Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголын ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн домогт хүчтэн бол Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга байлаа. Уран барилдааны гайхамшгийг монгол бөхийн дэвжээнд өөрийн биеэр үзүүлж, олон түмэндээ сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлсэн энгүй хүчит аваргынд хоёр мянга есөн оны шороон үхэр жилийн битүүний урд өдөр очиж билээ. Хорооллын байранд нь хүрч очиход аварга цагаан сарынхаа ууцыг чануулаад гэртээ орж ирж байсан. Бид хоёрын яриа цагаан сарын бөхөөр эхэлж, улсын наадам гээд олон чиг сайхан хуучаар үргэлжилсэн юм. Гэргий Отгон эгч сар шинэдээ бэлдээд түмэн завгүй л суусан.

Ингэж их аваргатай дотно сайхан танилцаж, халуун дурсамжийг нь яриулж, туулсан амьдралынх нь замнал түүхээс хуваалцаж байснаа яахин мартах билээ дээ. “Миний хүү сар шинээр ирж золгоно шүү” гэж хэлж байсан. Миний бие тэр жил нутагтаа очиж, Хөшөтийнхоо голд сар шинийг гаргачихаад шинийн наймны билэгтэй өдөр их аваргадаа үнсүүлж байсан. Түүнээс хойш утсаар ярьж, уулзаж, олон л зүйл дээр санаа оноо хуваалцаж, сэтгэл ойр явжээ. Ахынхаа тухай нэг сайхан ном хийгээч гэж хэлж билээ. Энэ үг нь надад ямар их итгэл, урам зориг хайрласныг хэмжээлшгүй. Намайг “Болор цом” авчихаад баяр хөөртэй явахад утсаар залгаж, Отгон бид хоёр хүүгээ хараад баярлаж, ард түмний их хайрыг хүртлээ дээ гэж хэлэхэд нь нулимс гарах шиг болсон.

Ингээд Алтан унжлагат гал тахиа жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний билэгт энэ өдөр Халхын их хүчтэн домогт аварга дашдоржийн Цэрэнтогтохтой хуучилсан ярилцлагаа ямар нэгэн нэмэр хачиргүйгээр та бүхэндээ хүргэж байна. “Цагаан сараар хамгийн түрүүнд Сумъяабазар ирж золгодог” гэх гарчигтайгаар энэхүү яриа хөөрөө “Өдрийн сонин”-ы 2009 оны сар шинийн дугаарын тэргүүн нүүрт нийтлэгдэж байсан юм. хэдэн жилийн өмнө их аваргын тухай нэвтрүүлэг яг цагаан сарын өдрүүдэд цэнхэр дэлгэцээр гарч, омогшиж, бахдаж, басхүү сэтгэл нулимстаж үзэж суусан сан.

-Танд гарч буй шороон үхэр жилийн мэнд хүргэе. Та цагаан сарын барилдаанд анх хэдэн онд зодоглосон бэ. Яриагаа эндээс эхлэх үү?

-1972 оны анх зодоглож хоёр даваад гурвын даваанд Ч.Өвгөнхүү харцагад унаж байлаа.

-Цагаан сарын барилдаанд хэдэн удаа түрүүлж байсан бэ?

-Дөрөв, таван удаа түрүүлсэн санагдана. Бас тэр тооны үзүүрлэж байсан юм.

-Анх түрүүлсэн он жилээ дурсвал?

-1978 онд “Хоёр Мөнх”, Д.Хадбаатар тэргүүтэй тухайн үед босоо явсан аварга арслангуудыг дараалуулан орхиж түрүүлж байлаа.

-Сар шинийн барилдаан тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог гэдэг. Та цагаан сарын барилдаанд түрүүлчихээд тэр жилийнхээ наадмуудад яаж барилдаж байсан бол?

-Сар шинийн барилдаанд анх түрүүлснийхээ тэр жилийн улсын наадамд мөн анх удаагаа түрүүлж байсан. Түүнээс хойш ч энэ байдал миний хувьд хэд хэдэн удаа давтагдсан түүхтэй. Тэгэхээр сар шинийн барилдаанд тухайн жилийн наадмын өнгө тодордог гэдэг ортой л доо. Барилдааны өмнө бөхчүүд маань улсын наадамтай ижил бэлтгэлд гарч багагүй ач холбогдол өгдөг. Үүний ч нөлөө байдаг байх.

-1978 оны цагаан сарын баярт түрүүлэхдээ ямар бөхчүүдтэй хаана бэлтгэлд гарав. “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчидтайгаа гарсан уу?

-Үгүй юм аа. Тухайн үед би “Алдар”-аас гарч “Хөдөлмөр” нийгэмлэгт харьяалагдаж байлаа. Бөхчүүдийг бэлтгэл сургуулилтдаа анхаар гэж арван хэд хоног чөлөө олгодог байсан. “Интернациональ” гэж чөлөөтийн олон улсын тэмцээн болно. Уг тэмцээний бэлтгэл цагаан сарын барилдаантай давхацдаг байв. Ер нь чөлөөтөөр тэмцээн уралдаанд оролцоод сар шинийн баярт зодоглож чадалгүй өнгөрч байсан тохиолдлууд олон бий.

-Монгол бөхийн хэдэн шинжийг хадгалж төрсөн гэж өөрийгөө боддог вэ?

-Нэг их олон шинжийг нь хадгалаагүй байх аа даа.

-32 шинж байдаг гэдэг байх аа?

-Тэгж ярьдаг юм. Надад 32 шинжээс эрх биш 16 нь бүрдсэн байлгүй дээ.

-С.Цэрэн аваргыг 31 шинж нь бүрдсэн бөх байсан гэж ярьдаг юм билээ?

-Тэр үнэн. Өвдөгнөөсөөө дээш бүх шинж нь бүрдсэн болов уу гэж бодогддог байлаа.

-Өвдөгнөөсөө доош гэдэг ямар байсан хэрэг вэ?

-Шувтан л байхгүй юу (инээв).

-Залуудаа их айж, бэргэж байсан бөхчүүд чинь?

-“Хоёр Мөнх” тэргүүтэй аварга, арслангууд байна. Мөн заан, начингууд болон аймаг, цэргийн цолтой эвгүйхэн барилдаантай бөхчүүдээс ч бэргэдэг байв. Санасан зоргоор бүгдийг нь хаяна гэж бодоход тийм ч амар зүйл биш. Бас унана гэж бодох нь юу юм.

-Таны ид гарч ирж байх барилдаан монгол үндэсний бөхөд шинэчлэл хийсэн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй болов уу. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Би мэхийг хэзээ ч нэг хувилбараар хийж байсангүй. Эхлээд өдөөж хийдэг байлаа. Өдөөнд минь бөхчүүд унадаг л байсан. Тэгэхээр өөрийгөө нэг мэхтэй бөх гэж ойлгодоггүй. Давхар, угсраа мэхтэй гэж боддог. Одоогийн залуучууд ид үеийн минь барилдааныг хараагүй. Хэрвээ тухайн үеийн барилдаануудын бичлэг байсан бол мөн ч олон шинэ мэх залуучууд надаас сурах байсан даа. Харин жаахан түрүү үеийн хүмүүс намайг уран барилдаантай байсан гэдгийг минь хүлээн зөвшөөрөх байх.

Үнэндээ нэг хэсэг Д.Хадбаатар бид хэдийн барилдааныг харах гэсэн үзэгчид заал танхимдаа багтахаа байж, өвлийн хүйтэнд гадаа зогсон, цагаан хоолой сонсоод гар, хөл нь бараг хөлдөхөө алддаг байж билээ.

-Та ер нь хэр аатай бөх байсан бэ?

-Ааг омог бага байсан.

-“Хоёр Мөнх”-ийг анх яаж унагаж байснаа дурсахгүй юу?

-Хоёрондоо барилдаж л нэг нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх унагаснаа тод санадаг даа. Ер нь тэрхүү барилдаанууд цээжинд минь өдөр бүр хадгалаатай явдаг юм. Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд МБАТ-ий спартакиадын барилдаанд анх унагасан. Тэгээд Х.Баянмөнх аваргад унаж хоёрдугаар байрт шалгарч байсан. Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд, Д.Түвшин, Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар нарын хүчтэй заанууд бүгд л зодоглосон юм. Хоёрдугаарт байрт шалгарч “Хоёр Мөнх”-ийн голд зогсож байхад бахархалтай санагдаж байлаа. Харин надад улсын заан цол өгнө гэж амлачихаад өгөөгүй.

-Яагаад тэр вэ?

-Мэдэхгүй юм аа. Үзэгч олон цол өгүүлэхийг шаардаж байлаа. Спортын төв ордныг хэдэн өдөр доргиосон сайхан барилдаан болсон. Дараа нь хүмүүс миний өмнөөс хөөцөлдөж байж чимэг нэмүүлсэн юм. Тэгээд л өнгөрсөн.

-Уг тэмцээнд танаас өөр бөх цолны болзол хангаагүй хэрэг үү?

-Аймгийн арслан Л.Рэнцэндоржид сайн барилдсан гээд начин цол олгосон.

-Хэдэн онд анх улсын цол хүртэж байв?

-1972 онд улсын баяр наадамд зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарч үлдэн начин цол хүртэж байлаа. Одоогийнхоор харцага юм даа. Улсын наадамд анх удаагаа зодоглож байгаа минь тэр. Төв цэнгэлдэхийг зурагтаар л харсан болохоос нүдээр үзээгүй байсан. Төрийн наадамд анх зодоглосон жилээ шууд зургаа давж, зааны даваанд тулж очиход минь хэд хэдэн зүйл нөлөөлсөн байх.

-Тухайлбал?

-Анх зодоглож байгаа болохоор цол авах тухай бодол уулын цаана байсан нь мэдээж. Санаанд ч буухгүй. Ерөөсөө гурав давчих л юмсан гэж бодогдож байсан. Учир нь тухайн үед би Зүүнбаянгаас “Алдар”-т оччихсон хугацаат цэрэг байв. Цэргийн хүүхэд гурав давбал 15 хоногийн орон нутгийн чөлөөгөөр шагнадаг болзолтой. Гэрээ санаж байгаа гэдэг жигтэйхэн. Гурав давж чөлөөгөөр шагнуулаад гэртээ очихсон гэх хүсэл тэр жилийн наадмын минь зорилго байлаа даа.

Тэгтэл улсын баяр наадамд гурван удаа дөрөв давж начны даваанд унаад байсан Булганы аймгийн арслан Б.Сүхбаатараар тунаж гурав, дөрвийн даваанд мөн л Булган хангайн бөх тухайн цагт аварга, арслангуудын зүрхэнд “шар ус” хуруулж явсан Чимидийн Лундаа начинг давсан юм. Тэрээр шигшээ багийн тамирчин. Ж.Мөнхбат аваргатай нэг жингийн бөх. Тив, дэлхий, олон улсын тэмцээнд Мөөеө аваргатай ээлжлээд л явдаг сүүлийн үеийн залуучуудтай зүйрлэхийн аргагүй гойд сайхан бөх байлаа. Тэр лут амьтныг унагачихаад байж байтал тавын даваанд Ч.Бээжин аварга амалдаг юм. Аваргын хувьд хоёр жилийн өмнө буюу 1970 оны наадмын түрүүг авчихсан ид байсан үе л дээ. Ингээд аваргыг өвдөглүүлж улсын цолд хүрлээ.

-Хөөрч догдолсон уу?

-Мэдээж баярлалгүй яахав. Гэхдээ учиргүй дэвхцэж цовхчоогүй. Начин цол гэж мэдэхээс яг яаж авдгийг нь мэдэх биш. Харин зургаагийн даваанд П.Дагвасүрэн арсланг давчихаад багагүй гайхсан. Хөл рүү орохоор барьцгүй тосгуулж хавсраад унагачихсан юм. Тэгээд дэлэхгүй жааахан гайхаж, эргэлзэж зогслоо. Эмээж, бэргэсэн хэрэг л дээ. Засуул “дэлээч” гэж хэлж байж дэлүүлсэн юм. П.Дагвасүрэн арслан босохгүй удаад байсан. Одооо бодох нь харамсаад хэвтээд байсан болов уу. Ингээд долоогийн даваанд Ж.Мөнхбат аваргад унасан даа.

-Мөөеө аваргатай анх барилдсан нь тэр үү?

-Тийм.

-Ямар барилдаан болсон бол?

-Яаж барилдснаа ч мэдээгүй. Гэхдээ би унаагүй юм. Дөрвөн хөллөөд гүйгээд явтал Ж.Мөнхбат аварга дэлж байгаа харагдлаа. Тахимаа авах гээд ирэхэд нь шууд элэг бүсээ тайлсан.

-Х.Баянмөнх аваргыг анх яаж унагаснаа яриагүй юм байна шүү?

-Заан цолтой байхдаа “Хоршоолол” нийгэмлэгт Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яамны баярт зориулсан барилдааны их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Галдагва начин бид гурав шалгарч үлдлээ. Сүүлийн даваануудад бөх сондгойрч цолныхоо эрэмбээр Баянаа аварга бид хэд хий мөргөсөн байв. Ингээд сүүлийн гурван гурван бөхөөс ээлж ёсоор Д.Галдандагва начин хийлж, Баянаа бид хоёр тунасан. Маш сонин мэхээр унагасан юм. Сүүлийн үед тал хутгаа л гэж яриад байгаа юм. Самбо барилдааны л мэх юм. Баянаа аварга хувцсаа өмсч суух зууртаа “Би сая ан авд яваад ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй байсан болохоор уначихлаа. Дараагийн барилдаанд дбэлтгэлтэй очно. Чи ч миний гараас хаашаа гарахав дээ” гэж хэллээ. Би ч юм дуугарсангүй.

-Дараагийн барилдаан нь хэзээ болсон бэ. Та хоёр яаж барилдав?

-Долоо хоногийн дараа Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн ажилчдын баярт зориулсан барилдаан боллоо. Баянаа аваргатай яалт ч үгүй л түрүү үзүүрт үлдлээ. Аварга алэг бүсний барьцаа улам шавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв. Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр нь өмнөөс цохиол маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож байсан боловч тэвчээр алдаад хийчихсэн хэрэг. Баянаа аварга алга болчихдог юм. “Энэ чинь яав” гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм. Унаж үзээгүй хүн чинь тийм байдаг юм билээ. Яг тухайн агшинд өөр тийшээ анхаарал хандуулсан хүн “юу болов” гэж алмайран гайхахаар. Баянаа аварга царай нь сонин болчихсон тахимаа өгч байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Тэгж анх хаяад тэр жилийнхээ цагаан сар, заал танхимын барилдаанд аваргад би унаагүй. Үндсэндээ бүтэн жил хаясан.

-Заан цол авсан жилийнхээ наадмын дурсаач?

-1977 он. Өөрийгөө заан болно гэдэгт итгэл дүүрэн байсан. Тухайн үед тэмцээн уралдаан болоод бэртэл гэмтлийн улмаас гурван ч жилийн наадамд өнжчихсөн байлаа. Энэ хооронд “онжав” Хадаа маань арслан болоод бүр хол тасраад явчихсан байв. Нөгөөхөө гүйцэхэд амаргүй. Хоёр түрүүлж байж өмнө нь орох болоод байдаг. Яагаад би Хадыг онцолж байна вэ гэхээр миний мөнхийн өрсөлдөгч байсан юм. 1977 оны хавар чөлөөт бөхийг хэсэг хугацаанд орхихоор шийдсэн юм. Тэгэхгүй л бол яг наадмын үеэр гадагшаа явуулчих гээд байдаг. “Би явахгүй. Төрийнхөө наадамд зодоглоно” гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Наадмын үеэр намайг гадагшаа тэмцээнд явуулах сонирхолтой хүмүүс байсан л даа.

Тавд Мядагийн Мөнгөнийг, зургаад Дасрангийн Мягмар зааныг, долоод Хадаагааг тунаж давсаар наймын даваанд Баянмөнх аваргатай мөн л тунаж байгаа юм. Баянаа аваргатай жаахан тогтож барилдсан бол тэр жил түрүүлэх боломж байсан. Наймын даваанд Ж.Мөнхбат аварга П.Дагвасүрэн арсланг амалж барилдаад уначихсан байв. Гэвч би жаахан яараад алдаа гаргачихсан юм.

-Ингээд дараа жил нь түрүүлсэн бил үү?

-Тэгсэн. Заан цолтой болохоор тавын давааны тунаанаас мултарч ам авч байсан. Гэвч зургаад тунаж л байгаа юм. Харин долоогийн даваанд Д.Дамдин аварга намайг амалж, тунаанаас гаргасан юм. Гэхдээ “Хөгшин хүнд гэнэдэв дээ” гэж хэлж билээ. Тийм хатуу үг чинь барилдхаас дор юм билээ. “Нээрээ ч юу билээ” гэж бодогдож байв. Ингээд найм, есийн даваанд Баянаа, Мөөеө хоёрыг цувуулж даваад төрийн наадамд түрүүлж улсын арслан цол хүртэж байлаа.

-Бөхийн удамтай юу. Аав тань барилддаг хүн байсан уу?

-Ээжийн талд бөхийн удам бий. Төрсөн ах нь Зүүн хязгаарт цэргийн алба хааж байхдаа цэргийн наадамдаа барилдаж заан цол хүртэж байсан юм билээ. Мөн ээжийн аав нь “жижиг” Сандаг даншгийн наадамд шаггүй ноцолддог бөх байж. Аавын талд бөхийн удам байхгүй ээ. Манай аав малч удмын хүн. Багадаа хүрээ хийдэд шавилж сууж байсан гэдэг. 1930 хэдэн оны хэлмэгдүүлэтйн үед хар болж хөдөө мал дээр гарсан юм билээ. Бие их томтой, адуу малд эрэмгий хүн байсан даа.

-Та ээжийнхээ хэдэн насан дээр гарсан бэ. Ээжийнхээ ахимаг насан дээр төрсөн хүү сайн бөх болдог гэсэн дам яриа байдаг?

-38-тай байхад нь төрсөн.

-Эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?

-Есөн хүүхэдтэй айлын дороосоо гурав дахь нь. Одоо долуулаа болоод байна.

-Хэр шүтлэгтэй вэ. Тэмцээн уралдаан, наадамд явахын өмнө сан май тавиулдаг байсан уу?

-Ид барилдаж байх үедээ гадагшаа дотогшоо тэмцээнд явахдаа ч юм уу, наадмын өглөө ааваараа сан тавиулдаг байсан. Ээж маань ч уншлага сайтай байв. Багад сургууль соёлд явахад хүртэл аав хоёр маань үргэлж сан тавьж, арц хүж уугиулан маани мэгзэм уншсаар хоцордог сон.

-А.Сүхбат аваргын барилдааныг таны залуугийн барилдаантай төстэй гэдэг?

-А.Сүхбат бусдаасаа арай өвөрмөц л дөө. Хөдөлгөж барилддаг. Ер нь хөдөлгөж байж л уран барилдаан гарна шүү дээ. Одоо манай бөхчүүд хэн нэгнээ зуураад, барьц сонгуулахыг хүлээгээд л зогсоод байх юм. Уран мэхийг уралдуулж байгаа юм шиг харагддаг ч монгол үндэсний бөх өнөөдөр зогсонги байдалд ороод байна уу даа гэж бодогддог. Ингэж бодох хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт, бөхчүүд маш их таргалж байна. Бүр зориудаар өөрсдийгөө бордох болж. Хоёрдугаарт, бэлтгэл хийхгүй байна. Өөр дотроо бол бэлтгэл сайн хийж байна гэж бодоод л байгаа байх. Гэвч тийм биш байна.

-Үндэсний бөхийн ирээдүйн аваргын тухайд ямар бодолтой яваа бол?

-Онцгойроод гараад ирэх бөх байдаггүй юм аа гэхэд залуучууд маань цолоо хадгалах хэмжээнд барилдмаар байгаа юм. Улсын наадамд түрүүлж арслан цол аваад дараа жилийнх нь наадамд дөрөв, тавын даваанд унаж байна. Энэ чинь юу гэсэн вэ. Магадгүй бяр тэнхээ нь бүр илүүдээд юм уу, мөнгө төгрөг, хоол унд нь бялхчихаад байж болох юм л даа. Улсын наадамд тэр түрүүлнэ гэсэн баталгаа алга. Идэр залуу хоёр аварга хүртэл дор даваанд унаж эхэллээ шүү дээ.

-Д.Сумьяабазар аварга танай нутгийн бөх. Таны шавь ч гэж хэлж болно. Аваргад хандаж та ямар нэгэн зүйл хэлдэг үү?

-Д.Сумьяабазар бизнесийн ажилдаа түлхүү ороод бэлтгэл хийж өгөхгүй байна. Энэ тухай хэлэхээр “Зав чөлөө олдохгүй юм” гэдэг. Уул нь одоо л тогтож барилдаж, амжилтаа хадгалдаг нас нь юм байгаа.

-Хад аварга та хоёрыг “Алдарын хоёр” гэж ярьдаг байсан. Энэ тухай дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Бид хоёр нэг оны начингууд. Мөн нэг тогооноос хоол идэж явсан эрхэм дотны анд нөхөд. Хоёулаа “Алдар”-ын тамирчид байхгүй юу. Би чөлөөт, Хад самбогийнх. Тэмцээнд жин таарч барилддаггүй байв. Харин үндэсний бөхөөр мөнхийн өрсөлдөгчид байсан даа. Бие биенээ хурцалж байлаа. 1979 онд МБАТ-ний зургадугаар спартакиадаар бид хоёрын барилдааныг үзэх гэж Спортын төв ордон дотор гадаагүй пиг дүүрч билээ. Бид хоёрын хэн давсан нь аварга болох байсан.

-Та хоёр хамгийн сүүлд оноолт таарсан байв уу?

-Бараг л тийм. Дараа нь хоёр хоёр л барилдах байсан. Ингээд би давж аварга болж, цолны эрэмбээр Хадынхаа өмнө гарсан. Мөрөөдөж явснаа олж авсан хэрэг. Би чинь Хадын арслан болчихсон байхад начин байлаа шүүү дээ. Гурван жил араас нь хөөгөөд л өмнө нь гарсан юм. Ер нь би заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн бөхийн дээд таван өндөр цолыг таван жилийн хугацаанд дараалуулж хүртсэн. Ингэж авах хэцүү л дээ. Монгол бөхийн түүхэнд Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга бид гурав л байх шив дээ.

-Маргааш битүүний өдөр. Уламжлал ёсоор хүчит 256 бөх барилдана. Хэнийг түрүүлэх бол гэж таамаглаж байна?

-Үнэхээр хэлж мэдэхгүй юм. Одоо чинь тэр энэ гэж нэхр оноож хэлээд сууж байх ямар ч бололцоогүй болоод байна. Г.Өсөхбаяр аварга, И.Доржсамбуу гарьд хоёр сайн барилдах байх. Мөн Б.Ганбат заан, Н.Ганбаатар гарьд нар их шөвөгт очих болов уу. Залуу начин, харцагууд тэр бүү хэл аймаг, цэргийн цолтнууд их дээшээ гараад ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.

-Хүү Базаррагчаа чинь аавыгаа залгамжлах бөх болсон. Гэвч сүүлийн үед огт барилдаж харагдахгүй юм?

-Тийм ээ, хүү аймгийн цолтой залуу бий. Биеийн эрүүл мэндээс болоод хүнд хүчир ажил хийж болохгүй болоод байгаа юм. Яваандаа барилдах байлгүй. Уул нь бие хаа сайхантай гайгүй ноцолдоод байвал ноцолдмоор л юм байгаа.

-Ингэхэд танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Таван хүүхэд төрсөн юм. Хоёр эндсэн. Одоо хоёр хүү, нэг охинтой. Базаррагчааг хэллээ. Нөгөө хүүг маань Өвгөнбүргэд гэдэг. Өвөрхангай аймагт мал хуйгаа харж, мөн хажуугаар нь аж ахуй эрхлэнг амьдарч байгаа. Охиныг Урансүрэн гэдэг. Д.Рагчаа зааны гэр бүлийн хүн. Тэр хоёр гурван хүүхэдтэй. Би чинь тав, зургаан ач зээтэй болоод байгаа.

-Гэр бүлийн тань хүнийг Отгон гэдэг байх аа. Одоо юу хийж байна?

-Оригийн Отгончулуун гэдэг. Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын уугуул. Хөдөө төрж өссөн. Малчин айлын хүүхэд. Хань маань уран хүн байгаа юм. Залуудаа ч цаг наргүй дээл хувцас оёдог байсан. Одоо сар шинийн өмнө надад л нэг дээл хийж өгөхөөс хэтрэхээ байж дээ. Бид хоёр 1972 онд айл гэр болсон. Түүнээс хойш 37 жил өнгөрөөд байна. 37 жил нэг гэртээ хэрэлдэж сууна даа (инээв).

-Та улсад дөрөв түрүүлсэн. Түүнээс олон түрүүлэх боломж байсан гэдэг?

-Бололцоо байсан. Өөрийн нөхцөл байдлаас болоод алдсан гэж хэлж болох юм.

-Таныг ид үедээ бэртсэн. Энэ нь амжилтад нь нөлөөлсөн гэж хүмүүс үзэдэг. Энэ тухайд?

-Тэмцээнд оролцож байхдаа бэртэл авч ухаангүй эмнэлэгт хүргэгдэж байсан тохиолдлууд ч бий. Мөн аваар осолд орсон юмнууд ч бий. Энэ бүгд мэдээж амжилтад нөлөөлөлгүй яахав.

-Харамсалтай барилдаан олон байх ньв мэдээж. Гэхдээ ихэд харамсч байсан барилдаан гэвэл?

-1987 оны наадмын үзүүр түрүүнд Х.Баянмөнх аваргатай үлдээд унахдаа ихэд харамсч билээ.

-Ам мэхээр унасан гэх дам яриа байдаг. Энэ үнэн үү?

-Тиймэрхүү зүйл болох нь болсон юм аа. Баянаа “Чи ид гарч байгаа Бат-Эрдэнийг ийм амархан хаячихаад ирж байгаа юм чинь над шиг хөгшин амьтныг гарын үзүүрээр л хаяна. Тийм болохоор хөгшин хүнийг яарч хаях гээд яахав. Жаахан тогтож үзээрэй. Тэртэй тэргүй чи түрүүлэх нь тодорхой” гэв. Ингэж хэлэхээр “нээрээ ч тийм дээ” гэсэн юм бодоод тулаад зогсч байтал гэнэт хүчтэй зайлдаг юм. Би тэр дороо суучихгүй. “Чи яаж байгаа юм” гээд босоод иртэл Баянаа аль хэдийнэ дэвээд явчихсан. Наадмын дэвжээн дээр ямар цохиод авалтай нь биш. Ингээд Баянаа 10 дахиа түрүүлж байгаа юм.

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг яаж амархан хаяв?

-Б.Бат-Эрэдэнэтэй их л удаж байж хаялцах байсан. Гэвч зүүн хөлөнд нь хонгодож дайраад минут хүрэхгүй хугацаанд хаячихсан юм. Би энэ мэхийг бүтэн хоёр жил хадгалж байж тэр жилийн наадмын наймын даваанд Бат-Эрдэнэтэй тунахдаа хийж байлаа.

-1986 оны наадамд Хадтайгаа түрүү үзүүрт үлдсэн. Энэ барилдааны талаар яривал сонин байх болов уу?

-Бид хоёр багагүй удаан барилдсан. Олон дахин ч шуудагдсан. Хадын хоёр суларч байгааг би мэдэрсэн л дээ. Тэгтэл мань эр хүчээ шавхаж намайг эргүүлээд газар буухад хоёр хөл нь миний хоёр хөл дээр яг гишгэж таарч байгаа юм. Тэгээд би суучихсан юм. Хэрэв хоёр хөлийнх нь гишгэдэл таараагүй бол би хаях байсан. Ер нь манай Хад чинь их тэвчээргүй бөх байсан. Хүнтэй удаан ноцолдож чадахгүй. Бушуухан л хаях гэж яараад тэр нь болдог ч үе байсан.

-Аварга цол хүртсэнийхээ дараа дор даваанд унаж байсан тохиолдол бий юу?

-Байхгүй ээ. Миний барилдаан бусдаас арай өөр үзүүлэлттэй. Улсын наадамд анх зодоглож начин цол хүртсэнээсээ хойш 41 нас хүртэлх хугацаанд би хоёрхон удаа зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарсан байдаг. Бусад нь дандаа түрүү, үзүүр, шөвгийн дөрөвт үлдсэн байгаа юм. Миний тогтоосон амжилт энэ л дээ. 1990 онд 41 настайдаа тэр үеийн наадмын босоо бөх Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай түрүү үзүүр булаацалдан хоёр цаг 37 минут барилдан унаж байсан. Өнөөгийн бөхчүүдтэй харьцуулахад өндөр нас. Одоо чинь 30 гараад л харьчихаад байна.

-Өндөр цолтой бөхчүүдэд нэг хэцүү зүйл нь тавын даваа байдаг шиг санагддаг. Яагаад вэ гэхээр улсын цол горилж яваа залуучуудыг яалт ч үгүй амалж таардаг. Танд амлуулж унаад улсын цолгүй үлдэж байсан бөхчүүд олон уу?

-Тун цөөн дөө. Тавын даваанд цол горилоод зогсч байгаа залуучуудыг бараг л амалдаггүй байлаа. Өвөрхангайн Цэрэндорж, Төв аймгийн Бадарч, Булганы Нансал гэх тоотой хэдэн бөх бий.

-Өмнөх үеийн аваргуудтайгаа гар зөрүүлж байв уу. Тэднй тухай хуучлаач?

-Ид залуугийнх нь барилдааныг мэдэхгүй юм. 1972 онд намайг анх барилдаж байхад тэр үеийн арван аваргын долоо нь барилдаж байсан санагдана. Аварга аваргаараа төрдөг гэдэг шиг мөн ч хийморьтой харагддаг байлаа даа.

-Чөлөөтөөр хэдэн кг-д барилддаг байсан бэ?

-90 кг-д барилдаж байсан. Энд нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байгаа. Би дээр яриандаа манай залуучууд их таргажл байна гэж хэлсэн. 1921 оноос 1990 он хүртэлх хугацаанд 100 кг-аас дээш жинтэй хоёр бөх л улсын наадамд түрүүлж байсан болов уу. Б.Түвдэндорж аварга, Д.Хадбаатар аварга хоёр. Г.Дэмүүл гуайг хэлж болох юм. Гэхдээ найм давж түрүүлсэн болохоор тооцсонгүй. Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга би ч гэсэн ердөө 80 гаруйхан кг жинтэй байхдаа түрүүлж байлаа. Мөөеө, Баянаа хоёр улсад хоёр, гурав түрүүлсэн байхдаа жаахан жин хасаад 78 кг-д барилддаг байлаа шүү дээ.

-Таны өндөр хэд байв?

-Ид барилдаж байхад нэг метр 83 сантиметр байсан. Чөлөөтөөр олимп, тив дэлхий, олон улсын тэмцээнд бүгдэд нь оролцож байсан. 80 гаруй медаль авсан байдаг: Сонирхолтой нь хүрэлд медаль бараг авч үзээгүй. Дандаа алт, мөнгө дээр бууна. Чадахгүй бол мултарна.

-Тантай нэг сум (Өвөрхангайн Нарийнтээл)-ын уугуул, улсын харцага Ч.Даваадорж гэж сайхан бөх байлаа. Та хоёр хэр ойр дотно байсан бэ?

-Бид нэг голын хүмүүс. Сайнаар ярьвал хамаатан садангууд. Манай сумаас төрсөн сайхан бөх. Цолоо баталсан. Самбо, жүдогоор сайхан барилдаж тив, дэлхийн тэмцээнүүдээс медаль авчирч байсан. Бие нь жижгэвтэр байсан болохоос сайн бөх байсан.

-Хамгийн сүүлд ямар наадамд, хаана түрүүлж байсан бол?

-2003 онд Өвөрхангай аймгийн наадамд Д.Мөнх-Эрдэнэ арслантай үлдэж үзүүрлэж байлаа. Түрүүлснээ санахгүй байна.

-Одоо ямар ажил эрхэлж байна?

-Ээрмэлийнхээ үйлдвэрт ажиллаж байна.

-Юу хийдэг юм?

-Борлуулагч, менежер, аж ахуйн дарга гээд олон төрлийн ажил хийнэ.

-Нутагтаа олон очдог уу. Сүүлд хэзээ очив?

-Жил бүр очдог.

-Дотны найз нөхдийнхөө тухай ярихгүй юу?

-Үе тэнгийнхээ бөхчүүдтэй их үерхэнэ. Бөх хүнд байх эр хүний сайхан жудгийг их хүндэтгэдэг. Барилдаанаас болоод бөхчүүд хоорондоо муудалцдаг. Надад тийм зүйл байсангүй. Бас энд Д. Мягмар зааныг хэлмээр байна. Заанууд дотроос энэ хүнтэй би олон барилдсан. Гэвч “Чи намайг олон дахин амаллаа. Чамд надаас өөр амлах бөх олон байсан” гэж нэг удаа ч боло хэлж байгаагүй. Амлах нь чиний эрх, барилдах нь бидний үүрэг гээд ”үздэг” байлаа.

-Бөхчүүд улс төрд ордог жиши г манайд тогтоод байгаа. Таны улс төрийн сонирхол ямар бол. Ер нь улс төрд оръё гэж боддог уу. Аль нэг намыг дэмждэг үү?

-Улс төрийг сонирхоно. Гэхдээ айхтар шимтэхгүй. Намайг настай хүн болохоор Ху намынх байх гэж олгож магад. Би аль нэг намын гишүүн биш.

-Намд элсээд нутагтаа сонгуульд өрсөллдвөл Б.Бат-Эрдэнэ аварга шиг гараад ирэх юм биш үү?

-Сонирхоод, ер нь нэрээ дэвшүүлчихдэг ч юм уу даа гэж бодсон бол магадгүй гараад ирж болох л юм шүү. Анхдугаар бага хуралд сум сумаас төлөөлөгчид сонгож байхад манай том эгчийн хүү Чинбат сумаасаа төлөөлөгчөөр сонгогдож байв. Хэрвээ би зүгээр нэрээ явуулахад л гараад ирэх байсан. Гэвч тэгээгүй.

-Шинийн нэгэнд шавь нар чинь ирж золгодог байх. Хамгийн түрүүнд хэн ирдэг бол?

-Цолныхоо эрэмбээр Д.Сумьяабазар ирдэг юм.

-Та ах аваргууддаа очиж золгодог уу?

-Уул нь хүндэтгэл үзүүлж золгох ёстой л доо. Гэхдээ тэд ойлгодог байлгүй. Сар шинэ хуучиртал манай битүү хүнтэй байдаг.

Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат Монгол Улсын арслан Энхтөгсийн Оюунболдтой ярилцсанаа хүргэе.

-Төрийн наадамд ес давж бахтайхан түрүүллээ. Бөхөд хайртай монгол түмэн баярлаж байна. Ижий аав хоёр тань ихэд баярлаж байгаа харагдлаа. Өнөө жилийн наадамд түрүүлнэ гэж бодогдож байв уу?

-Хүний амьдралд дахин давтагдашгүй агшин хором гэж байдаг бол миний хувьд монгол төрийнхөө наадамд түрүүлсэн энэ цаг мөчөө хэлнэ. Дөрвөн уулынхаа дунд багтаж ядталаа баярлаж байна даа. Ижий аав, багш нар минь надаас дутуугүй баярлаж байна. Төрийн наадамд зодоглох хүүгээ нутгийн уулс нь түшдэг юм гэдэг. Хан Хэнтийн минь их уулс түшлээ. Есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давчихаад тугийн мандал руу алга хавсран гүйхдээ “Ингээд би төрийн наадмын түрүү бөх болчихлоо гэж үү” хэмээн бодоод хоёр нүдний нулимс гарсан. Энэ жилийн наадмын бэлтгэлээ Сүүж уулын өвөрт Бүдээбазарын Адъяахүү багшийнхаа удирдлага дор базаасан. Манай нутгийн хүчит бөх дархан аварга, хөдөлмөрийн баатар Б.Бат-Эрдэнэ Сүүж уулын өврөөс наадмын бүх түрүүгээ хүртсэн байдаг. Бөхөд ийм л ээлтэй сайхан дэвжээнээс наадмын түрүү хүртэж, улсын арслан хэмээх эрхэм цолонд хүрсэндээ баяртай байна. Төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодрон төв цэнгэлдэхийн индэрт гарч, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс арслан цолны үнэмлэх, энгэрийн тэмдгээ гардчихаад нутгийн ах Бат-Эрдэнэ аваргад үнсүүлэхэд “Улсын арслан сайхан цол шүү. Хэн хүний хүртээд байдаг цол биш ээ. Хүндэтгэж яваарай” гэж чихэнд минь хэлсэн. Тэр үгний үнэ цэнийг мэдэрч байна.

-Мөөеө аварга 1963 онд хорин хоёр насандаа төрийн наадамд түрүүлж арслан цол хүртэж байжээ. Халхын их аваргын амжилтыг өөрөө 52 жилийн дараа давтлаа?

-Ес даван түрүүлж есөн хөлт цагаан тугаа баяр бахдал дүүрэн тойрч байхад бөхийн тайлбарлагч төв цэнгэлдэхэд “Мөнхбат аваргын амжилтыг 52 жилийн дараа Оюунболд маань давтаж байна” гэж хэлэхэд цэнгэлдэх дүүрэн наадамчид уухайн түрлэг хадаасан. Миний бие 2008 онд 15 настайдаа улсын наадмын өсвөрийн бөхийн барилдаанд шөвгийн наймд үлдээд унасан. Дараа жил нь түрүүлнэ гэсэн бодолтой очоод шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Ингээд 19 насандаа Хэнтий аймгийнхаа наадамд зодоглон Б.Хадбаатар арслантай үлдэж түрүүлэн аймгийн арслан цол хүртсэн юм. Тэр жилийнхээ улсын наадамд зодоглоод хоёрын даваанд Ховдын Ц.Мягмарсүрэн зааныг өвдөглүүлж, гурвын даваанд Давааням зааны хүү улсын начин Лхагвадоржид тахимаа өгсөн дөө. 2013 онд хорин насандаа төрийн наадамд хоёр дахиа зодоглож До.Ганхуяг арслангаар дөрөв, И.Доржсамбуу гарьдаар тав давж начин болоод зургаагийн даваанд Т.Санчир заанд амлуулан барилдаад түүнийг хамж дайрах мэхээр давж улсын харцага цолонд хүрсэн. Харин түрүү жилийн наадмаар Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан Б.Болдбаатараар гурав давж дөрвийн даваанд Сэлэнгийн өндөр Ч.Баянмөнх начинд өвдөг шороодсон юм. Тэгвэл өнөө жил 22 насандаа төрийн наадамд ес даван түрүүлж улсын арслан цол хүртэн Жигжидийн Мөнхбат аваргын монгол бөхийн дэвжээнд дархлан үлдээсэн түүхэн амжилтыг давтлаа. Үүнд маш их баяртай байна.

-Улаан хүрэн дээлтэй, бөхийн малгайтай хүн уйлаад л, ийш тийшээ гүйгээд л их баярлаж байсан. Тэр хүнд хүмүүс баяр хүргээд байсан нь танай аав юм билээ. Залуу арслангийн маань аав бөх хүн байдаг гэсэн. Тэр тухай сонирхуулахгүй?

-Ижий аав хоёр маань Өмнөдэлгэрээс манайд ирчихээд байж байгаа. Хотод наадам үзсэн. Хүүгийнхээ барилдааныг үзнэ гээд хүрээд ирсэн. Ерөөлөөр болсон юм шиг миний бие сайхан барилдаан үзүүлж ижий аав хоёроо, ус нутгийн олон түмнээ баярлуулж чадлаа. Наадмын өглөө аав “За миний хүү сайхан барилдаарай. Өөрийнхөө санаснаар л барилдаарай” гэж хэлсэн. Төрийн наадмын даваа бүхэн амаргүй байдаг. Энэ жил ч ялгаагүй, хэцүүхэн учраануудтай таарлаа. Тэр бүгдэд аавынхаа захиснаар өөрийнхөөрөө л барилдсан. Ээж маань сүүгээ өргөөд, тэнгэр бурхан, уул усандаа залбираад байсан гэсэн. Ээжид нь хамгийн хэцүү нь дөрвийн даваа байлаа гэж хэлж байв. Ш.Мөнгөнбаатар арслантай оноолт таарсан барилдааныг хэлж байгаа хэрэг. Мөнгөнбаатар арслан бид хоёр өмнө нь олон барилдаж байсан. Давж унаж явсан бөхчүүд. Адъяахүү багшийн шавь, “Аварга” сургуулийн бөхчүүд юм. Монголын үндэсний бөхийн холбооны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийн барилдааны наймын даваанд Мөнгөнбаатар арслантай тунаж барилдаад би давсан. Өнгөрөгч жил Өндөрхаан хайрханы тахилгад түрүү үзүүрт шалгарч миний бие түрүүлж байсан удаатай. Харин монгол бөхийг Гиннест бүртгүүлсэн барилдаанд би Мөнгөнбаатар арсланд тавын даваанд унаж байсан юм. Манай аав Дашдоржийн Энхтөгс аймгийн начин цолтой. Өмнөдэлгэр сумын уугуул. Аавын маань аав, манай өвөө Өмнөдэлгэр сумандаа нэгдлийн адуу малладаг, морь сайхан уядаг, нутаг усандаа зартай уургач, уяач хүн байсан. Гоё халиун гэж хурдан хүлэг байсан. Манай удмынхны унаган адуу даа. Ээж Алимаасүрэн Цэнхэрмандал суманд төрсөн. Ээжийн аав болохоор Хэнтийн Дадал сумын уугуул, малын их эмч.

-Өнөө жилийн наадмын учраа бөхчүүдийн талаар асууя. Дөрвийн даваанд хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатартай оноолт таарч давсан. Түүнтэй өмнө нь барилдаж байснаа ярилаа. Тавын даваанд аймгийн арслан М.Бадарчийг, зургаад шинээр начин цолны болзол хангасан Дашийг, долоод Ц.Содномдорж харцагыг тунаж давсан. За тэгээд наймын даваа буюу их шөвөгт Б.Гончигдамба гарьдыг тунаж, есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давж түрүүлсэн. Даваа бүхэн амаргүй байсан нь мэдээж?

-Гурвын даваанд Өвөрхангайн П.Ганхүү начинг амлаж давсан. Энэ тухай хүмүүс асууж байна лээ. Улсын цолгүй олон бөх байхад яагаад Ганхүү начинг амласан бэ гэж. Тэр бол миний сонголт байсан. Монгол бөхөд цолныхоо эрэмбээр ам авдаг сайхан уламжлал бий. Тэр дагуу л ам авч барилдсан. Мөнгөнбаатар арсланг хагалж татаад давсан юм. Хурц арслантай наадмын бэлтгэлд хамт гарсан. Хэн хэнийхээ барилдааныг мэднэ. Тавын даваанд ам авах үнэндээ амаргүй байлаа. Ч.Ганзориг, О.Хангай, Э.Даш гээд улсын цолонд зүтгэж байгаа олон сайхан бөхчүүд байсан. Мөн Булганы Э.Энхбат начин, Говь-Алтайн Л.Цэрэнтогтох, Увсын Т.Баасанхүү гээд хүчтэй уран барилдаантай начингууд байсан. Тэр дундаас Архангай аймгийн арслан М.Бадарчийг амласан юм. Барилдаан таарах болов уу гээд амласан л даа. Бадарчийн хувьд өнгөрсөн жил төрийн наадамд дөрөв давчихсан бас л барилдаанч, сайхан арслан шүү дээ. Барилдаан багагүй удааширч би барьц сонгооноос давсан. Зургаад Б.Одгэрэл, Ч.Ганзориг, Э.Даш гэсэн улсын цолны босго дөнгөж алхаад байгаа бөхчүүдээс Дашийг амлаж барилдсан. Тахимдах мэхээр түүнийг давсан. Долоогийн даваанд Ч.Санжаадамба заан, Ц.Содномдорж харцага нарын аль нэгтэй нь тунах байх гэсэн таамаг байсан. Тэгтэл таамагласан ёсоор Содномдорж харцагатай тунасан. Тийм ийм барилдаан гаргана гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй. Өөрийнхөөрөө барилдъя л гэж бодсон. Тэгээд хүч үзсэн дээ. Гончигдамба гарьд, Бүрэнтөгс арслан хоёр бол төрийн наадмын өндөр даваанд барилдаад үзчихсэн, түрүү үзүүрлэж байсан энэ цаг үеийн хүчтэй бөхчүүд. Миний хувьд шийдэмгий барилдаанууд гаргасан. Дээлийн маань захыг мушгиад зогсож байсан ээжийн маань нутаг Цэнхэрмандалын Бадарчийн Батбаяр начин гээд ус нутгийн ах нар зааж зөвлөж байсан. Адъяахүү багш маань барилдааны дундуур зааж зөвлөж байсан. Бүх даваануудад санасандаа хүртэл сайхан барилдлаа. Монгол бөхийн энэ сайхан цолыг хүндэтгэж явна. Нутгийнхаа уул усанд сүсэж монгол бөхийн дэвжээнд илүү их амжилт гаргахын төлөө зүтгэнэ дээ.

-“Тоёота” корпорацийн хамт олон “Ланд крузер-200” маркийн авто машины түлхүүр гардууллаа. Энэхүү ёслол Чингэсийн талбайд болсон. Тэр үеэр та Адъяахүү багш, Ц.Хосбаяр багш нартаа баярлалаа гэдгээ дахин дахин хэлж байсан. Ингэхэд Адъяахүү багш дээрээ арван хэдэн настай хүүхэд ирж байсан гэдэг. Тэр тухайгаа МҮБХ-ны 25 жилийн ойн 1024 бөхийг арав давж магнайлаад манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байсан даа?

-2007 онд арван дөрвөн настай хүүхэд Б.Адъяахүү багш дээр очсон. Надад бөхийн эрдэм анх заасан хүн Адъяа багш маань юм. Уран барилдаанч мундаг багш. Улсын харцага Пүрэвсайхан, улсын начин Э.Энхбатаас аваад олон хүнийг бөхийн эрдэмд сургасныг манайхан мэдэх байх. Бөхийн бэлтгэл гэдэг ийм нарийн дэг жаягтай, утга агуулгатай, тийм амар хялбар биш гэдгийг сургасан. Их спортоор хичээллэх хэрэгтэйг хэлж байлаа. Их спортоор, чөлөөт бөхөөр хичээллэсэн маань үндэсний бөхөд амжилт үзүүлэх нэг том бааз суурь болсон. 2010 онд чөлөөтийн улсын өсвөрийн аваргад түрүүллээ. Дараа нь Ташкент хотноо болсон өсвөрийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож хүүхдийн олимпод оролцох эрхээ авсан. Олон улсын олимпийн хорооноос хүүхдийн анхдугаар олимпийг Сингапурт 2010 оны наймдугаар сард зохион явуулсан юм.

Уг наадамд Монгол Улсынхаа төрийн далбааг өргөж явах хүндтэй, хариуцлагатай үүргийг Монголын үндэсний олимпийн хорооны ерөнхийлөгч Д.Загдсүрэн гуайгаас хүлээн авсандаа маш их баярлаж билээ. Чөлөөт бөхийн 100 килограммын жинд хүч үзэж тавдугаар байрын шагнал хүртсэн. Мөн уг наадмын элсний чөлөөт бөхийн барилдаанд оролцож хүрэл медалийн эзэн болсон. Ингэж л их спортоор хичээллэж, хүүхдийн олимпийн наадамд төрийнхөө далбааг өргөж явах алдрыг “Аварга” сургууль, Адъяахүү багш маань өгсөн түүхтэй. Наймдугаар ангиасаа хойш бараг л хичээлд яваагүй хүн чинь “Аварга” сургуулийн лицей сургуульд суралцаж, улмаар “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан болсон доо.

Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат, Монгол Улсын аварга Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамбатай ярилцлаа. Тэрээр “Бөхбилэгт” дэвжээ, Эрдэнэтийн “Хангарьд” клуб, “Ажнай” кропорацийн бөх юм.

-Юуны өмнө Монгол Улсын аварга цол хүртсэнд баяр хүргэе. Наадамчин олноо баясгаж, аатай одтой, эрэмгий барилдлаа. Сүүлийн арваад жилийн наадамд өөрийг тань түрүүлнэ хэмээн бөхөд хайртай монгол түмэн хүлээсэн. Энэ жил тэрхүү хүлээлт биелж, хүн бүхний баяр бахдал төрлөө, сайхан байна?

-Монголчуудын төрт ёсны их баяр наадам дэлгэр сайхан болж өндөрлөлөө. Олон тэгш ой давхацсан үндэсний их баярт 1024 бөх зодоглож, ид хаваа гайхуулан хүчийг сорилоо. Мянган хүчтэний манлай болж, монгол үндэсний бөхийн эрхэм дээд цол, улсын аварга цолонд хүрсэндээ баяртай байна. Төрийн наадамд арав давж түрүүлнэ гэдэг их том хүндэтгэл байдаг юм байна шүү. Миний бие аварга цолонд хүрэхсэн, төрийн наадмын түрүү бөх болохсон гэж хүсч мөрөөдөж, тэрхүү зорилгынхоо төлөө бэлтгэл сургуулилтаас аваад хамаг л бүхнээ дайчлан зориулж ирсэн. Хүнд чинь хүсэл биелэх өдөр гэж ирдэг юм байна. Надаас дутуугүй баярлаж байгаа ард түмэндээ, төрүүлж өсгөсөн ижий аав, хань ижил, гэр бүл, ойр дотнынхоо бүх хүнд баярлаж байна. Унах, давах бүрийд минь үргэлж хамт байж ирсэн Архангай аймгийн “Бөхбилэгт” дэвжээний хүчит бөхчүүддээ, намайг бөхийн зам мөрд хөтөлсөн ачит багш, эрхэм сайхан ах нартаа, төрийн наадмын түрүү бөх болтол минь зааж сургаж, дасгалжуулж ирсэн Зэвэгийн Дүвчин багшдаа их баярлаж байна.

2002 онд Өсөхөө аваргыг ес давж түрүүлэхэд цэнгэлдэх дүүрэн цугласан олон шагшин баярлаж байсныг санаж байна. Наадмын дараа уулзсан бүхэн Өсөхөө аваргад “баярласан шүү” гэж хэлж байсан гэдэг. Энэ удаа ард түмнээ хөөрч баярлаж байгааг харах бахтай байсан. Ард түмний итгэл, хайр хүндэтгэлийг алдалгүй төрийн наадамдаа олон жил сайхан барилдахыг хичээн зүтгэх болно. Энэ их итгэл, сэтгэлийг уран дайчин барилдаан, бөхийн жудаг ёс, хичээл зүтгэлээр хариулахаас өөр том хүндэтгэл юу байх билээ. Монгол Улсын аварга хэмээх алдар цолонд эзэн байхыг хичээх болно.

-Монгол бөхийн дэвжээн дээр бүтэн арван жилийн хугацаанд зогсож байж оргил цолонд хүрлээ. 2006 онд анх улсын наадамд зодоглосон санагдана?

-Тийм ээ, бүтэн арван жилийн хөдөлмөрийнхөө үр шимийг өнөөдөр ард түмнийхээ хамт хүртэж байна. 2006 оны улсын наадамд анх зодоглосон. Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн түүхт ойгоор 1024 бөх барилдаж билээ. Тэрхүү наадамд мянган бөхийн тоосонд орж барилдаад нэг давж хоёрын даваанд Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харьяат улсын начин Базарбидэрнаагийн Бадам-Очирт өвдөг шороодсон. Нэг сонин түүх хэлэхэд, Жигжидийн Мөнхбат аварга зүүний магнайд гарч гурвын даваанд цолоо дуудуулаад миний тахимаа өгсөн Бадам-Очир начинг амлаж өвдөг шороодож байсан. Үндсэндээ тэр жил Мөөеө аварга зодгоо тайлж байсан. Бадам-Очир начин бол Мөөеө аваргын удмын бөх. Миний бие 2002 онд Булган аймгийн Гурванбулаг сумын наадамд түрүүлж сумын заан цол хүртэж байсан. 2006 онд Дорноговь аймгийн наадамд Ховдын И.Мөнхбаатар начингаар тав давж аймгийн начин цол хүртэж байлаа. Тэр жилээ аймгийн начин цолтой улсын наадамд зодоглож байсан. 2007 онд Зэвэгийн Дүвчин багшаараа гурав даваад дөрвийн даваанд Б.Бат-Эрдэнэ аваргад өвдөг шороодсон. Улсын наадамд 11 удаа түрүүлсэн цагийг эзэлсэн их аваргад тахим өгсөндөө бэлгэшээдэг. Тухайн үедээ аваргыг хаяж чадсангүй дээ гэж сэтгэл гонсойж л байлаа. Одоо эргээд бодоход бэлгэшээлтэй санагддаг юм.

-“Цэргийн арслан Санжаадамба” гэж зарлуулаад бөхийн өргөөнд болсон барилдаануудад түрүүлээд л, Монгол туургатны ой, цагаан сарын гээд томоохон барилдаан манлайлаад, шуугиулаад л байсан. Гэвч наадмаар гурав даваад л унана. Ямар сайндаа Баянаа аварга “Энэ хүүг тав давуулчих юмсан. Тэгвэл ч дийлдэхгүй дээ” гэж байсан?

-2008, 2010 оны наадмуудад гурав даваад унасан. Б.Ганбат арсланд хавируулаад унаж байлаа. Дараа нь нутгийн ах Д.Хишигдорж заанаар гурав даваад Д.Лхагвадорж начинд тахимаа өгч байлаа. 2009 онд бүр хоёрын даваанд аймгийн цолтой (аймгийн арслан Б.Суманчулуун) бөхөд унаж байлаа. Нэг л болж өгөхгүй байсан. Харин 2011 онд ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор Чимэдийн Гочоосүрэн заанаар гурав, Ж.Амартүвшин харцагаар дөрөв, Ө.Бат-Орших харцагаар тав, Б.Сангисүрэн начнаар тунаж зургаа, Ц.Содномдорж харцагаар тунаж долоо давж шууд заан болсон. Содномдорж харцага бид хоёр шууд шоо хаяад барьц сонгосон юм. Ингээд миний талаар бууж би барьцаа аваад барилдсан. Үндэсний бөхийн дүрмийн дагуу барилдаан болсон. Хүмүүс тэр барилдааныг маргаантай болсон гэж боддог байж мэднэ. Яг л дүрмийнхээ дагуу барилдаан болсон.

Ингэж л начин, харцага цолыг алгасан заан цолонд хүрч байлаа. Заан болсны дараа жилийн наадамд Сүхбаатар аймгийн хурц арслан Ш.Мөнгөнбаатараар дөрөв давж тавын даваанд Пүрэвжав харцагад хоёр хөлдөө давхар гүйлгээд унаж байсан. 2010 оны төмөр бар жилийн сар шинийн барилдаанд одоогийн дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяртай үлдэж түрүүлж байлаа. Гурвын даваанд одоогийн арслан П.Бүрэнтөгстэй, дөрөвт Ө.Бат-Орших харцагатай гээд шилдэг бөхчүүдтэй тунаж хүч үзэж байлаа. Тэрхүү цагаан сарын барилдааны өмнөх өдөр аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд А.Бямбажавтай үлдэж мөн л түрүүлж байсан. Гэвч жилийн наадмын дөрвийн даваанд Говь-Алтайн Лхагвадорж начинд өвдөг шороодож шуугиан тарьсан даа (инээв).

-2013 оны наадамд тав давж шөвгөрөөд Б.Батмөнх заанд хавируулаад унасан. Бас л түрүүлнэ гэгдэж байсан наадам шүү дээ?

-Болдоггүй юм гэдэг болдоггүй л юм билээ. Аливаа юм цагаа хүлээдэг гэдэг. Би олон түүхт ой давхацсан 1024 бөхийн барилдааныг 10 давж манлайлах хувьтай байжээ. 2013 онд Сэлэнгийн өндөр Баянмөнх начнаар тав давж Төв аймгийн Б.Батмөнх зааныг зургаагийн даваанд амлаж аваад хавирах мэхэнд нь өвдөг шороодсон. Дараа жилийнх нь наадмуудад тус бүр долоо давж шөвгөрөөд Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс нарын арслангуудад тахим өгсөн. Эдгээр бөхчүүдтэй чухам ямар барилдаан болсныг наадамчин олон, бөхөө дээдэлдэг түмэн сайн мэдэж байгаа. 2014 онд Найдангийн Түвшинбаяр харцагаар тав, Завханы Бадамсүрэн начнаар зургаа, Б.Гончигдамба гарьдаар тунаж долоо давж Н.Батсуурь арслантай тунасан. Харин өнгөрөгч жил Ховд аймгийн арслан Б.Тайвангаар тав, Увс аймгийн харьяат шинэ начин Д.Энхбаяраар зургаа, шинээр харцага цолны болзол хангаад байсан Сэлэнгийн Б.Одгэрэлээр долоо давж их шөвгийн дөрөвт П.Бүрэнтөгс арсланд амлуулж барилдсан.

Монгол туургатны бөхийн барилдаанд гурван жил дараалан түрүүлсэндээ ихэд бэлгэшээдэг. Энэ наадам надад өөртөө итгэх итгэлийг, монгол бөхийн дээд цолонд хүрч болох юм гэх бодлыг төрүүлсэн. “Монгол туургатны бөхийн барилдаанаар чи мандчихсан шүү дээ” гэж хүмүүс хэлдэг. Тэрхүү наадам миний бөхийн зам мөрийг зөв сайхан тэгшилж өгсөн. Монгол бөхийг Гиннесийн номонд бүртгүүлэх зургаан мянган бөхийн барилдаанд С.Мөнхбат аваргаар 13 давж түрүүлсэндээ баярладаг. Нэгэн том түүхийн эзэн боллоо гэсэн бодол эрхгүй төрж байлаа.

-Өнөө жилийн наадмын тухай эргээд ярилцъя. Долоогийн даваанд Ц.Содномдорж, Т.Баасанхүү, Б.Пүрэвсайхан нараас Баасанхүүг амласан. Өнгөрөгч жилийн сар шинийн барилдаанд түүнд өвдөг шороодсон. Долоогийн давааны барилдааны тухай дурсахгүй юу?

-Шинээр харцага цолны болзол хангаад байгаа Баасанхүүг амлаад барилдчихъя гэж бодсон. Бид хоёр өмнө нь хэд хэдэн удаа барилдсан, хэн хэнийхээ барилдааныг мэднэ. Сар шинийн барилдаанд би унасан. Дараа нь шилдэг 12 бөхийн багийн халз барилдаанд давсан. Баасанхүүгийн барилдааныг хүмүүс сайн мэднэ. Биеэр жижгэвтэр хэрнээ уран дайчин барилдаантай. Миний хувьд золгоод барилдъя гэж бодоод зүтгэсэн. Санасандаа ч хүрсэн.

-Наймын даваанд Э.Оюунболд арслантай тунаж хүч үзсэн. Оюунболдын хувьд өнгөрсөн жилийн наадмын түрүү бөх. Өнөө жилийн наадамд түрүүлнэ гэж яригдаж байсан хүчтэй арслан даа?

-Ер нь төрийн наадамд амар хялбар даваа гэж байхгүй. Барилдаан бүхэн, даваа бүхэн хэцүү байдаг. Наймын даваанд Э.Оуюунболдтой тунах байх гэсэн бодол надад байсан л даа. Залуу арслан бол үнэхээр ирэн дээрээ байгаа бөх. Арслантай их тайван, санасан бодсоноо хийж чөлөөтэй сайхан барилдсан. Шуудхан хэлэхэд, сэтгэлдээ хүртэл барилдсан гэж хэлж болох юм. Барьц сонгооноос залуу арсланг давсан. Найм давчихаад гарьд цолны болзол хангачихаад их баярласан шүү. Цэнгэлдэхэд цугласан наадамч олон давах бүрт минь нижигнэтэл алга ташиж, урам зоригийг бадрааж байлаа.

-Есийн даваа буюу арслан цолны даваанд Г.Эрхэмбаяр аваргад амлуулж барилдсан. Аваргыг давчихаад зүүн мөрнөөс нь адис авч харагдсан. Тэр тухай “Монгол бөхийн жудаг гэж энэ дээ” хэмээн олон хүн санал сэтгэгдлээ цахим ертөнцөд бичсэн байна лээ?

-Г.Эрхэмбаяр аваргыг би их хүндэтгэдэг. Бөхийн жудаг ёс талаасаа ч, олон жил барилдсан хүч хөдөлмөрийг нь бодсон ч сайхан бөх. Хийморь лундаатай энэ сайхан аваргаар арслан цолны босго алхлаа, аварга цол хүртэхийн ерөөлийг бэлгэдэж мөрнөөс нь адис авъя гэж бодсон.

-Түрүү үзүүрт нутгийнхаа бөхтэй үлдсэн. Өнөө жил Архангай нутгийнхан гойд сайхан наадлаа?

-Г.Өсөхбаяр аварга, Д.Рагчаа гарьдаар ахлуулсан “Бөхбилэгт” дэвжээний бөхчүүд хийморьтой сайхан наадлаа. Начин цолтой дөрвөн бөх төрлөө. Аварга, арслан цолтон тодорлоо, Лу гүний Вандан аварга, буур хэмээх Нацагийн Жамъян аварга, Цэдэндоржийн Чимэд-Очир аварга, энэ цагийн бөхийн манлай дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр гээд монгол бөхийн түүхэнд домог болсон аваргууд энэ нутгаас төрсөн. Улсын наадмын түүхэнд Архангай нутгийн бөхчүүд түрүү үзүүрт шалгарч байсан тохиолдол ч олон байдаг юм билээ. 1920-иод оны эхээр Буур аварга, Төмөрбаатар арслан хоёр үлдэж байсан, дөчин гурван онд Архангайн Хайрхан сумын аат Лувсанжамц арслан, Цэнджавын Содов арслан хоёр үлдэж байж. Жаран хоёр онд Жалбуугийн Чойжилсүрэн, Далайн Жамц гэсэн хоёр хүчит мөн л түрүү үзүүрт шалгарч байсан түүх бий. Ийм л домог түүхтэй хүчтэнүүдийн нутгаас аваргын буухиаг залгуулсандаа баяртай байна. 16 настай байхдаа бөх болно гэж нутгаасаа гарсан. Өнөөдөр бөхийн оргил цолонд хүрлээ. Анх Дүвчин багшийнхаа “Хасар” бөхийн дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт хийж эхэлсэн. Бөх болоход минь улсын хүчит арслан Уламбаярын Мижиддорж их нөлөөлсөн. Манай эмээтэй төрсөн эгч дүүсийн хүүхдүүд юм.