Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Categories
мэдээ улс-төр

С.Ганбаатар: Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бид МАХН-ыг дэмжиж оролцож байгаа

2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлэх асуудалтай холбоотой СЕХ-оос гаргасан шийдвэрийн талаар МАХН өнөөдөр мэдээлэл хийлээ.

МАНАН дамжсан бохир бүлэглэл энэ сонгуулийг мөнгөний сонгууль болгох гэж байгаатай цаашдаа ч тэмцэж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дараагийн хүнээ нэр дэвшүүлнэ хэмээн мэдэгдлээ.

Гавьяат хуульч Ц.Шаравдорж: Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАХН-аас нэр дэвшсэн Н.Энхбаярыг Сонгуулийн тухай хуулийн 143.1.2 бол нэр дэвшигчид тавигдах шаардлага хангаагүй гэсэн байгаа. Ямар шаардлага хангаагүй гэдэг нь тодорхой биш.

Хуулиараа бид Сонгуулийн Ерөнхий Хорооны хуралдаанд оролцъё гэсэн. Биднийг оруулаагүй.

Хүч нэмэгдүүлсэн, сүүлдээ засгийн газрын байрыг улс төрчдийн дохио зангаагаар төрийн байгууллагууд яаж ажилладаг болсон гэдгийг харуулж байна. Монголын ард түмний сонгох сонгохдох эрхийг үгүйсгэж байгаа явдал” гэлээ.

С.Ганбаатар: Өчигдөр МАХН-аас нэр дэвшигч Н.Энхбаяр гуай 2017 оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялчихлаа. Үүнийг МАНАН хүлээн зөвшөөрсөн. Тэдний ялах ганцхан арга бол хуулийг гуйвуулж сонгуульд оролцуулахгүй байх. Аваргыг ялж аварга болдог. Тэд ерөнхийлөгч болъё гэвэл сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчихгүй байх ёстой байсан.

Хоёрдугаарт Эх орончдын эвсэл, иргэний нийгмийн байгууллагуудыг төлөөлж 2017 оны сонгуульд бид ялалт байгуулахын төлөө ажиллаж байгаа. Бид МАНАН-гийн эсрэг үүнийг хийнэ.

МАНАН гурван сая иргэний эрхэнд халдсан юм биш. Тэдний дээр байгаа ОУВС, Рио тинтогийн удирдлагууд Монгол улсын төр барих эрхэнд халдлаа. Тиймээс энэ сарын 18-нд 11:00 цагаас Сүхбаатарын талбай дээр нийт ард иргэд ирж, эрх баригчдын увиагүй үйлдлийг илчилж, хуулийн дагуу жагсаал цуглаанаа хийнэ гэдгээ мэдээлж байна.

2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАХН-ыг дэмжиж бид оролцож байгаа. МАХН-аас ерөнхийлөгч болчих олон хүчтэй боловсон хүчин байгаа. Ойрын үед МАХН-ын эрх бүхий байгууллага шийдээ гаргаж та бүхэнд мэдээлэх болно. Миний хувьд гурван жилийн өмнө МУ-ын Ерөнхийлөгч болж улсаа авармаар байна төлөвлөгөө гаргаж байсан. Энэ удаад бид МАХН-ын нэр дэвшигчийг дэмжиж ялуулна” хэмээн уриалав.

Эдийн засагч Т.Баярхүү: 1990 оноос хойш бид нэг л буруу юм руу орчихлоо гэдгийг хүн бүр мэдэж байна. Эх орон эвслээс Н.Энхбаярыг дэмжиж ажиллаж байгаа шалтгаан нь 65 суудалтай намаас шийдвэртэй зүйл хийх болов уу гэж харсан. Үндэсний хуулийн өөрчлөлтийг хийх нэрээр байнга өөрсдийгөө сонгуулж байх дэглэм үүсгэчихлээ. Энэ бол МАНАН бүлэглэлийн нэгдүгээр ял. 2009 оноос хойш Монгол Улс хоёр тэрбум долларын өртэй байж байгаад 2016 онд 24 тэрбум долларын өртэй болчихсон байгаа. Нэг доллар 1400 төгрөгтэй тэнцэж байх үед авсан өр. Ирээдүйд бид аваагүй 30 их наядын өрөнд орчихоод байгаа учир бид энэ хүмүүсийг зайлуулах хэрэгтэй. Тиймээс үүний тулд эцсийг нь хүртэл тэмцэхээс өөр арга байхгүй.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Газар газрын тэнэгүүдийг ганц ганцаар нь байлгадаг хуультай

Монголд урин дулаан цаг хэдийнэ иржээ. Улаанбаатарын гудманд улиасны унгирал хийсч, хаа сайгүй навч цэцэгсийн анхимал үнэр ханхлах диваажингийн улирал айлсаж байна. Их хотын үдшийн намууханд зөөлөн салхи сэвэлзэхийн тоолонгоор нялх ногооны үнэр сэнхийж сэтгэлийн цэнгэл амсуулах нь таатай. Үүрийн өмнөхөн бороо орж, гудамж талбай нүүрээ угаасан юм шиг гялалзаж гялтганаад, үүлээ хөөсөн тэнгэрийн дор хүмүүн гэгч дэндүү жаргалтай. Хахир хатуу өвлийг мартагнан, суунагласан хар утаанаас салж цээж тавирах урин цаг гэдэг монголчууд бидэнд бурхнаас илгээсэн бэлэг юм. Охид бүсгүйчүүд маань нимгэн дэгжин хувцаслаж, үзэсгэлэн төгөлдөр алхлах нь сайхан. Улаанбаатарын зүсээ гоодсон сүйт бүсгүй шиг ийм л ер бусын тансаг орчин, диваажингийн цагтай цуг монгол архичдын цугладаг сезон, шизо хоёр эхлэх нь аймшигтай.

Цэлмэг хөх тэнгэрийг гэнэт нэвсийлдсэн хар үүлс бүрхэх мэт сэтгэлд уй гуниг төрнө. Амьтад ичээнээсээ гарч ирэх шиг архичид ноолорсон үүрнээсээ өрвөлзөн өндийцгөөж байна. Архичдын үй олон бүлэг түрүүчээсээ гарч ирээд улаа үзсэн том хар шувууд адил эргэн тойрноо хорслын нүдээр ширтэж пөөнийлдөн сууцгаах ажээ. Багшийн дээд, Цирк, Урт цагаан, Зуун айл, арваннэгдүгээр хороолол, Бөхийн өргөө, Баянзүрх зах, гурав, дөрөвдүгээр хороолол, Хар хорин зах, Сонгинохайрхан дүүрэг, Хангай зах, Төмөр зам, Барс зах, ХанУул дүүрэг, хуучин Цагаан хаалга, Баянзүрх дүүрэг, Да хүрээ, Улиастайн орчим гээд архичдын маш олон бүлэглэл бий. Үндсэндээ Улаанбаатар хотод архичдын бүлэглэлгүй дүүрэг бүү хэл, хороо ч байхгүй гэхэд болно.

Уранхай ноорхой хувцастай архичин тэнүүлчид архиа хувааж ууж, энд тэндхийн хогийн цэгээс түүж олсон хоолоо хувааж идээд гудамж талбайд газар сайгүй архайлдан хэвтэцгээж байна. Тэднийг ажихад цөөвөр чонын сүрэг хооллосныхоо дараа санаа амгалан нарлаад хэвтэж байгаа юм шиг харагдах нь бий. Үнэхээр л Улаанбаатарын архичин тэнүүлчид байр байшингийн энгэр ээвэр газарт арван хэдүүлээ, хорин хэдүүлээ, хамгийн багадаа гэхэд долоо наймуулаа бөөгнөрөлдөн хэвтэнэ.

Эргэн тойрноо улаан нүд эргэлдүүлэн харах тэд маш аюултай. Ойр орчимд яваа хүмүүсийг хоргоож, үг өдөж, үг сөрж, араас нь элдэв дээдээр хэлж доромжилно. Хамгийн гол нь охид бүсгүйчүүдийг айлгаж ичээж, сэтгэл зүйн гүн “шок”нд оруулж байна. Гоё ганган охидын хормой хотыг сөхөх, бөгсийг нь барьж бах таваа хангах, мэдээж үгэнд нь ороогүй, ойртохоос огиудас нь хүрч буй нэгнийг завхай зайдангаар дуудаж, тухайн газар орчинд нүүрээ хийх газаргүй болгон доромжлох нь энүүхэнд.

Гэвч эдгээр адгийн шааруудад Монгол Улсын ямар ч хууль дүрэм үйлчилдэггүй нь хамгийн аюултай. Архичин тэнүүлчдийг боль гэж зандарч загнах хүн байхгүй. Тэдэнд үг хэлж ойлгуулах нь байтугай ойртохоос сэжиг хүрч, айн жигшдэг байх л даа. Баривчлаад ямар ч ашиггүй, үр дүнгүй учир цагдаа нар зууралддаггүй. Зууралдлаа гээд хаана аваачих, ямар газар хорьж цагдах нь тодорхойгүй, үндсэндээ аваачих газаргүй учир зөнд нь орхидог. Монголын нийгэмд архичин, тэнүүлчин, хог түүж хооллодог ийм нэг дархлагдчихсан, хүн алж, хүчин үйлдэж юу ч хийхээс сийхгүй аймшгийн бүлэглэл бий болоод удаж байна.

Саяхан даа, Маршалын гүүрний тэнд хүн алаад цогцсыг нь шатаасан хэрэг гарсан. Гэр оронгүй, тэнэмэл архичид үйлдсэн нь тогтоогдсон. Энэ мэтээр тэнэмлүүдийн ил далд үйлдэж байгаа гэмт хэргийг баримжаалах аргагүй. Тэд урин дулааны улиралд шөнөөр баар цэнгээний газрын ойролцоо хэд хэдээрээ сүрэглэн явдаг. Учир нь баарнаас согтуу гарч ирсэн, өөрийгөө хянах чадваргүй болсон хүүхнүүдийг авч явж ноолорсон ноорхой оромж, байрнуудын орц хаа сайгүй аваачиж хүчирхийлдэг. Эргүүлийн цагдаа таарвал өнөө бүсгүйчүүд эрүүлжүүлэхэд очно, эс таарвал тэнүүлчдийн зугааг гаргаад өнгөрнө. Эдгээр нийгмийн шааруудыг одоо яах вэ. Энэ чигээр нь давраагаад, иргэдийнхээ амар тайван байдалд аюул учруулсаар байх уу.

Монгол Улс төртэй, хууль цаазтай. Архичин тэнүүлчдийн асуудлыг цэгцлэх зоримог алхам нэн даруй хийх хэрэгтэй байна. Яг энэ тал дээр дэлхий нийтийн туршлага ямар байдаг юм бол, гадны улс орнууд архичдаа яаж зохицуулдаг дүрэм журамтай юм бол гэдгийг гадагшаа явж ирсэн хүмүүсээс асууж, тэр талаар мэдээлэл цуглуулж үзлээ. Тухайлбал, Америкт баримталдаг дүрэм байна. Америк олон зуун сая хүн амтай болоод ч тэр үү, архичин тэнүүлчид олонтой байх нь дамжиггүй. Гэвч ердөө ганцхан дүрэмтэй ажээ. Архичдыг тэнэж болно, тухайн гудам хорооллын ойр орчимд амьдарч болно. Зөвхөн ганц ганцаараа байх ёстой гэх дүрмийг мөрдлөг болгон баримталдаг байна. Ганц цөөвөр ямар ч аюулгүйг америкчууд мэдэж байгаа. Мөн сүрэг цөөвөр ямар аюул хорлолтойг ч мэдэж байгаа.

Энэхүү хууль дүрэм ёсоор нэг газар хоёроос дээш тэнүүлчин бөөгнөрч, цуглаад ирвэл цагдаа шууд баривчилдаг байна. Хоёр болон түүнээс дээш архичин нэгдвэл тухайн орчинд дуу шуу гаргаж, эмх замбараагүй байдал үүсгэх, хэрүүл зарга хийж яршиг төвөг уддаг нь ойлгомжтой. Яг л манайх шиг ийм байдал үүсдэг учир хоёроос дээш хүн бөөгнөрч болохгүй гэх хатуу шаардлагыг тулгадаг ажээ. Хэрвээ хууль дүрмээ сахиагүй тохиолдолд тухайн архичинг тэнүүлчдийн байр гэж хоноглодог тусдаа газар аваачаад хорьчихно. Тэр газар нь өөрийн гэсэн чанга дүрэм дэглэмтэй, чадалтай нь чадалгүйгээ бүүрэлхэж дээрэлхдэг шоронгоос ч аюултай. Тэнүүлчдийн байранд баривчлагдаж хоригдохоос архичид нь шээсээ савиртал айдаг байна.

Ийм учраас Америкийн тэнүүлчид ганц ганцаараа байдаг. Нэг дор хоёр тэнэмэл нэгдвэл нийгмийг сүйдэлчихнэ гэдгийг тэд олон зуун жилийн туршлагаасаа ойлгож мэдэрчээ. Харин Монголд хорин тэнэг нийлчихээд хотыг маань баллачих гээд байна шүү дээ. Ганц ганцаараа байдаг архичид тухайн орчинд байгаа байхгүй нь мэдэгдэхгүй, гаж буруу зүйл хийж хор уршиг учруулдаггүй нь амьдралын хуулиар баталгаажсан зүйл. Манай нийслэлийн удирдлага, хотын захиргаа, цагдаа сэргийлэхийн бүрэлдэхүүн Америкийн архичин тэнүүлчдээ ганц ганцаар нь байлгах хууль дүрмийг баримталж ажиллах хэрэгтэй байна. Тэнүүлчдийг хорьж цагддаг тусгай байр савтай болгомоор байна. Тэнд нь дэг журам сайтар мөрддөг, шоронгоос ч хатуу нөхцөлтэй байх нь зүйд нийцнэ.

Мөн олон нийтийн газар цуглан зах замбараагүй ил цагаан архидаж буй нөхдийг нийгмийн хэв журам зөрчлөө гэж албадан баривчлаад Улаанбаатарын гудамжны хогийг түүлгэж шийтгэх нь зөв. Хуучин 111 гэж баривчлах газар байсан, одоо байхгүй болсон. Хууль ёсны эдгээр арга хэмжээг авч хүн бүгдийг үүрэгжүүлж хариуцлагажуулахгүй бол бөөсөндөө баригдлаа гэдэг шиг Монгол Улс архичдадаа бүүрэлхүүлж дууслаа. Газар газрын тэнэгүүдийг ганц ганцаар нь байлгадаг хуультай юм билээ гэж бичээд байгаа минь ийм учиртай. Дэлхийн иргэншсэн орнуудын хагас мянган жилийн туршлага монголчууд бидэнд бэлээхэн байгаа гэдгийг эцэст нь сануулъя.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Аким: Дэлхийн уран зохиол ийм болчихсон байна шүү гэдгийг л харуулах гэж “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг орчуулсан

Зохиолч, орчуулагч Г.Акимтай 21 дэхь удаагийн номын баярын үеэр тааралдаж хэдэн хором хөөрөлдлөө. Түүнийг уншигчид маань “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг орчуулсан хийгээд сүүлийн үед хадны зургийн талаар ихэд сонирхон судалж “Туульс хайлдаг уулс” зэрэг олон ном гаргаснаар нь мэднэ. Чөлөөтэй, өөрийнхөөрөө байж, үргэлж шинийг санаж, сэдэхийг эрмэлзэж явдаг тэрбээр өчигдөрхөн “Тэнгэрээс залрагсдын мөрийг тэнгэрийн хүүхдийн наадгайгаар мөшгихүй” нэртэй шинэхэн номоо хэвлэлтээс авчихаад сууж байлаа.

-Сайн байна уу, танд номын баярын мэнд хүргэе, энэ жилийн номын баяр таны хувьд ямар болж байна вэ?

-Энэ баяр жилд хавар, намар хоёр удаа болдог. Энэ жилийн баярын онцлог нь гадаадын байгууллагууд их оролцож байна. Турк болон Америкийн Элчингийнхэн тусалж дэмжиж оролцож байна. Тиймээс номын баяр маань өргөжиж байгаа юм байна гэж бодож байна. Жилд хоёр удаа зохиогч нь уншигчаа хардаг баяр юм шүү дээ.

Энэ жилийн хүмүүсийн худалдан авалт арай бага байх шиг байна. Энэ нь хямралтай холбоотой байх. Өнөөдрийн хувьд ажлын өдөр болохоор хүн цуглаагүй байна. Уг нь амралтын өдөр байсан бол сайн цугладаг юм.

Энэ номын баярт би хадны зургийн чиглэлээр өмнө нь гаргасан “Туульс хайлдаг уулс”, “Зуун жилийн ганцаардал” номоо авчирлаа. Харин өнөө өглөөхөн хэвлэлтээс “Тэнгэрээс залрагсдын мөрийг тэнгэрийн хүүхдийн наадгайгаар мөшгихүй” номоо авлаа. Энэ номоо өөр гаригаас ирж байсан хүмүүсийн тухай дүрсэлсэн хадны зургаар гаргалаа. Эдгээр зургууд нь бүгд манай говьд байж байна. Манайхан бөө гэж үздэг. Гадаадын эрдэмтдийн 20-иод ном, оросын 10-аад ном, мөн монголын хэдэн ном уншиж, судалж баталгаажууллаа. Зургийг нь харахаар үнэхээр харь гаригаас ирсэн нь үнэн юм шиг байна.

-Таны дэргэд номын тамга байна. Энэ тамга уран бүтээлч болгонд байдаг юм уу?

-EXLIBRIS гэж олон улсад үүнийг нэрлэдэг. Соёлтой хүн бүр л номын тамгатай байдаг. Гадаадынхан манайхныг номын тамгагүй, бараг мэддэггүй шахам юм бичдэг. Гэтэл манай номын санд лам нарын тамгатай ном, судрууд зөндөө байна. Түүнийгээ гарын тийз гэж нэрлээд номон дээрээ дардаг байсан. Энэ бол хүн төрөлхтний соёлын нэг хэлбэр юм. Мал хүртэл имтэй, тамгатай байдаг. Сэхээтэн улсуудад хонь, мал алга. Жишээ нь надад гэхэд ямар ч хонь байхгүй. Хэдэн ном л байна. Түүн дээрээ л тамгаа дарна. Гарын үсгийнхээ дор дарчихдаг юм. Европынхны номонд дардаг тусгай хэсэг хүртэл байдаг юм билээ.

–Та цаашид хадны зургийн чиглэлээрээ туурвиад байх уу, эсвэл өөр ямар нэг төлөвлөсөн зүйл байгаа юу?

-Монголын түүхийг л жоохон урагшлуулах төлөвлөгөөтэй байна даа. Манайхан хүннүгээс урьд юм байхгүй байсан юм шиг л яриад байна. Гэтэл хад чулуун дээр манай өвөг дээдэс бүх түүхээ зураад үлдээчихсэн байна. Түүнийг ганцхан унших л хэрэгтэй байна. Тиймээс унших гэж оролдож, цаг заваа зориулж явна. Мөн Чингис хааны тухай хэдэн ном бичсэн. Түүнийгээ үргэлжлүүлэн бичнэ. Атилла хааны тухай ч судалж байна. Эд нарыгаа л үргэлжлүүлэх бодолтой байна.

Уран зохиолын тал дээр ганц, хоёр ном орчуулах гээд бэлдэж байна. Франц-Алжирын Нобелийн шагналт зохиолч, гүн ухаантан, сэтгүүлч, жүжгийн зохиолч Альберт Камюгийн “Тахал” зохиолыг орчуулаад дууссан. Энэ жил л хэвлүүлэх санаа байна. Хийхээр төлөвлөсөн ажил олон байна. Хамгийн гол нь би өөрийнхөө сонирхсон, хийж чадна гэж бодсон юмаа л хийдэг юм. Түүнээс биш захиалгаар юм хийдэггүй. Хэрвээ надад үнэхээр сайхан санагдсан ном байвал орчуулж болно. Гэхдээ өөрийн хийх, бичих юм их байнаа. Түүнийгээ л уншигчдадаа хүргэх хэрэгтэй байна даа.

-Сүүлийн үед хүмүүс хуучны номыг унших нь багассан юм шиг санагддаг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Нийгэм хөгжөөд өөр болж байна. Хуучны уран зохиолын номууд социалист реализмын чиглэлээр бичигдсэн, нэг хэвэнд цутгачихсан юм шиг гардаг байсан. Тиймээс орчин үеийн хүүхдүүд ойлгохгүй байж болно. Тухайлбал, аж байдлын сэдэвтэй зохиол гэхэд нэг намын дарга, нэгдлийн дарга гардаг. Нэгдлийн дарга нь жаахан юм мэддэг, намын дарга нь засдаг тиймэрхүү л зохиолууд байсан. Хувьсгалын зохиол гэхэд нэг сайн эр, нэг хүүхэн гардаг. Тэрийг нь нэг хужаа булаагаад авчихдаг. Тэгэнгүүт сайн эр нь шаралхаад хувьсгалд ордог тийм л зохиомжтой манай ихэнх түүхийн зохиолууд явж ирсэн. Тийм юмыг хүүхдүүд яаж сонирхох билээ.

-Тэгвэл орчин үеийн хүмүүс ямар зохиол сонирхоно гэж та бодож байна вэ?

-Одоо ер нь баримтат уран зохиолын юмыг л их сонирхдог болж дээ. Яг цэвэр уран зохиол гэхээсээ илүүтэйгээр. Гэхдээ үнэхээр сайн уран зохиол бас байнаа. Г.Мэнд-Ооёогийн “Гэгээнтэн” гэх мэт сайн зохиолууд байна.

-Сүүлийн үеийн зохиолчид түүхийн сэдвээр их бичиж байгааг та юу гэж бодож байна вэ?

– Өмнө нь түүхийн зохиолыг нэг хэвээр цутгачихсан юм шиг бичдэг байсан бол одоо бол хүмүүс чөлөөтэй сэтгэдэг болсон. Ардчиллаас олж авсан ганц ололт энэ дээ. Өөр юм бол байхгүй шүү дээ. Гэхдээ аль ч нийгэмд өөрийн ололт байхын хажуугаар дутагдал гэж байна. Миний номоо гаргаад ингээд явж байгаа нь ардчиллын л ач тус. Хэрвээ би социализмийн үед иймэрхүү номнууд гаргавал толгойгоо авахуулна шүү дээ. Уулыг тахих хэрэгтэй гээд бичих юм бол эсэргүү болно. Чингисийн тухай ярьж болдоггүй байсан. Гэтэл би чингисийн тухай хоёр гурван ч ном гаргалаа. Бүх юмны учир нь төр засгийг удирдаж буй хүмүүст л байгаа юм. Ард түмнээ бодож байна уу, монголоо хөгжүүлж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэгт л хамгийн гол нь байгаа юм шүү дээ.

-Та “Зуун жилийн ганцаардал” романыг орчуулсан. Энэ зохиолыг яагаад заавал сонгож авсан юм бэ?

-Энэ зохиол эх хэл дээрээ их төвөгтэй зохиол шүү дээ. Тиймээс монголчлоод амархан болгож болохгүй. Тухайн зохиолчын найруулга, үзэл баримтлал, бодсон санасан юмыг л гаргахгүй бол орчуулга хийгээд ямар хэрэг байх билээ. Колумбын зохиолч Габриэль Гарсиа Маркесийн ганц классик зохиол нь энэ шүү дээ. Энэ зохиолыг орчуулах болсон шалтгаан бол өмнө нь хэлсэнчлэн тэр үед утга зохиол бүхэлдээ социалист реализмд баригдчихсан байсан. Тиймээс дэлхийн уран зохиол ийм болчихсон байна шүү гэдгийг л харуулах гэж энэ номыг орчуулсан даа.

Categories
мэдээ цаг-үе

О.Болдбаатар: Эстрадын алтан үеийнхнээс ердөө гуравхан хүн үлдсэний нэг нь би юм шүү

Арын эгнээний зүүн гар талаас Т.Рэнцэнханд, Н.Пүрвээ, Д.Ухнаа, Б.Нандинцэцэг, Х.Галхүү, Л.Оюунчимэг, Ж.Уранчимэг, С.Янжиндулам, Н.Гэрэлт–Од, урд эгнээний зүүн гараас О.Болдбаатар, А.Зориг, Х.Төмөр, хөтлөгч В.Дүгэрмаа, Б.Бямбадорж. Соёлын төв өргөөнд тоглолтын дараа авахуулсан зураг. 1992 он. (энэ зургийг авах үеэр Б.Дамчаа гуай, Л.Цэнд–Аюуш гуай нар киноны зураг авалтад явсан байв)

Эстрадын алтан үеийнхэнтэй хамт Улсын Филармонийн “Баянмонгол” чуулгад дуулж явсан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Очирын Болдбаатартай ярилцсанаа хүргэе.

-Довчингийн Отгонсүрэн гуайн шүлэг “Янзага” гэж сайхан дуу бий. Нэг хэсэгтээ л хит болж байсан бүтээл. Дууныхаа түүхээс ярихгүй юу?

-“Унаган хайр”, “Амьдралын анхны хонх” жүжгийн дуу зэрэг ард түмний сэтгэлд хүрсэн олон дууны хөгжим бичсэн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гаадангийн Алтанхуяг анх санал болгосон юм. Тэр чинь наян он байх шүү. Тухайн цагт миний бие Улсын цагдан сэргийлэхийн газар ажиллаж байсан. Манай гэр бүлийн хүн Н.Пүрэвээ Улсын дээд шүүхэд ажиллаж байлаа. Бид хоёр далан дөрвөн оноос дуулж эхэлсэн. Үндсэндээ гэр бүлийн хос дуучдын анхдагч юм. С.Вандан, Д.Дуламсүрэн хоёр гавьяат бид хоёроос гурван жилийн дараа гэр бүл болж дуулж эхэлсэн түүхтэй. Алтанхуягийг дуудсаны дагуу драмын театрт яваад очлоо. “Говийн зэрэглээ”-гийн Арслан буюу алдарт найруулагч Г.Доржсамбуу, Г.Алтанхуяг хоёр сууж байна. “Буцах хаяг” гэж жүжиг хийх гэж буйгаа дуулгалаа. Уг жүжгийн дуу нь Д.Отгонсүрэнгийн шүлэг “Янзага” байж л дээ. Г.Алтанхуяг “Та хоёрт одоо би хөгжим дээр сонсгоё. Бараг л нэг сонсоод та хоёр дуулна, би мэдэж байна” гэдэг юм. Г.Доржсамбуу болохоор “Энэ том жүжгийн дууг энэ хоёр барах уу, чадах уу” гэсэн янзтай. Тэгж бодох нь арга ч үгүй биз дээ. Ямар мэргэжлийн дуучид биш. Ингээд үгийг нь хартал

“Хөвчин хангайн налгархан чөлөөнд

Хөөрхөн янзага ганцаар тоглоно

Хөнгөхөн хөлөөрөө шүүдэр өшигчин

Цэцгэн дундуураа дэгдэн тонгочно

Рашаан гээд шалбааг уувал яанам билээ

Ачтанаа гээд араатныг дагавал яанам билээ

Аясын салхинаас чамайгаа хамгаалж

Аадрын үүлнээс энхрийлэн халхална…” гээд маш гоё үгтэй дуу байсан. Г.Алтанхуягийг төгөлдөр хуур дарахад нээрээ л аялгуу нь шууд ороод ирсэн. Бид хоёрын дуулахыг сонсчихоод Г.Доржсамбуу нүдээ ирмээд жигтэйхэн баясалтай байж билээ. Ингэж л энэ бүтээл драмын театрын тайзан дээр төрсөн.

-Та бол цагдаагийн хүн. Гэвч Монголын эстрадын урлагийн түүхийг бичилцсэн хүний нэг. Ингэхэд ямар сургууль төгссөн юм бэ?

-МУИС-ийг санхүү эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. Аав минь Монголын цагдаагийн байгууллагын эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн албаны дарга, хурандаа цолтой хүн байсан. Аавынхаа зам мөрөөр цагдаагийн хүн болсон. Монголын цагдаагийн байгууллагад би хайртай. Шинэ үеийн залуучууд намайг тэр бүр сайн танихгүй байх. Хуучны нөхөд замд таарчихаад ёсолдог байлаа. Урлагийн зам мөртэй олон олон сэжмээр холбогдсон байдаг. Октябрын районд НАХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд улсын цагдан сэргийлэх газрын дарга, хошууч генерал А.Дунбуурай дуудаж “Хуучин сүмийн нууц” гэж кино хийх гэж байна. Түүний гол дүрд тогло гэсэн үүрэг өгч байлаа. Би зөвлөхөөр нь ажиллана гэв. Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуулийг төгсч ирсэн Жамъянсүрэнгийн Сэлэнгэсүрэн гэж алдартай найруулагчийн бүтээл. Өмнө нь тэр хүний найруулсан “Тойрох хуудас” кинонд миний бие тоглосон юм. “Хуучин сүмийн нууц”-д Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын хэсгийн байцаагч Сүрэнхүү гэж хүний дүрийг наян хоёр онд хорин зургаан настайдаа бүтээсэн. Архангайн Өлзийт сумын нутагт зургийн натурт гарна. Тэгж л Шаравын Сүрэнжав гуайн шүлэг “Шөнийн эргүүл” дууг дуулах хувь тохиосон. Цэл залуу хорин хэдхэн насандаа детектив киноны гол дүрийг бүтээж, өөрөө дууг нь дуулна гэдэг сайхан. Сонирхуулахад, Пүрвээ бид хоёрын хуриман дээр Цэдэнбал Филатова ирж баяр хүргэж байлаа. Гадаадаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд нарын гэргий нарыг өөрийнхөө барьсан хуримын ордныг үзүүлж явахад нь бид хоёрын хурим таарсан байдаг. Далан таван онд Их сургуулийн оюутан ахуйдаа Сэнгийн Эрдэнийн зохиол “Өвлийн ойд” хэмээх богино хэмжээний уран сайхны кинонд тоглож байсан. Мөн “Дэгдээхий нас” кинонд тоглосон. Сүүлд Сорогдогийн Жаргалсайханы зохиол “Хубилай хааны зарлиг” кинонд тоглож байлаа. Мөн “Цагдаагийн тангараг”, “Зүрхэнд шингэсэн нулимс” зэрэг кинонууд байна. “Хуучин сүмийн нууц”-д тоглоход мэргэжлийн бус ганц хүн нь би байсан. Ардын жүжигчин Лоолийн Жамсранжав, Хандсүрэн, “Цоохор морь”-ны Сэдэд гуай олон аваргуудтай хамт тоглосон доо.

-“Манай гаригийн залуус” гэж дууг та гэр бүлээрээ анх дуулсан санагдана?

-Ханьтайгаа дуулсан. “Аль нь вэ” гэсэн киноны дуу шүү дээ. Бадар-Ууган, Оюунцэцэг хоёр анх дуулж байсан. Гэтэл уг киноноос тэр дууг хассан байдаг. Намын төв хорооны үзэл суртлын нөхөр “Манай залуучуудын өмнө олон салаа зам байхгүй. Коммунизм гэсэн ганцхан зам байгаа” гээд хасуулсан юм билээ. Дэлхийн залуучууд оюутны их наадамд оролцох гээд Гомбосүрэнгийн Баярхүү гэж найзаараа шүлгийг нь бичүүлж Алтанхуягаараа хөгжмийг нь бичүүлж энэ дуу төрсөн.

“Хүсэл мөрөөдлийн оч болон гялалзаад

Хүний орчлонд жаргалын гэгээ туяарсан

Хүж дэлхий нараа тойрон эргэж байна

Хөвчин дэлхий чамдаа хичнээн хайртай вэ

Дэлбээлж ургасан амьд цэцгүүд

Дэлхийгээ ээж шигээ хайрладаг залуус

Бүүвэйлж аялсан төрөлх гаригаа

Эвийн сэтгэлээр уярааж явна аа…” гэх залуу насны цог жавхааг харуулсан дуу. Гэр бүлийн “Бид” хамтлаг байгуулж, мөн чиг олон жил ард түмнийхээ хайр энхрийлэлд багтаж явсан байна.

-“Жар, далаад оны залуус наашаа” хэмээх супер тоглолтыг “Улаанбаатар палас”-ын их танхимд зохион байгуулж бужигнуулсныг санаж байна?

-Тийм ээ. Монгол түмэн маань өөрсдөө дуунд дуртай их дууч ард түмэн. Ялангуяа жар, далаад оны залуус дуунд бүр илүү их дуртай, маш эрч хүчтэй, доргио гэдэг нь тэрхүү тоглолтоос илт мэдрэгдсэн. Жар, далаад оны залуучууд эх орон ард түмнийхээ өмнө хэлэх үгтэй, хийсэн юмтай улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд тав таван жилээр ажлаа төлөвлөж Улс ардын аж ахуйн бүхий л салбарт залуу нас, амьдрал тэмцлээ чин сэтгэлээсээ зориулж ирсэн үнэтэй эрхмүүд. Энэ цагийнхны бахархал болсон хүмүүс. Амьдралын хатуу хөтүү, баяр жаргал, зовлон зүдгүүрийг биеэр амсч, нийгмийн давалгаанд цохигдон тэсвэр тэвчээрийг мэдэрсэн “алтан үеийнхэн” юм. Өнөөдөр шиг компьютер, гар утас байхгүй тэр үед тэд хариуцсан ажлаа эзний ёсоор хийж, за бол ёогүй жинхэнэ “хүн” байхын утга учрыг үзүүлжээ гэж бодогддог. Миний бие гэр бүлийн хүн Н.Пүрвээгийнхээ хамт бүр оюутан ахуй цагаасаа эхлэн Улсын филармонийн “Баянмонгол” чуулгатай, энэ олон сайхан дуучинтай нэг баг болж концертын тайзан дээр хамтран дуулж, хөдөө бригадаар явж агуу их урлагийг түгээсэндээ бахархдаг. Түүх сөхөхөд, 1941 оны долдугаар сарын 12-ны өдөр Ардын хувьсгалын 20 жилийн ойгоор Улсын циркийн дагшаа найрал хөгжим анхны тоглолтоо наадамчин олон түмэнд толилуулахад өдгөөгийн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай “Чайка” дууг дуулж, Саксафон хөгжим тоглож байснаар Монголын эстрадын түүх эхэлсэн юм билээ. Саяхан би ардын жүжигчин, Монголын урлагийн амьд домог болсон П.Хаянхярваа гуайнд очиж хууч хөөрөхдөө мэдсэн. Хаянхярваа гуай надад “Чи Цогзолмаа гуайнд очихдоо үүнийг өгчихөөрэй” гээд нэгэн жижигхэн цаас өгсөн нь Цогзолмаа гуайн анх дуулж хөгжимдсан “Чайка” гэдэг дууны нот, мөн өөрийнх нь түүнд зориулан бичсэн зурвас үг байлаа. Би гэр бүлийн хүн Н.Пүрвээ, охин Ариунаа, Халиунаа нартайгаа нийлж гэр бүлийн “Бид“ хамтлагийг 2007 онд байгуулж мөн л олон газраар явж тоглолтоо хийсэн. Бидний урын санд орос, украин, монгол олон сайхан аялгуут дуу байдаг байв. Гэр бүл Н.Пүрвээ маань хүнд өвчний улмаас 2013 онд таалал төгсөж бидэнд болон түүний дууг сонсох дуртай үзэгч, сонсогч түмэнд хүнд гарз тохиосон юм. Мөн дараа бага охин Халиунаагаа алдаад амьдралын хүнд бэрхийг туулж л явна, ах нь. “БИД” хамтлаг дотнын анд, зууны манлай дуучин Х.Төмөрийнхөө гэгээн дурсгалд зориулж түүний дуулдаг байсан Ш.Шажинбатын шүлэг О.Бэгзийн хөгжим “Бидний дуулах дуртай дуу”-г нь дуулж клипжүүлсэн нь түмний талархал хүлээсэн билээ.

-Монголын эстрадын алтан үеийнхнээс Ухнаа гуай, Уранчимэг гавьяат бид гурав л байна гэж та хэлж байсан. Сар шинийн босгон дээр Ухнаа гуай ардын жүжигчин боллоо. Эстрадын алтан үеийнхнийхээ тухай дурсахгүй юу?

-Ухнаа гуайгаа өндөр цол хүртэхэд баярлаж л байлаа. Яалт ч үгүй амьд домог болсон хүний нэг мөн. Би “Зууны манлай” гэж сүүлд өргөмжлөгдсөн дуучин Х.Төмөртэй дотно үерхдэг байлаа. Яг өнөөдрийн өндөрлөгөөс харвал эстрадын ёстой жинхэнэ гайхалтай од нь байж дээ. Түүний уянгалаг, мэдрэмжтэй цээлхэн хоолойгоор дуулсан “Нарт тэнгэрийн дор”, “Аяны шувууд” “Үдэлт” “Бидний дуулах дуртай дуу” зэргийг нь барууны үзэл суртал үнэртүүлсэн гэж Монголын радиогоор явах эрхийг нь бүтэн зургаан жилээр хасч байлаа. Энэ тухай өөрөөс нь сонсоод зүрх шимширч байсан. 1989 оноос эхлэн “Эстрадын ахмад дуучдын тоглолт” гэж гайхамшигтай тоглолт болдог байсныг манай жар, далаад оны залуучууд андахгүй тод санана даа. Бид хамтдаа 512 удаа дүүрэн үзэгчтэй тоглосон бөгөөд бүх үзэгчид нь жар, далаад оны залуус байсан. Энэ тоглолтыг зохион байгуулсан Д.Ухнаа гуай нэг удаа тайзан дээрээс “Та нарын дотроос энэ тоглолтыг хамгийн олон үзсэн хүн байна уу” гэхэд үзэгчдийн дундаас нэг нь “Найм дахь удаагаа үзэж байна” гэснийг тодхон санадаг юм. Алтан үеийнхэн маань мөнгө хөлс нэхдэггүй байлаа. Тэдний маань гол шагнал нь үзэгчдийн халуун алга ташилт байсан. Энэ бол гайхамшиг. Тэр үед надад “Лада” нэртэй Оросын нэг муу хуучин машин байлаа. Тоглолтын дараа Төмөрийг гэрт нь хүргэж өгөөд харина. 50 мянгатын нэг байрны булангийн орцонд нэг умгар өрөөнд амьдардаг байв. Орос, англи хэлийг төгс эзэмшсэн, өндөр боловсролтой, тэр үеийн мундаг сэхээтнүүдийн нэг байлаа. Улаан тамхийг нимгэн цаасанд ороогоод ирийтэл нь жагсаагаад нэг саванд хийчихсэн байдаг сан. Их найзархуу, хааяа нэг зуу татна. Заримдаа тоглолтын үеэр намайг хөшигний ард дуулах ээлжээ хүлээгээд зогсож байхад чихэнд сэмээрхнээр “Боогий, найз нь жижигхэн юм аваад ирсэн, нааш ир” гээд дагуулаад хүнгүй газар очно. Үзвэл жижиг шилэнд архи хийчихсэн хуваана. Картаар өрх бүрт бараа тоо хэмжээтэй олгодог, аливаа юм ховор, архи нүдний гэм байсан тэр үед хаанаас ч юм цэвэрхээн самагон олоод ирдэг байж билээ. Тийм л үнэн түүх бидэнд байсан юм. Сүүлд хөгжмийн зохиолч З.Зундарийн байгуулсан “Мөнгөн хүрхрээ” хамтлагт Х.Төмөр, Пүрвээ бид гурав дуулдаг байж билээ. Буурангийн Нандинцэцэгийн тухай мөн л дурсах байна.

Нэгдүгээр дэлгүүрийн урд гэр нь байлаа. Нандиагийн гэрээр бишгүйдээ л орж гарч явжээ. Ээж нь надад их сайн байж билээ. Галхүүтэй хөдөөгүүр олон чиг удаа зам нийлж явжээ. Бүгдийнх нь тухай дурсмаар байх юм.

Ийнхүү Болдбаатар ахтай багагүй хугацаанд ярилцсанаа товчлон хүргэлээ. Өндөр соёл, хүнлэг сэтгэл нэвт ханхлуулдаг эл эрхэм хайрт охин Халиунаадаа зориулсан “Гэрэлтэй сүүдэртэй энэ хорвоод нэр төртэй явсан шүү, миний охин

Гэгэлгэн энэ дэлхийгээ дуу хуураар уярааж явсан шүү, миний охин” гэх шүлгээ хоолой зангируулан уншиж өгсөн юм.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Зохиолч, уншигчдыг уулзуулдаг “Номын баяр” Сүхбаатарын талбайд болж байна

Нийслэл хотод хавар, намартаа хоёр удаа зохиогддог номын яармаг худалдаа өнөөдөр Сүхбаатарын талбайд болж байна. Маргааш мөн үргэлжилнэ. Жил ирэх тусам хүмүүсийн сонирхлыг татах болсон энэхүү үзэсгэлэн худалдаа ажлын өдөр болж буй ч хүн ихтэй байлаа. Энэ жил 21 дэх удаагаа зохион байгуулагдаж буй тус арга хэмжээг “Номын соёлт ертөнц” ТББ болон “Эмпати ертөнц” ХХК-аас зохион байгуулж байгаа бөгөөд Турк, Америкийн Элчин сайдын яамныхан энэ жил тусалж дэмжин оролцож буй аж.

Баярын гол онцлог нь уншигчид зохиолчтойгоо уулзаж гарын үсэгтэй номыг нь дэлгүүрийн нэмэгдэл үнэгүйгээр авдагт оршдог. Тэр болгон таараад байдаггүй алдартай эрдэмтэд, зохиолчид уншигчидтайгаа уулзахаар ширээнийхээ ард сууж байдаг нь сайхан соёл болон манайд хэвшиж буй юм. Тухайлбал, Го.Аким, Г.Мэнд-Ооёо, До.Цэнджав гээд цагийг эзэлсэн аваргууд даруухнаар номын тамгаа дараад, хүн бүрийн асуусанд хариулан эедэгхэн инээмсэглэн суух нь хаврын өдрүүдийг зунтай золгуулдаг цэнхэр яргуй энд тэнд ургасан байдаг шиг сонин сайхан харагдана.

Залуу зохиолчдоос Т.Бум-Эрдэнэ, Д.Энхболд хоёр нэг ширээн дээр номнуудаа дэлгэн ямар нэг юм хоорондоо булагнан бувар бувар хийн сууж байсан бол хажууд нь агуу их Г.Аким гуай ганцаарханаа юу ч болоогүй юм шиг хүмүүсийн ганц нэг асуултад хариулчихаад “Өнөөдөр ажлын өдөр болоод хүн бага байх шиг байна” хэмээн сэлүүхэн сууж байв.

“Самар хатан” роман нь бестселлер болоод буй Бямбаагийн Сарантуяа зохиолч, саяхан шинэхэн “Хотол цагаан гүнж” номоо өлгийдөн авсан Шүүдэрцэцэг зохиолч, Амай гээд хэзээний л олны танил зохиолчид өөрсдийн номоо худалдаалж байлаа.

Энэ жилийн номын баяр өмнөх жилийн баяруудаас өргөн хүрээнд болж буй нь асруудын тоо олон байгаагаас харагдаж байв. Шинэ номын худалдаатай зэрэгцээд хуучин номын худалдаа өргөн дэлгэр байгаа нь харагдана. Б.Явуухулан, Ц.Гайтав гээд хуучны зохиолч, яруу найрагчдын бүтээлүүдтэй хаа сайгүй тааралдана. Гадаад хэл дээрх номууд ч багагүй зай эзэлж байв. Үнийн хувьд хүүхдийн ном харьцангуй хямд 3000-10.000 төгрөгийн үнэтэй байсан бол сүүлд гарсан Эрдэнэсийн сан 108 цувралын зузаан үлгэрийн номууд 20.000 төгрөгийн ханштай байлаа. Бүх л номнууд дэлгүүрт төлдөг 30 хувийн шимтгэлгүй худалдаалагдаж байгаа учир тухайлбал 25.000-ын ном 20.000 төгрөгөөр худалдаалагдаж байв.

Ингээд зарим зохиолчдоос номын баярын сэтгэгдлийг нь сонслоо.

Зохиолч, шүүмж судлаач П.Батхуяг: Номонд тэмүүлсэн залуус ирээдүйн сайн сайханд итгэсэн чин зорилготой болдог. Тиймээс энэ арга хэмжээ бол хүмүүсийг улам номонд дуртай болгож, өөрсдийн амьдралыг номын ертөнцөөр дамжуулан гэрэл гэгээтэй болгох үндэс суурийг тавьж буй учир номын баярт би оролцох дуртай. Бас анд нөхөд, дүү нар, зохиолчидтойгоо уулзах дуртай. Нэг үгээр олон баяруудаас онцгой нэг баяр гэж боддог. Ном түүнтэй нөхөрлөсөн он жилүүдэд оршиж байна гэдэгт би итгэдэг. Энэ арга хэмжээ монголын өнцөг булан бүрт зохион байгуулагддаг, хөдөө орон нутгаас ирдэг хөлтэй, хөөртэй баяр болоосой гэсэн чин хүсэл, эрмэлзэлтэй байдаг даа.

Зохиолч Шүүдэрцэцэг: Урьд урьдын баяраас гайхамшигтай сайхан болж байна. Юуны өмнө хүүхдүүдээ ном уншаачээ гэхээсээ илүү орчин үетэйгээ хөл нийлүүлэх хэрэгтэй. Энэ сайхан дуу хуур хангинасан орчинд кофе уугаад дуртай номоо үзээд явахад үнэхээр таатай байдаг. Миний сонссоноор иргэншсэн том орнуудад дэлхий даяар мэддэг номын яармагууд болдог. Жишээ нь: Мюньхен, Бээжин хотын яармагуудыг дурдаж болно. Дэлхийн өнцөг булан бүрээс хүмүүс ирж ном худалдан авдаг. Энэ удаад Турк, Казакстан зэрэг улсууд оролцож буй учир цаашдаа Мюньхен хотын номын баяр шиг болоосой гэж ном бүтээгч хүний хувьд бодож байна.

Зохиолч Го.Аким: Энэ баяр жилд хавар, намар хоёр удаа болдог. Энэ жилийн баярын онцлог нь гадаадын байгууллагууд их оролцож байна. Турк болон Америкийн Элчингийнхэн тусалж дэмжиж оролцож байна. Тиймээс номын баяр маань өргөжиж байгаа юм байна гэж бодож байна. Жилд хоёр удаа зохиогч нь уншигчаа хардаг баяр юм шүү дээ.

Энэ жилийн хүмүүсийн худалдан авалт арай бага байх шиг байна. Энэ нь хямралтай холбоотой байх. Бас өнөөдөр ажлын өдөр болохоор хүн цуглаагүй байна. Уг нь хагас сайн өдөр байсан бол сайн цугладаг юм.

Энэ номын баярт би хадны зургийн чиглэлээр өмнө нь гаргасан “Туульс хайлдаг уулс” номоо авчирлаа. Мөн “Зуун жилийн ганцаардал” номоо 10.000 төгрөгөөр худалдаалж байна. Хамгийн сүүлийн номоо өнөө өглөөхөн хэвлэлтээс авлаа. “Тэнгэрээс залрагсдын мөрийг тэнгэрийн хүүхдийн наадгайгаар мөшгив” гэж номоо өөр гаригаас ирж байсан хүмүүсийн тухай дүрсэлсэн хадны зургаар гаргалаа. Эдгээр зургууд нь бүгд манай говьд байж байна. Манайхан бөө гэж үздэг. Зургийг нь харахаар үнэн юм шиг байгаа юм. Гадаадын эрдэмтдийн 20-иод ном, оросын 10-аад ном, мөн монголын хэдэн ном уншиж, судалж баталгаажууллаа.

О.ӨНӨР

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Энэ хот-чиний хот

-НЭГДҮГЭЭР КУРСИЙН ОЮУТАН ДҮҮД БИЧСЭН ЭСЭЭ-

Чи энэ өгүүллийг уншиж байгаа бол хотод нэгэнт ирчээ. Иймээс баяр хүргэе!

Эргэн тойрноосоо бишүүрхэж, хүмүүс чамайг онцлон хараад, зарим нь шоолоод ч байх шиг сэтгэгдэл төрж эхэлсэн үү, тэгдэг юм аа.

Бас заримдаа тэр нь гадуурхал ч юм шиг санагдан, тэгэх тусам нь шаралхмаар, улам ч хөдөө араншин гаргаж эсэргүүцмээр байна уу, тийм ч бодол төрдөг юм аа.

Үнэн хэрэгтээ, хэн ч чамайг гадуурхаагүй. Хэзээ нэгэн цагт өөрөө, эсвэл аав нь, үгүйдээ өвөө нь дээлэндээ түүртэн хотын гудамжаар алхаж, эргэн тойрноо гайхан бишүүрхэн ажиж явсан л байгаа.

Улаанбаатар бол нүүдэлчдийн байгуулсан хот. Ердөө л өчигдөрхөн малаа хариулж явсан хүмүүс энд ирцгээж, улс орноо өрнөдийн жишгээр хөгжүүлэх эрмэлзэл, хүслээр үйлдвэр, орон сууц барьж эхэлсэн билээ. Ийм учраас хамгийн их хотожсон айлын гэр бүлийн альбомд хүртэл дээл өмссөн өвөө, эмээгийн зураг нь хүндтэй байр эзэлдэг. Өөрийгөө хотын унаган хүүхэд гэж бахархдаг залууст зун нь очиж амрах хөдөөний хамаатан садан заавал байдаг.

Ийм болохоор чи хотынхны дүү нь, үгүйдээ л холын хамаатан нь байгаа.

Гэхдээ хот өөрийн дүрэмтэй, энэ дүрэм нь эцсийн дүндээ чамайг өөрийгөө хүндлэх урлагт сургахын төлөө л юм. Уудам цэлгэр хээр талд, уулын гацаа сууринд гэр бүл, нутаг усны ах дүүстэйгээ амьдран суух нэг өөр. Тэнд чамайг баясгах гэж цэцэг ногоо алаглаж, чиний дуу хоолойг чагнахын төлөө байгаль дэлхий дуугаа хураан анирлах мэт. Хайртай дотно хүмүүс, нэг дор ижилдэн амьдарсан нутаг нугынхан бие биеийнхээ араншинд хүртэл уусч, дассан байдаг. Манайхны “Зан зангаа авалцсан” гэдэг хэллэг нь хэн хэнийхээ онцлог араншинд дасч, хүлээн зөвшөөрөх болсоон гэсэн л үг. Чиний дураараа хашгиран дуулахыг, хажуу айлын ахын хааяа агсам тавихад бүгд дасан зохицсон гэсэн үг.

Харин огт танихгүй хүн танай гадаа шөнөжин дуулаад, бэргэн эгчид чинь агсам тавивал бүгд дургүйцнэ. Хотын соёл гэдэг үүнтэй жаахан төстэй. Өдөржингөө ажиллаж ядарчихаад дуг хийх гэтэл толгой дээр чинь танихгүй хүн дуулаад бархираад эхэлбэл хотонд чоно орсноос дутахгүй цочоож, залхаана биз дээ. Яг үүн шигээр, чи ч гэсэн хүний толгой дээр бас бархирч сандааж болохгүй. Нийтийн амгалан байдал гэж энийг л хэлдэг.

Малчин хүний морио аргамждаг, үхрээ туудаг зам дээр саахалтын хүн ирж хүндээр бие засчихаад байвал уур хүрнэ дээ. Яг түүн шиг олон нийтийн газар ариун цэврийг сахих нь нийтийн сайн сайхны утгатай. Хотын соёл гэж ярьдаг зүйл бол бие биеэ танихгүй сая сая хүн, хамаатан садан, танил талын ямар ч холбоогүй мянга мянган өрх нийлээд нэгэн хот айл болж амьдрах урлагийг хэлж байгаа хэрэг. Чи сая сая танихгүй хүнийг, танайх мянга мянган үл таних айл хөршийг хүндэлнэ гэсэн утга. Хариуд нь тэр сая сая хүн, мянга түмэн айлаас өөрийгөө болон гэр бүлээ хүндлэхийг шаардана гэсэн санаа.

Хотынхныг хажуу айлаа таньдаггүй гэж шүүмжилдэг. Гэхдээ энэ муу зүйл огт биш ээ. Огт танихгүй хүмүүс, заавал танилцах албагүйгээр айл аймаг явж болоод, ямар ч хэрүүл уруул, маргаан гарахгүй байна гэдэг хүний нийгмийн томхон дэвшил шүү. Гэтэл хөдөө нутагт санаа нийлдэг, эсвэл яалт ч үгүй ах дүү хамаатан саднаараа л айлсдаг шүү дээ.

Хотын соёлд суралцах нь нэг талаасаа амаргүй. Анхны хотшилын дараагаар 1959 онд орон даяар “Соёлын довтолгоо” хэмээх хагас албадлагын кампанит ажил зохиосон юм. Төрийн хатуу хяналт, шалгалт дор явуулсан энэ аяны үрээр монголчууд долоо хоног бүр усанд орж, үсээ засуулж, хумсаа авахуулж, шүдээ оо сойзны тусламжтай цэвэрлэж сурсан юм. Ариун цэврийн байцаагч нар хүнийг дуртай газраа саатуулан хувцсыг нь тайчуулж, усанд орсон, дотоож хэрэглэж заншсан болон элдэв паразит үржсэн эсэхийг шалгах эрх үүрэгтэй байсан.

Харин өнөөгийн нийгэмд иймэрхүү албадлага хэрэглэх боломжгүй бөгөөд тэртэй тэргүй нөмрөн ирж байгаа соёлын давалгаа ба хувь хүний санаачилгад найдах нь илүү болсон байна. Гэхдээ хувь хүний сайн явах санаачилга, эрмэлзэл их чухал. Энэ санаачилга, эрмэлзэл байхгүй хүнийг нийгэм гадуурхдаг. Жишээлэхэд, чи хотын соёлд түргэн нэвтрэхийг эрмэлзэхгүй бол бусдадаа дорхноо гадуурхагдаж эхэлнэ. Үе тэнгийнхэн чинь чамтай хоорондын нандин нууцсаа хуваалцахыг хүсэхгүй ба өөрийгөө шинэчлэхийг хүсэхгүй амьтан хэмээн нүд үзүүрлэнэ.

Уул нь, чамайг бусдаас зааглаж байгаа тэр “соёлын хил” маш нарийхан. Учир нь тэд чамаас жаахан л түрүүлсэн болохоос биш мөн л хотшиж яваа л үеийнхэн. Магадгүй, чи дорхноо гүйцэж түрүүлээд тэдэнд үлгэрлэхийг хэн байг гэх билээ. Манай төрийн тэргүүн Ховдод төрж өссөн, Ерөнхий сайд Сэлэнгэ нутгийн уугуул, Хотын дарга маань Төв аймгийн Сэргэлэн сумын хүү…гэх мэт. Бидэнд арай түрүүлж хотод ирсэн, хотын соёлд арай эртээс, арай илүү нэвтэрсэн ялгаа л байгаа. Тийм болохоор чи энд харийн хүн огт биш. Энэ чамайг хүлээж байсан хот, чинийх болж байгаа хот.

Улаанбаатар бол нүүж ирж дуусаагүй хот. Жинхэнэ хотшилын түүх нь 1959 оноос эхэлдэг. Түүнээс өмнө ирэн буцан байдаг улсын түр буух газар л байсан юм. Төрийн ажил албыг хүрээнд түр хаах, арилжаа наймаа хийх гэж л гэсэн явуулын улс л бууж морддог гэсэн үг. Харин 1959 онд бүх малыг нийгэмчилсний дараагаар өмчгүй болсон мянга мянган малчин шинэхэн хотод үүрд амьдрахаар ирцгээсэн байдаг. Тэр нүүдэл 1990 оноос хойш дахин эрчимжсэн юм. Учир нь 1960-аад оноос 1990 оныг хүртэл хот руу шилжих хөдөлгөөнийг хязгаарлаж, маш хатуу журам дүрмээр хаалт хориг тавьсан байлаа. Ингээд өнөөг хүртэл Улаанбаатарыг голлон чиглэсэн их нүүдэл нүүгэлтэн хөвөрсөөр байнам.

Эрдэм боловсрол, аж амьдралын мөр хөөн хотод ирж байгаа сүүлчийн хүн ч чи биш. Хотын амьдрал, соёлд нэг л мэдэхэд умбан дасаад, цаашдаа эндээ үлдэн амьдрах хүсэл оволзох цаг өнөө маргаашгүй гэдэгтэй мөрийцсөн ч болно. Тэгээд төрж өссөн нутаг орондоо зочны ёсоор айлчилж, гол усныхандаа “Хотын хүн ирсэн гэнэ” хэмээн яригдах цаг ч айсуй байх.

Ингээд хотших, нийслэлийн хүн, Улаанбаатарын иргэн болох их аянд амжилт хүсч байна.

2016 оны 09 сарын 1

Categories
мэдээ цаг-үе

М.Цэрэнханд: Хүүхэд хайрлаж, хүндэлдэг багшийнхаа өгсөн даалгаврыг хийх дуртай байдаг

Монгол Улсын гавьяат багш, Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн хүндэт доктор М.Цэрэнханд багштай ярилцлаа.

-Техник технологийн улсын олимпиад 21 дэх жилдээ зохион байгуулагдах гэж байна. Энэ олимпиадыг анх санаачилж байсан хүний хувьд тухайн үеийн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хөдөлмөрийн хичээлийг туслах хичээл, үндсэн хичээл биш гээд хүмүүс тоодоггүй байх үед буюу 1966 онд хөдөлмөрийн багш болж байлаа. Түүнээс хойш Ховд аймгийн нэгдүгээр сургууль, нийслэлийн 15, 43 дугаар сургуулиудад хөдөлмөрийн багшаар ажилласан. Мөн нийслэлийн боловсролын газарт 1992-2004 оны хооронд зураг хөдөлмөрийн багш нарыг хариуцсан арга зүйчээр ажилласан. Хөдөлмөрийн багш болсон цагаасаа хөдөлмөрийн хичээлийг бусад хичээлтэй адил нэр хүндтэй болгож, олимпиад зохион байгуулахыг хүсч, зорьж явсаар 1994 онд нийслэлийн 60 гаруй хүүхэд, гучаад багшийн дунд анх хөдөлмөрийн хичээлийн олимпиадыг зохион явуулж байлаа. МУБИС-ийн эрдэмтэн багш нар миний санаачилгыг дэмжиж Боловсролын яаманд энэ асуудлыг танилцуулсны дагуу 1996 оноос улсын олимпиад болгон зохион байгуулсан. Намайг энэ олимпиадыг санаачлан зохион байгуулахад түлхүүрдэж өгсөн гол зүйл бол багш, хүүхэд хоёр хоёулаа дуртай байсан явдал юм. Тухайн үед шагнаж урамшуулах мөнгө төгрөг хомс байсан болохоор түрүүлсэн багш нартаа угаалгын нунтаг, өргөмжлөл, сурагчдад харандааны багц, өргөмжлөл өгч байсан. Өнөөдөр энэ олимпиад маань цар хүрээгээ тэлж, техник технологийн олимпиад болж өргөжсөнд, энэ жилээс миний нэрэмжит болгосонд баяртай байна.

-Анх энэ олимпиадыг зохион байгуулахдаа та ямар хүлээлт, хүсэл тэмүүлэлтэй байв. Утга учир, ач холбогдол нь юундаа байдаг юм бэ?

-Анхны олимпиадуудад амжилттай оролцсон сурагчдын сайн бүтээлийг оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж, гэрчилгээ олгодог байлаа. Түүгээрээ жижиг үйлдвэр байгуулаад ажиллаж байгаа шавь нар ч байна. Тухайлбал, 15 дугаар сургуульд савхины өөдсөөр түлхүүрийн оосор хийгээд ширхгийг нь 10 мөнгөөр үнэлдэг байсан тавдугаар ангийн сурагч өнөөдөр өөрийн гэсэн үйлдвэртэй болсон байх жишээтэй. Энэ мэтээр олимпиадад оролцсон сурагчид тухайн бүтээлээрээ патент авч, өөрийн амьдралдаа хэрэгжүүлдэг байх нь хамгийн чухал. Ингэж амьдралд унах унацыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр дээд сургуульд орох урилга, диплом, 50 мянган төгрөгөөр урамшуулдаг нь энэ олимпиадын гол зорилго биш юм. Зарим зүйл санаанаас жаахан холдож байна. Гэхдээ техник технологийн улсын олимпиадын хорооны гишүүний хувьд бусадтайгаа санал бодлоо солилцдог л юм.

-Хөдөлмөрийн багш болохыг хүсч мөрөөдөж эзэмшсэн үү. Анхны хичээл, анхны шавь нарынхаа талаар дурсаач?

-Би Ховд аймгийн Дарви суманд төрж, бага сургууль төгсөөд, Зэрэг сумын дунд сургуулийг төгссөн. Эмч болохыг хүсч байсан ч багш нар маань намайг сайн багш болж чадна, багш бол гэж зөвлөсний дагуу Улаанбаатар хотын Багшийн их сургуульд бага ангийн багш мэргэжил эзэмшсэн юм. Тэр үед эцэг, эхчүүд миний хүүхдийн сайн сайхныг багш нь мэдэж байгаа гэсэн бат итгэлтэй байж дээ. Ээж, аав минь багш нарын зөвлөснөөр намайг багш болохыг дэмжсэн. Ингээд 1964 онд Ховд аймгийн төвийн нэгдүгээр арван жилийн сургуульд мэргэжлээрээ багшилж эхэлсэн. Сургуулийн захирал Мудга гуай надад 38 хүүхдийн нэртэй журналыг хүндтэйгээр өгөхдөө “Энэ 38 хүүхдийг эх орондоо хэрэгтэй хүн болгож өгөх үүрэг чамд ногдож байна” гэж байлаа. Анхны багш, анхны сурагч хоёр хоорондоо их итгэлтэй, шүтэлцээнтэй, бие биедээ хайртай, дотно байдгийг тэгэхэд би мэдсэн. Багш гэдэг бол маш нэр хүндтэй, алдар цолтой, гунддаггүй, зэвэрдэггүй, маш эрхэмсэг нэр. Ийм хүндтэй нэр хүндийг залуу багш нар ухамсарлах ёстой. Төгсөөд диплом аваад болдог эд биш. Маш том хариуцлага үүрч гарч ирдэг. Багш гэдэг нэрийг, шавь нарыг, эцэг эхийн нэр төрийг гундаахгүй авч явах вэ гэсэн хүндтэй хариуцлага нэг цэг дээр очиж огтлолцвол аяндаа хүүхэд сайн сураад, сайхан хамт олон бүрдээд, нэг юмны төлөө ажиллаад эхэлдэг юм билээ. Үүний амтанд залуудаа орсон. Нэгдүгээр ангийн сүүлийн улиралд яамнаас хоёр хүн ирж миний хичээл дээр сууж, сурагчдын дэвтрийг үзэж, тоо бодуулж, миний үзүүлэнг үзэж, эцэг эхтэй уулзаад долоо хонолоо. Ямар зорилготой ингэж буйгаа тайлбарлахгүй ганцхан миний хичээлийг шалгаад байхаар тухайн үед их айсан. Гэтэл долоо хоногийн дараа багш нарын хурал хийж, намайг сурагчдаа сайн уншуулж, бичүүлж, бодуулж, хүүхдийн сэтгэхүйг сайн хөгжүүлсэн байна гэж үнэлсэн. Манай хүүхдүүдийг гуравдугаар ангийн сурагчдаас илүү байна гээд маш их магтсан. Тэгээд аймгийн хэмжээнд, улсын хэмжээнд нэгдүгээр ангийн хүүхдийн математик сэтгэлгээг хөгжүүлж, нягт нямбай сургах тэргүүн туршлага нэвтрүүлсэн гэж үнэлэгдэж байлаа. Түүнээс хойш хоёр жилийн дараа намайг сайн ажиллаж байна гэж үнэлээд хөдөлмөрийн багшийн 45 хоногийн курст явуулсан юм. Ингээд л хөдөлмөрийн багш болсон доо.

-Энэ хичээлийг бусад хичээлтэй адил нэр хүндтэй болгохын тулд та хэрхэн өөрийгөө дайчилсан бэ?

-Хөдөлмөрийн хичээлд материал байхгүй, улсын шалгалт өгдөггүй болохоор эцэг эх, хүүхдүүд дургүй байсан. Тийм болохоор энэ хичээлийн болоод багш нарын нэр хүндийг өргөхийн тулд их сайн ажиллах хэрэгтэй гэж бодож ажилласан. Улмаар 15 дугаар сургуульд ажиллаж байхдаа нэг сантиметр материалыг ч ашиглаж, юмхнаар юм хийж сурагчдад эдийн засгийн боловсрол олгож байгаа нь гэсэн анхны тэргүүн туршлагыг гаргасан. Агуулгыг багцалж одоонгийнхоор интеграци нэвтрүүлж, 300 гаруй бүтээл хийсэн. Ингээд М.Цэрэнхандын туршлага гэсэн сайдын тушаал гарч заавал нэвтрүүлэх туршлага болгож байлаа. Миний туршлагыг мэргэжлийн багш нар уншиж, яамнаас шалгалт очиход М.Цэрэнхандын туршлагаар ийм үр дүнтэй ажилласан гэж үзүүлээд гэрчилгээ авч, цалингаа нэмэгдүүлдэг болсон. Цаашлаад дүүрэг, нийслэл, боловсролын системийн аварга болж, ардын их хурлын депутат боллоо. 1993 онд анх удаа хөдөлмөрийн багш Монгол Улсын гавьяат багш болж, манай мэргэжлийн багш нарт их урам өгсөн. Дараа нь Нийслэлийн боловсролын газрын мэргэжилтэн болоод ном сурах бичиг бичиж, багш нарыг өөрийнхөө арга барилаар сургаж, бэлтгэж, хөдөлмөрийн багш нарт магистр, докторын зэрэг хамгаалах боломж олгохын төлөө ажиллаж эхэлсэн.

-Та Монголын ахмад багш нарын холбоог үүсгэн байгуулалцаж явсан хүмүүсийн нэг. Өнөөдөр ч 75 нас хүрчихээд энэ мэргэжилдээ хүчин зүтгэсээр явна. Ахмад багшийн хувьд залуу багш нарт юуг захиж зөвлөмөөр санагддаг вэ?

-Ахмад багш нарын туршлагыг судлах хэрэгтэй. “Харж чадвал хажууд чинь” гэж сайхан үг бий. Залуу багш нар маань хажууд байгаа ахмад багш нараасаа асууж сураглах хэрэгтэй. Монгол Улсын хэмжээнд 35 мянган ахмад багш бий. Энэ жилээс ахмад багш нарын туршлагын сантай болохыг бид зорьж байна. М.Цэрэнханд гэдэг багш даалгавар хийдэггүй хүүхэдтэй яаж ажилладаг байсан юм, хэрүүлч ээж аавтай яаж ойлголцдог байсныг үлдээх хэрэгтэй.

-Даалгавар хийдэггүй хүүхэдтэй хэрхэн ажилладаг байсан туршлагаасаа хуваалцаач?

– Хүүхэд ямар даалгаврыг хийх дуртай гэвэл өөрийнхөө хайртай багшийн даалгаврыг хийх дуртай байдаг. Өөрт нь хайртай, өөрийг нь ойлгодог, сонсдог, мэдэрдэг, хүндэлдэг, өөртэй нь хүн ёсоор харьцдаг багшийн даалгаврыг хийж, тэр багшийн хичээлийг ойлгохыг хичээдэг. Тэгэхээр залуу багш нар даалгавар хийхгүй хүүхэд байвал түүнийг заавал судлах хэрэгтэй. Надаас болж байна уу, ээж ааваас болж байна уу, тухайн орчноос болж байна уу гэдгийг. Ер нь л багшийн аргатай шууд холбоотой байдаг. Залуу багш нарт хэлэхэд хүүхдийг хайрлаж буйгаа харуулах гурван зүйл бий. Нэгд, хүүхэд багшаас юу хүсдэг вэ гэвэл багш намайг дэмжинэ, надад туслана, миний багш гэсэн багц ойлголттой байдаг. Гэтэл багш нь үл тоон, дэмжлэг хүссэн үед нь анхаарахгүй, асуудал шийдвэрлэхэд нь туслахгүй байх бол том алдаа. Багш хүн шавьдаа ээлтэй хоёрхон үг хэлэхэд тэр хүүхэд урам авдаг. Хоёрт, багшийгаа өөр лүүгээ харахыг хүсдэг. Итгэлтэй, миний муу шавь гэсэн харцаар харах хэрэгтэй. Гуравт сонсох ёстой. Эцэг эх, багш ялгаагүй. Хүүхэд нь юм хэлж байхад маш анхааралтай сонсох хэрэгтэй. Багш, шавь хоёрын хооронд байдаг нандин холбоо үүн дээр тогтдог. Хүүхэд багшаас үүнийг хүсч, үгүйлж байдаг.

-Өнөө цагт залуу багш нар үр бүтээлтэй, сайн ажиллаж, шавь нартайгаа ойлголцоход саад болж, хүндрэл учруулж буй зүйл байна уу?

-Сүүлийн жилүүдэд боловсролын бодлого их тогтворгүй явж байна. Дөрвөн жил тутам ирсэн сайд нар өөрийн гэсэн өвөрмөц зүйл хийхийг, боловсролын чанарыг сайжруулахыг хичээдэг боловч энэ нь багш, хүүхдийн хөгжлийг тэгш авч явах ганц боломжид сөргөөр нөлөөлдөг. Үүнээс гадна багш нарын хэрэглэгдэхүүн бэлэн болж ажлыг нь хөнгөвчлөх боловч нөгөө талаас багш нар бүтээлчээр сэтгэж, хүүхдийнхээ дотоод сэтгэлд орох хандлага багасч байна. Багшийн ажил бол хүүхдийнхээ дотоод сэтгэлд нь ороод, тэднийхээ харцнаас гуниг жаргалыг харж, тэдэнтэйгээ адил инээж, баясаж, будилж, тоглож, дуулж байж сая багш болдог.

Багш нар энийг зураарай, энийг бодоорой гээд номоор дамжуулж харьцдаг. Бичиг цаастай их ноцолддог. Багшийн ном, хүүхдийн ном хоёр дунд эргэлдээд байж болохгүй. Багш нарын ажлыг бичиг цаасаар үнэлдэг болсноор цаасны цаана байгаа хүүхдүүдийг мэдэрч, шалгах, харах зүйл дутагдаж байх шиг санагддаг. Тухайн багшид хүүхдүүдтэйгээ ажиллах, арга боловсруулах зав зай олгохгүй байна. Сургалтын менежер, захирал, яам руу сар бүр, долоо хоног бүр бичиг цаас явуулдаг. Уг нь багш энэ хүүхэд яагаад бодож чадахгүй байна гэдэгт анхаарч, шинэ эрэлд гарснаар өөрөө хөгжиж байдаг юм шүү дээ. Үүнээс гадна эцэг, эхчүүдийн багшид итгэх итгэл багасчээ. Эцэг, эх багшийг хүүхдийн хажууд муулж болохгүй, багш хүүхдийн хажууд эцэг эхийг муулж болохгүй. Энэ бол сурган хүмүүжүүлэх ухааны буу. Нэг хүнийг алж байна гэсэн үг. Тэгэхээр эцэг эхэд ч сурган хүмүүжүүлэх боловсрол дутагдаж байна.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Гэр бүлийн хүн минь эдийн засагч мэргэжилтэй. Манайх ам бүл долуул. Гурван охин, хоёр хүүтэй. Гурван хүүхэд минь боловсролын салбарт өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж явна. Манайх 1994 онд нийслэлийн анхны тэргүүний өрх айл болж байсан. Дараа нь 2004 онд нийслэлийн анхны оюунлаг гэр бүлээр шалгарч байлаа. Би Монгол Улсын наватор 15 багшийн нэг болж, мэргэжлийн багш нарынхаа дунд “даалимба инээлгэдэг Цэрэнханд” багш нэртэй болж мөр бүтэн сайхан явна. Энэ бол өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээ оюун санаандаа дээдэлж, хүндэлж явсны буян заяа гэж боддог доо.


Categories
мэдээ цаг-үе

Эрдмийн баяртаа бэлтгээд баяр хөөр дүүрэн байгаа 1б ангийнхан

Урьхан хаврын энэ өдрүүдэд нэгдүгээр ангийнхны эрдмийн баяр болоод баяр хөөр дүүрэн байна. Нийслэлийн хоёрдугаар дунд сургуулийн нэгдүгээр ангийнхан эрдмийн баяраа тэмдэглэхээр аль хэдийнэ бэлтгэл ажилдаа оржээ. Тиймээс баярын бэлтгэлээ хийж буй тус сургуулийн 1б ангийнхныг энэ удаагийн нэг анги буландаа онцоллоо. Тэд эрдмийн баярынхаа өдөр сонингоо гардаж авна гээд бөөн баяр байгаа. Анги руу биднийг ормогц багш нь сонины сурвалжлагч ирчихлээ, гоё суугаарай хүүхдүүд ээ, та нарын зураг сонинд гарна гэхэд хүүхдүүд үнэн юм уу, яг биз, үнэн биз дээ гээд л итгэж ядан баярлацгааж байгаа нь илт байв. Багшийг хүүхдүүдийн ширээний голд зогсоож зураг авах гэтэл хүүхдүүд “Багш намайг хаагаад байна, холдооч, багш аа холд” гэцгээх юм. Багш нь инээмсэглээд л холдож өгч байна. Та нарыг сайн сурдаг, мундаг хүүхдүүд болохоор сонин дээр гаргах гэж байгаа юм гэж хэлэхэд урамшаад, зарим нь инээд алдан, нямбай гэгч нь зургийн хичээлдээ оролцож байхад зарим хөвгүүд нь карт тоглоод, картаа булаацалдаад л үймүүлчих янзтай шүү. Карт гаргаж ирсэн хөвгүүнийг ангийнхан нь эгч ээ, энэ манай ангийн “босс” гэж байна. Гаднаас танихгүй хүн ороод ирэхээр хүүхдүүд их хөөрдөг, ярилцах дуртай байдаг бололтой.

Харин ангийн багш Б.Баасанхүү “Манай хүүхдүүд биеийн тамираас орж ирээд, үдийн цайгаа уучихаад сууж байтал та нар ороод ирлээ. Биеийн тамираас ирээд хувцсаа солиод хоолоо идээд хөдөлгөөнд орчихсон байсан юм. Ер нь л биеийн тамир орохоор хүүхдүүд хөдөлгөөнд ороод их хөөрчихдөг болохоор дараа нь хичээлдээ орох гэж хэсэг бужигнана” гэж байлаа. Хүүхдүүдээс сургуульд орох гоё байна уу гэхэд “Гоё шүү дээ, сургуульд сурах сайхан. Бид уншиж бичээд сурчихсан” гэж байна. Энэ анги 46 хүүхэдтэйгээс 26 хөвгүүн, 20 охинтой юм байна. Энэ сургуулийн нэгдүгээр ангийн долоон бүлгээс хамгийн олон эрэгтэй хүүхэдтэй анги гэнэ. Ангийн багш Б.Баасанхүү 31 дэх жилдээ бага ангийн багшаар ажиллаж байгаа туршлагатай багш аж. Тэрээр 1986 онд багшийн сургууль төгсөөд, өөрийн төрөлх нутаг болох Ховд аймгаас ажлын гараагаа эхэлж байжээ. Ангийн багш ярихдаа “1980-аад оны нэгдүгээр ангийнхан болон одоогийн нэгдүгээр ангид орж буй зургаан настнууд асар их ялгаатай шүү дээ. 1986 онд намайг багш болж байхад нэгдүгээр ангид орж буй хүүхдүүд их тэвчээртэй, аливааг нухацтай удаан сурдаг, хүний үг хүлээж авах сонсохдоо сайн, хичээлээ удаан ойлгож, удаан хийдэг, нягт нямбай, жаахан бүрэг ичимхий байсан. Харин одоогийн нэгдүгээр ангийнхан аливаа хичээлийг маш хурдан сурна, дээд тал нь 15-20 минут л анхаарал нь төвлөрдөг онцлогтой, сэтгэл хөдлөл ихтэй. Гэхдээ аливааг хурдан сурна, гэсэн ч хоёр хоногийн дараа асуухаар мартсан байх жишээтэй. Их зөрүүд, дураараа. Бас амархан мартана, хэнээс ч айхгүй, хэлэх гэсэн үгээ хэн ч байсан шууд хэлдэг, жаахан зөрүүд шүү. Заримдаа хүүхдүүд маань багш аа би хичээл хиймээргүй байна гэдэг. Их дэврүүн, эрх чөлөөтэй байх дуртай зэрэг онцлогтой. Тиймээс бид хүүхэд нэг бүрийн онцлогт тохируулж, арга эвийг нь олж харилцана шүү дээ гэж байна. Цэцэрлэгт байхаасаа дуулж, бүжиглээд сурчихсан хүүхдүүд олон байдаг аж. Намар энэ ангид гутлаа үдэж чадахгүй хүүхэд нэлээд хэд байсан ч одоо бол бүгдээрээ гутлаа үдээд сурчээ. Мөн багш нь хүүхдүүдээ арвич хямгач байлгахын тулд харандаагаа хаяж болохгүй, жижигхэн харандаагаар ч бичиж болдог гэснээс хойш хүүхдүүд, харандаагаа чигчий хуруу шиг болсон ч үзүүрлээд л хэрэглээд байдаг болсон гэнэ. Хүүхдүүд эхний хоёр цагийн хичээлийг ямар ч хөдөлгөөнгүйгээр суугаад хийчихдэг ч дараагийн цагаас хөдөлгөөнд ороод эхэлдэг байна. Нэгдүгээр ангийн нэг цагийн хичээл 35 минут үргэлжилж ихэвчлэн 4-5 цагийн хичээлтэй байдаг ажээ.

Зарим хүүхдүүд багш аа би хичээл хиймээргүй байна гээд суучихаар нь багш нь за тэгвэл яахав, амарчих гэчихээд буцаж ирээд за миний хүүхэд зөндөө амарчихлаа, одоо хичээлээ хийчих гэхээр за гээд сайн хийчихдэг байна. Харин амарч болохгүй, чи хичээлээ заавал хийх ёстой гэж загнавал зөрүүдлээд, огт хичээл хийхгүй болчих тохиолдол бий гэнэ. Тиймээс зургаан настнуудын онцлогийг ойлгож, арга эвийг нь олох л чухал гэж ангийн багш ярилаа.

Энэ анги эрдмийн баяраараа хүүхдүүдээ 35 үсэг болгож хуваатал зарим хүүхдүүдэд үсэг давхцаж оногдсон гэнэ. Ангийн эцэг, эхчүүдийн төлөөлөл урлагийн хүн олонтой аж. Тиймдээ ч дуулж, бүжиглэдэг авьяастай хүүхэд олон бий гэнэ. Тийм болохоор эцэг, эхчүүд нь ярилцаж байгаад хүүхдүүдийн үсэгний дөрвөн мөртүүдийг дуулуулж байгаа юм байна. Шүлэг биш дуугаар үсгээ илэрхийлнэ гэсэн үг. Тухайлбал Алтантүлхүүр, Мягмарсүрэн, Батдаваа дуучдын хүүхдүүд энэ ангид сурдаг юм байна. 1б-гийнхэн их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит тэмцээнд оролцоод уран уншигчаар амжилттай оржээ. Гэхдээ баяр ёслол, урлагийн тоглолтод аль болох олон хүүхэд хамруулахыг хичээдэг гэнэ. Угаас боловсролын яамнаас дээр үеийнх шиг хүүхдийг онц сурлагатан, уран уншигч, цэвэр бичигтэн гэж ялгамжтай хандахгүй байх үүрэг өгдөг байна. Тиймээс аливаа арга хэмжээнд бүгдийг хамруулж, онц сайнаар нь ялгаж онцолдоггүй юм байна. Энэ ангийнхан сэтгэх чадварын улсын олимпиадад оролцоход нийт хүүхдийн 70 хувь нь хангалттай сайн гэсэн үнэлгээ авч, хоёр хүүхэд дээгүүр байр эзэлсэн байна. Мөн математекийн олимпиадад амжилттай оролцжээ. Б.Баасанхүү багш ярихдаа “Зургаан настнууд сургуульд орсноос хойш 3,5 жилд гайгүй сайн төлөвшчихдэг шүү. Тэгээд хүүхдүүд сайхан сууж сураад, багшийгаа гарсан хойгуур ч багш байгаа юм шиг хичээл хийж чаддаг болдог. За одоо л хүүхдүүд минь сайхан болж байна гэх үед дунд ангид шилжүүлчихдэг” гэв. Мөн тэрээр ирээдүйд хүүхэд ямар хүн байхад бага ангийн суурь төлөвшил их нөлөөлдөг. Багш ганцаараа хичээх биш. Үүнд эцэг эхийн оролцоо их чухал байдаг. Манай эцэг, эхчүүд ихэвчлэн залуу хүмүүс. Мөн хүүхдүүддээ сайн анхаарал хандуулж, багштай сайн хамтарч ажилладаг гэлээ. Хүүхдүүд гадуур явахдаа байгууллагуудын хаягийг чанга, чанга уншихад нь эцэг, эхчүүд нь саяхан л үсэг мэдэхгүй байсан жаахан хүү минь эрдэм сурч байна хэмээн ихэд баярладаг гэж ярьцгааж байна. Саяхан л сургуулийн босгоор алхаж байсан тэд аль хэдийнэ уншиж бичиж сураад эрдмийн баяраа тэмдэглэх гэж байгаа нь хүүхдүүдийн хувьд том баяр байлгүй яахав. Уншиж, бичиж, тоо бодож сурчихаад ирээдүйд эрдэмтэй сайн хүн болохоор хичээж буй цаас шиг цагаахан сэтгэлтэй, инээд шуугиан халгиасан эрдмийн энэ өргөөний эздэд өндөр амжилт хүсье.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Categories
мэдээ нийгэм

Ш.Батсүх: Хотын асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд төсөл хөтөлбөрүүд санал болгож, хөрөнгө оруулагчдыг татах боломж бий

Шинжлэх Ухааны академи, Удирдлагын академи, Монгол улсын их сургууль, Монголын хотуудын холбооны хамтарсан Хотын хөгжил-шинжлэх ухаан технологи” олон улсын бага хурал өчигдөр эхэллээ. Уг бага хурал нь Монгол улсад хүн амын нутагшил, суурьшлыг зохицуулах гол арга болох хотыг жигд хөгжүүлэх, энэ зорилгоор хотын эрх зүйн шинэ орчин бүрдүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэж хурал зохион байгуулагчид үзэж байгаа аж.

Олон улсын бага хурлыг нэгдсэн хуралдаан, “Хотын хөгжил-эрхзүйн орчин,“Хотын хөгжил-инноваци, “Хотын хөгжил-эдийн засаг” гэсэн гурван салбар хуралдаантайгаар зохион байгуулсан юм.

Энэ үеэр Монголын хотуудын холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Ш.Батсүхээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Улаанбаатар хотод агаар, хөрс, дуу чимээний бохирдлоос эхлээд тулгамдаж буй олон асуудал бий. Эдгээр асуудлыг дэлхийн хотууд хэрхэн шийдвэрлэж байсан юм бол. Манай улсад хэрэгжүүлэхэд тохиромжтой ямар туршлага байна вэ?

-Дэд бүтцийн хүчин чадал, замын түгжрэл, орчны бохирдолтой холбоотой эдгээр асуудлаас болж хотын иргэд байнгын стресстэй байдаг болсон. Ялангуяа бага насны хүүхдүүдэд нөлөөлж байгаа нөлөөллийг хүмүүс тэр бүр анзаарч, ярьдаггүй. Энэ удаагийн хурлаар олон орны томоохон хотуудын асуудлаа шийдсэн туршлагаас эхлээд шинжлэх ухаан технологийн түвшинд эдгээр асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж байгаа, ямар ухаалаг шийдэл, инноваци, бүтээлч хандлага байна гэдгийг эрдэмтэн мэргэдийн үгнээс сонсож байна. Манай улсад тулгамдаж буй асуудлуудыг дэлхийн бүх хот даван туулсан. Тэгэхээр бид зоригтой шийдэл гаргаж, тууштай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Монголын хотуудын холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүний хувьд хотын хөгжлийн шийдлийг хэрхэн харж байна?

-Улаанбаатар хот дагуул хотууд бий болгож, хот орчмын бүс нутгуудыг хөгжүүлэх замаар төвлөрлийг сааруулах боломжтой. Тэгэхээр бид бусад хотуудын хөгжлийг дэмжиж, нийслэлийн ачааллыг бууруулах хэрэгтэй байна. Түүнээс Улаанбаатар хотыг улам томруулаад байх явдал нь үндэсний аюулгүй байдал, хүн амын аж төрөх таатай орчин бүрдэх боломжгүй болох сөрөг үр дагаврыг дагуулах юм.

-Дэлхийн хотуудын иргэд хотын төв рүүгээ хурдны замаар явдаг. Манайд хэзээ ийм болох бол?

-Хотын автозамын сүлжээг сайжруулах шаардлага бий. Энэ бол хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой. Давхар гүүрэн гарцууд хийх, хотын тодорхой хэсэгт цагариг үүсгээд, хотоос богино хугацаанд хөдөө рүү гарах хурдны замыг байгуулах, хөдөөнөөс хотын төв рүү хурдан орж ирэх хурдны замын гарцуудыг хийж өгөх хэрэгцээ байгаа. Үүнийг сүүлийн жилүүдэд төлөвлөж, шинээр бий болгож, өргөтгөж эхэлж байгаа дэд бүтцүүдийн нэг шүү дээ. Бидний нүдэнд харагдахгүй газар дор байгаа цэвэр бохирын болон шугам сүлжээ байгууламжууд мөн л ачааллаа дийлэхгүй, хэзээ мөдгүй зогсоход бэлэн болсон байгаа дэд бүтцүүд их байна. Хотод тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд тодорхой төсөл хөтөлбөрүүд санал болгоод, хөрөнгө оруулагчдыг татах боломж байгаа гэж боддог. Хамгийн гол нь төсөл хөтөлбөр тодорхой ойлгомжтой байх ёстой. Хоёрт, тууштай хэрэгжих ёстой, үр дүнгээ үзэх ёстой.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Устгагдсан “ХҮН ЧАНАР”

СЭТГЭЛ ТАТСАН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ

ХХ зууны хориод оноос монголчууд диваажинд төрж жаргахын оронд эндээ диваажин цогцлоохоор шийдсэн юм. Энэ бол коммунизмын тухай яриа. Нэгэнт өнгөрсөн тогтцыг муулахын оронд үзэл санааны мөн чанарыг хамтдаа сонирхъё.

Нийгмийн энэ байгууллыг санаачлагчид өмч хөрөнгө, боловсрол, амьжиргааны бүхий л ялгааг арилган жигдлэх санаа сэдсэн юм. Бүх хүн нийгмийн гарал, шашин шүтлэг, ухаан бодол, боловсрол, за тэгээд “хөгжлийн бэрхшээл”-ээсээ ч үл хамааран жигд жаргана гэсэн үг л дээ. Тэгш гараа ч биш, тэгш бариа ч биш. Ерөөсөө нэг эгнээнд байрлах тухай санаа.

Нэгэнт жаргаж байгаа баячууд энэ асуудлыг тоохгүй нь тодорхой. Иймээс жаргаж чадахгүй байгаа хэсэг энэ ажилд идэвхтэй оролцох учиртай. Эндээс “Орон бүхний пролетари нар нэгдэгтүн” гэсэн уриа урган гарчээ. Пролетари гэдэг нь үгээгүйчүүд буюу “алдах юмгүйчүүд” гэсэн үг.

Энэ үзэл санааг үндэслэгчид “Алдах юмгүйчүүд”-ийн алдах юмгүй байгаа шалтгааныг тайлбарлажээ. Бүх хүн тэгшхэн хуваагаад жигд баян байх учиртай хөрөнгө баялгийг цөөхөн хүн булааж эзэмшсэн учраас маш олон “алдах юмгүйчүүд” бий болсон гэж хэлж өгчээ.

Хичнээн ядуу ч гэсэн эрүүл ухаантай хүмүүс гайхна биз дээ, “хэзээ миний юмыг булаалаа” гэж. Эхээс төрөхөд нь газар, үйлдвэр завод эзнийх байсан, ээж аав, эмээ өвөө нь булаагдсан юмны тухай дурсаагүй байдаг.

Гэтэл коммунист суртлын их багш Карл Маркс, Фридрих Энгельс нар энэ эргэлзээг тайлж өгсөн юм. Тэдний хэлснээр хөрөнгөтнүүд “нэмүү өртөг” хэмээх нууц явуулгаар хүний ясыг цайтал мөлждөг байжээ. Маркс “багш” тайлбарлахдаа, “Ажил олгогч чамаар сандал хийлгэхдээ зөвхөн ажлын хөлс өгдөг, харин сандлаа цааш нь зараад олсон ашгаа өөрөө ганцаараа гудардаг. Уг нь зүгээр хэвтэж байсан модыг чи л зорж, хадаж сандал болгоо биз дээ, ингэж л чамайг шулж байна, ямрав дээ, хэн минь” хэмээн сэтгэл хөдөлтөл халаглажээ.

Хөрөнгө оруулагчийн тухай нарийн юм ойлгохоо байг гэхэд, хэний модоор, хэний ажлын байранд сандал хийсэн, хэн борлуулалт хийсэн, менежмэнтийг хэн авч яваа, өөрөө тохирсон хөлсөө авсан эсэх тухай эргэцүүлэх боломж гарсангүй. Маш олон хүнд “ямар ч байсан чи авах ёстой” гэсэн санаа таалагджээ.

Бас нэг сонирхолтой санаа нь хувийн өмч бол мөлжлөгийг төрүүлдэг. Иймээс баячуудаас хурааж авсан өмчийг хэн ч авахгүй, харин нийтийн өмч байна. Нийтийнх гэдэг бол чиний ч биш, бас минийх ч биш өмч. Өмч чамд ч биш, надад ч биш байвал намайг ч мөлжихгүй, чамайг ч мөлжихгүй гэж айлджээ.

Баячууд булааж (үнэхээр булаасан байлаа ч) авсан юмаа зүгээр буцааж өгөхгүй. Иймээс булааж авахаас өөр аргагүй. Булаах гэдэг бол хүчирхийлэл. Хүчирхийлэл муухайдуувтархандуу болов ч “зорилго аргаа зөвтгөнө” гэж сургана. Булаах ажлын нэр нь “Пролетарийн диктатур” бөлгөө. Ингээд их булаалтад уриалжээ. “Пролетари нарт гинжнээсээ өөр алдах юм байхгүй. Харин олохдоо бүх дэлхийг олж авна” гэсэн алдарт уриа эндээс төрөв. Тэд бүх дэлхийг олж авч чадаагүй ч, монголчуудыг авч дөнгөсөн юм.

Марксистууд өрнөдийн ажилчин анги энэ уухайг хамгийн түрүүнд хүлээн авч эздээсээ үйлдвэр завод газрыг булаана гэж найдаж байсан гэдэг. Гэтэл тэд нь хичнээн ядуу ч гэсэн иргэншлийн тогоонд ёс суртахуунжталаа чанагдсан төдийгүй, өмч ба эрх чөлөөний уялдааг ойлгоод эхэлчихсэн байжээ. Манай үйлдвэрийн эзэн муухай ч гэсэн ажлын байр бий болгож, би хичнээн бага ч гэсэн тохиролцооны үндсэн дээр хөлсөө авч байна. Энэ үйлдвэр нурвал би ажилгүй болно. Тэгэхээр үйлдвэр ажилласаар байх нь миний эрх ашгийн нэг хэсэг гэж хардаг болчихсон байв.

Гэтэл хамжлагаасаа гараад гараад хагас зуун ч болоогүй тариачид голлосон орос орон энэ үзэл санааг хүлээн авсан ба тэр хувьсгал одоогоос яг зуун жилийн өмнө болсон билээ. Харин монголчуудын хувьд энэ нь сонголт гэхээсээ илүү хувь заяаны тулгалт байсан билээ.

ХҮНЭЭС ГАРЧ НАМД ОЧСОН “СОВЕСТЬ”

Хувь заяаны эрхээр коммунизм байгуулах болсон монголчууд болбоос өрнөд болон оросуудаас их ондоо үндэстэн байлаа. Аж амьдралын хоцрогдлын тухайд ч биш. Хэдийгээр дайнч түйвээнчээрээ алдартай боловч төр ёсны хоёр мянганы уламжлалтай, зуу зуун дамжсан Буддын ёс сурталтай хүмүүс. Төрөө хөмөрч хаяна гэж бодохоосоо илүү төр улсдаа үнэнч зүтгэх үүрэгтэй хэмээн харж “Төрийн сүлд өршөө” хэмээн залбирна. Хувь заяагаа үйлийн үрээс хамааралтай хэмээн хардаг ба аз жаргалтай амьдрал гэдэг нь хөрөнгө чинээний хэмжээнээс илүү сэтгэл санааны хангалуун түвшин байдлын илэрхийлэл гэж ухаардаг байжээ. Ер нь бол хүн болгон өөрийгөө “алдах юмтай” гэж үздэг байсан гэсэн үг.

Ийм үндэстнийг “алдах юмгүй” болгох үүрэг Коминтернийн өмнө тулгарчээ. Алтан ургийн язгууртан ихэс дээдэс, хутагт гэгээдийг нь “дайсан” гэж хэлэхэд үнэмших хүн гарахгүй. Иймээс “алдах юмтай”-чуудаас нийгмийг цэвэрлэх хэрэгцээ гарч ирлээ. Энэ ажлыг хувьсгалын эсэргүүг дарах, феодалын хөрөнгө хураах, лам нарыг ангийн хувьд устгах, ноосны төлөвлөгөө биелүүлэх зэрэг олон кампанит ажлаар хийсэн билээ.

Ингээд 1930 –аад он гэхэд үндэстний ёс суртахууныг тээгчид болох язгууртнууд, шашны зүтгэлтнүүд, хуучин уламжлалаар бэлтгэгдсэн төрийн албан хаагчид цэвэрлэгдэж дуусав. Үүнтэй зэрэгцүүлэн гүйцэд хүмүүжээгүй, ойворгон залуусыг хөөрөгдөн хувьсгалт үзлээр зэвсэглэлээ. Зэвсэглэсэн төдийгүй засгийн эрх атгасан хүүхэлдэй болгов. Түүхнээ үүнийг 1928 онд Коминтерн монгол ирж “Хөдөөгийн фракц” засгийн эрхэнд гарав хэмээн тэмдэглэжээ. Жинхэнэ утгаараа “хөдөөний гар”-ууд төрд гарсан нь тэр байв.

Эндээс л монгол үндэсний ёс суртахууны номлол өөрчлөгдлөө. Зуу зуун жил номлогдсон “сайн хүн” болох тухай философи орвонгоороо эргэлээ. Монгол хүн хар багаасаа сайхан сэтгэлтэй, худал хэлэхийг цээрлэдэг, хуурч дээрэмдэхийг тэвчдэг, эцэг эхийн ач элбэрлийг санадаг, өрөвч нинжин хүн болох учиртай байсан юм. Өвөг дээдэс нь “сайн явах санааных, сайхан төрөх заяаных” хэмээн сургасан нь их учиртай. Энэ бол чиний санаа сэтгэл зөв бол өмч хөрөнгөгүй царай муутай ч байсан жаргаж болно гэсэн гүн ухаан байлаа.

Гэтэл пролетарийн диктатур огт өөр юм номлолоо. “Чи сайн хүн энээ тэрээ болохоосоо өмнө хувьсгалч болох ёстой” гэж номлов. Нүглээс айх ёсгүй. Учир нь нүгэл гэж байхгүй, шашин чамайг мэхэлж байсан. Алдах юм үгүй, айх юм ч үгүй хувьсгалч ингэж төрлөө.

Ийм үзэл санаа бий болгохын тулд шашин шүтлэгийг устгахаас өөр аргагүй. Учир нь алдах юмгүй тэр хүн нүглээс үнэхээр айдаггүй байх ёстой. Ардын хуучин үгэнд зөв хүмүүжиж байгаа залуусыг “Эрлэгийн элч ороод ирэхэд эх рүү заахааргүй хүн болох нээ” хэмээн урамшуулан хэлдэг байж. Гэтэл хувьсгалын хүүхдүүд эрлэгт ээжийгээ зааж өгөх төдийгүй, санаачилгаараа өөрөө хүргэж өгөх хэмжээнд хүмүүжиж эхлэв. Социалист хүмүүжлийн чухал үлгэр болсон “Зөвлөлтийн баатар хүүхэд” нарын дунд Павлик Морозов гэгч байх. Тэрээр эцэг, эх нь хамтралд тариагаа өгөхийн оронд шалан дороо нуусныг (өөрийг нь тэжээж өсгөх гэж) илчилж баатран хүүхэд болжээ.

Хүний сайныг илэрхийлэх шударга, хүнлэг, өрөвч, уучламтгай, тусархуу, өгөөмөр, ёс суртахуунтай гэхчилэнгийн бүхий л тодорхойлолтыг дарангуйлсан “эх оронч” “намч зарчимч” гэсэн хэмжүүр гарлаа.

Яг энэ үед орос хэлний совесть гэдэг үг тэр чигээрээ орж ирлээ. Монгол хүнд совесть гэхээр совесть л буудаг. Нандин чанар, хүн чанар гэхчилэн олон үгээр орчуулдаг ч аль ч совесть болж буудаггүй. Хуучин цагийн онигоонд монгол хүнд совесть байдаггүй учраас орчуулах үг олдоогүй гэж гардаг. Магадгүй энэ хэллэг иргэншсэн хотошсон нийгэмд бүрэлддэг нийтлэг үнэт зүйл ба тэр үнэт зүйлийг нийтээрээ дээдлэх хэрэгцээ шаардлагатай уялдан гарсан ойлголт ч байж мэднэ.

Ямар ч байсан ХХ зуунд монголчууд совесть гэхээр ойлгодог нэг зүйлтэй болсныг совестьтой болсон гэж үзвэл зохилтой. Гэтэл дөнгөж совестьтой болж эхэлж байтал бас нэг сонин зүйл тохиолдлоо. Учир нь Монголын коммунизмын багш В.И.Ленин маань “Нам бол манай үеийн оюун ухаан, нэр төр, совесть мөн” хэмээн сургасан байжээ.

Нэг талаасаа намаа магтсан юм шиг боловч үнэн утга нь ондоо. Үнэндээ “оюун ухаан”, “нэр төр”, “совесть” зэрэг хүний мөн чанар болсон ойлголтуудыг хүнээс нь салгасан хэрэг байлаа. “Чи хүнлэг, оюун ухаанлаг, совестьлог байх ямар ч хэрэгцээ байхгүй. Харин чиний тэр оюун ухаан, нэр төр, совесть чинь нам буюу манай тогтоц өөрөө юм аа”… гэж. Тийм болохоор хамгаалах хүн чанар, нэр төр ариун нандин зүйл хүнд үлдэхгүй. Алдах юмгүй хүн ингэж эхэлсэн.

Өөрөө сайн хүн болж байж дараа нь амьтны тусыг бүтээх учиртай гэсэн дараалалтай хүмүүжлийн логик орвонгоороо эргэлээ гэсэн үг л дээ. Эхлээд хувьсгалын тусыг бүтээ, дараа нь яахав, хувьсгалын хэрэгт садаа болохгүй хэмжээнд сайн хүн мүн болох гэж оролдвол оролдох л юм биз. Оролдохгүй байсандаа ч яах вэ. Хувьсгалч байх нь л чухал.

Үймээн самууны дараагийн шатанд хувьсгалч гэдгийг орлох өөр үг гаргаж ирлээ. Цаашдаа байнгын ажиллагаатай хувьсгалчидтай байх нь осолтой болоод иржээ. Өдөр тутмын хувьсгалд дассан, гар хуруу нь загатнасан хувьсгалчид нь хувьсгалаа өөрийг нь хувьсгачихаж магадгүй болсон хэрэг. Ингээд хувьсгалчдыг өөрсдийг нь “нугалаатан”, “ардын дайсан” гэхчилэнгийн нэртэй ээлжит цэвэрлэгээнд оруулж зүйл дуусгасан ба “хувьсгалч” гэдэг цолыг 1920-30 онд хамааруулан үлдээв.

Дараагийн шатанд хувьсгалчийг орлох “эх орон” ба “Эх оронч” гэж үг гарч ирлээ. Хэрвээ чи эх оронч л байвал чамайг хэн ч яаж ч чадахгүй. Чи муу хүн байсан ч, өөдгүй шаар байсан ч хамаагүй. Эх оронч л байвал чамайг хэн ч дийлэхгүй болов. Уг нь бол “газар нутаг болоод үндэстнийхээ үнэт зүйлсийг хамгаалагч” гэх тэнгэрлэг өргөн утга агуулавч хэрэглэгдэх зарчим нь өөр. Чи улсынхаа төлөө үхэхэд бэлэн, үндэстэндээ хайртай болов ч нам засагтай ганцхан юман дээр зөрвөл л эх орны дайсан болон хувирна. Чи өчүүхэн зүйлээр дарга удирдагчтайгаа зөрөлдвөл агшин зуур монгол орноо сөнөөсөй гэж боддог этгээд болон хувирна. Зүрх сэтгэл чинь хаана байх нь хамаагүй. Тухайн дэглэмээсээ “эрх оронч” гэсэн тодорхойлолт авсан нэгэнтэй муудалцвал авгай хүүхэн, арав таван цаасны өр ширээс болсон ч хамаагүй “эх оронч биш” буюу монгол орон сөнөөсөй гэж боддог нэгэнд тооцогдоно. Тийм учраас “эх орончийн лиценз”-ийн төлөө ёс суртахуун байтугай төрсөн эхээ ч хайрлахгүй шаарууд олноороо төржээ. Өнөөдөр ч энэ инерци байгаа бөгөөд, энэ ариун үгийг духан дээрээ наагаад явахад айхгүй ч гэсэн аягүй хэвээр бөлгөө.

Энэ шинэ үг өвөг дээдсийн сургаал, Ноён хутагтын айлдвар, Чингисийн билэг сургаалын алинд ч байгаагүй. Монголчууд эх оронгүй, эсвэл эх орондоо хайргүй, нэг ч эх орончгүй байсан ч юм биш. Монголчуудыг улс болгон нэгтгэж байгаа төрдөө, төрийг төлөөлсөн хаандаа үнэнч зүтгэхийг номлож байснаас биш “эх оронч болбол зохистой” тухай үг байхгүй. Эх орны төлөө төрөө нураах, хаанаа алах, эзэн хаанаа мөлжигч гэж нэрлэх тухай санаа оноо огт байхгүй.

Ийнхүү өмч хөрөнгөгүй, алдах юмгүй, ёс сурталгүй учраас үнэт зүйлгүй хүн бүрэлдүүлж эхэлсэн юм. Энэ хүн өөрийн сайхан амьдралын төлөө тэмцэх ёсгүй. Учир нь өөрийн сайхан амьдрал гэж байхгүй. Энэ хүн өөрийн өмчөө хамгаалахгүй, учир нь түүнд хамгаалах өмч байхгүй. Энэ хүнд нандигнах совесьт байхгүй, учир нь совесть нь өөр юманд байгаа. Өөрийнх нь совестийг шингээсэн үзэл суртлыг л хайрлахаас биш өөрийгөө хайрлах хэрэггүй.

Яг л үлгэрийн киноны зарим баатрын сүнс нь далайн ёроолд хэвтэх авдарт байдаг шиг. Тэд төрсөн биеэ хамгаалахын оронд нэг авдар хамгаалаад тулалддагтай адил. Социалист нийгмийн гишүүн хүн өөрийгөө хамгаалахын оронд өөрийнх нь сүнс, совесть энэ тэрийг хадгалсан “социализм” хэмээх төмөр авдрыг амь тэмцэн хамгаалах үүрэгтэй болсон юм. Хүнийг хомосапиенс биш “хөдөлмөрчин” гэж нэрлэж байсан нь ч ийм учиртай. Өмчгүй, алдах хөрөнгө, муудах ёс сурталгүй нэг ширхэг зүйл, хөдөлмөр хийхэд зориулсан багаж гэсэн санаа. “Манай орны хөдөлмөрчид”, “хөдөлмөр сонин”, “хөдөлмөрчидтэй уулзалт хийх” гэхчилэнгийн хэллэгүүдийг манайхан санаж л байгаа.

Хүнийг зөвхөн “авдар хамгаалагч” болгохын тулд л өмчөөс нь, хувийн үнэт зүйлсээс нь хэрхэн салгасан түүхийг бид ярилцаж байна. Гамшиг байгаа биз? Гэтэл энэ гамшиг бүх хүн төрөлхтнийг жигд жаргаах тухай хачин тэнгэрлэг үзэл санаанаас эхтэй аж. Сайхан сонсогдсон, сайхан санагдсан бүхэн сайхан байдаггүй аж.

Амь хайргүй эх оронч болгохын тулд аминдаа хайрлах үнэт зүйлгүй хүн бүтээж эхэлсэн энэ түүх дуусаагүй байна. Коммунизмыг тогтцын хувьд нураах нь амархан байж. Харин түүний үлдээсэн ёс суртахууны өвийг даван туулах нь үнэхээр амаргүй.

Хүний мөн чанар нь хүнлэг байдал. Хүнлэг байдал гэдэг ёс суртахуун, хүмүүжлийн цогц ойлголт. Сая сая хүнийх нь хүн чанарын нийлбэр нь үндэстний ёс суртал болдог. Энэ ёс суртал дээр үндэстэн оршин тогтнодог. Үндэстэн оршин тогтнож байхыг улс орон, эх орон гэж хэлдэг. Сайн үндэстэн сайн хүнээс эхэлнэ. Үндэстэн сайн бол муу муухай ганц нэгийгээ уусган сайжруулаад явчихна. Харин “эх оронч, хувьсгалч л байвал хүн нь ямар хамаа байна”, “хүн муутай боловч сайн улстөрч” гэсэн суртал хэвээрээ байгаа бол бид хуучнаасаа салаагүй л яваа гэсэн үг. Өчигдрөөсөө салдаггүй үндэстэнд маргааш байдаггүй гэдэг.