэлгээ гайхамшигтай. Тэд 18,19 жилийн дотор дэлхийн анхаарлын төвд хүртлээ хөгжиж чадлаа. Манайхан яагаад чадахгүй байгаа юм. Бид салбар, салбартаа л үр бүтээлтэй, сэтгэлтэй ажиллаж байвал болох ёстой юм ш дээ.

-Та Америкт маш амжилттай ажиллаж амьдарч байсан. Тэндээ амжилтаа бататгаад, санаа амар амьдарч болох байх. Харин нутагтаа ирэхэд тань их өөр нийгэм угтсан, одоо ч ийм байна. Буцаад явчихмаар санагдах үе байдаг уу?

-Америкийн хэмжээнд хөгжимчин хүний байх ёстой хамгийн дээд оргилд би хүрчихсэн. Гэсэн ч тэндээ удалгүй Монголдоо ирсэн юм. Эх орон хүнийг дуудаг юм байна. Төрсөн, заяасан нутгийнхаа урлагийн салбарыг хөгжүүлье гэсэн чин зорилготой ирсэн юм. Намайг явсны дараа хамтарч ажиллаж байсан продесорууд маань их гайхсан. Тэд ийм өндөрлөгт хүрчихээд, эндээс явчихдаг Б.Чинбат мэдрэл муутай хүн юм уу гэж ярьцгааж байсан. Хүний хувь заяаг хөтлөх эрчим хүч байдаг гэж би боддог. Цаашид олон сайхан уран бүтээл туурвина. Манай урлаг дэлхийд үнэлэгдэхүйц хэмжээнд хүрчихсэн. Тиймдээ ч эх орныхоо өв соёлыг дэлхийд таниулах, илүү сурталчлах, эх орноо өөр өнцгөөс харуулахын төлөө уран бүтээлчдийн зам, гүүр болох ажил хийж эхэлж байна.

-Залуучуудыг урлагаар дамжуулж хүмүүжүүлэх боломж бий. Тухайлбал хэрхэн, ямар чиглэлээр хөгжүүлэх хэрэгтэй байна?

-Би төрийн дууллаа дуулмаар санагдаж байсан. Бид дуулсан. Түүнээс хойш цэцэрлэгийн хүүхдүүд хүртэл хичээлдээ орохдоо зүрхэн дээрээ алгаа тавиад төрийн дууллаа дуулдаг болсон байна. Ийм уран бүтээл хийсэндээ огшиж явдаг. Энэ мэт уран бүтээлээр дамжуулж хийх ажил олон.

-Өндөр хөгжилтэй гадны улс орнууд урлагийн салбараа ямар бодлогоор, яаж хөгжүүлж байна вэ?

-Солонгосын рок, поп урлаг нь төрөөсөө хамааралтай. Ганнам стайл дуулаад дэлхийд хит болгосон шүү дээ. Энэ чинь төрийнх нь бодлого. Тэд ингэж эх орноо сурталчилж чадлаа. Тэр дуу дэлхийд хит болсноор дэлхийн бараг бүх хүн Солонгост очиж үзэхийг хүсч байна. Солонгосоор аялах дуртай, тэндхийн урлагийг үзэж сонирхох хүсэлтэй болсон байна. Дуу хөгжим гэдэг энэ тэнгэрийн үйл чинь ийм л далайцтай юм шүү дээ.

-Солонгос кино хүртэл хувцас, бараа, гоо сайхны бүтээгдэхүүнээ сурталчилж, улсынхаа эдийн засагт асар их хөрөнгө оруулж байх шиг байна?

-Яг тэгж байна. Би солонгос кино ерөөсөө үздэггүй л дээ. Харин Солонгост байхдаа нэг удаа “Жангум” гэж киног үзэхэд их аятайхан санагдаад, Солонгос хоолны газарт орж хоол идмээр санагддаг болсон. Тэд киногоор дамжуулаад, хоолны ёс заншил гэдэг зүйлийг дэлхийд таниулчихлаа шүү дээ. Энэ кино гарснаас хойш Монголд маш их солонгос хоолны газар бий болсон. Манайд “Тэ Жангум” гэдэг нэртэй хоолны газар хүтэл нээгдчихсэн байсан. Тэд ийм хэмжээнд хүртэл сурталчилж чадаж байна.

-Та чөлөөт цагаараа юу хийдэг, ямар хоббитой вэ?

-Монголын үнэртэй салхи гайхамшигтай. Яг Монголын үнэртэй салхи байдаг байхгүй юу. Миний Монгол үнэхээр гайхамшигтай, би чөлөөт цагаараа хөдөө гарч морь унана. Хөдөөгийн талд тоглож болох спортуудаар хичээллэдэг. Теннис тоглоно. Нэг хэсэг билльярд тоглодог байлаа. Би чинь уг нь 1996 оны Монголын рок попын билльярдын аварга байгаа юм. Одоо ч тоглож чадахгүй болчихсон байна лээ.

-Ямар хүн сайн хөгжмийн зохиолч болдог юм бэ?

-Сайн хөгжмийн зохиолч цаанаасаа төрдөг байх гэж би боддог. Мөн сургуульд нь сурч боловсорч хөгжиж байж сайн болно. Гэхдээ л төрдөг юм шиг байгаа юм.

-Урлаг танд юу өгсөн бэ.

-Урлаг надад гайхамшигтай олон зүйлийг өгсөн. Урлагийн буянаар би байгаль дэлхий, өвөг дээдэс, ээж аав, гэр бүл, найз нөхөд, эх орон гээд олон зүйлийн гайхамшгийг яс махандаа шингэтэл ойлгосон. Монгол хүн болж төрсөндөө их баярлаж, өөрийгөө хэмжээлшгүй азтайд тооцдог. Тиймдээ ч сүүлийн үед гарч байгаа уран бүтээлүүд маань язгуур урлаг тал руу чиглэж байгаа, цаашид ч ийм байна.

-Та ямар төрөл жанрын дуу сонсож, урлагийн аль салбарт илүү хайртай байдаг вэ?

-Бүх төрөл, жанрын дуунд дуртай. Заримдаа Монголын сайхан эх орон гэдэг дуу сонсмоор санагдана. Хааяа хүнд рок, үхлийн рок хөгжим сонсоно. Миний сэтгэл зүрх монголынхоо язгуур урлагт юм хийгээч гээд түлхээд байгаа юм шиг санагддаг. Тиймээс сүүлийн үед үндэсний хэв шинж агуулсан бүтээл хийж, хийхийг хүсч байна. Манай уртын дуу зүйрлэшгүй гайхамшигтай, үнэ цэнэтэй аялгуу юм шүү дээ.

-Монгол хүн болж төрснөөрөө баярлаж, бахархдаг гэж ярилаа, гэтэл зарим залуус гадны орныг шүтэх, гадаад явж амьдрах хүсэлтэй байдаг. Үүнийг та юу гэж боддог вэ. Монгол хүн болж төрсөндөө яагаад баярлах ёстой юм гэдгийн учир шалтгааныг залууст хэлж өгөөч?

-Би хэзээ ч эх орноо голох тухай бодож байгаагүй. Хүн ээж аав, эх орноо сонгоод төрчихдөггүй шүү дээ. Тэгэхээр би монгол хүн болж төрснөө маш том хувь заяа, би өөрийгөө аавынхаа, эцэг өвөг дээдсийнхээ үргэлжлэл гэж боддог. Өнөөдөр улс орны амьдрал хэцүү байна гээд зарим залуус гадаадад амьдарцгааж байна. Амьдрал, эдийн засгаа бодоод, яахав ингэж болно. Ер нь болж өгвөл гадагшаа гарч, юм үзэж, нүд тайлж бусад улс орны хөгжилтэй танилцаж, олон зүйлийг мэдрэх хэрэгтэй. Явах боломж байвал явах хэрэгтэй. Үнэхээр гадагшаа гарчихсан хүмүүс эх орноо хаячихдаг гэж би бодохгүй байна. Тэд эх орноосоо гарчихаад, магадгүй хоёр гурван сарын дараа өөрийн эрхгүй Монгол минь гэдэг. Урлагийн буянаар их олон улс орноор явахдаа, тэнд амьдарч байгаа монголчуудтай уулзаад явж байхад бүгд л эх орноо гэсэн асар их сэтгэлтэй байдаг. Залуус гадны улсаас сайныг сураад, эх орондоо ирж, өөр, өөрийн чадах мэдэх салбарыг хөгжүүлж, хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй.

-Ажил бүтэхгүй байх, стресстэй үеийг та хэрхэн даван туулдаг бэ?

-Хүн болгонд стресс их байна. Гараад машин бариад л стресст өртдөг. Миний духны хооронд байгаа үрчлээс Монголд ирэхээр нэмэгдчихээд байгаа шүү. Наргиан болгож хэлэхэд гадны орнуудаар яваад байхаар бараг үрчлээ маань арилаад, нүүр толийх шинжтэй байна. Бид өглөө гэрээсээ гараад л асар их стресс рүү орчихоод байх шиг байна. Гэхдээ Америкт амьдарч байгаад зургаан жилийн өмнө ирэхэд үүнээс ч илүү байсан шүү. Тэр үетэй харьцуулахад нийслэл маань хөгжиж байна. Одоо нийслэлийг удирдах дарга нар цаашид улам их анхаарах байлгүй дээ. Их юм хийгээсэй гэж горьдох л юм. Уг нь манай нийслэл хөгжиж байна. Гэтэл стресс их. Тиймээс би байгальд гарах дуртай. Байгаль тэр чигээрээ хөгжим, салхи, горхины чимээ хүртэл хөгжим. Чи 15 минут бясалгаад, голын чимээг сонсоорой, голын шоржигнох чимээ янз бүрийн өнгийг, үгийг хэлж байдаг юм шүү дээ.

-“Sweetymotion” хамтлагийн дуучин Сарнай та хоёр гэр бүл болоод олон жил өнгөрсөн байна. Танай охин том болж байна уу. Удам дагаад, урлагийн хүн болох шинж ажиглагдах юм уу?

-Манай охин таван настай. Урлагийн хүн болох байх. Дуулна, бүжиглэнэ. Заримдаа удирдана. Яг би л харагдаад байгаа юм. Би бага байхдаа оркестр удирддаг байсан. Миний охин бас л өнөөдөр телевизийн өмнө зогсоод, удирдаач болж тоглож байх жишээний. Дотроо бол 200,300 хүн суулгачихсан удирдаад байна гэж төсөөлж байгаа байх. Монголд хүүхдээ хөгжүүлэх боломж, сайн багш нар олон байна. Би хүүхдээ сайн монгол хүн байгаасай л гэж бодож байгаа юм. Монгол хэл бичиг, ёс заншлыг илүүтэй зааж байна. Гэхдээ охин маань Америкт очихоороо англиар яриад явчихдаг юм. Хүүхдийг багаас нь монгол хүн болгож төлөвшүүлэх их чухал. Уран зургийн зэрэг олон дугуйланд хичээлүүлж байгаа.

-Гэр бүл болоод амьдрахад жаргал, зовлон ээлжилж байдаг. Хамгийн гол нь яаж ойлголцож, ямар зүйлийг ухаарч, ийм үлгэр жишээ үнэ цэнэтэй гэр бүл болдог юм бэ?

-Сарнай бид хоёр 20 жил болчихсон байна. 20 жилийн дотор амьдралын уналт, өгсөлт олон байсан. Бид хоёрт мөнгөгүй үе ч байсан мөнгөтэй үе ч байсан. Бидний эрхэлж өссөн ээж, аав маань нэг нэгээрээ орхиод явсан. Ийм үед хань гэдэг чинь түшиг болж байдаг, хайрламаар хүн. Зовлон жаргал бүрт хань минь хажууд байсан. Хөгжимд дурлах, хөгжмийг хайрлах гэдэг чинь хүн байх, хүнийг хайрлах сэтгэлтэй болгодог юм байна. Бид хоёр нэг зүйлийг нэг багшаар заалгасан, хоёулаа хөгжимд дурласан, бие биедээ хайртай. Бүх л зүйлд хамтдаа байгаад 20 жил болж байна. Сар жил ямар хурдан өнгөрч байна вэ. Хүн болж төрснийх үр хүүхдэдээ, эх орондоо юу үлдээх вэ гэдэг их чухал. Хүмүүс энэ тухай бодож байх хэрэгтэй.

-Яаж ойлголцдог вэ, амьдралд ярилцах чухал уу?

-Их ярилцдаг. Хүн бие, биедээ хайртай байх, хүндлэхийн үндэс нь ярилцах, ойлголцох. Аль болох ярилцаж ойлголцож байх хэрэгтэй. Хайр гэдэг асар том агуу зүйл, бие биенээ хайрлана гэдэг их нандин.

-Байгальд гарах, байгалийн чимээг сонсох нь таны уран бүтээлийн өгөгдөл болдог уу?

-Хүн байгаль эжийгээс төрсөн. Яагаад монголчууд хайрхнаа хүндэлдэг, ус голоо хайрладаг байсан бэ гэхээр тэр болгон амьтай байхгүй юу. Энэ сайхан эх оронд хүн болж төрсөн учраас бид эх орноо, байгалиа хайрлан шүтэх ёстой.

-Хүүхдийг сайн монгол хүн болгон хүмүүжүүлэхийн тулд дуу, хөгжим сонсгох, байгальд ойрхон байлгах хэрэгтэй гэж ярьдаг. Хөгжим хүүхдийн хүмүүжилд их нөлөөтэй юу?

-Асар их нөлөөтэй. Бүүвэйн дуу сонсож өссөн хүүхэд хэзээ ч муу хүн болдоггүй, бүүвэйн дуунд асар их ид шид, эрчим хүч байдаг. Тиймээс эрчүүд эмэгтэй хүнийг хайрлах хэрэгтэй, бүхэл бүтэн хүн төрүүлж, хөхнөөсөө сүү асгаруулж, хүүхдээ өсгөхийн тулд асар их ухаан зарж байна. Тиймээс эмэгтэй хүнийг маш ихээр хайрлах л ёстой. Бүүвэй, бүүвэй гэдэг дууг том хүн хүртэл сонсоод тайвширдаг байхгүй юу. Тиймээс тал нутгийн тэр гайхамшигтай, хүчирхэг уртын дуу бол гайхамшиг шүү дээ.

-Эмэгтэй хүнийг хайрлах тусам цэцэг шиг дэлгэрдэг гэдэг?

-Адгийн тэнэг эхнэрээ магтана гэдгийг би ойлгодоггүй, яагаад хүн ханилсан ханиа магтаж чаддаггүй юм. Эмэгтэй хүнийг хайрлах тусам цэцэг шиг дэлгэрдэг гэдэг үнэн.

-Тэгвэл монгол эр хүн, хүний хань ямар байх ёстой юм бол?

-Монгол эрчүүд өрхийн тэргүүн. Монгол эр хүнийг би уртын дуутай зүйрлүүлнэ. Уртын дуу хэнд ч баригдахгүй, хэнд ч захирагдахгүйгээр тал нутгийг бүрхэн цуурайтдаг. Тиймээс манай эрчүүд дор бүрнээ л нэгийг сэтгэж, хоёрыг бодож, зүрх сэтгэлээ чангалж хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Хүн бүр би эх орныхоо төлөө юу хийж чадах вэ гэж бодох хэрэгтэй. Болох зүйлийг нь барьж авч хий л дээ. Огт болохгүй зүйл гэж бас байдаг. Бүгдээрээ маш богино хугацаанд асар хүчтэй, ажиллаж хөдөлмөрлөж, эх орноо хөгжүүлмээр байна. Солонгосчууд шиг шоргоолж мэт ажиллаж босох хэрэгтэй.Яагаад бид болдоггүй юм, болно шүү дээ. Биднийг эв нэгдэл л ийм хүчтэй болгоно.

Өнөөдрийн бидний нийгэмд философийн мэдлэгийн ач холбогдлыг үнэлэх, философичдын үзэл санаа, бүтээлүүдийг шимтэн унших залуусын тоо улам бүр нэмэгдэх болжээ. Тиймээс философи хэмээх өвөрмөц мэдлэгийн тухай МУИС-ийн ШУС-ийн Философи шашин судлалын тэнхимийн багш, докторант Б.Мөнхжавхлантай ярилцлаа.

---

-Философийг та манай уншигчдад энгийнээр юу гэж тайлбарлах вэ. Хэдийд үүссэн юм бол?

-Философич Рене Декарт нэгэнтээ “Сайн сэтгэдэг байх чухал, гэхдээ сэтгэснээ хэрэгжүүлэх бүр илүү чухал” гэж хэлсэн байдаг. Түүний адилаар философидох, философидож буйгаа амьдралд хэрэгжүүлэх нь үлэмж чухал. Гэхдээ зарим хүмүүс философийг хоосон цэцэрхэл, хийсвэрлэл эсхүл дэврүүн үзэл санаа гэж боддог. Энд дараахь тайлбарыг хийж болно. Тухайлбал, бид өдөр тутамдаа ертөнцийн олон сонирхолтой үзэгдэл үйл явдалтай учирч хүмүүстэй, нийгэмтэй харилцах явцдаа философийн олон асуудалтай тулгарч байдаг. Тухайлбал, дэлгүүрээс бараа авахдаа татвар төлдөг, дотно найзтайгаа уулзахдаа инээж баясдаг гэх мэт. Энэ болгоныг бид бодол мэдрэмждээ хөтлөгдөн шийдвэрлэдэг боловч яагаад татвар төлж буйгаа, эсвэл яагаад сайн найз гэж сонгосноо, сайн гэдэгт юуг оруулж боддог тухайгаа, ер нь өөрийнхөө бодлын үнэн эсэх тухай бодолгүй орхидог. Арай өөрөөр хэлбэл, философичдын асуудал бол хуулийг дагахад гол биш, хууль өөрөө шударга байна уу гэдэгт анхаарлаа хандуулдаг гэж ойлгож болно. Тэгэхээр бидний тэрхүү үлдээчихээд байгаа зүйлд философи байдаг. Энэ бол толгойгоо өвтгөх хамгийн чухал зүйл нь юм шүү. Иймээс философи хоосон цэцэрхэл, дэврүүн бодол биш юм.

Энгийнээр хэлбэл, философи бол сайтар эргэцүүлэх тухай, ухаалаг үндэслэгээ гаргах тухай, маргах тухай, эцсийн дүндээ цэцэн мэргэнд дурлах тухай юм. Тэр тусмаа асуудлын гүнд нэвтэрч биднийг улам бүр бодуулж, бидний мэдлэг ямар өнгөц болохыг сануулж байдаг. Философи угтаа бодит байдал гэж юу вэ, амьдралын утга учир юунд байна вэ, бид хэрхэн таньж мэддэг вэ гэх зэрэг суурь асуултаас эхэлнэ. Мөн оюун ухааныг хөгжүүлж, шинэ ойлголт, мэдлэг бүтээх нь философийн ажил.

Харин философи мэдлэгийн бие даасан төрөл болж хөгжсөн цаг хугацааны эхлэлийг бид Христийн тооллын өмнөх V-VI зууны үеэс хайх хэрэгтэй.

-Философи болон ертөнцийг үзэх үзэлд ялгаа бий юу. Ер нь хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзлийг философи гэж ойлгож болох уу?

-Хүмүүс өөрсдийн орчин, өөрийн үйл хөдлөл, аливаа асуудлыг ухамсартайгаар ойлгож эхэлсэн цагаас эхлэн амьдралын талаар өөрийн гэсэн үзэл бодолтой болчихдог. Гэхдээ хувийн үзэл бодол, философи мэдлэг хоёр өөр юм. Мэргэжлийн утгаар тэр болгоныг философи гэж ойлгож болохгүй. Харин философитойгоор асуудалд хандаж байж болно.

-Бидний амьдарч буй эрин үе асар хурдацтайгаар өөрчлөгдөж байна. Ингэхээр философийн үзэл баримтлалууд ч бас өөрчлөгддөг болов уу?

-Ер нь философийн мэдлэг бол үнэлэмжийн шинжтэй байдаг. Нэг ойлголтыг бүх цаг үед ганцхан байдлаар тайлбарлана гэж байхгүй.

Жишээлбэл, бидний шударга, сайн гэж үзэж байсан зүйл өөр нэг цаг үед сайн зүйл биш болчих тохиолдол байдаг. Хүн төрөлхтний мэдлэг тэлж, оюун санааны хэрэгцээ нэмэгдэхийн хэрээр нийгэмд шинэ асуудлууд бий болно. Ингэх тусам философийн шинэ асуудал, хандлага бий болж байдаг.

-Орчин цагийн залуус философийг хэр сонирхож, философийн хичээлд хэрхэн хандаж байна?

-Бүх цаг үед залуус философийг сонирхож байдаг. Философийн мэдлэгт суралцах хүсэлтэй, энэ тухай ярилцдаг залуус олон бий. Үүнд би их талархалтай ханддаг. Хүний оюун санаа аливааг танин мэдье гэсэн хүсэл эрмэлзлээр дүүрэн байдаг шүү дээ.

Философийн хичээлийг судлахаар ирж буй, мөн философийн мэргэжлийн ангид элсэн суралцаж байгаа олон залуус философичдын үзэл баримтлалуудтай танилцсан, бүтээлүүдийг нь уншчихсан, олон асуулт тээчихсэн орж ирдэг. Энэ их гайхалтай сайн хэрэг.

-Философийг судлахын тулд хамгийн түрүүнд юуг сонирхож, философийн ямар бүтээлийг уншиж судлах ёстой вэ?

-Философи хүнийг сайтар эргэцүүлж, өөрийн оршихуй, мөн чанарын тухай бодуулж, төлөвшүүлж, эргэлзэхэд сургаж байдаг. Эдгээрт суралцахын тулд мэдлэг хэрхэн бий болдог тухай, ёс суртахууны тухай, гоо зүйн тухай, оршихуйн тухай сонирхох хэрэгтэй. Хүмүүсийн сонирхон, шимтэж уншдаг бүтээлүүд, тэдгээрийн агуулга янз бүр. Тийм болохоор эхлээд дээрх суурь асуудлуудын талаар бичсэн бүтээлтэй танилцах хэрэгтэй.

-Ёс суртахууны хэм хэмжээ, ёс суртахуунтай байна гэдгийг философи үүднээс хэрхэн авч үзэх вэ. Хүмүүсийн ёс суртахуунгүй байдлын шалтгаан?

-Ёс суртахуун бол философийн судалдаг хамгийн чухал асуудлуудын нэг юм. Хүн хэрхэн амьдрах ёстой вэ, үйлдлийг ямар нөхцөлд сайн эсвэл муу гэх вэ гэсэн эхлээд бодоход хялбар мэт атлаа эргэцүүлэх тусам ярвигтай асуудлыг энд ярьдаг. XVII зууны үеийн философич Ж.Ж.Руссо, Т.Гоббс нар ёс суртахууныг хүний сайн муу уг чанартай холбож ярьсан байдаг.Алин боловч хүн хувь хүн болохын хувьд бас нийгмийн нэг гишүүн болохын тулд бултаараа аз жаргалтай, таатай амьдрахын төлөө бүгдээр хэлэлцэн тогтсон тийм хэм хэмжээнүүдийг баримталж байдаг.

-Тийм хэм хэмжээ байхгүй байсан бол яах бол?

-Харин тэрхүү хэм хэмжээний цаана буй ойлголтуудын дундаас хүн сайн эсвэл муу байх эсэхээ шийддэг.

-Тэгэхээр улс төр ч бас энд холбоотой байх нь?

-Төр оршин байхын учир юу вэ. Яагаад бид дагах ёстой гэж. Хэнд эрх мэдлийг өгөх вэ зэргийг бодохоор яах аргагүй улс төрөөс ёс зүйн асуудал руу орно. Би аз жаргалтай амьдрах тухай нэгэнтээ дурдсан. Хүн аз жаргалтай амьдарч болох шударга, сайн нийгмийг байгуулж амьдрахын тулд тодорхой зохион байгуулалтад ордог биз дээ. Харин тэр шударга, сайн гэдэг ойлголтыг мэдэж ухамсарласан хүн л төрийг барих ёстой юм.

-Философийг аливаа шинжлэх ухааны суурь гэж ойлгож болох уу?

-Философи бол бүх шинжлэх ухааны суурь гэж үздэг хандлага, тайлбар бий. Миний хувьд философийн мэдлэгийг бусад шинжлэх ухаануудтай мэдлэгийн хувьд зэрэгцээ байр сууринаас авч үзнэ. Ер нь философийн мэдлэг байгалийн болон бусад шинжлэх ухаануудтай тодорхой сэжмээр хоорондоо уялдаатай байдаг. Философи бусад шинжлэх ухааны нэгэн адилаар өөрийн ойлголт категори бүхий мэдлэгийн нэг төрөл болж байдаг.

-Уран зохиолыг хэн нь сайн бичсэн гэж дүн тавьж болдоггүй гэдгийн нэгэн адилаар философийг дүгнэх боломжгүй гэж хэлж болох уу?

-Уран зохиол бол хүний догдлол, мэдрэмжийн бүтээл байдаг. Урлагийн бүтээл туурвигч, тэрхүү бүтээлийг хүлээн авагчийн мэдрэмжид шалгуур тогтоох нь философийн үүднээс боломжгүй. Философи бол үнэлэмжийн мэдлэг гэж би хэлж байсан.

-Манай улсад философийг судлах, хөгжүүлэх асуудал хэр байна гэж та боддог вэ?

-Манай философийн эрдэмтэн, судлаачид өнөөдөр өөрсдийн судалгааны чиглэлийн дагуу судалгаа шинжилгээний ажлаа үргэлжлүүлсээр байна. Их дээд сургуулийн хөтөлбөрийн агуулгуудыг шинэчлэх ажлууд хийгдсэн. Өдгөө бидэнд шинээр судалгаа шинжилгээний асуудлуудыг нэвтрүүлэх, судалгаанд цаг гаргах, мэргэжлийн түвшинд философийн бүтээлүүдийг орчуулж, хөрвүүлэх хэрэгцээ шаардлага байна.

-Та өөрөө ямар чиглэлээр хичээл заадаг вэ. Философи дахь хувийн туршлагаасаа хуваалцаач?

-Би орчин үеийн философи, дорно дахины философи, улс төрийн философийн чиглэлээр судалгаа хийдэг. Одоо философийн мэргэжлийн бус ангийнханд философийн үндэс гэх хичээл зааж байна. Норвегийн зохиолч Жостейн Гаардерийн өсвөр насныханд зориулсан Софийн ертөнц гэдэг номыг орчуулсан.

Энэ ном дэлхий даяар түргэн гүйлгээтэй номын тоонд байнга ордог, философийн түүхийг хялбаршуулсан байдлаар бас уран зохиолын аргаар бичсэн ном байгаа юм. Залуус, хүүхдүүд их сонирхдог. Философийн мэдлэгийг залууст таниулахад тун хэрэгтэй ном гэж би боддог.

-Багш хүний хувьд боловсролын чанар муу, залуус дээд боловсролыг чанаргүй эзэмшиж байна гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Багш мэдлэгээ улам бүр тэлж, заах арга, өөрийн чадавхиа зогсолтгүй нэмэгдүүлж байх ёстой. Бас мэдлэгээ мэргэжлийн өндөр түвшинд бусдад хүргэх үүрэгтэй юм. Энэ байдлыг хангахад ажиллах орчин, хувь хүний зүтгэл хоёул чухал. Миний бодлоор өнөөдөр багш нар мэргэжлийн үүргээ сайн биелүүлж байна гэж боддог.

Тэгээд ч залуус чанаргүй боловсрол эзэмшиж байна гэхээс илүүтэй чанартай боловсрол олгох тогтвортой бодлогод анхаарах хэрэгтэй байна. Өнөөдөр залуус мэдлэгт суралцах өргөн боломжтой, хүсэл тэмүүлэлтэй байна. Гэхдээ энэ боломжийг хэрэгжүүлэх нөхцөл байгаа юу гэдэг эргэлзээтэй.

-Та бид хоёр философийн төдийгүй өөр сэдвийг хөндлөө. Философийн мэдлэгийн ач холбогдлыг та юу гэж үнэлэх вэ?

-Юуны түрүүнд бид философид суралцсанаараа юмыг байгаагаар нь хүлээн авдаг, тоомсоргүй байдлаасаа татгалзах хэрэгтэйг ухаардаг. Улс төрийн философи, ёс зүйгээс эхлээд амьдралын философи, экофилософи, эрх зүйн философи гээд олон урсгал чиглэл философид бий.

Философид суралцсанаар хүн өөрийнхөө болон бусдын оршихуйн утга учрыг ойлгож, нээж, аливаад илүү нухацтай ханддаг болгодог.

Ч.Уранхолбоотой ярилцлаа.

---

-Ану юу хийж бүтээж явна. Шинэ уран бүтээл гаргахгүй юм уу. Яагаад дуулахгүй байна гэж асуух залуус олон байна?

-Яруу найрагч Соёмбо, хөгжмийн зохиолч Аранзаа нартай хамтраад шинэ уран бүтээлийн ажилдаа орчихсон байгаа. Сүүлийн жилүүдэд шинэ уран бүтээл хийгээгүй, олон төрлийн ажил ихтэй байлаа. Гэхдээ урлаг, уран сайхан гэдэг зүйл сэтгэл зүрхэнд минь үргэлж уяатай байдаг болохоор эргээд ганц, нэг уран бүтээл гаргахаар ажиллаж байна. Уран бүтээл хийгээч гэх хүмүүс олон байгаа учраас тэдэндээ зориулан гаргаж байгаа шинэ клип маань ирэх есдүгээр сард бэлэн болно.

-Уран бүтээлээ завсарласан хугацаандаа хөөрхөн охидын ээж болсон. Гэр бүлээ танилцуулаач?

-Миний хань олон улсын харилцааны чиглэлээр гадаадад сургууль төгссөн, мэргэжлээрээ ажилладаг залуу бий. Том охин маань гурван настай, бага охин маань нэг настай, манай хоёр тэрсхэн өсөж байна. Охид их зөөлөн, хайр татам байдаг юм байна. Би хүүхэд байхдаа гурван охин, нэг хүүтэй болно гэж ярьдаг байлаа. Амны бэлгээр ч юм уу, миний хүслийг дагаад ч юм уу, охидтой боллоо. Би ч өөрөө охидтой айлын дунд охин. Охид маань ээж, аавдаа элэгтэй, эргээд тэднийгээ хайрладаг, гэр бүлдээ элэгтэй хүмүүс болоосой гэж боддог. Эмэгтэй хүн хичнээн их ажилтай завгүй байсан ч гэсэн гэр бүлээ хайрлаж чаддаг, тэдэндээ цаг зав зарцуулдаг хүний сайн хань байх ёстой гэж би боддог.

-Тэрсхэн хүүхэд өсгөх хэцүү гэх ээжүүд байдаг. Ажил, уран бүтээл, гэр бүлийн ажлаа хэрхэн зохицуулж байна?

-Би ямар ч юмыг төвөгшөөх дургүй хүн шиг байгаа юм. Аль болох болгох ёстой, энэ миний л амьдрал гэж боддог. Хэцүү байна гэж бухимдах үе байдаггүй ээ. Амьдрал их баян ш дээ. Дахиад ч би хүүхэд төрүүлнэ, олон хүүхэдтэй болно. Тиймээс би бүгдийг зохицуулах хэрэгтэй. Мөн ханийн маань хайр халамж, нөмөр их. Би өөрийгөө сайн ханьтай, их азтай эмэгтэй гэж боддог.

-“Гала” хамтлаг хүүхэд залуусын шүтээн байсан. Тухайн үед тэгж их олны анхааралд байхад ямар мэдрэмж төрдөг байсан бэ. Одоо хамтлагийн гишүүн Болороотойгоо холбоотой байдаг уу?

-Болороотойгоо холбоотой байлгүй яахав. Болороо маань саяхан төрж, шинэ хүнээ хүлээж авсан. Бид хоёрын 12 жилийн нөхөрлөл бий. Үргэлж л холбоотой байдаг. “Гала” хамтлагт байхад бид хоёр 16,17 настай байлаа. Маш богино хугацаанд хүмүүст танигдаад л тав, зургаахан сарын дотор гаргасан дуу болгон хит болж байсан. Мөн хамтлаг байгуулагдаад, наймхан сарын дараа анхны бие даасан тоглолтоо хийхэд рок, попын түүхэнд хамгийн олон хүн цуглуулсан тоглолт болж чадсан. Бид дүр, төрх имижээрээ маш сайн үнэлэмж авч, тухайн үед өсвөр насныхны дунд “Гала стил” гэж хүртэл гарч байлаа.

-“Гала” хамтлаг одоо байсан бол гэж бодох үе байдаг уу?

-Бид хоёр зарим зүйлд маш хариуцлагагүй хандаж, хамтлагаа тарааж, цааш үргэлжлэх байсан олон амлалт, Азийн түвшинд гарна гэсэн зорилтуудаа умартсан. Үүндээ харамсах өдөр байдаг. Гэхдээ яахав, хүний амьдрал санаснаар болохгүй байх үе бий. Эргээд харахад бид хоёулаа л айлын сайн эзэгтэй, хөөрхөн хүүхдүүдийн ээж болцгоосон байна. Магадгүй бид хоёрын амьдралын зураг ийм байсан байх гэж боддог юм.

-Танай нөхөр арван жилийн сурагч байхдаа “Галагийн Анутай заавал гэрлэнэ” гээд л зурагнуудыг чинь хадгалдаг, фэн байсан гэж сонссон. Энэ үнэн үү?

-Энэ тухай би нөхрийнхөө амнаас өөрөөс нь сонсож байгаагүй. Харин саяхан фэйсбүүкээр ангийнх нь нэг охин надтай харилцахдаа “Танай нөхөр 10 жилд байхдаа би Анутай сууна. Заавал Анугийн нөхөр болно” гэж ярьдаг байсан гэж надад хэлсэн. Би нөхрөөсөө асуусан чинь ичээд байсан. Гэхдээ чи миний мөрөөдлийн эмэгтэй. Би чиний ярилцлага бүрийг чинь үздэг байсан гэж ярьж байсан. Найм, есөн жилийн өмнө оролцож байсан зарим ярилцлага, нэвтрүүлгээ би ерөөсөө санадаггүй юм. Гэтэл манай нөхөр чи тэр нэвтрүүлэгт ороод тийм зураг зураад, тэгж шийтгүүлсэн гэж ярьдаг. Мөн сонин, сэтгүүлээр гарсан ярилцлага болгоныг уншаад, хадгалдаг байсан юм билээ. Би ханийгаа надад зориулагдсан хүн гэж би боддог. Өөрөө хэдхэн хоногийн өмнө “Би чамтай хамт байхын тулд маш их хичээсэн. Амьдралдаа ингэж их хичээж үзээгүй” гэж байсан. Тиймээс би ч гэсэн энэ насанд минь заяасан ханиа хүндэлж, дээдэлж ямар их хайртайгаа амьдралаараа л харуулж явах ёстой. Үр хүүхдээ эрүүл сайхан өсгөөд, улс эх орондоо хэрэгтэй хүн болгож, ханиа хайрлаж чадвал ханийн маань аав ээж, ах дүү, элгэн нутаг уул ус хүртэл баярлах байх гэж боддог.

-Танай нөхөр их даруухан хүн шиг санагдсан?

-Даруухан, их даруухан. Олон нийтийн газраар явах ч дургүй, зураг авахуулахаас ичнэ. Хайр нь гэртээ хүүхдүүдээ хараад байж байя. Миний хань явчихаад ир гэдэг юм. Над шиг хүнд яг ийм даруу төлөв хүн л тохирно. Тэгэхгүй бол хоёулаа ингэнэ, тэгнэ гээд байвал үр хүүхэд гэр бүл орхигдоно шүү дээ. Гэр бүлийн хамаг зүйлийг хань минь зохицуулж авч явж байгаа. Манай хадам аав, ээж насаараа улсад ажилласан даруу төлөв хүмүүс байдаг. Миний хань ч мөн тийм даруухан хүмүүжилтэй.

-Гэр бүлийн бизнес хийж байна уу?

-Олон улсын импортын бараа бүтээгдэхүүн, шинэ, шинэ брэндүүдийг оруулж ирэхээр ажиллаж байна. Залуу хүмүүсийн хувьд гарааны бизнес эхэлж байгаа юм. Гэхдээ мундаг том бизнес хийдэг хүмүүсийн хажууд анхлан суралцагсад шүү дээ. Бид тэрсхэн хүүхдүүдтэй залуу гэр бүл учраас, хүүхдүүдээ сайн сайхан байлгахын төлөө ажиллаж, хөдөлмөрлөх хэрэгтэй байна.

-Эмэгтэй хүн яагаад гоё, сайхан байх ёстой юм бэ?

-Эмэгтэйчүүд өдөрт тогтмол цагийг өөртөө зориулж байх ёстой. Ээж байх хэцүү, завгүй гээд байвал амархан гундах магадлалтай байдаг. Гоо сайхан байх бол эмэгтэй хүний арчаатай байдал гэж хэлмээр санагддаг. Түүнээс биш хүчээр хүнд гоё харагдах гээд байх шаардлагагүй. Бид өөрсдөө сайн, сайхан байж үр хүүхдэдээ үлгэр дуурайл болно. Гоо сайхны мэдрэмж хямдхан зүйл ерөөсөө биш. Хүн болгон гоё зүйлд дуртай. Хөөрхөн хүүхэд, гоё эмэгтэй, сайхан залууг хараад ямар ч хүн яасан хөөрхөн, ямар гоё юм бэ гэдэг. Эмэгтэй хүн сайн, сайхан гоё зүйлийг бусдад мэдрүүлж, гэртээ ч гэсэн цэмцгэр гоё байх ёстой. Дэлхийн алдартай эмэгтэйчүүдийг хүртэл харахад тэдний биеэ авч яваа байдал, эмэгтэйлэг чанар нь бусдын сэтгэлд хамгийн их үлдсэн байдаг шүү дээ. Гоо сайхан байх нь нэг талаараа өөрийгөө хайрлаж байгаа боловч нөгөө талаараа бусдад өгч байгаа хүндэтгэл.

-Ану их энгийн, нээлттэй санагдлаа. Уурлаж, бухимдах үе байдаг уу?

-Уурлаад л хүн гомдоогоод, хэрэггүй үг хэлээд байдаггүй. Тийм байвал ямар үр дүн гардгийг амьдрал надад харуулчихсан. Гэхдээ хүүхэд өвдөх зэрэг сэтгэл хямрах зүйл тохиолдоно. Тиймээс хэцүү үед өөрөө өөртэйгөө яриад, ханьтайгаа ярилцаад, дуртай хөгжмөө сонсоод тайвширчихдаг. Харин хүн надад муухай хандвал тэр дор нь хэлээд, ойлголцохыг хичээдэг. Ер нь би дайсантай байхыг хүсдэггүй. Бидний хийсэн зүйл үр хүүхдүүдэд маань ирэх учраас аль болох хүнд муу юм хийхгүй, хүнийг гомдоохгүй байхыг хичээдэг. Бид эх хүн учраас хариуцлага өндөртэй байх ёстой.

-Шашин шүтлэгтэй юу?

-Шашингүй бол хүн төөрчихсөн юм шиг найдах, итгэх зүйлгүй болно. Би уул усаа, тэнгэрээ шүтдэг. Үргэлж тэнгэрүүдтэй ойр байж, өөрийн хүсэл зорилго, зорилтоо тэдэндээ даатгадаг. Бусдад муухайгаар хэлэгдэж, буруугаар ойлгогдсон ч сайн мууг ялгадаг тэнгэр байгаа гэж ойлгож, өөрийнхөө зөв гэж бодож байсан зүйлээ хийж явдаг. Үнэн ялна гэдэг шүү дээ. Нялх биетэй үед бусдын муухай үгийг бага зэрэг эмзэг хүлээж авдаг байлаа. Мэргэжлийн эмч хүн хүртэл төрсөн эмэгтэй ийм байдаггүй, тээгч эхээр төрүүлсэн гэж над руу дайрч байсан. Үнэн гэж нотлох гээд амьдрах бас хэцүү. Миний хань ижил, найз нөхөд, аав ээж, ах дүү нар намайг ойлгож, мэдэж байвал болно доо гэж боддог.

-Жирэмсэн байх үеэ олон нийтэд харуулахгүй байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай монголчууд шувууны сүүдрээс хүртэл үр хүүхдээ харамладаг ард түмэн. Монгол хүмүүсийн энергийг хүчтэй гэдэг болохоор олноороо энергийн бөөгнөрөл үүсгээд, ярих юм бол цагаан хэл ам хүртэл аливааг сэвтүүлдэг. Гэхдээ би өөрийгөө хэл амнаас хамгаалаад байхыг боддоггүй. Би өөрийн гэсэн багштай, итгэл үнэмшилтэй. Харин үр хүүхдээ хэл амнаас хол байлгахын тулд жирэмсэн, төрөх гэж байна гээд олонд зарлаад байхыг хүсдэггүй юм. Дараа, дараагийн төрөлт дээрээ ч мөн ингэж төрнө гэж бодож байгаа.

-Анутай уулзаж байгаа юм чинь асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Хэрхэн жингээ барьдаг, ямар хоол хүнс хэрэглэдэг вэ?

-Хэт их хоол хасаад, амттай зүйл идэхгүй байх ёстой гэсэн зүйл байхгүй. Хоол сойж жин барих нь хүнийг их стресстүүлдэг. Ингээд стрессээс үүдэлтэй таргалалт үүснэ. Хүн өөрийн цусны бүлэгт тохирсон хоол хүнсээ хүссэн үедээ идэж байх хэрэгтэй. Би жимс ногоо, тахиа, загасны мах идэх дуртай учраас өөрийн дуртай хоолоо хийж иддэг. Зун хөдөө амралт зугаалгаар явахдаа уламжлалт хоол хүнсээ хэрэглээд л явдаг. Жингээ бариад л заавал тэдэн кг байх ёстой гэсэн хатуу шаардлага өөртөө тавьдаггүй. Өөрийнхөө зөв гэсэн зүйлийг идээд, өөрийн өдөр тутмын хэмнэлээрээ амьдардаг. Төрчихөөд жин хассанаа бахархаад бусдад яриад байх сонирхолгүй. Тэртэй, тэргүй эмэгтэй хүн төрөөд л хүүхдээ хөхүүлээд, амьдралын зөв хэмнэлтэй байхад амархан турчихдаг. Мөн жирэмсэн байх үедээ хүүхдийнхээ жинг хэт их биш, хэт бага биш байлгаж, хянах хэрэгтэй. Мөн надаас олон хүүхэд төрүүлчихээд, сайхан биеэ авч яваа эмэгтэйчүүд олон байдаг шүү дээ. Эмэгтэйчүүд жирэмсэн байх үедээ олон талын мэдлэгтэй байх ёстой. Ядаж л хэвтээд байвал жин нэмэгдчихнэ.

-Ямар дуу, хөгжим сонсох дуртай вэ?

-Олон төрөл жанрын дуу сонсох дуртай. Өнөөдөр гэхэд л Японы “Кенджи Кавай”-гийн хөгжмүүдийг нь сонсож байна. Болороо бид хоёр Бритни Спирсийг шүтдэг байлаа. Одоо бол хэн гоё дуу гаргаж гэж анализ хийж сонсдог.

-Ану дуу гаргаач, яагаад дуулахгүй байна гэх хүн олон байсан. Ямартай ч шинэ уран бүтээлийн ажилдаа орсон юм байна. Цаашдаа уран бүтээлээ таслалгүй хийгээд явах уу?

-Гэхдээ урьдынх шиг олон цомог гаргаад явж чадахгүй байх. Өөрийнхөө хүсэл сонирхлоор дуулж байгаа юм. Олон улсын бизнес хийж эхэлж байгаа учраас надад хэлний мэдлэг өндөр түвшинд хэрэгтэй болж байна. Тиймээс энэ намраас хэлний чиглэлээр гүнзгийрүүлэн сурна. Үр хүүхдүүдтэй залуу гэр бүл учраас, бизнестээ цаг зав зарцуулна. Харин өөрийнхөө хүсэл сонирхлоор, шинэ клип гаргахыг хүлээж байгаа хүмүүст зориулаад, дуу гаргаж байна. Түүнээс биш би дуулах дуртай гээд гэр бүл, бизнесийн ажлаа хаяад явчихаж болохгүй. Харин дуулж, бүжиглэх хүсэл сонирхолтой, авьяастай хүүхдүүдийг эртнээс бэлддэг продюсер хийдэг компанитай болох мөрөөдөлтэй. Нөхөр маань ч мөн дэмжиж байгаа. Өдий зэрэгтэй сайн сайхан яваад маань урлагийн буян их.

-Эдийн засгийн хямралын үед бизнес рүү орж байгаа юм байна. Хямрал мэдрэгдэж байна уу?

-Импортын бараа учраас валютын ханш өсч байгаа нь их нөлөөлж байна. Гэхдээ хэцүү байна гээд яахав. Хэцүүг давна. Тууштай хөдөлмөрлөж байж үр шимийг нь хүртэнэ. Хямралтай байлаа гээд бууж өгч болохгүй. Бараа бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр зарж болохгүй. Сууж байснаас явж байсан нь илүү үр дүнд хүрдэг учраас залхуурал гэдэг зүйлээс хол байвал болно.

Миний төрсөн нутаг Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сум. Хуучнаар Ахай бэйсийн хошуу хожим нь Наранжаргалант уулын хошуунаас үүсч, 1931 онд байгуулагдсан түүхтэй, Аргалант, Баян-Уул хэмээх хоёр том уулын дунд орших талын нэгэн суурин бол манай сумын төв.

Намайг мэдээ орсон цагаас эхлэн манайх гэдэг айл Сэлэнгэ голоор нутагладаг байлаа. Манай голынхон ер нь өвөлдөө уулаа бараадаж өвөлжчихөөд, хавартаа голоо дагаад буучихна. Харин зундаа сумын төвөөсөө хойшоо, Мөрөн, Түнэлийн нутаг руу дөхөөд, өндөрлөг тал, сэрүүвтэр, хаг, нууртай газарт зусацгаана. Учир нь зун малдаа нуурын давсархаг ус уулгаж, мараа долоолгох зэрэгт ач тустай байдаг юм. Намар нь мөн Сэлэнгэ голынхоо захаар намаржаад, уулаа бараадаж өвөлжинө гэх зэргээр дөрвөн цагаа дагаж, нүүсэн малчдын амьдрал эцэс төгсгөлгүй үргэлжилнэ.

1990-ээд оны дунд үеэр буюу биднийг сургуульд ороогүй байхад нүүдэл хийнэ гэдэг том ажил байлаа. Үхэр тэргээр, замдаа бууж, хоноглоод, 50-60 километр газар явж зусландаа хүрнэ. Ингэхдээ өдрийн сайныг харж байгаад зургаа, долоон үхэр тэрэгт гэрээ ачааллаад, үүрийн бүрэнхийгээр шахуу хөдөлнө. Ингэж явсаар замдаа нэг хоноод, зусландаа хүрдэг юм. Морь тэргээр нүүвэл арай хурдан явна. Нүүдэл харсан айл болгон цай, идээ авчирч өгнө, зам тосоод гар даллан цай барьж гүйж ирсэн айлын эхнэр, хүүхэд болгоны цайг ууж, тайван явсаар ийнхүү хоноглон малынхаа хөлийг амраана. Замд үхэр оодгонож, алга болох, хонио айлын хоньтой нийлүүлэх, хурга тугал эцэх зэрэг бэрхшээл тулгарах нь энүүхэнд. Тиймээс аль болох зохион байгуулалттай явахын тулд тэрэгтэй ачаатайгаа ойрхон, хоёр нь хонио тууж, нэг нь үхрээ, нөгөөх нь адуугаа хариулах зэргээр ажлаа хуваарилан явахыг хичээнэ. Ингэхдээ ээж хоёр дүүг хажуудаа суулгаад үхэр тэргээ жолооддог бол би арын тэргэн дээр суугаад ачаагаа харж явах үүрэгтэй байдаг ч үдийн наранд нозоорч унтсаар байгаад л таарна. Харин аав, ах нар малаа тууна. Нүүхэд ах дүүсийн хүмүүс тусалдаг нь бичигдээгүй хууль. Мөн нүүдэл хийх, ямаа самнах, хадлан хадах зэрэгт айл саахалтын, нэг голын хүмүүс тусалж дэмжээд их ажлаа нугалчихдаг. Сүүлийн үед энэ байдал арай өөр болжээ. Өөрөөр хэлбэл, гэрээ машиндаа ачаад нүүцгээнэ, зарим нь малаа мотоциклиор тууж яваа харагддаг болсон байна билээ.

Айлууд ах дүү, аав ээжийнхийгээ бараадаад, хоёр гурван гэрээрээ саахалтын зайтай бууцгаана. Өвөл, зунгүй манайх ээжийн аавынхтай хоёр гэрээрээ буудаг байсан бол аавын ээжийнх бага авга ахынхтай байдаг, мөн нэг километр хүрэхгүй шахуу зайд том авга ахынх мөн тэднээ хүүгийнх, хүргэнийх байна. Дахиад нэг километр хэртэй зайд аавын дүүгийнх хадмынхтайгаа зэрэгцэн аж төрцгөөнө.

Зуны дэлгэр цагт шимийн архинд халамцан, морин дээрээ хазгай суугаад найгаж, давхисан эрчүүд нэлээд үзэгдэнэ. Тогоо нэрж байгаа айл андашгүй, яндангаас нь их утаа гарна,тиймээс эрчүүд айлын эзэгтэйн гараа гаргаж, нэрсэн шимийн архийг уух гээд л давхиж яваа нь тэр. Тэд яг гэрийн үүдэнд ирж морио барьж суугаад шимийн архи уучихаад дараагийн айл руугаа давхина.

Манай нутагт бороо их орно. Нэг орохоороо долоо, найм хоногоор зүсэрч ороод өмсөх хуурай хувцасгүй болно. Борооноор адуу олдохгүй бол ах нар маань ээлжлээд адуугаа хайгаад явчихна. Хонь ямаа осгож, шил нь татах нь энүүхэнд. Намар наймдугаар сарын 10-даас эхлээд бид жимсэнд явцгаадаг байв. Их жимс идэхээр дараа нь нэрс харахаар шүд хорсох шиг мэдрэмж төрдөг нь ер санаанаас гардаггүй. Намартаа Сэлэнгийн гол руугаа нүүдэллээд очиход хөхөө донгодож, чоно улиад л цаанаа л нэг сүртэй. Байсхийгээд л хонио араатанд алдах, хазуулах зүйл тохиолдоно. Хонины хоолойг хазсан бол шилүүс, сүүлийг хазсан бол чоно гэж оношилно. Хээрийн амьтад бол яахав, байгалийн амьтан жамаараа, авах ёстойгоо авж байна гээд манайхан барагтай бол тоохгүй. Харин зарим жил зудтай байвал хүчин мөхөстдөг юм. Бага байхад бид зургадугаар сард Сэлэнгийн голдоо сэлээд, усанд ороод өнжинө. Нэг усанд орчихоор, халуун өдөр байсан ч даараад, уснаас гарж чадахгүй болчихно. Харих санаатай голоос гардаг ч, даараад буцаад л гүйгээд орчихдогсон. Том хайлаас мод голд хийж байгаад дээр нь суун модоор сэлүүрдэж тоглоно, нохой самардаан гэж нэрлээд сэлцгээнэ.

Орой болохоор айлууд хонио саачихаад, хонь, ямаагаа бүгдийг нь хамгийн гүнзгий, хөлгүй гол руу шахчихдаг юм. Зарим нь урсаж байгаад голын цаана гарна, гэхдээ манай тэндхийн хонь дасал болчихсон. Хонь шахаад ус бөөн шавар болохоор л бид аргагүйн эрхэнд голын уснааас гарч, харьцгаадаг байлаа. Нэг өдөр миний дүү, үеэл хоёр гол дээр тоглож байтал манай дүү ус руу унаад урссан байдаг. Гэтэл араас нь нөгөөх нь чулуу шидээд урсгаж байсан юм. Харин ч амьд гаргаж авсан, дүү маань хоёрхон настай, туранхай, жижигхэн хүү байсан бол одоо Ц.Содномдоржийн шавь болоод, аймгийн заан цол хүртсэн сайхан залуу бий. Дүүгийн маань усанд урсаж байсныг манайхан одоо ч дурсан ярьцгаадаг. Мөн авга ах нар маань Сэлэнгийн голоор морьтойгоо гарч байгаад унахаараа мориныхоо сүүлнээс зүүгдээд гараад ирдэг тухайгаа ярина.

Манай сумынхан Гандан хийддээ байх “Хар морьт сахиус”-аа ихэд бэлгэшээн шүтдэг, хар морьт сахиус хол яваа, нутгийн хүмүүсээ илүүтэй харж ханддаг, ойр байгаа алс явдаггүй зарим хүмүүст хатуу ханддаг гэх яриа байдаг юм. Манай нутгийнхан хол замд гарахдаа заавал хар морьт сахиусандаа мөргөдөг заншилтай.

Тосонцэнгэлийн хүн амын ихэх нь халх, хотгойдууд. Зарим сумаас ирсэн дархад, урианхай зэрэг ястан цөөвтөр бий. 2000 оны дундуур Улаанбаатарт ирээд Тосонцэнгэлийнх гэхээр хүмүүс “Тийм сум байдаг юм уу. Завханы Тосонцэнгэл үү” гээд ер мэддэггүй байлаа. Харин одоо Хөвсгөлийн Тосонцэнгэлийнх гэхээр Содномдоржийн сумынх уу гэдэг юм. Яахын аргагүй нутаг орныхоо нэрийг улс даяар цуурайтуулж, яваа улсын харцага Ц.Содномдорж бол манай нутгаас төрсөн, өнөө цагийн залуу.

Содномдоржийн аав Цэдэв гуай сумын заан цолтой, дунд зэргийн нуруутай, найрсаг, нөхөрсөг хүн байдаг. Тэднийх долоон охин, гурван хүүтэй, Ц.Содномдорж, доороо хоёр эмэгтэй дүүтэй айлын найм дахь хүүхэд. Түүний том ах нь мөн сумын заан цолтой, Нацагдорж гэж эр бий. Намайг бага байхад Содномдорж барилдаж мэдэгдээгүй. Дунд ангид ороогүй байхдаа шахуу ах, эгч нарыгаа дагаад хотод амьдардаг байсан юм.

Ингээд 2006 оны цагаан сарын барилдаанд сумандаа очиж, барилдаад түрүүлж байхад Манай аав “Цэдэв гуайн бага хүү сайхан хүчтэй, сайхан биетэй мундаг бөх болж байгаа юм байна” гээд бахархан ярьсаар сумын төвөөс ирж байлаа. Сономдоржийн ээж нь Д.Цэрэндолгор гэж өндөр нуруутай, төлөв даруу эмэгтэй бий. Түүний аав, ээж одоо хоёулаа Улаанбаатар хотод аж төрцгөөж байгаа. Манай сумынхан Содномдоржийн барилдахыг харах гэж л бөх үздэг болов уу гэлтэй байдаг. Хазайхад нь дагаж хазайна. Давахад нь өөрөө давсан мэт баярлацгаана. Мөн улсын начин Б.Баянмөнх зэрэг манай сумаас төрөн гарсан улс, аймгийн цолтой бөхчүүд олон бий.

Эрт дээр үед манай суманд Годон Дампил гэж хүчтэй бөх байсан тухай домог байдаг юм. Годон Дампил анх “Намайг түрүүлэхгүй бол миний толгойг ав” гэж хэлээд Амбаны бөхтэй барилдаж түрүүлж байсан гэдэг. Түүнээс хойш Ахай бэйсийн хошуундаа алдар цуугаа дуурсган, 56 нас хүртлээ тасралтгүй барилдсан хүч, бяр ихтэй, зоригтой эр байсан түүхтэй.

Манай сумынхан ер нь найрсаг, нөхөрсөг, зочломтгой, эрэгтэй хүүхэд болгон нь шахуу барилддаг, бөх сайтай, аварга малчид, алдарт уяачид олонтой сум. Манай аавын аав Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын аварга малчин Дулам гэж хүн байсан бол аав маань зургаан насны морийг аймгийн наадам бүрт түрүүлгэж, айрагдуулаад 1996 онд буюу алдар цолны шагнал хатуу байх үед, 30 гаруйхан настайдаа аймгийн алдарт уяач цол хүртэж байсан юм. Уяачийн хүүхэд би бараг морь унаж сураагүй. Ах нар болон дүү нар маань хурдан морио унана. Тэр бүү хэл аав “Архангай, Цэцэрлэг, Түнэлд айлын банди нар нь үнээгээ саадаг юм байна гээд ах нараар үнээ саалгана. Эрчүүд бол хамаагүй, ганц охиноо морь унуулаад, гар хөлийг нь өвтгөчихвөл яана, ёстой болохгүй. Гүү саалгахгүй өшиглүүлчихнэ. Ус зөөхөө ч боль гар, мөр нь муухай болчихно. Дээл оёж сурах хэрэггүй, хүзүү хөшөөд хэцүү. Охиноо мэргэжилтэй, төвийн хүн болгоно” гэдэг байлаа. Ер нь манай нутгийнхан эмэгтэй хүнийг охиноо их хайрлана. Манай амьдрал болон миний бага нас, манай нутгийнхны аж амьдрал нэг иймэрхүү, тайван амгалан өрнөсөөр байдаг байлаа. Одоо манай суманд тог цахилгаан, утасны сүлжээ, засмал зам зэрэг нэлээд хөгжил бий болоод байдал жаахан өөр болсон ч хүн зоны аж, амьдралын онцлог бараг хэвээрээ.

Манай нутгаас Бавуу генерал, уртын дуучин, гавьяат жүжигчин Долгоржав, Өлзийсайхан, Ягаанцэцэг, Монголын анхны нисгэгч хурандаа Жамбаа зэрэг улсын алдар цолтой олон хүн төрөн гарсан байдаг юм.

Тосонцэнгэл сумын маань газар нутгийн 20 гаруй хувийг ой мод эзэлдэг бол 70 гаруй хувь нь бэлчээрийн бүс нутаг бөгөөд уулс хоорондын хөндийн өргөн 3-5 км, далайн түвшнээс дээш 1100-1400 м өргөгдсөн нутаг юм. Хамгийн өндөр цэг нь Халзан бүргэдэй уул, 2263 м өндөрт оршдог. Эх газрын сэрүүвтэр, эрс тэс уур амьсгалтай. Ойт хээрийн бүсэд хамрагддаг. Гол мөрөнд нь төрөл бүрийн загас жараахай, ой модонд олон төрлийн ан амьтан элбэгтэй баян нутаг даа. Зарим жил өвөлдөө 40 хэм хүртэл хүйтэрч, зундаа 35 хэм хүртэл хална. Нутгийн өмнөд хэсгээр Сэлэнгэ мөрөн, баруун урд талаар Дэлгэрмөрөн гол урсдаг юм. Мөн Хавчуу, Тээл, Тосон, Баянбулаг, Их бага тахилт зэрэг олон гол горхитой. Сэлэнгэ мөрний дагуу 1080 метр өндөрт өргөгдсөн өндөр уудам хөндий, үржил шим сайтай хөрстэй, таван хошуу малын сайхан бэлчээртэй баян хангай. Улаанбаатар хотоос Эрдэнэт, Булганы замаар 680 км давхиад аймгийн төвөөс 64 км наана байх Тосонцэнгэлийн төвд хүрнэ. Тосонцэнгэл сум зүүн талаараа Их-Уул, хойгуураа Түнэл, урд талаараа Рашаант, баруун талаараа Төмөрбулаг сумтай хиллэн оршино. Сэлэнгэ мөрнөөс урд тал руугаа Рашаант, хойшоогоо Тосонцэнгэл сумын нутагт тооцогддог юм.

Монголын геологичдын холбооны гүйцэтгэх захирал М.Тодбилэгтэй ярилцлаа.

-Үндэсний геологийн албыг байгуулах талаар төрийн бодлого, хууль, Засгийн газрын хөтөлбөрт удаа дараа тусгагдаж байсан ч өнөөдөр таг чиг байна. Үндэсний геологийн албыг байгуулах нь манай улсад ямар ашиг тустай юм бэ?

-Газартай харилцдаггүй нийгмийн харилцааны ямар ч салбар байдаггүй болохоор тэр бүгдэд геологийн судалгааны мэдээлэл амин чухал байдаг. Монголын геологийн салбарын алтан үеийнхэн Монголын эдийн засагт үнэтэй хувь нэмэр оруулж буй стратегийн орд газруудыг нээн илрүүлж байсан. Гэвч 1990 он гарч манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр энэ том салбар задарч, уналтанд орсон. Эрх баригчид эдгээр ордыг хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахад анхаарлаа хандуулж буй нь нэг талаар зөв боловч геологийн салбарыг орхигдуулж болохгүй. Учир нь геологи бол уул уурхайгаас арван жилийн өмнө түрүүлж явах ёстой. Тиймээс хөрсөн доорх баялгийг шинжлэх ухаанчаар нээн илрүүлдэг геологийн салбарыг хөгжүүлэхэд төрийн тусгай бодлого зайлшгүй байх хэрэгтэй. Үндэсний геологийн албыг төрийн захиргааны үйлчилгээний байгууллага маягаар байгуулж, геологичдын боловсруулж, баяжуулж, шинэчилсэн мэдээллийг төр засаг болон ард олонд хүргэж байх нь зүйтэй. Чухам ингэж чадаагүйн улмаас үзэл баримтлалгүй улс төр, ул суурьгүй эдийн засаг, ашиггүй бизнес, чанаргүй зээл яригдах болж өрөнд баригдаж дууслаа.

-Өнөөдөр манай улсад геологи, хайгуулын ажил ямар түвшинд явж байна. Монгол орны нийт газар нутгийн 20 хувь нь л геологийн заримдаг хайгуулд хамрагдсан гэсэн мэдээлэл байна?

-Геологийн судалгааг гурван түвшинд хувааж үздэг. Шинжлэх ухааны суурь судалгаа болон геологийн зураглал, эрэл буюу 1:200000 машстабтай регионал зураглалаар Монгол Улс 100 хувь, 1:50000 машстабтай зураглалаар Монгол орны нийт газар нутгийн 40 хувийг судалчихаад байна. Үүний дараа хайгуулын лицензийн судалгаа гэж бий. Урт нэртэй хуулиар, голын эх, ойн сан, усан сан, голын хөндийд, мөн улсын тусгай хамгаалалттай, дархан цаазат, улсын тусгай хэрэгцээний газруудад ашигт малтмал хайхыг хориглосон. Ингээд харахаар Монгол орны нийт газар нутгийн 20 хувьд нь ашигт малтмалын хайгуул хийх бололцоотой болж байгаа юм. Гэхдээ эдгээр газруудад геологийн судалгаа хийхийг хориглоогүй. Үүнийг орон нутгийн удирдлагууд ойлгодоггүй. Улсын төсвөөр хайгуул хийхээр очиж байхад алт ухахаар ирсэн гэж бодоод хөөх тохиолдол гарч байсан.

-Нийт нутаг дэвсгэрийн 20 хувь дээр хайгуулын лицензийг хэрхэн олгодог юм?

-Тал хувийг нь шууд цахим өргөдөл нэрийн дор далд байдлаар олгодог. Үлдсэн 50 хувь нь сонгон шалгаруулалтаар явагддаг. Улсаас ашигт малтмал байх магадлалтай гэж судлагдсан газрууд дээр сонгон шалгаруулалт зарладаг.

-Хайгуулын ажилд манай улсын геологийн компаниуд хэрхэн оролцдог вэ?

-Монгол орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд ашигт малтмалын эрэл хайгуул хийх хэрэгтэй. Хаана нь юу байгаагаа улс мэдэж, бүртгээд, зураглаж авна гэсэн үг. Шаардлагатай бол өрөмдөөд, эсвэл өрөмдөхгүй. “Эрдэнэс МГЛ”, “Мон Атом” зэрэг төрийн ганц нэг компаниудыг эс тооцвол улсаас хайгуулын ажилд мөнгө гаргадаггүй. Хувийн компаниуд энэ ажлыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтаар хийдэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар нарийвчилсан хайгуулаа хийлгээд төр засаг тайлан мэдээллээ хүлээж авах системийг 1997 оноос хойш хэрэгжүүлж ирсэн. Сүүлдээ энэ системээр явахад хэцүү боллоо. Гадаад дотоодын компаниуд лиценз аваад, хайгуулаа хийгээд өөрсдийнх нь сонирхсон зүйл байхгүй бол лицензээ буцаагаад өгчихдөг байсан. Гэтэл одоо хайгуул хийлгэхгүй гэж хориглосноос болоод хүмүүс арай гэж олж авсан лицензээ буцааж өгөхгүй байх сонирхолтой болжээ. Тухайн газарт юмтай ч байсан, юмгүй ч байсан түүнийгээ бариад хөрөнгө оруулалт хайгаад явах нөхцөл бий болчихоод байна.

-Ийм нөхцөл байдалд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй гэж бодож байна. Гадны улс орнуудын жишиг юу вэ?

-Геологийн судалгаа гэдгийг төр засаг ч, орон нутаг ч, ард түмэн ч зөв ойлгох хэрэгтэй. Геологийн судалгааг хориод байж болохгүй. Улсын төсвөөр хийдэг ажил. Төсөв хүнд байгаа ч гэсэн геологийн судалгаандаа төсөв нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Эрх баригчид бүгд л энэ ажлыг хийнэ, нэмэгдүүлнэ гэж хэлдэг ч амьдрал дээр хэрэгждэггүй. Канад, Австрали зэрэг ашигт малтмал элбэгтэй орнууд геологийг маш сайн дэмждэг. Япон улсад геологи хайгуулын салбарыг төрийн алба хэлбэрээр явуулдаг. Энэ жишгийг манай улсад нэвтрүүлэх хэрэгтэй байна. Манай улсын геологийн салбар уул уурхайн дагавар салбар болчихоод байна. Уул уурхайн яаманд Геологийн газар, Ашигт малтмалын газарт Газрын тос, геологийн хэлтэс гэж байдаг. Энэ мэтээр Монголын геологийн салбарыг энд тэнд тараагаад хаячихсан байна. Уг нь геологи чинь ганцхан уул уурхайн салбарын дагавар биш. Ерөөсөө нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн суурь байхгүй юу. Агрогеологи, геохими, геодези, гидрогеологи, эрүүл мэндийн геологи гэх мэтээр нийгмийн бүхий л салбаруудтай холбогддог салбар. Тэр ч бүү хэл хаана хогоо хаях вэ, хаана булах вэ гэдгийг геологичид гаргадаг.

-Монголын газар нутгаас хичнээн төрлийн ашигт малтмал олборлоод байна вэ. Тавантолгой, Эрдэнэт шиг томоохон орд газрууд илрэх боломжтой юу?

-Өнөөдрийн байдлаар 700 шахам орд, 8000 гаруй илэрц байна. Гэхдээ бүгд эдийн засгийн ач холбогдолтой байдаггүй. Эдийн засагт хамгийн хурдан хугацаанд ашиг өгдөг салбар нь алт, зэс, хайлуур жонш, нүүрс, цайр, хар тугалга байна. Ураныг ашиглах талаар яригдаж хайгуул хийж байна. Газрын тос олборлосноо гэрээний дагуу экспортолж байгаа. Хэрвээ энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийгдвэл томоохон ордууд гарч ирэх боломжтой. Гадны хөрөнгө оруулалтаар Өмнөговьд газрын гүний өрөмдлөгийн судалгаа нэлээд хийгдсэн. Бусад газар нутагт бараг хийгдээгүй. Манай улс дэлхийн улс орнуудтай зэрэгцэж хөгжихийн тулд газрын гүн рүүгээ судалгаа хийх хэрэгтэй. Улсаас геологийн салбарт жилд наймаас есөн тэрбум төгрөг төсөвлөдөг ч энэ нь геологийн томоохон судалгаа төсөл хэрэгжүүлж, нарийн өрөмдлөг хийж хүрэлцдэггүй. Маш олон компани өрсөлдөж нэг нь авдаг боловч санхүүжилт нь цагтаа орж ирдэггүй. Зээл авч ажилчдын цалингаа тавьж явтал зээлийн хүү нь өсч тухайн компанийг өрөнд оруулдаг. Ингээд геологийн компаниуд ашиггүй ажиллаж, энэ салбарт ажиллах хүмүүсийн тоо цөөрсөөр байна. Монголын геологийн салбарт орчин үеийн техникжилт бүрэн нэвтэрч, чадварлаг геологичид байгаа боловч хууль эрх зүйн салбарын зохицуулалт дутагдаж байна. 1980-аад онд зохиогдсон Газрын хэвлийн тухай суурь хууль хуучирч үеэ өнгөрөөсөн. Үүнийг шинэчилж боловсруулах хэрэгтэй байна.

-Геологийн салбарын хөгжил ингэж удааширч, гацаанд орсон байдлаасаа гарч чадахгүй бол бидэнд ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Салбарын хөгжлийг удаашруулснаас олон компаниудын үйл ажиллагаанд доголдол гарч, нэлээд хэсэг нь дампуурч, мэргэшсэн мэргэжлийн баг хамт олон тарж, ажилгүйчүүдийн эгнээнд орж, чадварлаг боловсон хүчнүүд нь зэврэхэд хүрлээ. Үүний улмаас ахмад, дунд, залуу үеийн залгамж чанар тасарч, салбарыг уналтанд оруулчихаад байна. Ингэж геологийн салбараа орхигдуулаад байвал хэдэн жилийн дараа геологийн эрэл хайгуулын ажлаа гадныхнаар хийлгэх өдөр ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.