Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн хэрх, үе судлал, үе сэргээх төвийн мэс заслын эмч О.Чойдогтой ярилцлаа.

-Сүүлийн үед өвдөг болон түнхний үе солих мэс засал нэлээд хийгдэж байгаа юм байна. Ямар тохиолдолд энэ хагалгааг зайлшгүй хийх шаардлагатай байдаг вэ?

-Хөгшрөлт болон өвчний улмаас хүний өвдөг болон түнхний үе, үений хэвийн бүтэц алдагдаж, эргэшгүй өөрчлөлтөд ордог. Алхахад их өвдөлттэй болно. Ингээд өвдөлт нэмэгдсээр үргэлж өвдөлт намдаах эм хэрэглэдэг болно. Энэ үед өвдөг болон түнхний үеийг хиймэл үеэр солих мэс засал хийх үе шатанд байна гэдгийг энгийнээр ойлгож болно. Ийм зовуурь илэрвэл нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлж зөвлөгөө авах хэрэгтэй.

-Ихэвчлэн хэдэн насны ямар хүмүүст дээрх өвчлөл зонхилж тохиолдож байна вэ?

-Ихэвчлэн өндөр настай эмэгтэй хүмүүс өвдөгний үе солих мэс засал хийлгэж байна. Мөн жингийн илүүдэлтэй хүмүүс байна. Ер нь манай эмнэлгээр үйлчлүүлж, энэ төрлийн мэс засалд орж буй хүмүүсийн 90 гаруй хувь нь эмэгтэйчүүд.

-Дээрх өвчний гол шалтгаан нь юу вэ?

-Нэгдүгээрт биеийн жин. Биеийн жин ихтэй, ясны сийрэгжилттэй бол өвдөг, түнхний яс өвчлөх магадлал өндөр. Манай улсын нийт хүн амын 90 гаруй хувь нь Д витамины дутагдалтай байна. Д витамин бол кальцийг ясанд суулгаж өгөх онцгой үүрэгтэй витамин. Гэтэл кальци уусан байлаа ч Д дутагдалтай бол яс сийрэгжиж олон төрлийн ясны өвчлөлд өртөнө гэсэн үг. Хоёрдугаарт энэ өвчин удамшлын гаралтай байх тохиолдол цөөнгүй бий. Мөн эмэгтэйчүүд хүүхэд төрүүлэхдээ маш их кальци алдаад, эргээд алдсан кальциа нөхөж чадалгүй эрдсийн дутагдалд ордог нь энэ төрлийн өвчин үүсэхэд хүргээд байна. Уг нь өвдөж эхэлмэгц эмчид хандаад, өвчнөө бага дээр нь эмчлүүлбэл хагалгаанд орохгүйгээр анагаах боломжтой. Хиймэл үе нь хоёр, гурван жил болоод сулрал өгч болно. Мөн ясны бат бөх чанар багасах буюу яс их сийрэг, биеийн жин их байвал хүний биед суулгасан хиймэл үе яс руугаа шигдэж суудаг. Ингэснээр өвдөлт зовуурь нэмэгдэж хөдөлгөөн хязгаарлагдана. Суулгасан хиймэл үе хөдөлгөөн ороод ирэхээр дахин сэргээн засах мэс засал хийдэг.

Спортоор хичээллэж байсан хүмүүсийн зөөлөн эдийн гэмтэл, сүрьеэ, спиртний хэт их хэрэглээ, бруцеллёз зэрэг үе гэмтээдэг халдварт өвчин зэргээс их шалтгаална. Хүмүүс үе солих мэс засалд орчихоод энэ үеийг насан туршийн зүйл гэж боддог. Энэ үе маань насан туршийнх биш шүү. Гамтай байлаа гэхэд 10-15 жил болох боломжтой үе байгаа юм.

-Өвдөгний үе солих мэс засал ямар үнэтэй хийгддэг вэ?

-Өвдөгний үе солих мэс засал 1 сая 500 орчим мянган төгрөгөөр хийгдэж байгаа. Үнийн дүнгийн 80 орчим хувь нь даатгалаар, улсаас гараад, үлдэгдлийг нь төлөхөд ийм мөнгө болдог. Харин давтан хагалгаанд ороход үнэ өөр өөр байна.

-Өвдөгний үе өвдөөд, алхаж, гишгэж чадахгүй болсон хойноо хүмүүс эмнэлэгт хандаад, мэс засалд орох болж байна. Хэрхэн яаж урьдчилан сэргийлэх вэ. Мөн ясны сйирэгжилт, өвдөгний үе өвчилсний анхны шинж тэмдэг яаж илэрдэг вэ?

-Шатаар гарахад, дасгал хөдөлгөөн хийхэд хөл өвдөж байвал эмчид хандаж үзүүлээд өвдөгний рентген зургаа авахуулах хэрэгтэй. Өвдөгний үен дээр ирж байгаа ачаалал их болоод ирэхээр хүний хөл майга болоод ясны дотор талын гадаргуу нь их үрэгддэг. Энэ үед тэнхлэгийг нь засчихаар дөрөв, таван жил явах боломжтой. Үүнээс гадна ясны зөөлөрсөн, зөөлөн эдүүдийг өөлж аваад сэргээх мэс засал хийж болно. Хамгийн эцсийн сонголт бол үе солих мэс засал. Гэхдээ манай эмнэлэг мэс заслын ачаалал ихтэй, орны хүрэлцээ муу учраас тэр бүр бүх хагалгааг хийгээд байж амжихгүй байна. Одоогийн байдлаар гэхэд л долоодугаар сар хүртэл мэс заслын хүлээлттэй байгаа.

-Өвдөгний үе солих мэс засалд орсны дараа хөлөнд зовиур байх уу, хэр хугацааны дараа хөл дээрээ явах боломжтой болох вэ?

-Манайд ирж үйлчлүүлж буй хүмүүсийн 90-ээд хувь нь мэс засалд орсны маргаашнаас нь алхчихдаг. Орчин үед эмч нарын судалгаа, арга барил чадавхжаад мэс заслын дараа өвдөлтгүй байлгахыг эрхэмлэдэг болсон.

-Настай хүмүүс хөл өвдөхөд наалт наагаад, тос түрхээд яваад байдаг. Энэ нь эмчилгээ болж чадах уу?

-Энэ эмчилгээнүүд бол зөвхөн тухайн үеийн өвдөлтийг намдаадаг. Мөн хүмүүс рашаанд явлаа, уламжлалт эмчилгээ хийлгэх болон нэгэнт өвдөгний үе эргэшгүй өөрчлөлтөд орсон үед зарим эмнэлгүүд өвдөлт намдаах зорилгоор үенд тариа хийж байгаа нь урт хугацаанд үр дүнгүй эмчилгээ юм. Нэгэнт л ясанд өөрчлөлт орсон бол биеийнхээ жинг хасах хэрэгтэй. Биеийн жин их байх тусам л хоёр хөлний ясанд ачаалал өгөөд өвчлөхөд хүргэдэг. Мөн эмчид хандаж, эмчилгээ хийлгэж, эрдсийн дутагдлаа нөхөх хэрэгтэй.

-Энэ өвчнөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ. Эртнээс кальци болон Д витамин, эрдэс амин дэмийн дутагдалтай эсэхээ хянаж байх ёстой юу?

-Эрдсийн дутагдалтай эсэхээ үзэж байх хэрэгтэй. Д витамин дутагдаад ирэхээр хүмүүс таргалдаг, стресс ихтэй, нойрондоо муу болдог. Монгол хүн дөрөвдүгээр сард шорт майктай явбал Д витаминаа нөхөх боломжтой. Өргөрөг уртраг, байгалийн нөхцөлөөс шалтгаалаад Монголд дөрөвдүгээр сард л Д витаминаа нарнаас авах боломжтой гэдэг цогц судалгаа гарчихсан. Өсвөр насны хүүхдийн өвдгөөр янгинахад манайхан өсөж байгаа гэдэг буруу ойлголттой байдаг. Энэ нь Д амин дэм дутагдаж байгаа шинж. Зөвхөн бага насны хүүхдүүдэд өрхийн эмч Д витамин бичиж өгч, тогтмол уулгадаг. Уг нь хүн насан туршаа Д витаминыг урьдчилан сэргийлэх тунгаар уух ёстой юм. Үүнийг хоол хүнснээс авъя гэхээр манайд Д витаминаар баяжуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн гэж байдаггүй. Гэтэл гадныхан энэ мэт витамины хэрэгцээгээ хоол хүнснээсээ авчихдаг. Тэгэхээр хүн болгоны хэрэглэдэг гурил зэрэг бүтээгдэхүүнийг Д амин дэмээр баяжуулчих ёстой юм. Шинжилгээ өгч байж Д, Кальцийг зохих тунгаар тогтмол ууж байх хэрэгтэй.

Г.Одон гэргий Н.Цэрэндуламын хамт. Болгар Барна Хар далайн амралт. 1975 оны VIII сар

Ардын зураач Г.Одонгийн охин Нямаатай ярилцлаа.

-Ардын зураач Г.Одон гуай олон сайхан бүтээлээрээ Монголын ард түмний оюун санаанд хөрөнгө оруулж ирсэн нэрт сэхээтнүүдийн нэг. Уран бүтээлийнх нь талаар яриагаа эхлэх үү?

-Аавын уран бүтээлд хөрөг зураг чухал байр эзэлдэг. Хүний дотоод сэтгэлийн илэрхийлэл болсон нүдийг зурна гэдэг гайхамшигтай зүйл байдаг. Нүдийг нь сайн зурж чадсан бол хаанаас нь ч харсан тэр хөрөг зураг чам руу харна. Миний аав хөрөг зургийг амилуулж чаддаг байсан. Тавиад онд зурсан Д.Ичинхорлоо гуайн эхнэр хувцастай зураг, Л.Цогзолмаа гуайн ид залуугийн зургууд байна. Намайг бол өчнөөн мянга зурсан.

Улс орныхоо нийгмийн хөгжлийг харуулсан сэдэвт зураг их зуржээ. Тэдний нэг бол 2005 онд Монгол Улсын соёлын өвд бүртгэгдсэн таван бүтээлийн нэг болох “Ажлын дараа” зураг юм. Энэ бүтээлээ аав минь дөрвөн жил зурсан гэдэг. Жаран жилийн дараа “Ажлын дараа” зураг өнгөрөгч намар нээлтээ хийсэн “Шүүдэр дундуур” киноны гол сэдэв болж өгсөн нь тэр зургийн үнэ цэнийг харуулжээ гэж бодогддог юм.

Мөн аав сэтгэлийн гүн дэх хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөж амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд түүхийн сэдэвтэй зургууд зурж байлаа. Чингис хаан, Чингисийн дөрвөн хүү, өрлөг жанжнууд, Есөнтөмөр хаан гээд олон бүтээл нь өдгөө Цэргийн музейд хадгалагдаж байна.

-Г.Одон гуай “Ажлын дараа” зургийнхаа талаарх дурсамж тэмдэглэл бичиж үлдээсэн байдаг. Энэ мэт уран бүтээлүүд нь хэрхэн бүтсэн талаар сонирхолтой түүх, дурсамж хуваалцахгүй юу?

-Аавын ажил, уран бүтээлийнхээ талаар тэмдэглэл хөтөлж байсан олон дэвтэр бий. Гэхдээ бүгд уйгаржин монгол бичгээр таталж бичсэн болохоор би тэр бүрийг ойлгож чаддаггүй. Кириллээр бичсэн нэг дэвтэрт нь 1951 онд зураг урлалын газрын дарга Чойдог гуайн даалгавраар Жаргалантын сангийн аж ахуй руу томилогдсон талаар тэмдэглэл байсан. Тэр үед атар эзэмших, нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар зургийн сэдэв амьдрал дээрээс олох гэж явуулж л дээ. Сангийн аж ахуйн амьдралыг бичиж тэмдэглээд, “Сангийн аж ахуйд” уран бүтээлээ туурвисан.

Аавын минь “Ажлын дараа” зураг бол судлагдаж дуусаагүй уран бүтээл шүү дээ. Аав зуны амралтаараа нутагтаа очиж ээждээ өвс, хадлан тэжээлийг нь бэлдэж өгдөг байж. Гар хадуураар нүдээ боогоод ч хадаж чаддаг байсан гэдэг. Нар шингэх үеэр хадлан дээрээ байж байхад нь эмээ аавыг оройн хоолоо ид гэж дуудаад, яваад очиход нь их гоё дүр зураг харагдсан байна. Эмээ ээж газар зууханд тогоо тавьж хоолоо хийчихээд, хөлөө жийгээд сууж байж. Аргалын утаа үнэртээд, өвсөн овоохойныхоо хажууд ширээ тавьсан байгаа нь сэтгэлд нь хадгалагдан үлдэж л дээ. Тэгээд л янз бүрээр зурсаар байгаад “Ажлын дараа” зураг бүтсэн гэдэг. Энэ зургийн голд суугаа өвгөн бол барилгачин Цогоо гуайн аав, цэнхэр хүрэмтэй эмэгтэй бол барималч Дамдимаа эгч гэх мэтээр бүгд эзэнтэй. Энэ зургийн талаар хэний ч мэдэхгүй, аавын ярьсан нэг сонирхолтой зүйлийг ярьчих уу?

-Тэгэлгүй яахав?

-Аав энэ зургаараа төрийн шагнал хүртчихсэн байсан үе. Яагаад ч юм нэг удаа надаас энэ “Ажлын дараа” зураг чамд ямар санагддаг вэ гэж асуулаа. Би ч “Ямар хачин юм асуудаг юм бэ” гэхэд, “Миний охин ер нь зураг хэр ойлгодог юм бэ. Энэ зургийг сайн хараадах даа” гэж байна. Би юуг нь харах юм бэ гэхэд “Гол дүрийн зэмлүүлж байгаа эрэгтэйг сайн хар” гэсэн. Тэгээд аав нь энэ зургийг хоёр санаатай зурсан юм ш дээ. “Ажлын дараа” гэхээр хүмүүс их ажлын дараа амарч байгаа хүмүүс байна гэж боддог. Тэр үед үзэл суртал чанга байсан болохоор уран сайхны зөвлөлд тэгж хэлсэн юм. Нөгөө талаар би зэмлүүлж байгаа нөхрийг ажлын садаа гэдэг утгаар зурсан. Сайн харах юм бол түүний өвөрт лонхтой юм байгаа. Чи харж байна уу” гэсэн юм. “Юу гэнэ ээ” гээд өврийг нь харахад лонхтой юм байж байдаг байгаа. Тухайн үед уран сайхны зөвлөл ч, өнөөдөр ч хүмүүс үүнийг анзаардаггүй нь сонин шүү.

-Аавын тань удам сударт гарын ур дүйтэй, зураг зурдаг хүмүүс байсан уу. Анх уран зурагт хэрхэн, яаж хөл тавьж байсан бол?

-Манай өвөг дээдсийн түүх их өрөвдөлтэй. Аав минь 1925 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд одоогийн Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт төрсөн. Шарайд овгийн буриад хүн шүү дээ. Өвөг дээдэс маань 1917 онд Орост гарсан иргэний дайнаас дүрвэж Монголд орж ирсэн буриадын удам угсаа. Аавын өвөө Жалсан, миний өвөг эцэг Гэлэг нар гарын уртай хүмүүс байсан гэдэг. Жалсан өвөө аавыг уран хүн болно гээд Одон гэдэг нэр хайрласан юм билээ. Тухайн үед хойд хязгаарт их түгшүүртэй, хүмүүс хүүхдүүдээ сургуульд өгөх нь битгий хэл гэрээсээ холхон гаргадаггүй байсан үе. Гэвч эмээ ээж маань холыг харж 1934 онд зэргэлдээх Баяндунгийн сургуульд шар тэргээр хүүгээ хүргэж өгсөн гэсэн. Тэгж аавын маань эрдэм ном сурах, авьяас билэг нь нээгдэх эхлэл тавигдсан юм билээ. Тэгээгүй бол аав минь нутагтаа нэг буриад баавай насыг барах байсан гэдэг. Улмаар 1937 онд аавыг хоёрдугаар ангид байхад Дашбалбар, Баяндун, Баян-Уул сумдын насанд хүрсэн бүх буриад эрчүүдийг баривчилж Дотоод явдлын яамны тогтоолоор буудан алах ялаар шийтгэхэд өвөө маань багтсан байдаг. 1992 онд буриадуудын хувьсгалын эсэргүүний хэргийг цагаатгасан шүү дээ.

Ингээд аав 1938 онд Баяндунгийн сургуулийг дүүргээд, 1939 онд Улаанбаатар хотод Хөдөө аж ахуйн техникумд суралцаж усан техникч мэргэжил эзэмшсэн юм. Сургуулиа төгсөөд мал тариалангийн яаманд мэргэжлээрээ ажиллахын хажуугаар зураг урлалын газрын дарга Д.Чойдог гуайн зураачдын бүлгэмд явдаг байжээ. 1945 онд тус бүлгэмийн зураачдын уран бүтээлээр үзэсгэлэн гаргахад тухайн үеийн ерөнхий сайд Х.Чойбалсан гуай аавын “Шөнийн айл” зургийг таалж зураачтай нь уулзмаар байна гэжээ. Тэр үед аав малын бойн дээр ажиллаж байж. Маршал дуудсан гэдгийг сонсоод ухаан алдах шахсан гэдэг. Тэгээд л айх, гайхах зэрэгцээд очиход маршал “Чи нөгөө алтан гартай хүн байна ш дээ. Чи бас зураг зурдаг юм уу” гээд таньсан гэнэ лээ.

Г.Одон 1960-аад он

-Тийм. Урьд жил нь Их тэнгэрийн аманд аав Мал тариалангийн яамны Содномцэрэн гэдэг анхны усан техникчийн хамт намаг хатаах ажил хийсэн юм билээ. Тэр жил хур бороо элбэг, их тэнгэрийн ам битүү намагтай Маршалын гэрт тулаад ирсэн байж л дээ. Тэгээд л Маршал усан техникч нарт намаг хатаах даалгавар өгсөн байна. Намгийг яаж хатаасан талаар ааваас асуухад “Галын үнс хутгадаг төмрөөр тэр хавийн газрыг хатгаад яваад байсан. Тэгж яваад усны судал олсон юм. Хар ухаанаар хэлэхэд тэр төмрөөрөө усны голдирлыг өөрчилсөн” гэсэн юм. Ингээд нэг сар болоход намаг хатсан байна. Чойбалсан дарга “Ингэж намаг хатааж болдог байх нь ээ. Та нар чинь ёстой үнэтэй мэргэжилтэй, алтан гартай хүмүүс байна. Нэр чинь хэн билээ?” гэсэн гэдэг.

-Тэгээд юу болсон бэ?

-Маршал Чойбалсан зураг урлалын газрын дарга Чойдог гуайд “Энэ хүүхдийг Москва руу сургуульд явуул” гэж хэлсэн гэнэ лээ. Аав 1945 оны есдүгээр сард Н.Чүлтэм гуайн хамт Суриковын нэрэмжит уран зургийн ангид очиж суралцсан байна. Ингээд 1951 онд Монгол Улсад сонгодог уран зургийг нэвтрүүлэх анхны мэргэжилтнүүд болж төгсч ирсэн. Төгсч ирээд л Зураг урлалын сургууль, Багшийн дээд сургуулиудад багшилж, нэг насаа Монголын уран зургийн мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх ажилд зориулсан. Аавыг хүмүүс зураач, багш гэдгээр нь илүү мэддэг. Гэхдээ аав минь төрийн албанд алба хашиж байсныг тэр бүр мэддэггүй. Би аавынхаа амьдрал, уран бүтээлийн талаар ном бичих ажилдаа орчихоод байгаа.

-Төрийн албанд ажиллаж байсан гэхээр ямар ажил эрхэлж байсан юм бол. Тэр талаар нь намтар түүхэнд нь тодорхой зүйл байдаггүй байх аа?

-Аав 1973 оны нэгдүгээр сарын 6-наас эхлээд Соёлын яамны дүрслэх урлагийн тасагт дүрслэх урлагийн бодлого тодорхойлох ажлыг хийж эхэлсэн байдаг. 1980 он хүртэл. Тэр үед Соёлын яамны орлогч сайдаар С.Лувсанвандан гуай ажиллаж байжээ. Түүхийн хуудсыг сөхөөд үзэхээр аавыг ажиллаж байсан энэ цаг үед соёлын өвийг сэргээх ажил эхэлсэн байдаг. Энэ ажлын хүрээнд Дорнод аймгийн Халхын голд байдаг Тогтохтөр вангийн бүтээсэн хэвтээ Майдар бурхныг ард түмний хамгаалалтад авсан байна. Мөн энэ хугацаанд Урлаг судлалын хүрээлэнг байгуулахад аав хувь нэмрээ оруулж явсан байгаа юм. Тийм болохоор энэ ажлыг нь аавын тухай номонд нэг бүлэг болгож оруулахаар төлөвлөж байгаа. Мөн Баянзүрх дүүргээс сонгогдож, найман жил депутатаар ажиллаж байснаас гадна, цэргийн түүхийн музей байгуулах ажилд гар бие оролцож явсан гэдэг.

-Аав ээж хоёр тань хэрхэн танилцаж байв. Гэр бүлийнхээ талаар дурсамж хуваалцаач?

-Манай ээж эмнэлэгт насаараа асрагч, сувилагч хийсэн хүн. Аавын амьдардаг газар, ээжийн ажлын газар ойрхон байсан болохоор танилцаж дотноссон гэдэг. Бид эцэг эхээс тавуулаа байсан. Би хоёр ах, хоёр эрэгтэй дүүтэй айлын ганц охин болохоор аавдаа их эрх байжээ. Цагийн эрхээр бүгд цуваад явчихдаг юм байна. Одоо ах, дүү бид гурав л байна даа. Миний ах О.Нямдаваа аавын авьяасыг өвөлж киноны зураач болсон. Талийгаач дүү Гандаваа минь мөн л зураач, бурхан бүтээдэг хүн байсан. Даанч 37-ны жил дээрээ бурхан болсон. Харин дүүгийн маань охин Японд хувцасны загвар зохион бүтээдэг.

Ээж бид хэд аавын ар талын ажлыг хариуцна. Зургийн раман дээр зотон даавуу татаж, маш нарийн хадаасаар үрчийлгэхгүй хадах, модны цавуу, цагаан будаг түрхэх ажлыг хариуцаж хийнэ. Аавын бийр арчдаг даавууг удаан жил хэрэглэсэн зөөлөн даавуугаар хийнэ. Орны даавууг дахин дахин угааж, индүүдэж зөөлрүүлээд гоё хэлбэртэй хайчилж, дунд нь нүх гаргадаг байлаа. Энэ бидний хувьд их нандин зүйл байсан.

-Аавтайгаа өнгөрүүлсэн хамгийн сайхан дурсамж гэвэл?

-Монголын зураачид 1962 оноос Хүрхрээгийн аманд зусланд гардаг болсон. Тэр үед би зургаан настай байж. Тэнд олон сайхан дурсамж үлдсэн. Гомбосүрэн ахынх, Чүлтэм, Амгалан, Сэнгэцохио гуайнх гээд л бүгд зусланд гарна. Нэг айл нь мах чанавал бүгд очно. Нэг гэр бүл шиг дотно байсан. Аав минь судалбар зураг их хийнэ. Одоо гэрт аавын хувийн архивт 1500 шахам судалбар зураг байна. Би чинь найман нас хүрчихээд аавдаа үүрүүлээд уул хадаар явдаг байсан. Намайг ганц охин гээд их эрхлүүлнэ. Гэхдээ юмны наад цаадахыг ойлгуулж хэлнэ. Тэр жил зусланд гарахад би ихэд хөөрч уулын бэл рүү очоод баглаа цэцэг түүгээд ирсэн юм. Аав тэгэхэд ямар гоё цэцэг вэ, даанч ээж аав нь уйлж байгааа даа, миний охин. Чи хар даа гэж хэлсэн. Тэгээд нээрээ харсан чинь цэцгийн дэлбээн дээр шүүдрийн дусал дусчихсан байгааг хараад балчир ухаандаа уйлж байна гэж ойлгосон. Яагаад уйлж байгаа юм бэ гэж асуухад “Гуравхан сар амьдардаг цэцгийг тасалчихсан болохоор уйлж байна” гэсэн. Би их хачин болоод “Буцаагаад аваачаад тавьчих уу” гэхэд “Одоо нэгэнт тасалчихсан юм чинь усанд хийчих, хэд хоног амьдрах л байх. Ахиж битгий таслаарай” гэж хэлсэн. Би түүнээс хойш ахиж цэцэг таслаагүй. Цэцгэн дээр ч гишгэдэггүй. Аав бас цэцэгнээс “Чи яагаад ийм хөөрхөн байгаа юм бэ” гээд л “Би богинохон настай болохоор ийм хөөрхөн байдаг юм” гэж цэцэг хэлж байна гэх мэтээр аливаа зүйлийг надад амьдчилж хэлж өгдөг байсан.

-Аавынхаа амьдрал, уран бүтээлийг ном болгох ажилд нь амжилт хүсье?

-Баярлалаа. Бид 2015 онд аавынхаа төрсөн нутаг Дашбалбар сумын 90 жилийн ойгоор гэр музей байгуулсан. Тэнд 250 гаруй зураг, өмсч эдэлж явсан бүх зүйл нь байдаг юм. Тэр жил сумаас санаачилж гэр музейг хотод гаргахаар болж, Бест галлерэйд гаргасан. Хоёрдугаар сарын 2-7-ны ажлын таван өдөр үзүүлсэн. Би дотроо аавыг маань хүмүүс мартсан байх, үзэсгэлэнгийн нээлтэд олон хүн ирэхгүй биз гэж бодоод 50 урилга тараачихаад байж байлаа. Гэтэл маш олон хүн ирж ажлын таван өдөр манай үзэсгэлэн битүү хүнтэй байсан. Эндээс би нэг л зүйлийг ойлгосон. Өнөөгийн нийгэмд уран зургийн маш олон урсгал бий болсон ч реалист сонгодог уран зургийг, аавыг минь битүүхэн үгүйлж явдаг хүмүүс байдгийг мэдэрсэн. Тийм болохоор аавынхаа тухай ном бүтээхийг зорьсон. Энэ жилдээ багтаад гараас гаргачих болов уу гэж бодож байна.

Монгол Улсын Ардын багш, гавьяат дасгалжуулагч, Зууны манлай шүүгч, “Алтан шүгэл”ийн эзэн Адуучийн Басхүүтэй ярилцлаа.

-2016 оны Риогийн олимпод Монголын тамирчид дэндүү үхээнц, арай ч дээ гэмээр оролцсон. Хоёр алтан медаль, мөнгө, хүрэл нийлсэн тав зургаан медаль авах бүрэн боломжтой гэж хэн хүнгүй ярьж, бүгд л хөөрцөглөж байв. Ялангуяа, чөлөөт, жүдогийнхонд ихээхэн найдлага тавьж байсан. гэвч сумъяагийн мөнгөн медалийг эс тооцвол ганзага хоосон ирсэн. Яагаад ийм байдалд хүрэв гэдгийг танаас асуумаар байна. Та олимпоос хойш бараг л ам нээсэнгүй?

-Тийм ээ, би олимпоос хойш дуугараагүй байгаа. Одоо бол дуугарах цаг нь болсон гэж бодож байна. Риогийн олимпод манай баг тамирчдыг өндөр амжилт үзүүлнэ гэж Монголын төр, ард түмэн хүлээж байсан. Тэр бүх итгэл найдвар талаар болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Та бүхнээс их зүйл хүлээж байгаа шүү. Халаасандаа байгаа сүүлчийн мөнгөө та бүхэнд зориулж гаргаж өгч байна. Хоёр дахин илүү амжилт гаргаарай, олимпийн алтан медалийг авчрах ёстой” гэж баг тамирчдаа үдэхдээ захиж хэлсэн. Сүүлд М.Билэгтээс аваад Их хурлын гишүүд ч чуулганы танхимд айхтар үг хэлж байна лээ.

“Риогийн олимпод Монголын тамирчид ерэн оных руугаа эргээд ухарлаа” гэж хатуу мэдэгдсэн. “Сумын спартакиадад оролцох гэж байгаа юм шиг олимпод бэлдсэн нь харамсалтай” гэж танай сонин бичсэн. Энэ бүхний үр дүнг одоо бид хэлэлцэх ёстой. 2012-2015 оны хооронд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч байсны хувьд, Риогийн олимпод оролцох баг тамирчдыг олимпийн мөчлөгийн эхнээс удирдсаны хувьд учир байдлыг тайлбарлая. Миний бие 2012 оны Лондонгийн олимпийн дараа Монгол Улсын үндэсний шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагчаар томилогдсон. 2008 онд төрсөн олимпийн хоёр аваргаа бид дараагийн Лондонгийн олимпод алдсан, өмнөх амжилтаасаа ухарсан байв. “Бид гаргасан амжилтаа алдаад байна. Дахиад олимпийн аваргатай болохын тулд та ажиллах хэрэгтэй байна” гэж тухайн үеийн Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны харьяа Спортын бэлтгэлийн төвийн дарга Б.Наранбаатар шавь минь надад итгэл хүлээлгэсэн юм.

Мөн шинжлэх ухааны доктор Г.Лхагвасүрэн “Улсын шигшээ багийн голдрил алдагдсан шүү. Чи үүнийг хийх цаг нь болсон. Чамд бүх боломж нь байна. онолын талаасаа ч, практик талаасаа ч…” гэж зөвлөсөн. Ингээд би үндэсний шигшээ багийн дасгалжуулагчдын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх зорилго тавьж, онол арга зүйн хичээл зааснаар ажлаа эхэлсэн. Монголын спортын байгууллагын сор болсон шинжлэх ухааны эрдэмтдийг урьж сургалт семинар явуулсан. Гадны нэртэй эрдэмтдийг ч урьсан байгаа. Тавь гаруй жил хийгдээгүй сургалт, дасгалжуулалтын олимпийн циклийн төлөвлөлтийг багш нартайгаа боловсруулж хэрэгжүүлсэн. Олон улсын жишигт нийцүүлж хийхийг эрмэлзэж ажилласан. Гэвч олимпоос нэг жилийн өмнө энэ ажлыг маань таслан зогсоосон. Үндсэндээ намайг ажлаас минь чөлөөлсөн. Яамны дарга даамал хэн нэгнийг өөрчилж болно. Гэхдээ сургалт дасгалжуулалтын ажил гэдэг хэн дуртай нь ирээд хийчихдэг юм биш л дээ. Зөвхөн Басхүү гэж ганц хүнийг нухчин дарахын тулд Монгол Улсын эрх ашгийг умартсан. Хүн төрөлхтний их баяр олимпийн дэвжээнд эх орныхоо нэрийг өндөрт мандуулахаас илүүтэйгээр Басхүүг гарт нь орсон ажлаас нь салгаж, нэр бүхий нөхөд атаа жөтөө, өш хонзонгоо авах нь ашигтай юм байна гэдгийг нүдээр үзэж, биеэр амссан.

-Үндэсний шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагчаас таныг мулталж, сургалт онол зүйн аргыг удирдлагагүй болгосноор Монголын баг тамирчид Риогийн олимпод ийм арчаагүй байдалтай оролцлоо гэж та хэлээд байна. Танаас өөр хүн энэ ажлыг чинь үргэлжлүүлээд явж болоогүй юм уу. Ер нь яагаад таныг олимпийн өмнөхөн ажлаас чөлөөлсөн юм бол?

-Сургалт дасгалжуулалтын ажил гэдэг хэн дуртай нь хийчихдэг юм биш гэж би дээр хэлсэн. Тэр бол үйлдвэрлэл юм. Бүтээгдэхүүн нь тамирчин. Тэгэхээр бүтээгдэхүүнийг маш нарийн сайн боловсруулж, дэлхийн зах зээл буюу олимпийн дэвжээнд борлогдохыг нь харна. Үндсэндээ бүтээгдэхүүнийг дээд зэргийн шаардлагад нийцүүлсэн, брэнд болгох хэрэгтэй. Ийм л нарийн төлөвлөгөөг спортын төрөл бүр дээр боловсруулж, спортын шинжлэх ухааныг цогцоор авч үзэж байж, тэр бүгдийг нэг дор зангидаж байж бид ажлаа явуулж байлаа. Түүний үр дүн ч гарсан. 2013 оны дэлхийн аваргад манай жүдо, чөлөөтийн баг тамирчид ямар амжилт гаргасныг хүн бүр мэдэж байгаа. Жүдогоор М.Уранцэцэг алт, Д.Амартүвшин мөнгөн медаль авсан. Чөлөөтийн эмэгтэй баг таван медаль авч, багаараа хоёрт орсон. Өмнөх олимпийн дөрвөн жилийн циклд 30 дугаар байр хүртэл ухарч элгээрээ хэвтээд байсан чөлөөтийн эрэгтэй баг багаараа наймд орж, Г.Мандахнаран медаль авсан. Дараа жил нь буюу 2014 онд Риогийн олимпийн өнгийг тодорхойлох Азийн спортын наадамд манай баг тамирчид таван алтан медаль хүртсэн. Нийтдээ 12 медаль хүртсэн. Энэ бол түүхэн амжилт. Шигшээгийн дасгалуулагчидтайгаа хамтарч хийж буй бидний ажил зөв голдрилдоо орж эхэлснийг Азийн наадмын түүхэн амжилт харуулсан. Үнэхээр багш нар, маань хөдөлгөөнд орж эхэлсэн. 2015 онд дөчин жилийн өмнөх амжилтаа чөлөөтийн эрэгтэй багийн тамирчид давтаж, багаараа дөрөвдүгээр байрт шалгарсан. Ингэж чөлөөтийн улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч Ц.Цогтбаяр, дасгалжуулагч О.Пүрэвбаатар, Б.Баяраа, Л.Энхбаяр нарын удирдсан баг гурван медаль хүртэж бахдам амжилт гаргасан. Атаа жөтөө дагуулдаг спортын байгууллагыг цэл залуухан дарга Б.Наранбаатар тун чадварлаг удирдаж богино хугацаанд амжилт гаргасныг хэлэх ёстой.

-Үр дүн нь гарчээ. Гэхдээ хамгийн том үзүүлэлт болох олимпод манай тамирчид өрсөлдөгч бөхийнхөө гарыг ч нугалж чадалгүй унаж байсан нь үнэн биз дээ. Ингэхэд таныг яагаад ажлаас чөлөөлөв гэдгийг сонирхоод байна л даа?

-Олимпод улс орнууд нэгдсэн бодлоготой, баг тамирчдаа нэгдсэн удирдлагаар хангаж, зохион байгуулалттайгаар бэлддэг. Жүдо, чөлөөт, буудлагынхан мэдээж дор бүрнээ мэргэжлийнхээ бэлтгэл сургуулилтыг хийх нь ойлгомжтой. Харин онол арга зүйн талаас нь өөр өнцгөөс харж, алдаа дутагдлыг нь хэлж, засч залруулж явах учиртай. Энэ гол холбоос Риогийн олимпод алдагдсаныг би хэлээд байна. Үүнийг би гэнэт ухаан орсон юм шиг өнөөдөр хэлж байгаа юм биш. Хэн ч ингэж хэлж, айхтар шүүмжилж болно. Риогийн олимпод спортын төрөл бүр дээр тус тусад нь бэлдэж боловсруулсан олимпийн циклийн төлөвлөлтөө харахаар надад үнэндээ харамсах сэтгэгдэл төрдөг. Гол зангилааг удирдаж байсан таныг явчихаар бид дур дураараа л явсан. Таны шаарддаг, шахдаг, харамгүй юм хэлж өгдөг хүн байхгүй болсон гэж жүдогийн О.Балжинням, чөлөөтийн Ц.Цогтбаяр, буудлагын Л.Ундралбат, боксын Д.Батсүрэн гээд ахлах дасгалжуулагчид хэлж байв.Тэд намайг ажлаас чөлөөлөгдсөний дараа аргаа барахдаа тухайн үеийн Эрүүл мэнд, спортын сайд байсан Г.Шийлэгдамбад өргөх бичиг барьсан. Спортын төвийн дарга болсон Бат-Эрдэнэ гэж хүн намайг ажлаас чөлөөлснийхөө хоёр хоногийн дараа, “За би буруу юм хийжээ, энэ хүнийг ажилд нь буцаан томилох нь зөв юм байна” гээд томилох гэтэл өглөө нь шууд болиулсан байдаг.

-Хэн болиулсан байх уу. Нэр устай нь хэлчихэж болно биз дээ?

-Чөлөөт бөхийн холбоог удирдаж байсан Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар хоёр болиулсан юм билээ. Миний бие их спортдоо эргэж ирээд элгээрээ хэвтэж байсан чөлөөтийн эрэгтэй багийн амжилтыг дахин сэргээсэн. Түүхэн амжилтад нь хүргэсэн. Үүний төлөө худлаа ч гэсэн надад “Баярлалаа” гээд хэлчихэж болно доо. Гэтэл энэ хүн яах аргагүй ажиллаад байна, татаж унагая гээд зүтгэсэн нь харамсмаар. Ийм байж болох уу, ийм төрийн түшээ гэж байх уу. Сумъяабазар энэ хэд надад дургүй байж болно. Цаана нь Монгол Улсын нэр хүнд гэж юугаар ч хэмжишгүй зүйл бий юмсан. Шийлэгдамба сайд хэрэгт орооцолдохынхоо урд өдөр Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт “Басхүү дасгалжуулагчийг ажилд нь буцааж тавина. Олимп хаяанд ирлээ. Гол судсыг нь атгаж байсан хүнийг бид явуулсан нь алдаа болжээ” гэж хэлсэн байна лээ. Сүүлд би сонссон. Даанч тэр орой Шийлэгдамба хэрэгт орооцолдсон. 2016 оны тавдугаар сарын сүүлчээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг спортын ордонд ирж олимпийн бэлтгэл ажилтай танилцаж байхдаа Эрүүл мэнд, спортын сайд С.Ламбаа, Спортын хөгжлийн төвийн захирал Д.Жаргалсайхан нарт үүрэг болгосон. “Ерөнхий дасгалжуулагчийн асуудлыг шийд” гэсэн. Тэгэхэд шийдсэн бол үлдсэн хугацаанд нь би зангидчих бүрэн боломж байсан.

Ерөнхий сайд нь үүрэг өгчихсөн байхад Дагваа, Сумъяа хоёрын үгэнд ороод хулчийж суудаг ийм арчаагүй төрийн сайдтай байгаад яахав дээ гэж эрхгүй бодогдсон. Өмнө нь би С.Ламбаа сайдад “Миний гадаад явах, олимп үзэх хор арилчихсан. Мөн алдар цол хүртэх гэсэн хор ч арилсан. Ардын багшийг нь, гавьяат дасгалжуулагчийг нь авлаа, надад өөр зүйл хэрэггүй. Харин Риогийн олимпоос хоёр олимпийн аварга төрүүлнэ, 5-6 медальавна” гээд өнөө нарийн нягт төлөвлөгөөгөө үзүүлсэн. Тэгэхэд нэг айхтар том харснаа “Та үнэхээр мундаг, цогц төлөвлөлт гаргажээ” гэсэн. “2013-2015 оны улсын шигшээ багийн тогтвортой амжилтын эцсийн үр дүн Риод гарах ёстой. Монголын ард түмний хүсэн хүлээгээд байгаа энэ үр дүнг нь би гаргаад өгье. Танд хэрэгтэй, эх оронд минь хэрэгтэй” гэж дахин дахин хэлсэн, ойлгуулсан. Тэр бол 2016 оны гуравдугаар сард болсон явдал. Салбарын сайд нь ойлгосон хэрнээ, түүнийг хэрэгжүүлэхийг, олимпийн дэвжээнд Монголын тамирчид гялалзсан амжилт гаргахыг үнэндээ хүсээгүй нь гайхалтай. Уул нь Ламбаа сайд эхэлсэн ажлынхаа эцсийн үр дүнг үзье гэж хэлдэг хүн л дээ. Ингэж салбар хариуцсан сайд нь, спортын хөгжлийн төвийн захирал нь эх орноо бодоогүй. Риогийн олимпод ийм байдалтай оролцсон нь баг тамирчдаа нэгдсэн бодлогоор хангаж чадаагүй эрх мэдэлтнүүдийн арчаагүй байдлын үр дүн гэж би шууд хэлнэ. Түүнээс биш багш, дасгалжуулагч нар үнэндээ “бор зүрх”-ээрээ л зүтгэсэн. Тэдэнд буруу байхгүй.

-Монголын чөлөөт бөхийн холбоо, дэлхийн бөхийн холбоо руу бичиг явуулж таныг олимпийн зэрэглэл бууруулж, Лондонгийн олимпийн шүүгчээс хасуулж байсан. Бусад улс орнууд олимпийн зэрэглэлийн шүүгчтэй болох гэж зүтгэдэг бол манайх эсрэгээрээ таныг болиулах гэж дайрсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Тухайн үед та бас л тодорхой тайлбар өгөөгүй санагдана?

-Хувь хүнд өөрт нь ирүүлдэггүй нууцын зэрэглэлтэй материалыг дэлхийн бөхийн холбоо надад явуулж байсан. Намайг хасуулах тухай бичгийг шүү дээ. Манайхан олон улсын бөхийн холбоонд “Наад хүнийхээ зэргийг бууруулаад өгөөчээ” гэж явуулсан байдаг. Дэлхийн бөхийн холбоо гурван удаа “Болохгүй ээ” гэсэн хариу өгсөн байгаа юм. Тэгээд бүр сүүлдээ цөхрөнгөө бараад “Наад Адуучийн Басхүү гэдэг хүн чинь монгол хүн мөн үү” гэсэнтэй адил зүйл асуусан байдаг. Тодруулбал, “Басхүү Монголын шүүгч хэвээрээ юу гэдгийг та нар нотолж чадах уу. Үгүй гэх юм бол одоо яая гэхэв дээ” хэмээн асуусан байна. Түүний хариуг одоо хэр нь өгөөгүй байна. Дэлхийн бөхийн холбоонд явуулсан бичгийг үзсэн хүн “Басхүү минь чи яаж тэвчиж болоод байна” гэж асуудаг. Хэрвээ гучин долоон он байсан бол намайг шууд буудан хороох юм байна л даа. Гэхдээ намайг амьд мэнд байхад, миний ухамсарт амьдралаа зориулж ирсэн Монголын чөлөөт бөхийн холбоо, эх орныхоо нэр төрийг өндөрт өргөх гол үзүүлэлт болсон олимпийн зэрэглэлийг минь бууруулж өгөхийг хүссэн энэ үйлдлийг нүдээр үзсэн минь надад буудуулснаас хүнд, хэцүү туссан. Хэрвээ дэлхийн бөхийн холбоо тэрхүү бичгийг над руу явуулаагүй бол би амьдаараа хад мөргөх байсан. Учир нь чөлөөт бөхийн холбооныхон үнэнээ надад хэлэхгүй. Намайг ярихаар худлаа ярьж байна гээд хүлээж авахгүй, ийм л байх байсан. Би дэлхийн бөхийн холбооны тэргүүнээс “Ноён ерөнхийлөгч өө, та худлаа хэлээд байна уу, Монголын чөлөөт бөхийн холбооныхон худлаа хэлээд байна уу. Манайхан болохоор тийм бичиг явуулаагүй, бид таныг оролдоогүй” гээд байх юм гэж арга ядахдаа асуусан. Өөдөөс “Монголын чөлөөт бөхийн холбоо чинь галзуурчээ” гэж орилж чарлаад,над руу тэр бичгийг явуулсан. “Гацуурт”-ын Чинбат холбооны ерөнхийлөгч байх үед түүний гарын үсэг зурагдсан байдаг. Би Чинбатаас асуусан, аргагүйн эрхэнд би зурсан гэж хэлсэн. Чинбатыг шахаж шаардсан хүмүүс нь Д.Сумъяабазар, гавьяат тамирчин Буяндэлгэрийн Болд нар юм билээ. Энэ бол аймшигтай хэлмэгдүүлэлт. Энэ хэлмэгдүүлэлт надаар дуусаагүй. Миний дүү А.Баасанхүү дээр бас давтагдсан.

-Яаж тэр билээ?

-Миний дүү олон улсын шилэгдмэл шүүгч байсан. Дараа нь олон улсын нэгдүгээр зэрэглэлийн шүүгч болсон. Гэвч энэ бүхнээс дүүг минь ямар ч тайлбаргүйгээр, нууцаар хасуулсан нь аймшигтай. Одоо дүү маань гэртээ сууж байна. Ингэж ах дүүгээр нь хэлмэгдүүлж байна. Тэр ч бүү хэл талийгаач болсон дүүг минь хүртэл оролдон ясыг нь өндөлзүүлж, түүхэн амжилтыг нь баллуурдсан нь аймшигтай. Тодруулбал, миний дүү, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, улсын начин А.Баатархүүгийн амжилтыг үгүй болгосон.

Чөлөөт бөхийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга О.Баянмөнх чөлөөт бөхийн тавин жилийн ойн ном хийнэ гээд надаас ирж зурагнууд авсан. Надтай огт харилцдаггүй хүн чинь гэнэт хэрэг болохоор гэрт минь хүрээд ирсэн. Тавин жилийн ой юм даа гээд чөлөөт бөхдөө хайртай хувьд би тусалж 66 зургийг скайнердуулж хувилаад тус бүрт нь тайлбар бичээд файлаар өгсөн. Тухайн үед би ажилгүй, гудманд хөөгдөөд гарчихсан ч тэр бүгдэд мөнгө зарж, сэтгэл гаргаж Баянмөнхөд өгтөл тавин жилийн түүхэн номдоо миний дүү Баатархүүгийн зургийг ганцааранг нь оруулалгүй үлдээсэн байсан. 1979 онд Монголд болсон залуучуудын дэлхийн аваргад миний дүү Монголын ард түмний зүрхийг буцалтал баярлуулж байсан. Ганцаараа алтан медаль хүртэж дэлхийн залуучуудын аварга болсон. Хуучин ЗХУ-ын 22 орон орсон агуу тэмцээнд Баатархүү маань мөн л ганцаараа мөнгөн медаль хүртэж байсан. Гэтэл энэхүү түүхэн амжилтуудыг нь ялангуяа дэлхийн залуучуудын аварга болсныг 50 жилийнхээ түүхэн номонд оруулаагүй шууд хассан. Баатархүүгийн дараа, сүүлд хоёр хүн залуучуудын дэлхийн аварга болсон байдаг. Тэр хоёрыг нэртэй устай, зурагтай хөрөгтэй нь оруулаад, тэр ч бүү хэл, мөнгө, хүрэл медаль авсан тамирчдыг нь хүртэл оруулсан байгаа юм. Ганцхан миний дүүг л хассан. Үүнийг хараад би голоо тасартал гомдож байлаа. Энэ бол үнэндээ эмгэнэл, Баянмөнхийн хийсэн хамгийн аймшигтай яргалал юм.

-Чөлөөт бөхийн холбооныхон, нэр бүхий нөхдүүд яагаад таныг ингэж өстөн дайсан мэт боддог юм бэ. Дэлхийн тавцанд дэндүү их нэр хүндтэй, Дэлхийн бөхийн холбооны “Алдарын танхим”-д өргөмжлөгдсөн ганц хүн болохоор атаархаж үхэх гээд байдаг хэрэг үү. Эсвэл та тэдний зэвүү, дургүйг нь хүргээд байдаг юм уу, ойлгохгүй байна?

-Миний нутгийн ах, Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар надад хэлж билээ. Үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн Д.Данзан тэргүүтэй нөхөд миний тухай яг энэ сэдвээр ярилцаж байлаа л даа. Тэгэхэд Мягмар заан “Чамайг энэ холбоо үнэндээ баллаж дууслаа. Чи бусдаас дэндүү хол илүү ажиллаад, бусдаас илүү гараад байх юм. Тэр чинь л алдаа болоод гай болж байна” гэсэн. Олимпийн зэрэглэлийн шүүгчээс хасуулсан хэлмэгдүүлэлт, энэ бүх асуудлыг би удахгүй баримттайгаар дэлгэнэ. Би тэгж бусдад дарлуулаад, дуугүй сууж чадахгүй. Багагүй хугацаанд бие сэтгэлээ уруулж, хүн л юм болохоор тарчиллаа. Монголын чөлөөт бөхийн спортын төлөө бага балчраасаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгээд өнөөдөр ийм байдалд орлоо. Одоо болсон, юманд хэмжээ гэж бий. Хүний жаргалд ч зовлонд ч хэмжээ байдаг. Гэхдээ би нэг ч хүнийг гүтгэхгүй. Бүх зүйлийг баримт нотолгоотой хэлнэ. Миний энэхүү үйлдэл дараа дараагийн үед хэрэгтэй. Өнөөдөр аргаа барахдаа зарим хүмүүс өөрийгөө шатаана гэж хүртэл хэлж байна. Аминдаа хайргүйдээ биш. Тийм л аргагүй байдалд чөлөөт бөхийн холбоо, нэр бүхий нөхөд хүргэж байна.

-Таныг ингэж айхтар зуух, тэгтлээ үзэн ядах зүйл яагаад Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар хоёрт байдаг юм бол. Тэд Монгол төрийн түшээ, ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүмүүс. Үүнд бас хариулт өгөөч?

-Д.Сумъяабазар сонинд өгсөн ярилцлагадаа “1990 онд байгуулагдсан Залуучуудын улсын шигшээ багт орсноороо миний бөх болох замнал эхэлж, суурь тавигдсан” гэж хэлсэн байна лээ. Тэгж ярихдаа залуучуудын улсын шигшээ багийг байгуулсан хүн нь намайг гэж мань эр бодоогүй байх л даа. Залуучуудын шигшээ багийн тамирчид анх удаагаа цалинтай болж байсан. “Бөхийн ирээдүйг ингэж бэлдэхгүй бол болдоггүй юм” гэж тэр үеийн олимпийн хороог удирдаж байсан С.Болд даргаас аваад олон хүнтэй уулзаж, хөөцөлдөж байж энэ шигшээг миний бие байгуулж байсан түүхтэй. Дасгалжуулагчаар нь Ганбаатар гэж Сумъяабазарын унаган багшийг томилсон. Би тэгэхэд улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч байсан юм. Тэгээд Сумъябазар, Өсөхбаяр нарын багш болох “хар” Ганбааг дасгалжуулагчаар нь бусадтай маргаж байж тавьж байсан юм. Бусдыг нь орхиё, үүнийг хэлэхэд Сумъяабазар нэг юм бодох байх. Мөн түүнд миний дүү Баасанхүү мөн ч их тус болсон доо. Ингээд хэлчихэд цаад чинь сайн ойлгоно. Өөр бидний хооронд ямар ч асуудал байхгүй. Нэг түүх хэлэхэд, Сумъяабазар, Дагвадорж нарын аав Долгорсүрэн заан миний шавь юм. Насаар бол надаас арваад ах хүн. Би 1975 онд 22 настай “Замчин” нийгэмлэгийн дасгалжуулагчаар очсон. Улсын шигшээ багаас хорин хоёрхон настай дасгалжуулагч болсон хүн бол ганцхан би. Тэнд Долгорсүрэнтэй учирсан. Намайг очсоны дараа улсын аваргаас чөлөөт бөхөөр хүрэл медаль хүртсэн.

Миний гар дээр байхдаа самбо бөхийн улсын аварга болсон, спортын мастерын зэрэг хамгаалсан. Мастерын анкетыг нь би бөглөж өгч байлаа. Далан зургаан оны наадмаар ажлаас нь түр чөлөөлж, хоол байрыг нь бэлдээд Сонгинын амралтад “Замчин” нийгэмлэгийн бөхчүүдтэй хамт бэлтгэлд авч гарсан. Тэр жил Долгорсүрэн улсын заан цол хүртсэн. Миний ардын багш цолны хүндэтгэлийн цайллагын үеэр олны хүртээл болсон баримтат кинонд Долгорсүрэн заан ямар сайхан үг хэлэв. Намайг үнэхээр хүндэтгэдэг. Нэрээр минь дуудахгүй. “Багшаа” л гэдэг юм. Энэ бүгд бодит үнэн юм. Гэхдээ би яг нарийндаа Сумъяабазар, Дагвадорж нарт нэг их буруу өгөхгүй. Харин энэ залуучуудын дэргэд тулхтай, ноён нуруутай, зарчимтай хүн байсан бол ийм айхтар алдаа гаргахгүй байх байсан болов уу. Өнөөдөр чөлөөтийн холбоо ямар байдалтай байна. Ийм байхгүй байх байсан. Тэднийг дандаа хувийн өс хонзон өвөрлөсөн, атаа жөтөөний үүр уурхай болсон нөхөд хүрээлж байна. Б.Болд, Ч.Дамдиншарав нарыг хэлж байна. Ер нь чөлөөт бөхийн энэ их хагарал бутрал бол Ч.Дамдиншарав гэж хүний хийсэн гай юм. Сая чөлөөтийн хурал дээр гавьяат тамирчин, дасгалжуулагч Ц.Цогтбаяр Дамдиншаравт “Танаас болж чөлөөт бөхийн холбоо ийм хагаралд хүрлээ” гэж уйлж байгаад хэлсэн. Ахмадууд залуучууддаа зөв нөлөө үзүүлэх учиртай.

Би Д.Сумъяабазарт “Бөхөөр ярьвал би уначихсан хүн. Чөлөөтөөр бол дээшээ хараад хэвтчихсэн хүн. Гэтэл холбооныхон чинь надтай ноцолдоод байх юм” гэж хэлсэн. Ер нь тэгээд бодоход өнөөдөр чинь хувийн үзэл бодол дээр төрийн ажил явдаг болжээ. Улс орон ядуу буурай болсны гол зүйлийг би ямар ч удирдлагагүй, хууль хэрэгжихээ больж, дур дураараа ажлаа хийдэг болсонтой холбоотой гэж бодож байна. Гэр бүл, ах дүү, нутаг нуга, жалга довны үзэл хаана хаанаа хавтгайрсан нь Монголын нийгмийн аймшигтай хоцрогдол. Энэ бүхнээс ангижирч байж Монголын спорт хөгжинө. Монголын тамирчид дэлхийд мандана. Үүнийг хатуу хэлье.

Ардын армийн 072 дугаар ангид гурван жил эр цэргийн алба хаасан онжавууд дөч шахам жилийн дараа эргэн уулзаж, тэртээх он жилүүдээ дурсаж сууна. Тэд жил бүрийн гуравдугаар сарын 18-ны өдөр эх орны өнцөг булан бүрээс нийслэл хотыг зорин ирж уулздаг болоод тав дахь жилтэйгээ золгож байгаа аж. Анхны уулзалтад дөрөв тавхан нөхөд ирсэн ч өдөр шөнөгүй ярьж суусан гэдэг. Ийн уулздаг болсноос хойш үеийн нөхөр, Дорнодын Ц.Энхбаяр цэргийн баяр хурдан болоосой гэж хоног тоолон, уйлж байсан удаатай гэж Яруугийн “өндөр ах” гэгддэг Л.Нямцэрэн нь дурссан юм.

Тэртээ 1978 онд Кубын нийслэл Гавана хотод дэлхийн залуучууд, оюутны XI их наадам, 1979 оныг Монгол Улс хүүхдийн жил болгон зарлаж, 1980 онд Москвагийн олимп, 1981 онд монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлууд он цагийн хуудсанд бичигдэж байхад тэд эр цэргийн албаа нэр төртэй хаасан нь тэдний сэтгэлд тодхон үлджээ.

Тэдний алба хаасан Түнхэлийн цэргийн анги бол Монголд ганц байсан мод бэлтгэлийн анги юм. Ардын армийн анги нэгтгэлүүдийн мод түлээг бэлтгэхээс гадна гадаадад стандартын гуалинг экспортонд гаргадаг байсан гэнэ. Тус ангид мод бэлтгэлийн хоёр салаа, машин ачилтын болон төв дээр вагон ачилтын салаа тус тус нэг, дөрвөн метрийн гуалин бэлтгэлийн салаа нэг, техник болон зам арчлалтын тасаг нэг, вагонд гуалин ачилтын хоёр авто ачигчтай хоёр зуугаад бие бүрэлдэхүүнтэй томоохон анги салбар байжээ.

Анх 1978 оны долоодугаар сард “Манай оны цэргүүдийг ирэхэд ангийн захирагч хошууч Самбуу, штабын дарга нь хошууч Пушаан, Мягмаржав, улс төрийн орлогч хошууч Бадам-Очир, ахмад Ванчинсүрэн, хангалтын албанд ахмад Галсанжамц, ахлах дэслэгч Даш, ротын захирагч, ахмад Намжаа, улс төрийн орлогч, дэслэгч Намсрайжав, эвлэлийн үүрийн дарга, дэслэгч Төмөрбаатар, кино механикч, ахлагч Лхамжав, уулын 55-маркийн тракторын жолооч нар, ахлагч Батаа, Дашням, Төмөрбаатар, автогредрчин ахлагч Дүүрэнбаяр нарын офицер ахлагч нар ажиллаж байсан. Карентинд өнгөрүүлсэн 45 хоногийн хугацаанд бид цэргийн анхан шатны бэлтгэл, жагсаалын бэлтгэл, цэргийн дүрэм бүгдийг сурсан. Гэхдээ гурван жилийн хугацаанд дандаа байгалийн сайханд, мод бэлтгэх ажил хийсэн” гэж Хөвсгөлийн У.Лхагвасүрэн дурсан ярилаа.

Харин мод бэлтгэлийн нэгдүгээр салааны захирагчаар дэслэгч Г.Мөнхбаатар, салаан орлогчоор ахлах түрүүч У.Лхагвасүрэн, хоёрдугаар салааны захирагчаар дэслэгч Болдбаатар, хугацааны ахлагчаар Дорноговийн Г.Батболд, ахлах түрүүчээр Завханы Ц.Энхбаатар, машин ачилтын салаан захирагчаар ахлах дэслэгч Өлзийнасан, салаан орлогч, ахлах түрүүч Дарханы Биндэрьяа, гуалин салаан захирагч мангаа хочит дэслэгч Лхагвасүрэн, салаан орлогч нь түрүүч Чинбат, вагон ачилтын салааны захирагч ахлах дэслэгч Доржсэмбэ, салаан орлогчоор ахлах түрүүч Увсын З.Пүрэвсүрэн, тасгийн дарга нар нь түрүүч Баянхонгорын Б.Пүрэвдорж, Ховдын Ж.Түвшинбаяр, Дорноговийн Л.Ганболд нар байсан.

Түнхэлийн цэргийн ангид алба хаасан цэргүүдийн дурсамж

Гэрэлт амьдралынхаа 1080 өдрийг хамт өнгөрүүлсэн нэг оны цэргүүдэд хөгтэй явдал бишгүй тохиох нь дамжиггүй. Баян-Өндөрийн Мөнхжаргал гэдэг нөхөр нь гурван жил алба хаачихаад гараа зөрүүлэлгүй алхаж сураагүй гэнэ. Аргаа барсан ахлагч, офицерууд нь түүнд саваа мод бариулж алхуулдаг байжээ. Хоёр дахь жилдээ албаа хааж байсан Д.Цогоо, Л.Нямцэрэн нар трактораар уулнаас мод чирээд ирж байхдаа трактораа хөргөж, амарч суужээ. Нэг хартал тэр хоёрын дунд том могой байж байхыг хараад ухаан алдатлаа айж, уул хадаар нэг хашгирч гүйсэн гэнэ. Мөн нэг удаа цэргүүд хир тортог болсон хувцсаа бензинтэй хувинд хийж угааж байгаад гал алдаж, цэргийн байраа шатаах дөхсөн ч удаатай гэж хожим Хэнтийн Батноровын хүндэт баавай болсон Базаргүр гуай дурссан юм.

Түүний яриаг үргэлжлүүлж онжавууд дундаа элэглэлийн мастер гэгддэг Ө.Зоригтбаатар, манай оныхонд хочгүй хүн гэж байдаггүй байлаа. Баянхонгорын Д.Цогоог “Михайл өвөө”, Хөвсгөлийн Я.Ганбаатарыг шулга болохоор “бөөрөнхий”, Гантөмөрийг нугасан хошуут гэдэг байсан. Тийм болохоор би өнгөрсөн жилийн уулзалтад ирсэн хорь гаруй нөхдөдөө бүгдэд нь элэглэл бичиж өгсөн гэв.

Бидний үндсэн үүрэг бол армийн анги нэгтгэлийг мод түлээгээр хангах,түүнийг уулнаас бэлтгэж, зөөж, вагоноор тээвэрлэж хүргэх юм. Энэ үүргээ манай анги, бидний үеийнхэн нэр төртэй биелүүлж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч явсан гэж тэд ам бардам ярьж сууна. Мод бэлтгэлийн салааны цэргүүд 12 метр куб мод хурааж, цагаалж өгөхөд ачилтын салааны цэргүүд вагонд ачна. Өвлийн цагт хөлдүү гуалин гулгаад хэцүү. Төмөр замын хөдөлгөөн цаг минутаар хэмжигддэг учраас хугацаанд нь ачих ёстой. Энэ мэт ажлын хүнд бэрхшээл бүхнийг зүрх сэтгэлээрээ даван туулсан нэг оны цэргүүд гэдэг бол юунаас ч айхгүй, юугаар ч сольшгүй андын сэтгэлээр гагнагдаж, он цагийн урсгалд улам бэхжиж бие биеэ санан дурсдаг юм байна гэж Л.Нямцэрэн дурслаа.

Ижилдэн дассан нэг оны цэргүүд өнгөрсөн жил дурсамж, дурдатгал төрүүлэх Түнхэлийн 072 дугаар анги дээрээ очиход цэргийн ангийг нь юу ч үгүй болгосон байжээ. Үүнийг хараад тэдний нүдэнд нулимс эрхгүй мэлтэлзсэн гэж ярихдаа хоолой нь зангирч байсан юм.

Тэдний дундаас эх орондоо мэдлэг боловсролоо зориулж явсаар одоо гавьяаныхаа амралтанд гарсан УБТЗ-ын хүндэт төмөр замчин Г.Батболд, цагдаагийн дэд хурандаа Пүрэв-Одсэр, “Арж капитал” ХХК-ийн хангалтын албаны дарга Ц.Энхбаатар, Арьс шевроны үйлдвэрийн ахмад ажилтан “Алтан гадас” одонт Д.Цогоо, “Дархан-Эрдэнэбүрэн” ХХК-ийн захирал О.Сайнбаяр, Барилгын инженер Д.Золбоо, УБТЗ-ын хоёрдугаар ангийн мастер Я.Ганбаатар, харуулын албаны цэрэг Л.Нямцэрэн, өнөөг хүртэл өргөсөн тангарагтаа үнэнч яваа саарал шинелээ тайлаагүй Хөвсгөл аймгийн Хилийн цэргийн 0257 дугаар ангийн ахлагч, механик жолооч 61 настай У.Лхагвасүрэн нарын олон сайчуул төржээ.

Мөн бид гэр бүл найз нөхдөөрөө нийлж жил болгон эх орныхоо аль нэг үзэсгэлэнт сайхан газраар аялан зугаалж, алжаал ядаргаагаа тайлж байдаг. Тухайлбал, 2015 онд гурван машинтай арваад хүн Хөвсгөл далайгаар аялж байсан бол 2016 онд Хэнтийн Батноров, Бэрээвэн хийдээр аялаад ирсэн. Энэ жил бид Дорнодын зүүн хязгаар Буйр нуур, Манжуураар аялах төлөвлөгөөтэй байна гэж Л.Нямцэрэн ярьсан юм.

Түнхэлийн цэргийн ангид байхдаа бид “Аавынд байгааг нь хар цэрэг, армид хаасны нь улаан цэрэг” гэж хошигнодог байлаа. Харин өөрсдийгөө бүрэн эрхт бүгд найрамдах улсын “Хөх цэрэг” гэдэг байсан учраас “Хөх цэрэг” шүлэг бичсэн гэж Ө.Зоригтбаатар ах хэлэв. Иймээс Монгол орны өнцөг булан бүрт суугаа нэг оны цэргүүдээ дараах утсаар холбогдохыг хүссэн юм. Г.Батболд-88583080, Л.Нямцэрэн-91714622, У.Лхагвасүрэн-88504242, Я.Ганбаатар-88822339, Ц.Энхбаатар-88092067, Ө.Зоригтбаатар-88812345

Зэвсэгт хүчний жанжин штабын орлогч дарга, Бригадын генерал Ж.Бадамбазартай ярилцлаа.

Онцгой байдлын ерөнхий газрын харьяа Аврах тусгай ангийн Агаарын ажиллагааны салбарын шүхэрчин-аврагч, онцгой байдлын дэд ахлагч Б.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

-Шүхэрчин-аврагч гэдэг хэн хүний, тэр тусмаа эмэгтэй хүн хийчих амар ажил биш шиг санагдаж байна. Та энэ мэргэжлийг яагаад сонгох болсон бэ?

-Санамсаргүй байдлаар одоогоос найман жилийн өмнө Ардын хувьсгалын баяр наадмаар Хүй долоон худагт шүхрээр бууж буй хүмүүсийг анх харахад надад гүн сэтгэгдэл төрсөн. Түүнээс хойш шүхрээр хичээллэхийг нууцхан хүсч, мөрөөдөж явсаар Онцгой байдлын албанд шүхэрчин-аврагч гэх сайхан алба байдгийг сонссон. Тэгээд л өргөдлөө өгч, хүссэн ажилдаа орсон. Ээж маань цэргийн байгууллагад насаараа ажилласан нь надад энэ мэргэжлийг сонгоход тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн байх. Намайг бага байхад ээж маань Батлан хамгаалах яаманд энгийнээр ажиллаж байгаад, Онцгой байдлын албанд орж цэргийн хүн болсон. Цэргийн хувцас эмэгтэй хүнийг маш гоё, жавхаатай харагдуулдаг.

-Танай байгууллагад хичнээн шүхэрчин-аврагч бүсгүй байдаг вэ?

-Ер нь бол 40 гаруй эмэгтэй албан хаагчтай. Гэхдээ шүхрийн буулт хийдэг ганц эмэгтэй шүхэрчин байдаг.

-Шүхэрчин-аврагч болоод гүйцэтгэсэн хамгийн хүнд хэцүү үүрэг даалгавар тань юу байв?

-Манай улсын хэмжээнд ганцхан манай ангид л шүхэрчин-аврагчид байдаг. Бид Монгол Улсын хэмжээнд бүх гамшиг ослын голомтуудад аврах ажиллагаа явуулдаг. Шүхэрчин-аврагчдын хувьд газраар, машинаар хүрч очих боломжгүй газарт агаараас эрэн хайх ажиллагаа явуулж, ослын голомтод газарддаг. Буугаад шүхрээ эвхэж хойноо үүрээд, багаж зэвсгээ урдаа бариад гамшигтай тэмцэнэ. Нэг бодлын их хүнд алба. Хамгийн анх ой хээрийн түймрийн дуудлагаар ажиллахдаа холбоочны үүрэг гүйцэтгэж байлаа. Тэр үед түймрийн голомтод гамшгийн үеийн холбоог зохион байгуулна гэдэг их хүнд даалгавар юм шиг санагдсан.

-Шүхрээр буухын тулд ямар бэлтгэл сургуулилт хийдэг вэ. эмэгтэй хүний хувьд шантрах, хүнд хэцүү санагдах үе гарч байсан уу?

-Хамгийн эхлээд онолын мэдлэг маш чухал. Агаарт гараад шүхрээ яаж задлах вэ, салхи хаанаас хаашаа байвал яаж удирдлага хийх вэ, ямар тохиолдолд хаашаа харж газардах вэ гээд бүх мэдлэгийг онолоор заалгана. Дадлагаар шүхэр эвхэлтээ хийж үзнэ, бие бялдрын дасгал, хөлөө халаах, хүчний бэлтгэл хийнэ. Эрэгтэй хүмүүстэй эн тэнцүүхэн бэлтгэл сургуулилт хийнэ гэдэг бол их тэвчээр шаардсан зүйл. Би эмэгтэй хүн, би чадахгүй гээд хойш суух эрх байхгүй. Би энэ ажил, мэргэжлийг маш их хүсч мөрөөдсөн болохоор ард нь гарч чадсан. Байнгын бэлтгэл сургуулилт хийдэг болохоор гоо сайхан жаахан алдагддаг. Ялангуяа хуруу, гар. Буулт хийж, шүхэр эвхэх болоход бүх хуруундаа шархны лент наадаг ч хумснууд хөндлөн хугарч цус гарах үе тохиолддог. Уйлах ч үе гарна, шүд зуух ч үе байна.

-Хамгийн анх шүхрээр буухад танд айдас байсан уу?

-Төрсөн өдрөөрөө анхны буултаа хийсэн маань надад хэзээ ч мартагдахааргүй сайхан дурсамж үлдээсэн. Анхны буултан дээр би огт айгаагүй. Яагаад гэвэл он удаан жил хүсч мөрөөдсөн зүйл минь биелж байгаа болохоор тэгсэн байх. Харин ч бүр догдолсон шүү.

-Тэгвэл шүхрээр буухын юу нь хамгийн гоё вэ?

-Онгоцноос гарах тэр мөч хамгийн гоё санагддаг. Онгоцны хаалгаар нэг алхаад л эрх чөлөө, амьдралын хамгийн сайн сайхан баяр баясгаланг авдаг. Шүхэрчид энэ мэдрэмжийг тэр бүр илэрхийлж чаддаггүй. Ойр дотнынхондоо, найз нөхдөдөө үүнийг ойлгуулах юмсан, мэдрүүлэх юмсан гэж хүсдэг. Тийм болохоор шүхрээр хичээллээч, нэг буугаад үзээч гэж санал тавьдаг.

-Хүссэн хүн бүхэн шүхрээр буух боломж манай улсад бий юү?

-Боломжтой. Батлан хамгаалах техник спорт сургалтын төвд туслах шүхрийн клуб үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Тэнд тодорхой хэмжээний төлбөр төлөөд, 10-14 хоногийн сургалтад хамрагдаж, шалгалтандаа тэнцсэн тохиолдолд шүхрээр нэгээс хоёр удаа бууж үзэх боломжтой.

-Шүхрээр хичээллэхийн ач холбогдол, хүнд өгөөжтэй зүйл нь юу вэ?

-Эмх цэгцтэй, журамтай болдог. Яагаад гэвэл бид шүхрээ эвхэнэ гэдэг бол өөрийнхөө амийг өөрөө дааж эвхэж байна гэсэн үг. Тийм болохоор шүхрээ маш журамтай, эмх цэгцтэй эвхэх нь ийм сайн дадлыг суулгаж өгдөг гэж боддог.

-Таны хувьд шүхрээр хамгийн ихдээ хэдэн метрийн өндрөөс буулт хийж байсан бэ?

-Өнгөрөгч оны наймдугаар сарын 22-26-ны өдрүүдэд Өвөрхангай аймгийн Элсэн тасархайд ОХУ, Монгол Улсын хамтарсан агаараас эрэн хайх ажиллагаанд оролцож буулт хийсэн. Энэ бол хоёр жилд нэг удаа болдог арга хэмжээ юм. Дадлагын буултаар хоёр удаа буучихаад, дараа нь ОХУ-ын шүхрийн мастертай хамт хоёр хүний шүхэр буюу тандемаар далайн түвшнээс дээш 4950 метрийн өндрөөс чөлөөт уналт хийсэн. Мөн надаас гадна гурван монгол бүсгүй ийм буулт хийсэн нь Монголд анхны тохиолдол юм. ОХУ-ын мастерын хувьд 8000 гаруй буулт хийсэн туршлагатай шүхэрчин байсан.

-Шүхэрчин Бямбасүрэнгийн хамгийн том мөрөөдөл юу вэ?

– Үндэсний баяр наадмын үеэр шүхрээр бууж өөрийнхөө мөрийг үлдээх юмсан гэж боддог.