Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, уртын дуучин Д.Түвшинжаргалынд өнжлөө. Очиж өнжих хүсэлтэй байгаагаа утсаар хэлж, гэрийг нь заалгаж явсаар түвэггүйхэн олоод оччихлоо. Тэднийх Зайсангийн “Кёкүшю сан”-гийн ойролцоохь таван давхар орон сууцны тавдугаар давхарт аж төрж байна. Биднийг ороход Д.Түвшинжаргал гуай хоолоо хийж байв. Тэрээр биднийг угтах зуураа гадаа цас ихтэй хүйтэн байгаа болохоор адууны мах чаначихлаа. Миний дүү нар цайгаа уучихаад мах идээрэй, бас будаатай шөл хийж байгаа. Сэтгүүлч ирнэ гэхээр нь гал тогоондоо туслуулах санаатай хоёр шавийгаа дуудчихсан. Энэ хоёр маань тагтан дээр гараад цэвэр агаарт зогсчихлоо хэмээв. Тэрээр яриагаа цааш үргэлжлүүлэн “Ангийн найз маань Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумаас өнөөдөр ирчихээд байж байна, мөн Нарийнтээл сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Ц.Ганбат сая орж ирээд, бид хэд мах идэнгээ нутгийн сонин сайхан яриад сууцгааж байлаа. Манай ангийн энэ залууг Ц.Дэгиддорж гэдэг юм. Улсын аварга малчин хүн.

Өнгөрсөн жил нутагтаа явж байгаад би найзыгаа улсын аварга малчин болсон гэж сонсоод, оройжин, шөнөжин давхисаар хүрч очсон. Эднийх чинь өвөл зунгүй уулын хярд нутагладаг, баргийн унаа машин очиход хэцүү газар байдаг юм. Ингээд шөнө очиход эдний эхнэр гавьяатдаа хуучин хоол өгөхгүй, заавал шинэ хоол цай хийж өгнө гээд шөнөөр шинэ цай чанаж, мах татаад бууз хийж өгч байгаа юм. Ингээд найрлацгаасан, найз маань жаахан согтчихсон, гавьяатдаа өвлийн идэшний үхэр явуулна шүү гэж байсан юм гэв. Би тухайн үед сонсоод л өнгөрсөн, дараа нь мартчихаж, гэтэл нэг өдөр хүн залгаад Өвөрхангайгаас таны идэшний үхэр ирсэн, тосоод аваарай гэж байна. Ñүрхий том үхэр төхөөрөөд явуулсан байна лээ. Миний найз чинь үнэнч шударга, өглөгч хэрнээ малыг мянга, мянгаар нь өсгөж байгаа хөдөлмөрч эр гэж нэмлээ. Ц.Дэгиддорж гуай бидэнд хандан ярихдаа “Ах нь хэлсэн бол яг хэлсэндээ л хүрдэг. Хүнд жижиг, муу мал өгч үзээгүй, хамгийн том, тарган сайн малаасаа барьж өгнө. Тэгээд ч бага залуу мал хүнд өгөхөөр тэр айлд гурав, дөрөвхөн өдрийн хоол болоод дуусна, бага малаа хүнд өгөөд байвал мал өсөхгүй шүү дээ, том малаа хүнд өгч, бага малаа өсгөнө. Тэгэхдээ айлд хөгшин мал өгч үзээгүй. Өгснөөрөө хүн хоосордоггүй юм. Харамч байж болохгүй, шуналтай байх хэрэггүй, бодолтой, тооцоотойхон байхад болдог юм. Манай Ерөнхийлөгч малчид биднийг мянган мэргэжилтэй гэж өндрөөр үнэлээд байгаа болохоос биш ах нь өөрийгөө 200 мэргэжилтэй гэж боддог. Мал маллахад 200 мэдлэг, чадвар ухаан хэрэгтэй шүү дээ” хэмээн ярилаа. Биднийг ийнхүү хөөрөлдөж байх зуурт хоол бэлэн болжээ. Д.Түвшинжаргал гавьяат хоолоо аягаллаа. Ясны шөлийг цагаан болтол аарц хийчихсэн, амттай гэж жигтэйхэн будаатай шөлөөр дайлав. Энэ нь тэдний нутгийн брэнд шөл аж. Нутгийнхан шөлтэй хоолонд ахиухан аарц хийдэг нь заншил болсон гэнэ.

Д.Түвшинжаргал гуай 1973 онд 17 настайдаа Өвөрхангай аймгаас Баянхошууны 0119 дүгээр цэргийн ангид хуваарилагдаж ирээд цэргийн барилдаанд зодоглож, үзүүрлэжээ. Тухайн үед 300 цэрэг барилдсан бөгөөд Увсын Ө.Тулгаа заан түрүүлсэн байна. Ингээд 1975 онд “Хүч” нийгэмлэгийн тамирчин цэрэг болж, 25 нас хүртлээ самбо, жүдо бөхийн улсын шигшээ багийн тамирчин байсан аж. Харин Ñпортын төв ордонд болдог “Тамирчдын шинэ жил”-д самбо, жүдогийнхныг төлөөлөн уртын дууг хөгжимгүй дуулжээ. Түүний дуулж байхыг сонссон гавьяат жүжигчин Б.Лхамжав гуай 300 мянган төгрөгийн цалинтай чуулгын дуучин болох санал тавихад нь тамирчны цалингаас бага юм байна, дуучин болохгүй гэжээ. Харин дараахан нь Унгар руу тэмцээнд явчихаад, хөдөө гэртээ очиж амраад иртэл “Хүч” нийгэмлэгийн дарга, Соёлын яамны сайд хоёр хоорондоо ярилцаад түүнийг чуулгад дуучнаар авчихсан байжээ. Ингээд дараа нь Э.Оюун гуай чи “Өвгөн шувуу хоёр” гэж дууг Ж.Дорждагва багшаар заалгаж дуул. Ж.Дорждагва багшийг олж уулз гэсэн байна.

Энэ талаар Д.Түвшинжаргал гавьяат ярихдаа “Чуулгын дуучин болчихоод, Н.Норовбанзад, Г.Түмэндэмбэрэл, Д.Дорждэрэм, Ш.Цэцэгээ зэрэг гавьяатуудтай баруун, зүүн аймгуудаар тоглолтоор явдаг байлаа. Би тэдний дээлийг зөөнө. Улсын шигшээ багийн тамирчин байхад Женко Х.Баттулга, Î.Балжинням аварга зэрэг дүү нар миний цүнхийг үүрээд гүйдэг байлаа. Барилдаж байхдаа Д.Амгаа заан, Г.Жамсран, Дамдин О.Балжинням, Д.Цэнд -Аюуш заан бид хэд нөхөрлөж, хамтдаа нутгийн айраг ууцгаадаг байв. Харин дуучин болоод эгч нарын дээлийг зөөгөөд тоглолтод оролцохгүй болохоор дээл зөөгчөөр орсон юм шиг санагдаад, больё гэж багшдаа хэлж байсан. Ингэж байтал харин Францад байдаг дэлхийн ардын урлагийн төвөөс нэг хүн ирж манай дуучдаас Францад тоглох хүмүүсийг сонгоход Нэргүй бид хоёр сонгогдсон. Урлагаар гадаад явах их гоё санагдаж байлаа. Тамирчин байхад гадаад явах хэцүү, жин хасна гээд нэг байшинд хэвтчихнэ, идэж, уух хүртэл хориотой байлаа. Ингээд би Францад очиж дуулахдаа уртын дууг гадаадынхан хэрхэн хүлээж авч байгааг хараад, уртын дуу бол гайхамшигтай зүйл юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Би чинь Н.Норовбанзад багшийн багш Ж.Дорждагва гээд алдарт уртын дуучны гэрт нь очиж дуу заалгаж байсан гарын шавь нь шүү дээ. Дорждагва багш маань 82 настай байхдаа 25 жилийн чинь хоолыг бэлдэж өглөө шүү гээд надад таван дуу зааж өгсөн. Тухайн үед би залуу байсан болохоор тавхан дуугаар 25 жил хооллоод байхдаа ч яахав дээ гэж бодож байлаа. Ж.Дорждагва багштай анх уулзахдаа би улсын шигшээ багийн тамирчин, Ардын дуу бүжгийн чуулгад дуучнаар орсон гэж өөрийгөө сүрхий танилцуулж билээ. Ингээд Ж.Дорждагва багшийн өмнө зогсоод “Ар хөвчийн унага” дууг жаахан аялсан чинь болно, болно миний хүү гэчихээд, бурхнаасаа арц авч уугиулаад л намайг шавиар авч байлаа. Багшийнхаа зааж өгсөн “Эртний сайхан”, “Түмэн эх”, “Дуртмал сайхан”, “Өвгөн шувуу хоёрын шувууны дуу”, “Эр бор харцага”-аар би 30 гаруй жил хоолоо олж идэж явна шүү дээ. Тухайлбал, Эрдэнэ засгийн унага Эрвэлзүүлэнхэн жороо Элст манхан нутагтай Эмгэн буурал ээжтэй шүү гэхээр уул ус нь хүртэл бодитойгоор харагдаж байгаа биз дээ. Ингээд зүрхнээс гарсан юм чинь мөнх болчихож байгаа юм. Зүрхнээс зүрхэнд очиж байгаа айзам уртын дуу бол чанадын чанадаас ирсэн аялгуу” гэлээ.

Д.Түвшинжаргал гуай одоогоос 20 жилийн өмнө буюу 1996 онд гавьяат хэмээх эрхэм цолыг хүртэж байжээ. Тэрээр Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын Шаргын голд төрсөн. Өвөрхангайн Нарийнтээлд найман настай балчраас эхлээд, наян настай буурал хүртэл уртын дуугаа дуулдаг гэнэ. Түүнийг Б.Лхамжав болон Ж.Дорждагва багш нь уртын дууг өвлөн авч явах ёстой эрэгтэй дуучин хэмээн ийнхүү уртын дууны өв соёлыг өвлүүлэн үлдээжээ. Эрэгтэй уртын дуучин бараг байхгүй болж байсан үе аж. Тэрээр 30 гаруй жил уртын дууг хөгжүүлэхийн төлөө явахдаа Монгол уртын дууны холбоо байгуулж, уртын дууг Юнеско-д бүртгүүлж, Чингис хааны 800 жилийн ойгоор, 800 дуучинг удирдан тоглуулсан 33 жил төрийн наадам нээсэн, Төрийн хан хуур, сүлдэт морин хуурыг залахад ганцаараа есөн морин хууртай дуулсан гээд их ажлыг Монголын уртын дууны ертөнцөд бүтээжээ. Мөн дөрөвдүгээр далай ламд зориулан бүтээсэн “Ялгуусан эрхт” дууг Ардын жүжигчин, морин хуурч Ч.Батсайханы хамт Энэтхэгт очиж, Далай ламын өмнө дуулж байжээ. Түүнийг дуулахад Далай лам тэвэрч үнсэж, ихэд баярлаж буйгаа илэрхийлж байсан аж.

Уртын дуучин Д.Түвшинжаргал гуайтай ийнхүү ярилцлаа.

---

-Та хичнээн шавьтай болж байна. Төрмөл авьяастай сайн дуучид гарч ирж байна уу?

-Дуу дуучнаа голно уу гэхээс биш, дууг дуучин голдоггүй гэдгийг манай залуус ухаарах хэрэгтэй. Би ÑУИÑ, Хөгжим бүжгийн коллежид 13 дахь жилдээ багшилж байна. 30-40 шавь төгсгөлөө. Үндэсний бөх, уртын дуучин хоёрыг төрдөг юм байна гэж би ойлгодог. Хүүхдүүд уртын дууг маш сайн сурч байгаа ч мөн чанар, амин чанарыг олж дуулж байгаа нь ховор юм. Уг нь сайхан дуучид төрчихсөн байна. Гэхдээ дуучид маань асар их юм унших хэрэгтэй, ядаж орчлон, ертөнц хорвоогоо ойлгох ёстой байгаа юм. Îрчлон, хорвоо, ертөнц гурвыг ойлгохгүй, ялгаж салгахгүйгээр уртын дууг ойлгохгүй.

-Танай удамд дуучин хүн бий юү. Та ээж, аавынхаа тухай дурсахгүй юу?

-Миний ээж, аав хоёр Социализмын үед нэгдэл нийгмийнхээ төлөө зүтгэж явсан, сайхан хөдөлмөрч эгэл жирийн хүмүүс. Би эцэг, эхээс долуулаа. Миний төрсөн дүү харцага Ч.Даваадорж гэж хүн байсан. Ч.Даваадоржийг аав төрсөн эгчдээ өргүүлчихсэн юм. Îдоо хүү нь Д.Төмөрхүлэг гээд залуу барилдаж байна. Бид өдий зэрэгт яваа нь миний ээж, аав уул, ус нутгийн минь буян. Цаашлаад уртын дууг дуулж байгаа нь хүн төрөлхтний буян шүү дээ. Би Н.Норовбанзад багштайгаа Япон, Солонгос зэрэг орноор дуулж явлаа. Хоёр, гурав дахиулахад Норвоо багш маань халхын эр, эм хоёр уртын дуучин занхайтал авлаа шүү тийм ээ гэдэг байж билээ. Ж.Дорждагва, Н.Норовбанзад багш нарынхаа зааж сургасныг хойч үедээ өвлүүлж л явна. Манай ээжийн ах Доржготов гэж шимийнхээ айргийг уучихаад сайхан дуулдаг хүн байсан юм.

-Бөхийн тухайд?

-Далай даян, дархан аварга Д.Цэрэнтогтох Шаргын голд төрсөн. Б.Ренчинпэлжээ сайд, Ардын зураач Ц.Сангицохио, Нарийн сайхан хээрийн Ñ.Нямлхагва тэнд төрсөн. Агуу бүтээгч түүхэнд мөнхөрсөн хүмүүс манай нутагт төрсөн байдаг. Шаргын гол уртын дуучид, бөхчүүд төрдөг нутаг юм байна гэж ойлгож байгаа. Манай дүү нар найранд дуутай, сумынхаа наадамд даваатай залуус бий. Сүүлийн үед монголчууд яс, цус удам судар гэж их ярьдаг болсон байна. Мөн ургийн бичиг хөтөлдөг болжээ. Энэ их зөв шүү.

-Таны хүүхдүүд бүгдээрээ дуучин байна уу?

-МУГЖ Баясгалан байна. Миний охин чинь сэтгэлээрээ, аялгууг зөв дуулдаг. Îлон түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн сайхан дуучин болоод явж байгаад нь аав нь охиноороо бахархаж, баярлаж суудаг. Миний хүү мөн дуучин болсон, ховор авьяастай хүмүүсийн ажилладаг Мариинский театрт дуучнаар ажиллаж байна. Одоо Б.Шаравын уралдаанд оролцох гээд ирчихсэн байгаа, хүүгийнхээ дуулахыг харлаа. Ñонсоод огшлоо. Бага охин маань Хөгжим бүжгийн коллежийг төгссөн.

-Та энэ байрандаа ганцаараа амьдарч байна уу?

-Манай хүргэн Д.Батбаяр, Ч.Батзориг заан хоёр жүдогийн клуб ажиллуулдаг юм. Манайх бөхийн өргөөний цаана байгаа. Амралтын өдрүүдээр жүдогийн хүүхдүүдэд хичээл ордог, хичээлдээ ойр гээд хааяа эндээ байрладаг юм. Хажуухан талд жүдогийн клуб бий.

-Танай зээ хүү барилдаж байгаа юу?

-Жүдогийн клубт явж байгаа. Ч.Батзориг зааны хүү, охин хоёр ч хичээллэдэг. Хүүхдийг спортоор хүмүүжүүлнэ. Хүмүүжилд спорт их чухал гэлээ. Тэрээр дээл хувцсаа өмсч “Алтайн магтаал”, “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг дуулж өгөөд, Ж.Дорждагва багшийнхаа хүлээлгэн өгсөн хашилга сумыг сонирхуулж, цомгоо гардуулаад, ерөөл өргөж, духан дээр үнсээд биднийг үдлээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Зүүн гараас СГЗ Ж.Саруулбуян, Ч.Дагвадорж, Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав, Д.Цоодол. Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэн. 2014 он

Бурхан Халдуны урианхан Дэлгэржавын Жүмпэрэлийн Саруулбуян. Зохиолч, зураач, доктор профессор, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн. Монголын утга соёлын төлөөнөө идэр бага исгэлэн халуун наснаасаа өдий хүртэл дөчөөд жил зүтгэсэн. Дөч гаруй ном бүтээн хэвлүүлсэн эрхэмтэй хуучилснаа хүргэе.

---

-Би таныг бичиг соёлын хүний хувьд хүндэтгэж явдаг. Та ургийн овгоо чухам хэзээнээс мэддэг болсон бэ. Бурхан Халдуны урианхан гэдэг овгоо жаахан тодруулан хэлэхээс ярилцлагаа эхэлбэл ямар бол?

-Ургийн овог авах, ургийн овгоо орхиж марталгүй явах гэдэг хоёр өөр ойлголт байх. Тэртээ хүүхэд бага цагт авга ах Д.Раднаабазар нэг удаа яагаад ч юм Бид чинь Бурхан Халдуны урианханы удмын хүмүүс. Эцэг маань надад нэг удаа тэгж хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, Бурхан Халдунд байдаг их хаадын хоригийг хамгаалдаг урианхдуудын удамтай хүмүүс юм гэнэ лээ. Миний хүү хожим юм бичдэг энээ тэрээ болбол энэ овгоо марталгүй аваарай. Цаг өөр болж бид эцгийн овгоос ургийн овог руугаа дөтөлбөл хэрэг болно гэж хэлсэн нь сэтгэлд хадгалагдан үлдсэн. Хожуухан ерээд он дөхөх үед би хошууныхаа хүн амын тооллогын данснаас өвөг эцгийн ургийн овгийг урианхан гэдгийг мэдээд улс даяар ургийн овгоо сэргээх үед хамгийн түрүүн Бурхан Халдуны урианханы Дэлгэржавын Жүмпэрэлийн гэж авч хэрэглэдэг болсон. Тэр үед монголчууд ургийн удмын овгоо гээчихээд бараг далаад жилийн дараа сэргээхдээ ноттой сурвалжтай овгоо авсан ихэнх нь боржигон гэдэг овгийг баримжаагаар санаанаасаа авцгаасан. Боржигон гэвэл их хааны овогтой ойртоно гэсэн үг байх л даа. За тэгээд төрсөн ах дүү хүмүүс огт өөр овгийг үзэмжээрээ авсан нь ч цөөнгүй. Жаахан инээдэмтэй, хуудуутай явдал болсон л байх. Эцгээ гэвэл авгаа гэдэг болохлоор би авга ахынхаа үгээр орсон нь энэ дээ.

-Монголчууд хэн хүний үр вэ. Хэт нутаг хаана вэ. Ямар багшийг шүтэж дээдлэн явсан бол гэж уулзаж учирсан хүнээс асуух нь тэр хүнийг лавтай таних ухаан.

-За тэгэлгүй яахав. Хаанахын хэний хүүхэд вэ? гэж асуудаг даа. Багшийг нь асууна гэдэг бол нөгөө хүнийг бараг мэдээд авч байгаа хэрэг.

Миний ажаа эцгээсээ арван гурвуулаа. Энэ арван гурав дотор эрдэмтэй лам, унзад, бурхан урлаач зураач, уран оёдолчин, мужаан сийлбэрч, аюулаас хамгаалах яамны ажилтан, ардын аж ахуйтан малчин, мөрийтэй тоглоомч, даалуучин, уран уургач, уяач гээд олон зүйлийн эрдэмтэй хүмүүс байсан. Тэд хорвоогийн жам ёсоор ихээсээ эхлээд бүгд дараалан ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсээр хамгийн бага нь болсон бага авга ах, ажаа хоёр минь үлдээд ажаа бид ахыгаа бурханд илгээгээд ажаа маань ганцаараа үлдсэн дээ, хөөрхий. Ардын аж ахуйтан, мөрийтэй тоглоомч, уургач, уяач гэсэн нь миний ажаатай хамаатай болно.

-Сонин юм байна. Та ажаагаа ямаршуу хүн байсныг хэлээч, мэдээж малчин, уяачийг нь би мэдэж байна.

-Миний хүүхэд нас нэгдэлжих хөдөлгөөн үүсч, ардын аж ахуйтнуудыг нэгдэлжүүлж малыг нь хураан авч, хүчээр нэгдлийн гишүүн болгож байсан их өрнүүн хувьсгалч үе цагт өсч торнисон юм. Манайх бусдаас илүүрхэх олон малгүй, саалийн хэдэн үнээтэй, эр болгоныг нь хурдан гэж хайрлан сүүлийг нь боодог хэдэн буурал адуутай айл байв. Ажаа хэдэн хүүхдийнхээ дараа хэдэн буурал адуугаа амь шигээ хайрладаг байсан. Хэдийгээр сайн дурын үндсэн дээр нэгдэлжих хөдөлгөөнд орон нэгдлийн гишүүн болж малаа нийгэмчилнэ гэж тэр үед заасан хуультай байсан ч Монгол орон даяар Лениний хоршооллын төлөвлөгөөг үтэр биелүүлэн хамтрал гэдэг сүйтгэлийн дараа нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг айхтар зүйл гаргаж ардын аж ахуйтнуудыг нэгдэлд элсүүлэн, малыг нь нийгэмчлэн цөөн хэдэн мал үлдэж байлаа. Малчид нэг хэсэг эргэлзэж байсан ч ер олноороо нэгдэлд элссэн жаахан хавчлага ч орсон байх. Манай Идэрмэг сумынхан бүгд шахуу элслээ, малаа нийгэмчилчихлээ. Ажаа маань хэдэн буурал адуугаа хайрлан, хэрхэхээ лам ахаасаа асуужээ. Лам ах нь дүү нартаа; сайн дурын үндсэн дээр гэсэн үг хуульд байгаа. Нэгдэлд орохгүй бол арай шоронд хийчихгүй л байх гэжээ.

Манайхан гурав дөрвөн өрхөөрөө нэгдэлд оролгүй үлдэж, сум, аймаг, улсын хариуцлагатай хүмүүс ч манайхныг ирж ятгаад ятгалганд орохооргүй болохоор нэлээд ширүүлээд дийлээгүй юм. Сүүлд нь бүр ядаад бурхан тахилыг нь хурааж энээ тэрээ гэж сүрдүүлсэн нь ч бий. Сум нэгдлийн удирдлагууд цөөн хэдэн ардын аж ахуйтныг газар доор ортол муулж хавчиж тэднээс хурдан салахгүй бол сум орны нэрэнд муу юм болоод явчихаар, манайхыг, нагац ахынтай хамт Зөвлөлт Монголын хил дээр байдаг партизан Содномдаржаагийн нэрэмжит Эрээний модон тэрэгний үйлдвэрт ажилчнаар яаралтай илгээв.

-Үгүй тэр, мөн хавчиж байжээ.

-Ажаа зургаан бор атандаа хэдэн тэргээ хөллөөд гэрээ ачаад мухлаг тэргэндээ авгай, хэдэн нялх хүүхдээ суулгаад холыг зорин хөдөлсөн юм. Би тэр үед найман нас хүрэх гэж байлаа. Ажаа замдаа Норовлинд морио уралдуулж түрүү айраг хүртэж, Улзын ногоон довд сайхан зусчихаад, өвөлжиж байх үед аймгаас Хэнтийн төлөөлөгч Бадгар нар А-69 хөнгөн тэрэгтэй давхин очиж хөдөлмөр өдөр таслав гэж хэдэн нялх хүүхэдтэй эхнэрийг нь ганц гэрээр орхин, ажааг минь буу тулган баривчлан аваад явж билээ. Дүү бид хоёр ажаагийнхаа хормойноос зүүгдэн уйлалдахад Бадгар цагдаа биднийг түүдэг шиг түлхчихээд машиндаа чихэж суулган одож билээ. Гучаад онд тийм л харгис байсан. Жараад онд ч, далаад онд ч юм ширүүн л байсан шүү дээ. Ажааг баригдаад явсны маргааш манай хотонд гэгээн цагаан өдрөөр хээрийн боохой орж байсан. Эр хүнгүй айлыг хээрийн амьтан ч андана аа гэж үгүй.

-Та тэгээд Норовлинд сургуульд орсон уу?

-Миний сургуульд орох сураг ч үгүй. Тэр үед би морь их зурдаг, нэрээ буруу харуулан бичдэг. Авгаар заалгасан хэдэн монгол бичгийн үсэг бичдэг хүүхэд байсан. Нас ес хүрч байдаг. Тэр жил дүнгэнэсэн хүйтэн цав цагаан өвөл болж билээ. Улз гол их цагаан овгор ус харагддагсан. Дүү, ижий бид хэд ажаагийн баригдаад давсан гүвээг өдөржин ширтэнэ. Хааяа морьтой хүн гарч ирвэл ойртон ойрттол хүлээнэ. Хоёр сар хэртэйн дараа ажаа минь ирж, хэдхэн хоноод л бид өвлийн нүүдэлд бэлтгэлээ. Аймагт албадан ажил хийх болж гэнээ, хугацаа давчуу, хатуу. Тэр өвлийн нүүдэл одоо ч нүдэнд илхэн, сайхан нүүдэл байж билээ. Манайх Норовлингоос Өндөрхаан хүртэл бараг сар тэмээн хөсгөөр нүүсэн байх. Ажаа ч бас жаахан башир аргатай л даа.

-Та тэгээд хэзээ сургуульд орсон юм?

-Тэр намар аймгийн үлгэр жишээ бага сургуульд есөн нас давчихсан дэнхийсэн том жаал бас улаан бүч зүүчихсэн нэгдүгээр ангид орж байлаа. Би бага сургуульд байхдаа дандаа хөдөөнөөс мориор сургуульдаа явна. Сургуулийн хашаанд морио уячихаад хичээлээ тараад би морьтой, миний багын найз Баярхүү унадаг дугуйтай хөдөө гэр рүүгээ уралдан явдаг байж.

-Нөгөө багш нарын тухайгаа хоёул ор тас мартчихаж?

-Бага сургуулийн багш гэвэл Хийгар, Дашзэвэгмаа. Дашзэвэгмаа багш хоёрдугаар ангиас дөрөвдүгээр анги төгсгөсөн. Тэр үед жижигхэн цагаан хүүхэн байж билээ. Бид их айна. Дашзэвэгмаа багшийн няхуур нямбай, олон талын мэдлэг бидэнд их өгөөжтэй байж билээ. Багш маань бага ангийн дөрөвдүгээр ангид байхаас надаар зураг зуруулж “Пионерын үнэн” сонинд миний зургийг илгээн хэвлүүлж, би сургууль даяар гайхагдаж, энд тэндээс их олон захиа авч, жаахан биеэ тоож багшдаа ч аашлуулж байж билээ. Багш хожмоо сэтгүүлч болсон. Бидний бага насны тухай болоод хүүхэд насны хөгжилтэй дурсамжаараа үгийн сүлжээ холбосон хоёр ч ном бичин хэвлүүлэхэд би шавийн хувьд хожим тусалж байсан. Мөн “Пионерын үнэн” сониноос гадна тэр үеийн Хэнтий аймгийн “Урагшаа” сонинд би зургаа хэвлүүлдэг болсон. Дунд сургуульд орох үедээ бол бүүр томорсон “Залуучуудын үнэн”, “Тоншуул”-д зургуудаа хэвлүүлж зургийн шагнал гэж “их мөнгө” шуудангаар ирдэг, би ажаагаа хааяа ч гэсэн баярлуулдаг байв.

-Та багаасаа зураг зурдаг байж. Удамтай ч холбоотой байх. Харин та хэзээнээс шүлэг бичиж эхэлсэн бол?

-Намайг дөрөвдүгээр анги төгсдөг жил ижий минь өвдөж нэг жаахан хүүгээ өлгийтэй нь бидэнд орхиод бурхны оронд явчихлаа. Үхэл ийм ойрхон байдгийг би арван хоёр настайдаа мэдрэв. Бид ижийгээ оршууллаа. Би нэг л хэцүү юм болоод байгааг мэдэж байв. Тэр үед Ажаа маань мөнөөх албадан хөдөлмөрөөсөө арайхийн гараад аймгийн эмнэлгийн уурын зууханд ажиллаж байв. Оршуулганд албан байгууллагаас хүмүүс явдаг даа. Нэг үл таних залуухан эмэгтэй ижийг минь оршуулж байхад учиргүй чанга инээсэн нь сэтгэлийг минь тэр чигээр нь өмлөчихөж билээ. Тэр инээдмийн дараа би их уйллаа, гэртээ ирээд ч уйлаад л байсан. Ижий маань үгүй болж байхад энэ хүүхэн юунд инээв, инээх байсан юм бол яах гэж ирсэн юм бол. Ерөөс үхэл гэдэг нулимс юм уу, инээдэм хөөр юм уу гэж балчир ухаандаа эргэцүүлэн үзэн ядах ухаан тэр цагт төржээ. Гэртээ ирээд байхад эмээ ижий Бааваа минь галаа асааж байхдаа зуухны таган дээр ганцхан дусал нулимс пад хийтэл унагасныг бас хараад яахаа ч мэдэхгүй би Бааваагийн нүднээс гарах нулимс дуусч гэж бодож билээ. Ижийгээ оршуулж ирсэн оройгоо би “Оршуулгын цуваа” гэсэн нэг хачин уйтай шүлэг шиг юм бичсэн нь хожмоо утга зохиолын хаалга татахад хүргэсэн байх гэж боддог.

-Та чинь бага ангийн багш нараа л яриад байна. Утга зохиол, урлаг руу хандуулсан багш нар гэж олон доо?

-Муу шавь олон багштай, муу билүү их баастай гэдэг дээ. Нэг их эрдэмтэй болсон гэж өөрийгөө хэлэхгүй ч дэндүү сайхан багш нартай учирч тэдний ном эрдмийн гэрэл гэгээнд орж, өөрийн савны хэмжээгээр хутган авсан нь бас бий. Утга зохиол руу хандуулсан багш маань бол намайг зургаадугаар ангид байхад УБДС-ийн дадлагын оюутнаар ирж манай ангид уран зохиолын хичээл заадаг байсан Г.Сүхбаатар гэж инээвхийлсэн нүдтэй шонхор хамартай шавилхан бор залуу байлаа. Тэр М.Цэдэндорж, С.Есенин гээд их ярьж, тэдний шүлгээс яруу тодоор уншина. Тэр бас өөрөө бичсэн шүлгээ уншина.

Би гэж юу юм бэ

Билүү юм уу чулуу юм уу

Хэрвээ би билүү байсан бол

Хорвоод аль хэдийнэ

Хүндтэй нэрийг олох байсан

Дархан хүн билүүг элээж

Давтмал мөнгөн сэлэм хийнэ.

Тэр сэлмээр аавын хөвгүүд

Тэмцэл тулалдаанд

Үүрд мөнхөрнө… гээд л цангинуулж гарна. Багш бид хоёр хичээлээ тараад Хэрлэнгийн хөвөөгөөр зугаацан явахад үргэлж шүлгээ уншиж өгнө. Намайг оюутан болсон анхны жил Г.Сүхбаатар багш минь төрөлх нутаг Батширээтдээ шавь намайгаа урив. Тэнд Баяндуурлиг гэдэг дуниарсан их нарсан ой байдаг. Хэдэн зуун жилийн түүхтэй. Багш бид хоёр Дуурлигийн нарсан дундуур асаадаг манийл нь хугарчихсан, түрээд мордчихдог Иж планеттай зугаацан явж шүлэг зохиол л ярина. Миний анхны номын шүлгүүд тэндээс төрж байлаа. Тэр үед Лхагвасүрэн гэдэг орон нутагтаа суун шүлэг сайхан бичдэг байсан нэг хүний шарил дээр очиж хоёул хүндэтгэл илэрхийлэв. Би орой нь ирээд “Найрагчийн булш” гэдэг шүлэг бичив. Тэр шүлгээ дараа жил нь Монголын зохиолчдын хороон дээр болсон залуу зохиолчдын зөвлөгөөнд Явуу, Чимид нарт уншин магтаал сонсож, “Утга зохиол” сонинд Явуугийн өмнөх үгтэй хэвлүүлж байв.

Дуурлиг бол миний яруу найргийн их хөг дэг, амьдралын их уянга юм. Тэр үед багшийн аав Гомбо гуай энэ Баяндуурлигийн нарсан доор эртний их дээдсийн хэдэн зуун булш байдаг гэсэн домог бий. Хэзээ нэгэн цагт монгол хүн дээдсийнхээ их булшийг нээн үзэж судлах л байх гэж хэлж байж билээ. Энэ үг гучин жилийн дараа биеллээ олж Монгол-Солонгосын хамтарсан “Мон Сол” төсөл Дуурлигт их судалгаа явуулж Хүннүгийн өчнөөн булш бунхан илрүүлэх тэр төслийн нэгэн удирдагчаар ажиллаж дээдсийнхээ онгоныг нээлцэж явснаа эгэн дурсахад сайхан, энэ төсөл одоо ч үргэлжилж байгаа. Би хожим сүүлд хөгжмийн зохиолч, дуучин А.Энхтайван андтайгаа хамт “Баяндуурлигийн дурсамж” гэдэг дуу зохиож нэгэн цагийн их дууч гавьяат П.Ганбатаар дуулуулж Дуурлигаа баясгаж явсаан.

Бидний аравдугаар ангийн багш Зэнэмэдэр. Тэр олон таван үггүй мөртлөө бүх сурагчаа хайрладаг, хайрыг нь ч татдаг увдистай. Бид саяхан уулзалдсан. Ангийн сурагчид нь багшаасаа багаахан ялгарч байна лээ. Математик уянгын түрүүч гэж хэн ч хэллээ дээ. Математикийн багш Зэнэмэдэр энгийндээ тэр бүр дуугарахгүй хэрнээ сэтгэлээ хөвчлөн уясгасан үедээ яруу найраг, уран зохист үгийг ямар ч зохиолч найрагчаас илүү хэлнэ. Олон яруу найрагчийн шүлгийг цээжээрээ мэднэ. Муу шавийнхаа шүлгээс хүртэл цээжээрээ урсгаж гарна. За тэгээд их зураач Г.Одон, Г.Баяр, Ц.Доржпалам, Д.Гүрдорж, Ц.Байды Монголын дүрслэх урлагийн оргилуудаар ном заалган, дүрслэхүй ухаан руу дөтлөн ойртсон. Утга зохиол руу гэвэл агуу их Явуу, Ж.Бадраа, бичгийн их утгач Өвгөөдэй Дамдинсүрэн, Д.Цоодол, Л.Түдэв, утга соёл урлаг руу гэвэл Шукарь хэмээх их жүжигчин, найруулагч Д.Чимэд-Осор, их дууч Ж.Дорждагва, их хөгжмийн зохиолч Лувсаншарав гээд байна даа. Түдэв багш миний докторын зэрэг хамгаалах эрдмийн ажлыг удирдсан. Хэд хэдэн номыг минь ном төрх рүү оруулж мартагдашгүй сайхан үг бичиж өгсөн.

Өвгөөдэй багш бол О.Жамьян, Б.Шагж нарын их бичгийн хүмүүсээр ном заалгаж, домогт ард Аюуштай нүүр учран заргын бичгийг нь хуулан бичиж авчирч байсан. Маршал Чойбалсантай хамт ажиллаж явсан домогт хүн. Бид хүү Энхсайханы нь хамтаар багшийнхаа мэндэлсний 100 жилээр гурван боть номыг нь гаргаж номын зул өргөсөн.

-Миний мэдэхнээ бараг та бүх багшийнхаа ном бүтээлийг хэвлүүлэн гаргалцсан байх аа?

-За даа, бараглаж тийм байх шүү. Чимэд-Осор багшийнхаа хоёр боть номыг хүү Ч.Болдтой нь хамт, Явуухулан багшийнхаа номыг Д.Цоодол багштай хамт гээд яваад өгнө шүү дээ. Бас тэгээд болоогүй, Дорждагва, Лувсаншарав, Бадраа багш нарынхаа тухай ном бичиж байна. Тэдний шавь болсны хувьд оюуны их өвөөс нь өөрийн чадал хэмжээгээрээ хойч үед хүргэх нь буурай бядуу муу шавийн сэтгэлийн өглөг болно биз гэж бодож явдаг. Өнөөдөр бол миний хоёр багш Д.Цоодол, Ц.Байды хоёр баруун зүүн талаас минь дэмнэн өдий хэмжээнд ухаан хайрласаар явна. Багш нараас өөрцгүй ахай бичгийн мэргэд Ш.Сүрэнжав, Ч.Дагвадорж нарынхаа өмөг хайрыг хэзээ насанд мартахсан билээ.

-Таны ажил амьдралын гараа хаанаас эхлэв?

-Наян онд УБДС-ийн театр киноны зураачийн ангийг зураач, судлаач дипломтойгоор төгслөө. Яг тэр жил Хэнтий аймгийн Соёлын ордон Хан Хэнтий дуу бүжгийн чуулга болоод байлаа. Аймгийнхаа чуулгад очиж тайз, хувцсыг нь хийж, гоё бүжигчин охин авч сууна гэж мөрөөдөж ч нэг үзэж. Хуваарь уншлаа. Миний нэр ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн нэвтэрхий толийн тасгийн эрдэм шинжилгээний туслах ажилтан, уран сайхны редактор гэсэн ажил дээр дуудагдлаа. Миний амьдралын гараа ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эхэллээ. Хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн байрны хойно байдаг Коперникийн нүцгэн толгойтой хөшөөг харахаар залуу нас бодогдоод ирдэг юм. Гэтэл нэг удаа Коперникийн хөшөө маань хулгайд алдагдлаа. Миний залуу нас гэрэл гэгээ ч цуг хулгайлагдах шиг болж билээ. Тэгсэн нэг харсан, хаанаас ч юм олж авчраад тавьчихсан байсан. Би чинь агуу их Цэндийн Дамдинсүрэн, Амгаагийн Лувсандэндэв нарын хуучцуултай нэг цалингийн цэсэнд нэр бичигдэж явсан хүн шүү. Тэндээс номыг нь сурч амжаагүй, номхныг нь ч сурч ухаараагүй гэж бодож явдаг. Гэхдээ л тэр үед Монголын анхны нэвтэрхий толийн үйлсийг эхлүүлэлцсэн гэж бодож явдаг.

-Номхныг нь сураагүй гэж юу гэсэн үг билээ. Номыг нь сураагүй ч номхныг нь сурсан гэдэггүй бил үү?

-Наяад он гэдэг социализмын материал техникийн баазыг байгуулж өндөртөө хүрч байсан үзэл суртлын хатуу чанга дэглэмтэй үе. Ном, сонин хэвлэл, кино жүжиг главлит (хэвлэл утга зохиолыг хянах газар)-ын хатуу давааг гэтэлнэ гэж хэцүү. “Тоншуул” сэтгүүлд хошин шог зураг хэвлүүлнэ. Шагнал өндөртэй, Тоншуулын редакцид тэр цагийн социалист гэгдсэн бүх орны хошин шог сэтгүүлүүд ирнэ. ЗХУ-ын “Крокодил”-аас эхлээд Германы “Оленшпегель”, Югославын “Остен” гээд л. Тэдний хошин шог сэтгэлгээ биднийхээс илүү чөлөөтэй илэрхийлэгдээд байгаа юм шиг санагдана. Тэр үед Гүрсэд , Одгийв, Доржготов, Байды, Ламбаа, Баянзул бидний зургууд “Крокодил”-д хэвлэгддэг байлаа. Надад Германы “Оленшпегель” сэтгүүлийн зураач Х.Бутнер гэдэг хүний зургууд онцгой таалагдана. Тийш нь чөлөөт сэтгэлгээтэй зургуудаа явуулмаар санагдаад байдаг. Главлитаар орвол миний зураг хасагдана. Главлитад үзүүлэлгүй том зориг гаргаад хэдэн зургаа шууданд хийчихлээ. Хэсэг хугацааны дараа “Оленшпигел”-д миний нэг зураг гараад ирэв. Урам ороод дахиад жаахан чангахан, чөлөөтэй сэтгэлгээтэй зургуудаасаа явуулчихлаа. Миний зургуудын зарим нь буцаж ирэх үед замаас нь НАХЯ барьжээ. Ингээд л миний зам буруудан НАХЯ-нд дуудагдаж, хөрөнгөтний чиг урсгалтай зураг зурсан гэж дээр доргүй асуудал үүсэж, хэрэг мандлаа. Тэр үед Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Намын үүрийн дарга Х.Сампилдэндэв, Сампил ах намайг их зэмлэж даанч яав даа чи. Чамаас болж би ч ажилгүй болох байх гэж үглэнэ. Бид хоёр ШУА-ийн тэргүүлэгчдийн газрын Намын хорооны товчоогоор орж бангадууллаа. Ийм үзэл сурталгүй хүн ШУА-д байж болохгүй л гэнэ. Гэхдээ тэд эрдэмтэн улс, намайг ажлаас хөөгөөгүй юм. НАХЯ миний хэвлэн нийтлүүлэх эрхийг жилээр хасах нууц үүрэг өгсөн юм. Хэрэг бишдэхэд намайг гэх хүнгүй болж үл бүтэх амьтан гэж мөн л дээр доргүй хялайлаа. Лувсандэндэв захирал л нэг ч үг хэлээгүй юм шүү. Их хүний зангараг гэж өөр. Тэр их зовлон үзсэн хүн байсан. Хүүхэд байхдаа аавтайгаа цуг шоронд хэдэн жил болж байсан гэдэг. Орос-Монгол толиос болж буруутахад нуруун дээрээ үүрэлцэж явсан хүн. Ерээд оны үед намайг наяад онд хэдэн сар салам байцаасан байцаагч над дээр ирээд тэр үеийн юмыг дэлгэчих вий гэж миний буруу байхгүй шүү гэж уучлал гуйж явж билээ.

-Та ч залуугаасаа эмээлээ дээр дороо авч явсан хүн байна шүү.

-Залуу нас энэ бүхнийг ямар ч гуниг гутралгүйгээр туулдаг юм билээ. 1982 он гэхэд монгол хүн сансарт нисэх их хөөр баяр монгол хүн бүрийн сэтгэлийг булгилуулан, сансрын олон сайхан дуу зохиогдож, Гүррагчааг сансарт нисч байх үед Монголын зураачид “Сансар мандал” зургийн томоохон үзэсгэлэн дэлгэлээ. Би шийтгэлтэйгээ мартчихсан залуу хүний зоригоор нэгэн зурагт хуудас зурж өглөө. Үзэсгэлэнд тавигдлаа. Тэр үзэсгэлэнгийн тухай “Үнэн”, “Улаанбаатарын мэдээ”сонинуудад одоогийн их найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэн, Төрийн сүлдний зохиогч, сэтгэгч, зураач Ц.Ойдов нар тус тусдаа шүүмж өгүүлэл бичихдаа миний “Урдаар нийгэм журам байгуулж…” гэдэг зургийг магтан бичиж билээ. Намын үүрийн дарга Сампилдэндэв дуудаж “Чи үзэл суртлын донгоноосоо гарчих шиг боллоо. Алдаагаа сайн заслаа гэж дээрээс мэдэгдсэн. Нам засгийн “Үнэн” сонинд зургийг чинь магтан дурдсан байна” гэж билээ. Ингээд л би үзэл суртлын хувьд найдваргүй гэсэн данснаас хасагдсан. Үүнийг би гомдож горойгоод байх хэлмэгдэл энээ тэрээ гэж боддоггүй, жаахан чанга яривал хэлмэгдсэн хүн болчих л юм. Гүррагчаа баатар сансраас бууж ирээд хамгийн түрүүнд МРТУХ-ны сэтгүүлчидтэй уулзалт хийсэн. Яг тэр үед би хүрээлэнгээс тэнд оччихсон байсан.

“Бурж халифа” буюу “Дубайн цамхаг”

Техник технологи, инженерийн салбар дэлхий нийтэд урлагийн бүтээл болтлоо хөгжиж, энэхүү хөгжлийг дагаад үүл нэвтэлж, тэнгэр баганадсан өндөр цамхгийн тоо ч жилээс жилд нэмэгдсээр байна. Өнгөрсөн 2014 оны байдлаар 200 метрээс дээш өндөртэй 97 барилга бүртгэгдэж байсан бол энэ тоо өнөөдөр 900 хол давжээ. Одоогийн байдлаар дэлхийн хамгийн өндөр цамхгаар Арабын Нэгдсэн Эмират улсын Дубай хотод байрлах “Дубайн цамхаг” тодроод байна. “Бурж халифа” буюу “Дубайн цамхаг” хэмээх 828 метрийн өндөртэй энэхүү цамхгийг зургаан жилийн турш барьсан гэдэг. Нийт 162 давхар, сая гаруй метр квадрат талбайтай уг барилгын дизайнд барилгын орчин цагийн загварын өнгө аясыг ашигласан ч загварын зарим шийдэлд нь Исламын ёс заншлын онцлогийг тусгажээ. Зохион бүтээгчид нь энэхүү барилгыг хүчтэй салхи, өндөр баллын газар хөдлөлтөд ч тэсвэртэй гэдэгт итгэлтэй байгаа аж. Энэхүү барилга нь нийтдээ 58 цахилгаан шаттай бөгөөд цахилгаан шатнууд нь нэг секундэд 10 метр хурдалдаг гэдгээрээ дэлхийн хамгийн хурдан цахилгаан шатанд тооцогддог байна. Мөн “Дубайн цамхаг” 2957 машины зогсоолтой, 304 зочид буудал, 904 орон сууцтай. Цамхгийн зураг төслийг гаргасан Америкийн архитекторчид гурван талт одыг санагдуулам суурийг гаргаж үүнийг Чикагогийн инженерүүд гүйцэтгэжээ. Харин барилгын ажлыг Өмнөд Солонгосын “Самсунг инженеринг констракшн” компани хийж гүйцэтгэсэн байна. Энэхүү барилгыг гол ишнээс нь гурван урт навч ургадаг гименокаллис цэцгийг дуурайлган барьсан гэнэ.

Дэлхийн хамгийн өндөр барилгын хоёрдугаарт “Шанхай цамхаг” орно. БНХАУ-ын Шанхай хотод байрлах энэхүү цамхгийг 2008 оноос эхлэн барьсан бөгөөд 2015 онд ашиглалтад оруулсан байдаг. “Шанхай цамхаг” нийтдээ 632 метр өндөртэй, 127 давхар, 380 мянган метр квадрат талбайтай ажээ. Тус барилгын дизайныг АНУ-ын “Женслер” компани гаргасан бөгөөд захиалагч нь БНХАУ-ын төрийн өмчит компани аж. Шанхайн дэлхийн санхүүгийн төвтэй хаяа дэрлэн босгосон энэ цамхгийн орой хэсгийг далайн түвшнээс дээш 630 метрийн өндөрт барьж байгуулсан байна. Мөн барилга барих зардал нийт 2.2 тэрбум ам.доллар болжээ. Энэхүү цамхгийг “Шанхай констракшн” болон “Торнтон Томасетти”, “Генслер” зэрэг барилгын салбарт тэргүүлэгч компаниуд хамтран бүтээн байгуулжээ.

Дэлхийн цамхгуудын хамгийн өндөр барилгын гуравдугаарт “Абраж эл Бэйт цамхаг” орж байна. Саудын Арабын Мекка хотноо орших 601 метрийн өндөртэй 120 давхар барилга. Тодруулбал, энэхүү барилга нь “Арабын цагтай цамхаг” хэмээх нэрээр олон улсад алдартай. Саудын Арабын вангийн буюу нэг ёсондоо төрийн өмчид хамаарагдах энэ цамхгийг тус улсын дотоодын компаниуд хувьцаа нийлүүлэн хөрөнгө босгож барьжээ. Энэхүү цамхаг нь лалын шашны ариун сүмийг бэлгэдсэн архитектурын шийдэлтэй ба дэлхийн хамгийн том цаг суурилуулсан гэдгээрээ онцлогтой. Барилгыг 2004-2012 оны хооронд барьсан байна. Дэлхийн хамгийн өндөр барилгын дөрөвдүгээрт АНУ-ын Нью-Йорк хотноо байрлах “Эрх чөлөөний барилга” орж байна. Манхеттэний шинэ гоо үзэсгэлэн болсон “Дэлхийн худалдааны төв”-ийн 541.3 метрийн өндөртэй 104 давхар энэ барилгын угсралтын ажил 2013 онд бүрэн дууссан ч дотоод засал чимэглэлийн ажил үргэлжилсээр буй гэнэ. Террористуудын халдлагаар нуран унасан “Дэлхийн худалдааны төв”-ийн ихэр цамхгийг орлон сүндэрлэсэн энэ аварга барилгын гүйцэтгэгчээр Тишман Констракшн компани ажиллажээ. Архитектурыг “Скидмор Овингс ба Меррил” фирм хийсэн аж.

Харин дэлхийн өндөр цамхгуудын тавдугаарт Тайванийн нийслэл Тайпей хотноо сүндэрлэх “Тайпей 101” цамхаг нэрлэгдэж байна. 2004-2010 оны хооронд дэлхийн хамгийн өндөрт тооцогддог байсан Тайпей цамхаг 101 давхартай ба 509 метрийн өндөртэй. 1999-2004 оны хооронд Тайпейгийн санхүүгийн төв корпорацийн захиалгаар “Торнтон Томасетти” компани барьж байгуулсан бөгөөд цамхгийн архитектурыг Cи Уай Ли ба Түншүүд нь гүйцэтгэжээ.

“Тайпэй 101”-ийн цэнхэр-ногоон өнгийн гадна хавтангууд нь давхар шиллэгдсэн бөгөөд өндөр хэмийн халуун болоод хэт ягаан туяанаас 50 хүртэл хувь хамгаалах чадвартай, долоон тоннын даралтыг тэсвэрлэх чадалтай ажээ. Гадна талын шил болон хөнгөн цагаан давхарга нь барилгын гол даацын хананд найман давхар тутамд бат бэх холбоосоор бэхлэгдсэн бөгөөд ямар нэгэн ачаалал ирэхэд зөвхөн тухайн давхартаа гэмтэл учрах байдлаар хийгдсэн нь эрсдэлийг бууруулж байгаа юм. Түүнчлэн газар хөдлөлтийн даралтыг тэсвэрлэх боломжтой юм байна.

“Тайпей 101”-ийн дээвэр болон давхар хоорондын борооны ус тогтоох байгууламжууд нь тус барилгын нийт усны хэрэгцээний 20-30 хувийг хангадаг бөгөөд энэ шийдлээрээ “Дэлхийн хамгийн өндөр Ногоон байгууламж” шагналыг 2011 онд хүртэж байжээ.

Барилгын бэлгэ тэмдэг нь дэлхийн төв гэсэн утгыг агуулж ертөнц болон тэнгэрийг холбосон дөрвөн зүгийг илэрхийлсэн гэнэ. Барилгын өндрийн тоо ч мөн баяр ёслолын утгыг агуулжээ. Учир нь барилгыг яг шинэ зууны эхэнд барьж дуусгасан бөгөөд 2000 оны нэгдүгээр сарын 01 гэдэг утгаар 101 давхар нэрлэжээ. 100 гэдэг тоо нь Хятадын уламжлалаар бол хамгийн дээд тоо бөгөөд орчин үеийн тооны бэлгэдлийг ч илэрхийлдэг аж. Барилгын найм дахь давхар нь найман хэсэгтэй. Учир нь наймын тоо хятадуудын хувьд аз болон баяжихын тоо билээ.

Орох хаалганы хажууд араб тоогоор 101 гэж шивсэн эртний загвараар хийсэн дундаа нүхтэй гурван ширхэг зоос байрлуулсан байдаг. Тахиралдсан хээтэй Хятадын эртний Рюи-г барилгын үндсэн загвар бэлгэ тэмдэг болгожээ. Рюи нь ихэвчлэн диваажингийн үүлэн чимэгтэй эртний Хятадын хаадын нэг хэрэгсэл юм. Рюи бүрийг барилгын найм дахь давхар бүрт найман метрийн өндөрт байрлуулсан байдаг аж.

Үдэш бүр барилгын шовх оройд шар гэрэл асдаг нь лаа эсвэл бамбар мэт харагдаж, энэ нь эрх чөлөөг илэрхийлж мөн тавтай морил гэсэн утгыг агуулж буй гэнэ. Орой болгон 18-22 цагийн хооронд цамхгийн гэрлүүд солонгын долоон өнгийн аль нэгээр ээлжлэн солигдоно. Энэ нь долоо хоногийн долоон өдрийг тодорхойлж байгаа юм. Даваа гариг нь болор мэт гялтганасан өнгөөр, мягмар гариг нь шар, лхагва гариг нь тод улаан, пүрэв гариг нь нил ягаан, баасан гариг нь хүрэн, бямба гариг бол индранилын өнгөтэй, ням гариг нь саарал гэх мэт байдаг гэнэ. Эдгээр нь дэлхийг тэнгэртэй, дэлхийн хүмүүсийг хооронд нь холбож байгаа гэсэн утгатай юм.

Абраж эл Бэйт цамхаг

“Тайпей 101” нь XXI зууны өндөр барилгын рекордыг шинэчлэн тогтоосон барилгуудын нэг бөгөөд бизнес, соёл үйлчилгээний төв хэдий ч уг барилга нь технологийн маш олон дэвшлүүдийг шингээн баригдсаны учраас өөрөө маш том үзэсгэлэн юм.

Өндөр барилгуудад тулгардаг хамгийн том бэрхшээл нь лифт бөгөөд лифтний хурд гэдэг зорчигчдын хувьд хамгийн чухалд тооцогддог. Тайпей 101 барилгын нэгэн гайхамшиг, “Японы Тошиба элеватор” болон “Building Systems” корпорацийн хамтын бүтээл болох хоёр давхар лифт 2004 онд хамгийн хурдан лифтээр шалгарч байсан аж.

101 давхар барилгын лифт нь зорчигчдыг таван давхраас 89 давхар хүртэл зөөхдөө ердөө л 37 секунд зарцуулдаг байна. “Тайпей 101”-ийн 85 давхарт европ хоолны “Dia­mond Tony’s” ресторан болон Тайванийн хоолны “Shin Yeh” 101 зоогийн газар байх бөгөөд 86 давхрыг “Ding Xian 101” хэмээх тайвань ресторан бүхэлд нь эзэлжээ.

Түүнээс гадна хэд хэдэн давхар дамнасан худалдаа үйлчилгээний төв байх бөгөөд энд хамгийн тансаг бараа бүтээгдэхүүн, нэртэй зоогийн газрууд, цэнгээний газрууд болон бусад хүний хэрэгцээт үйлчилгээнүүд бий. Хамгийн анхаарал татах зүйлийн нэг нь эндхийн интерьер дизайн бөгөөд уламжлалт элементүүдийг орчин үеийн гоёмсог шийдлүүдтэй чадамгай хослуулжээ.

Шанхай цамхаг

Д.Солонгын шинэ байшин

Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын Дэд бүтцийн хяналтын хэлтсийн хамт олон шинэ хашаа байшин барьж, бага насны долоон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эмэгтэйн гэр бүлд бэлэглэжээ. Учир нь өнөө жил барилгын салбар үүсч хөгжсөний 90, Барилгын техникийн хяналтын салбар байгуулагдсаны 60 жилийн ой тохиож байгаа юм байна. Ойн арга хэмжээнийхээ хүрээнд тэд нэгэн хүмүүнлэгийн ажил санаачлан зохион байгуулах тухай ярилцахад, тус хэлтсийн улсын байцаагч Т.Батцэнгэл гэх залуу, шинэ газар дээр чанартай байшин бариад, тусламж хэрэгтэй айлд хандивлаж, нэг ч гэсэн гэр бүлийг өөрийн эзэмшлийн тохилог хашаа, байшинтай болгох ажил санаачилж, хэрэгжүүлье гэжээ. Түүний санаачилгыг ажлын хамт олон нь дэмжсэн учир тэрээр байшин барих төсөл бичсэн байна. Ингээд төслийнхөө дагуу тэд барилгын болон бизнесийн үйл ажиллагаа явуулдаг нэлээд хэдэн аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад уриалга илгээсэн аж.

Тус уриалгынхаа учрыг тайлбарлахдаа энэхүү хүмүүнлэгийн ажилд оролцож болно, оролцохгүй ч байж болно, мөн заавал бэлэн мөнгө гэлтгүй хашаа байшин барихад хэрэгтэй материал, багаж, тоног төхөөрөмж болон хүн хүчээр тусалж болно гэжээ. Ингээд зарим байгууллагууд тус аянд нэгдэж, өөрсдийн боломж бололцооныхоо хэрээр тусламж үзүүлсэн байна. Харин төслийг санаачлагч хамт олны нэг нь өөрийн эзэмшлийн зуслангийн газраа өгчээ. Тиймээс өнгөрсөн наймдугаар сарын 15-ны билэгт сайн өдөр шинэ газар дээрээ байшингийн шав тавьж ажлаа эхлүүлсэн бөгөөд хоёр сар гаруйн хугацаанд хашаа байшингаа босгож амжжээ. Ингээд хашаа байшингаа бэлэн болгочихоод, ямар айлд өгөх, айлаа яаж олох вэ хэмээн уйгагүй судалгаа хийсэн байна. Ингэхдээ хэн нэгэн танил хүн эсвэл аль нэг хорооны нийгмийн ажилтнаар дамжуулахгүй өөрсдөө хайж олно гэсэн зорилготой амьдралын боломж тааруу гэх айлуудыг судалж эхэлсэн аж.

Д.Солонгынхыг нүүлгэж байгаа төслийн багийнхан

Энэхүү төслийг санаачлагчид долоо, найман айлаар орж, аж байдалтай нь танилцаж, тэдэнтэй ярилцаж үзсэн байна. Тэгэхэд зарим айл нь бага насны хүүхдээрээ хүнд хөдөлмөр хийлгэж, хүүхдийнхээ олсон мөнгөөр амьдардаг, байгаа эд зүйлсээ архинаас өгчихдөг, шинэ байшингаа архины мөнгөнөөс зарчихаж мэдэхээр буюу итгэл даахгүй болов уу гэмээр айлууд ч тааралдсан гэнэ. Ингэж судалсны эцэст долоон хүүхэдтэй, машин угаалгын газар ажиллаад авдаг 300 мянган төгрөгийнхөө цалингаар амьдралаа залгуулдаг Солонгынхыг Үйтүмэн гавьяатын оролцсон ТV9 телевизийн “Тамирчны хишиг өдөр” нэвтрүүлгээс олж харсан байна. Тиймээс өнгөрсөн амралтын өдөр тус хэлтсийнхэн тэднийд очиж, Баруун салаа орж хүнтэй уулзана, ярилцах хэрэгтэй байна гэж хэлээд Д.Солонгыг хүүхдүүдийнх нь хамт авч гарчээ. Ингээд байшингийнх нь түлхүүрийг гардуулан өгсөн байна. Энэ талаар төслийг хэргжүүлсэн хэлтсийн мэргэжилтэн бүсгүй ярихдаа “Бид олон айлаар орсон. Тэгэхэд Д.Солонго “Сарын 300 мянган төгрөгийн цалин авдаг. Цалингаараа хүүхдүүдээ хооллож, хувцаслаад болж л байна. Миний хүүхдүүд хүмүүжилтэй, харьцангуй бие даацгаачихсан. Хүүхдүүд маань өвдөж, уйлаад байдаггүй юм. Хүүхэд өвчингүй л бол хурдан том болчихдог шүү дээ” гэж ярьсан. Бид тэднийд очно гэдгээ хэлээгүй гэнэтхэн яваад очсон.

Хүүхдүүдийг нь аваад гарах гэсэн чинь дөрвөн бага нь өмсөх гадуур хувцасгүй байсан. Гэхдээ тэдний гэрийн бүх зүйл эмх цэгцтэй маш цэвэрхэн, нэг ч халтар, хиртэй зүйл байхгүй. Хүүхдүүдийнхээ хэдэн хувцсыг бүгдийг нь угаагаад хураачихсан байна лээ. Би эмэгтэй хүний хувьд түүнийг үнэхээр хайрлаж, бахархах сэтгэл төрсөн” гэлээ. Мөн төслийг санаачлагч Т.Батцэнгэл ярихдаа “Эмэгтэй хүн машин угаалгын газар ажиллана гэдэг хүнд хөдөлмөр. Гэтэл тэр эмэгтэй хийж байгаа ажилдаа шантарч түүртэлгүй хөдөлмөрлөж байна. Бид Баруун салааны эцсээс баруун тийш байх Салхитын зусланд хашаа байшин барьсан. Мөн тэнд ойрхон сургууль, цэцэрлэгт хүүхдүүдийг нь сургана. Өөрийг нь тэндхийн бензин колонкод ажилд оруулж өгөхөөр колонкийн даргатай ярьчихсан байгаа. Бид цаашид энэ айлыг ингээд орхихгүй, байнгын6

харилцаа холбоотой байж, шаардлагатай үед тусалж дэмжиж байна. Энэ эмэгтэй бидний итгэлийг алдахгүй, хүүхдүүдээ сайн хүн болгоод, сайн ажиллаад, амьдралаа сайхан аваад явна гэдэгт бид бүрэн итгэж байгаа” гэж ярьсан юм.

Мөн тус хэлтсийн улсын ахлах байцаагч У.Ендон ярихдаа “Хэлтсийнхэн эрвийх, дэрвийхээрээ сэтгэл гарган тусалцгаасан. Мөн өөр байгууллагууд ч тусламж үзүүллээ. Байшин барьсны дараа манайхан илүү зурагт, хөргөгч, компьютер, хивс гэх зэргээ гэр, гэрээсээ боломжийнхоо хэрээр авчирч байшинг тохижуулсан. Уг нь бид хашаан дотор нь гүний худаг гаргаад өгчихье гэсэн боловч үнэхээр чадал хүрсэнгүй. Эдийн засгийн хямралтай байгаа болохоор танайх туслаач гээд хэн нэгнийг гуйж чадахгүй юм. Энэ байшинг барих ажилд маш олон хүн сэтгэлээсээ тусалсан. Удахгүй бид хамтран ажилласан байгууллагууддаа батламж гардуулж, талархал илэрхийлнэ гэж төлөвлөж байгаа” хэмээн ярилаа.

Эндээс гараад бид Д.Солонго руу залгаж, ярилцлага авах хүсэлтэй байгаагаа хэлэхэд “Хэзээ ирэх юм. За тэгэлгүй яахав, хүрээд ирээрэй. Өнөөдөр нүүх гэсэн амжсангүй, би нэг байгууллагад очиж, ажлын анкет бөглөх гээд явж байна. Маргааш нүүнэ” гэлээ. Ингээд тохирсон ёсоор маргааш нь буюу өчигдөр Сонгонохайрхан дүүргийн “Хилчин хотхон”-ы ойролцоо байх тэднийхийг зорилоо. Очиж буйгаа утсаар хэлчихээд дөхөж явтал урдаас 20 гаруйхан настай болов уу гэмээр бүсгүй сайн байна уу, сэтгүүлч мөн үү хэмээн инээд алдсаар хүрээд ирлээ.

Д.Солонго биднийг угтах зуураа манайх энд аавынхтайгаа хоёр гэрээрээ байсан юм. Сая НМХГ-ын ДБХХ-ийн залуус ирээд манай гэрийг ачаад явсан, эргэж ирээд энэ гэрийг ачих болохоор аав, эгч бид гурав гэрээ буулгаад хоцорлоо. Хүүхдүүд эмээтэйгээ байшиндаа оччихсон байгаа гэв.

Ингээд Д.Солонгоос зарим зүйлийг тодруулж ярилцлаа.

-Хашаа байшинтай болсноо мэдээд их баярласан уу. Танайх аль нутгийн айл вэ. Хэзээ хотод орж ирсэн бэ?

– Маш их баярласан. Зүүд юм уу, ямар их аз завшаан бэ гэж их догдолсон. Энэ хүмүүсийнхээ итгэлийг алдахгүйг хичээж ажиллаж сайхан амьдарна. Манайх Дорнод аймгийн Чойбалсан хотын айл. Намайг 13 настай байхад буюу 2000 онд хотод нүүж ирсэн. Хотын айл болсон цагаас хойш аав,ээж хоёр маань энд, тэнд ажил хийж, би ч мөн хоолны газар, үйлдвэр гээд янз бүрийн л ажил хийж байсан. Би доороо гурван дүүтэй айлын том охин. Нэг дүү маань сургуульд сурч, нэг нь надтай хамт машин угаалгын газар ажиллаж байна. Нэг эмэгтэй дүү маань гэр бүлтэй болоод тусдаа гарсан, удахгүй төрөх гэж байгаа.

-Залуу хүн гэхэд долоон хүүхдийн ээж болоод алдарт эхийн нэгдүгээр одонгийн болзол хангачихсан юм байна. Хэзээ гэр бүлтэй болж, анхны хүүхдээ хэдэн настай төрүүлж байсан бэ?

-Би 17 настайдаа нөхөртэйгөө танилцаад, 18 настайдаа анхны хүүхдээ төрүүлсэн. Том охин маань энэ жил 11 настай. Би өөрөө 29 настай. Том гурван хүүхэд маань нэг хоёр насны зөрүүтэй, дараагийнх нь хоёр ихэр, дараагийнх нь мөн хоёр ихэр. Алдарт эхийн хоёрдугаар одонгоо авчихсан. Удахгүй нэгдүгээр одонгоо авна. Би ганц хүү, зургаан охинтой.

-Та хоёрын хэн нь ихрийн удамтай вэ. Нөхөр тань бурхан болоод удаж байна уу?

-Хоёулаа ихрийн удамтай. Нөхөр маань өнгөрсөн жилийн аравдугаар сард самар түүхээр яваад л эргэж ирээгүй. Тогтсон ажилгүй болохоор гэр бүлээ тэжээхийн тулд хар бор ажил хийдэг байсан. Гэр бүлээ тэжээх хэдэн төгрөг олох гэж яваад л золгүй байдлаар өөд болсон. Тухайн үед хоёр бага маань гэдсэнд байсан. Аавыгаа өнгөрснөөс хоёр сарын дараа төрсөн юм.

-Орчин үеийн бүсгүйчүүдийн ихэнх нь олон хүүхэдтэй байх хэцүү гэж ойлгодог. Шантармаар үе их тохиолдож байна уу?

-Би өөрөө эцэг эхээс наймуулаа байсан ч одоо дөрвүүлээ үлдсэн. Олуулаа бужигнаж өссөн. Олон хүүхэдтэй байх сайхан, хүүхэд өвдөхгүй л бол зовж шаналаад байх юм байхгүй шүү дээ. Хүүхэд хурдан том болдог. Би хүүхдүүдээ мэдлэг боловсролтой сайн хүн болгохыг хүсэж байна. Миний хүүхдүүд ухаантай, сурлага сайтай. Залуу бүсгүйчүүд үр хөндүүллээ гэж ярихыг сонсоод би үнэхээр гайхдаг. Жирэмсэн болсон юм бол хүүхдээ төрүүлэх хэрэгтэй шүү дээ. Хүүхэд төрүүлж, өсгөж чадахгүй юм бол анхнаасаа жирэмслэхгүй байх хэрэгтэй. Хүний амьдралын утга учир, аз жаргал болсон амьд бурхдад тийм хэрцгий хандаж яаж чадаж байна аа гэж гайхдаг. Хүүхдийг би бурхны бэлэг гэж боддог. Ээж, аав маань байгаа болохоор хүүхдүүдийг минь харж өгөөд надад их тустай байна. Одоо манай хашаанд бууна гэлээ.

Эдний гэрийг нүүлгэхэд тусалж байсан Д.Солонгын нагац эгч У.Бямбаатай ярилцахад “Би Сонгонохайрхан дүүргийн зургадугаар хороонд харьяатай, манайх Эмээлтэд айлын гахай малладаг юм. Өнөөдөр группээ хөөцөлдөх гээд ирсэн чинь эднийх нүүж байна. Би цус харваад өрөөсөн тал мэдээгүй болсон. Долоо хоног бүр тариа хийлгэдэг. Группт орох санаатай хөөцөлдөөд л байгаа, бүтээгүй л байна. Хэд хоногийн өмнө утас дугарахаар нь авсан чинь Д.Солонго манайх байшинтай боллоо гэж байсан. Би бие муутай болохоор буруу сонсоод байгаа юм болов уу гэж гайхаад, толгой эргээд чихэндээ ч итгээгүй, чи ярь даа гээд нөхөртөө утсаа өгчихсөн чинь нөхөр Д.Солонгынх цоо шинэ хашаа, байшинтай болсон байна. Хүмүүс хандивласан гэж хэллээ. Тэгэхээр нь л баярлаад уйлчихсан, нулимсаа барьж дийлэлгүй олон цаг уйллаа. Манай охин ээж одоо болиоч, яасан их уйлдаг юм гэж байгаа юм. Д.Солонгын нөхөр их сайн залуу байсан. Энэ хоёр хар багаасаа нэг гэрт ороод л чадлынхаа хэрээр амьдарч байлаа. Даанч уул руу самарт яваад эргэж ирээгүй юм. Би тэр үед харвалт өгчихсөн, ухаан санаа орж гарч байсан болохоор учрыг нь нарийн ойлгодоггүй юм” гэлээ.

Ингээд бид Солонгын шинэ байшин руу яваад очтол байшингийнх нь доод талд ачаатай портер нь цасанд суучихсан, МХГ-ын залуучууд зарим ачааг нь хувийн жижиг тэргээр зөөгөөд, ачааны машинаа цаснаас гаргах гэж чадах ядахаараа хичээцгээж байлаа. Харин байшинд ороход Д.Солонгын ээж “Миний дүү нар дээшээ суу, хар ч гэсэн халуун цай уучих, боорцог ид, манайх гурил будаагаа авч чадаагүй юм. Хэдэн хүүхдүүдээ хар шөл талхтай идүүлж унтуулчихаад байж байна. Хүүхдүүдийн минь заяа буян ивээж, сайхан сэтгэлт залуусын буянаар сайхан байшинтай боллоо” гэсээр угтлаа. Тэрээр ярихдаа “Манай хүргэн самранд яваад л эндчихсэн юм. Их сайн залуу байсан. Хүргэн самарт явж байгаад ууланд толгой, шанаа нь хөхөрч гэмтсэн байдалтай нас барсан олдсон юм билээ, тухайн үед цагдаад бүртгүүлсэн чинь цагдаа нар хоёр гурван сэжигтэн олсон, шалгаж байна гээд л таг болсон. Бид хөөцөлдөж чадахгүй болохоор үнэн мөнийг тогтоолгож чадахгүй юм. Нөхөр бид хоёр хүүхдүүдийг нь харж өгөхөөс илүү тус хүргэж чадахгүй байна. Энэ муу охин минь л амьдралаа ав явж байна” гэв.

Солонгын энэхүү шинэ байшин 56 метр вадрат талбайтай, гал тогоотойгоо нийлээд гурван өрөөтэй, ханан пийшинтэй тохилог дулаахан байшин байв. НМХГ-ын Дэд бүтцийн хяналтын хэлтсийнхэн барилга, байшингийн чанар стандарт зэрэгт хяналт тавьдаг учир мэргэжлийн өндөр түвшинд хамгийн сайн чанарын байшин бариулсан гэж байв. Д.Солонгын долоон хүүхдэд хүүхдийнхээ жижигдсэн хувцас, хоол хүнсний зүйлс, түлээ түлш зэргийг боломжийнхоо хэрээр илүүчлэхэд их дэм болмоор харагдаж байлаа. Д.Солонготой 88640162 утсаар холбогдож болох юм билээ.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Монгол Улсад гар бууны “7.62х23мм” М загварын сум үйлдвэрлэх технологи боловсруулж, амжилттай туршсан Цэргийн техникийн ухааны доктор, профессор, Зэвсгийн мэргэжилтнүүдийн холбооны тэргүүн, чөлөөнд суугаа хурандаа А.Хүү-Ухнаатай ярилцлаа.

-Сум үйлдвэрлэх технологи боловсруулж, амжилттай туршсан гэж байна. Хоёулаа сумны дариа хэрхэн гаргаж авсан талаар яриагаа эхлэх үү?

-Би 1966-1972 онд ОХУ-ын Пенза хотын цэргийн зэвсгийн дээд сургуульд суралцаж, артиллерийн зэвсгийн инженер мэргэжлийг эзэмшсэн. Тэр цаг үеэс хойш Монгол Улсдаа Дарины үйлдвэр байгуулахыг, ядаж одоо байгаа сумныхаа дарийг шинжлэх лабораторитой болох юмсан гэж боддог байлаа. Манай улс 1990 оноос зарим мэргэжилтнийг дотооддоо бэлтгэх болсны нэг нь зэвсгийн мэргэжилтэн байв. 1991 онд одоогийн БХИС-д Зэвсгийн тэнхим шинээр байгуулж, намайг даргаар нь томилж, зэвсэг ашиглалтын инженер бэлтгэх ажлыг хариуцуулсан юм. 1992 онд анхны элсэлтээ авч, 1996 онд найман хүн төгссөний гурав нь дарь тэсрэх бодис үйлдвэрлэх судалгаа хийж, дипломоо хамгаалсан. Харин 2010 онд улсын хэмжээнд зарласан “Цэргийн зориулалттай дарь тэсрэх бодис үйлдвэрлэх” сэдэвт шинжлэх ухаан технологийн төсөл шалгаруулах уралдаанд Батлан хамгаалах Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн дайн цэргийн урлаг судлалын төвийн дарга, цэргийн шинжлэх ухааны доктор, (Sc.D) профессор Ш.Паламдоржоор удирдуулсан багийн бүрэлдэхүүнд орж манай баг шалгарсан юм. Тэр төслөө амжилттай гүйцэтгэж, 2012 онд хүлээлгэн өгсөн.

-Цэргийн зориулалттай сумны дарь үйлдвэрлэж эхлэхэд бэлэн болсон гэсэн үг үү?

-Цэргийн зориулалттай дарь үйлдвэрлэх судалгаа үргэлжилж байна. Цэргийн зориулалттай дарины иж бүрэн үйлдвэр байгуулахад наанадаж 1.7 наяд төгрөгийн зардал шаардсан нүсэр ажил бөгөөд түүний хэрэгцээ, ашиглалт, борлуулалтад анхаарал татсан олон асуудал байна. Харин түүхий эд нь хямд үнээр олдох бололцоотой зарим төрлийн хольцот дарь, хар дарийг үйлдвэрлэх боломж бий. Эдгээр дарийг үйлдвэрлэж сургуулийн сум, гранатыг цэнэглэж цэрэг дайчдын сургалтанд хэрэглэж болно.

-Тухайлбал, ямар асуудал байна гэж?

-Бид асар их хөрөнгө, хүч зарцуулаад цэргийн зориулалттай дарины үйлдвэр байгуулчихлаа гэхэд манай улс сум үйлдвэрлэх боломжгүй байна. Үйлдвэрлэсэн дариа экспортолъё гэхэд гадны улс орнууд худалдаж авах эсэх нь эргэлзээтэй. Тийм болохоор бид сум үйлдвэрлэх технологийн судалгааг ч мөн хийж байгаа. Олон улсын гэрээ конвенциор сум үйлдвэрлэх гэж буй улс оронд тодорхой нөхцөл тавьдаг. Тухайлбал, ОХУ-ын зэвсэгт зориулсан сумыг бид шууд үйлдвэрлэж болохгүй. Зөвшөөрөл авах эсвэл лицензийг худалдан авах хэрэгтэй болно. Ер нь сум үйлдвэрлэнэ гэдэг нэлээд нарийн төвөгтэй асуудал. 12 төрлийн суурь машинаар 180 технологийн ажиллагаа гүйцэтгэдэг. Сүүлийн жилүүдэд сумны зарим эд ангийг худалдан аваад угсрах технологийг олон оронд хэрэглэж байна. Энэ нь ч манайд одоогоор тохиромжтой. Би “7.62х23 мм М” загварын сум үйлдвэрлэх технологи боловсруулж, сумны бялт, хонгиог нь гаднаас худалдан авч туршсан. Амжилттай болсон. Гар бууны сумны хонгиог 25 удаа, АКА-ны сумны хонгиог таван удаа ашиглаж болдог. Тэгэхлээр дээр дурдсан “7.62х23 мм М” суманд зориулсан гар буу үйлдвэрлэх төсөл боловсруулах шаардлагатай болж байна.

-Хольцот болон хар дарийг сумны хонгионд хийж болох уу. “7.62х23 мм М” загварын сумандаа та ямар дарь ашигласан бэ?

-Болохгүй. Модны болон ердийн хөвөнг нитратжуулан гаргаж авдаг коллоид бүтцийн дарийг ашигласан.

-Цэргийн зориулалттай дариа аль улсын ямар технологиор гарган авсан бэ?

-ОХУ, АНУ, Австрали, БНСУ, Хятад зэрэг улсуудын технологи дээр үндэслэн өөрсдийн боловсруулсан технологиор үйлдвэрлэж байгаа.

-Цэргийн зориулалттай дарь үйлдвэрлэх нь Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин болон нийгэмд ямар ач тустай вэ?

-Ямар ч улс орны зэвсэгт хүчний байлдах чадвар тайван цагт хийсэн цэргийн сургуулилтаас ихээхэн хамаардаг. “Тайван цагт хөлс хэр их урсгана, дайны цагт цус бага урсгана”, “Цэрэг эрсийг 1000 өдөр тэжээж, нэг хоромд ашиглана” гэсэн цэргийн жанжин, судлаачдын хэлсэн үг байдаг. Тийм болохоор байлдааны цагийн байдал бий болгох, зэвсэг галт хэрэгсэл эзэмшиж сургахад цэргийн зориулалттай дарь чухал үүрэгтэй. Бидний лабораторийн нөхцөлд гарган авсан хар дарь, хөнгөн цагааны болон аммиакийн шүүний дарийг байлдааны цагийн байдал бий болгох, зэвсэг галт хэрэгсэл эзэмшиж сургахад ашиглана гэсэн үг. Эдгээр дариар тэсэлгээ хийх, тэсрэлтийг дуурайлган үзүүлэх, сургуулийн гранатыг цэнэглэж болох юм. Энэ төрлийн сургуулилт хичнээн ач холбогдолтойг миний амьдралд тохиолдсон сургамжууд надад бэлхэн харуулсан. Тухайлбал, 1973 онд намайг Зүүнбаянд байлдааны гранат шидүүлэх сургалт хийлгэж байх үед армид он удаан жил ажилласан нэгэн дэд хурандаа гранатныхаа хамгаалагчийг авсны дараа шидэж чадалгүй надад эргүүлэн өгч байж билээ. 3-4 секундэд гранат дэлбэрэх ёстой байсан юм. Мөн 1986 онд нэгэн ахлагч шидэх гэж байсан гранатаа алдаж олон хүний амь нас сүйтгэх аюул учруулж байсан. Орчин үед нийгэм ард иргэдэд нэлээн ач тустай, нийгмийг хамарсан эмх замбараагүй байдлыг зохицуулахад аминд халгүй сум гранат чухал үүрэгтэй. Саяхан Монгол Улсад зохиогдсон “Аминд халгүй зэвсэг” сэдэвт олон улсын сургалт семинарт энэ сэдвээр намайг илтгэл тавьж хэлэлцүүлэхэд гадаадын зочид их сонирхож байсан.

-Тэгвэл нийгэмд, хүн ардад ямар ач тустай вэ?

-Улсын захиалгатай цэргийн зориулалттай дарь үйлдвэрлэх технологи боловсруулах төслийн судалгааны ажилд оролцсон Зэвсэгт хүчний 256 дугаар ангийн зэвсгийн албаны даргын туслах, БХИС-ийнмагистрант, ахлах дэслэгч Э.Эрдэнэ-Очир судалгааны ажлаа үргэлжлүүлэн хар дарины үйлдвэр байгуулах бэлтгэл ажлаа хангаж байна. Хар дарийг цэргийн зориулалттай хэрэглэхээс гадна ард иргэд ядарсан малыг тэнхрүүлэх адуу, үхрийн ханиад эмчлэх, хүний бие дээр гарсан түүхий, яр шархыг эдгээх, нохой хээлтүүлгээс урьдчилан сэргийлэх зэргээр хэрэглэж ирсэн. Гэвч энэ нь эрдэм шинжилгээ судалгааны аргаар батлагдаагүй, ардын уламжлалт эмчилгээний арга тул болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Мөн ахлах дэслэгч Э.Эрдэнэ-Очир нь ёслолын буудлагын хэрэгсэл, олон өнгийн пуужин үйлдвэрлэх, пиротехникийн бодис гарган авах судалгааны ажлаа амжилттай хийж байна.

-Батлан хамгаалах яам, Зэвсэгт хүчний жанжин штабаас таныг хэрхэн дэмжиж байна?

-Маш сайн дэмждэг. Улс орныхоо батлан хамгаалах чадавхийг дээшлүүлэхэд олон талт арга хэмжээ авахаас гадна дотоод нөөц бололцоондоо тулгуурлан шинжлэх ухаан технологи, инновацийг хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарч ажилласны үр дүнд дарь тэсрэх бодис, сум гранат үйлдвэрлэх технологи боловсруулах төсөл хэрэгжүүлж байна.

-Монголчуудын зэр зэвсэг, нум сум Чингисийн үед дэлхийд гайхагдаж байсан гэдэг. Түүнээс хойш монгол цэргүүд буу зэвсэг, дарь, сум хийж байсан түүх бий юу?

-Их Монгол Улс байгуулагдахаас өмнө Монголын нутаг дэвсгэр дээр оршин байсан улс гүрнүүд дарь хийдэг байсан. Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын хийсэн дайн байлдаанд дарьт зэвсэг хэрэглэж байсныг гадаадын эрдэмтэн судлаачид түүхэн эх сурвалжуудад үндэслэн тогтоосон. Монголчууд 1220 оноос газрын тостой бортгыг (дарьт сав) гал урвуур (их буу) гэдэг оньсон багажаар хол зайд харвадаг байсан. Энэ нь хот балгасыг эвдэж, хэрмийг цөмлөдөг байв. Мөн Ойрхи Дорнод, дундад Ази, Европт монголчууд дарийг хамгийн анх дэлгэрүүлсэн гэж үздэг. Мөн орчин үеийн шатаагч, утаат, гэрэлтүүлэгч, задран дэлбэрдэг зэрэг олон төрлийн галт хэрэгслийн анхдагч нь монголчууд юм. Монголчуудын зэвсэг галт хэрэгслийн үйлдвэрлэл 1744 онд Зүүн гарын хаант улсын хан Галданцэрэн гүн 50 кг жинтэй, сумтай, мортер (миномот) бууг зохион бүтээж ашиглаж байснаас хойш тасарсан.

-Та энэ салбарт ямар, ямар судалгааны ажлууд хийж байв?

-2006 онд “Монгол орны нөхцөлд галт хэрэгслийн удаан хадгалагдах чадварыг үнэлэх нь“ сэдвээр цэргийн техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалж, 2007 онд БХИС-ийн профессор цол хүртсэн. Үүнээс өмнө “Пуужин артиллерийн зэвсэглэлийн ашиглалтын гарын авлага’’, “Цэргийн зэвсгийн галт хэрэгсэл”, “Дарь, тэсрэх бодисын шинж чанар, үйлдвэрлэл, хэрэглээ”, “Зэвсэглэлийн түүх, орчин үе, хэтийн төлөв” зэрэг 20 гаруй ном, сурах бичиг бичиж хэвлүүлсэн. Монгол орны нөхцөлд дарь, тэсрэх бодис, дарин бүтээгдэхүүн, гар бууны болон ангийн бууны сум, сургуулийн гранат үйлдвэрлэх улсын захиалгатай шинжлэх ухааны төсөл гүйцэтгэж, технологи боловсруулсан нь Монгол Улсад зэвсэг, галт хэрэгслийн үндэсний аж үйлдвэр хөгжих эх суурь болж байна.

-Манай улсад энгийн дарины 20 гаруй үйлдвэр байдаг гэж сонссон. Цэргийн зориулалттай дарь нь энгийн даринаас юугаараа ялгаатай вэ?

-Цэргийн зориулалттай дарь нь тэсрэх бодисын нэг төрөл бөгөөд хүчин чадал баллистик үзүүлэлт, хими физик шинж чанараараа энгийн үйлдвэрлэлийн тэсрэх бодисоос эрс ялгаатай, удаан хугацаагаар хадгалах шаардлагатай байдаг. Тэдгээр 20 гаруй үйлдвэрээс гаргаж авсан тэсрэх бодисыг уул уурхайн тэсэлгээнд голдуу ашиглаж байна. Монгол оронд дарины түүхий эд элбэг байдгаас гадна хүнд аж үйлдвэрийн хаягдал илүүдэл бүтээгдэхүүнийг ашиглах бололцоотой. Жишээлбэл, биодизель түлшний үйлдвэрээс их хэмжээний глицерин хаягдал болон гардаг. Энэ нь нитроглицерин дарины үндсэн түүхий эд болдог. Нитроглицерин дарийг 1888 онд Шведийн эрдэмтэн А.Нобель нээж динамит үйлдвэрлэх болсон. Цэргийн зориулалттай утаагүй дарийг нитратжуулахад хүхрийн хүчил гол үүрэгтэй байдаг. Гэтэл цэвэр зэс боловсруулах үйлдвэрээс хүхрийн хүчил хаягдал илүүдэл бүтээгдэхүүн болон гардаг. Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулж 300000 тонн цэвэр зэс үйлдвэрлэж эхэлбэл нэг сая тонн хүхрийн хүчил хаягдал болон гарах тооцоог уул уурхайн эрдэмтэд хийсэн байгаа юм.

-Таны үйлдвэрлэсэн дарийг кино зураг авалтад ашиглаж байсан уу?

2015 онд урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Найдандоржийн найруулсан “Тэр жилийн тэр нэг өдөр” киноны байлдааны ажиллагаа, буудлага, тэсрэлтийг дуурайлган үзүүлэхэд ашигласан.