Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

“Өдрийн сонин”ы 2017.06.08 Пүрэв гаригийн №129 (5696) дугаараас авч нийтлэв.

Түрүүч нь №127, 128 (5694, 5695) дугаарт

Монголын хүчит их аваргууд

Солонготын давааны чанх урдхан Тарантын амны доод өвөлжөөнд дуу шуутайхан давхиад буучихлаа. Цахирын төвөөс ердөө арван хэдхэн километрийн зайтай лүглэгэр уул хангайн өвөр бэл, үдийн наран асгарч байх энгэр ээвэр газар ажээ. Эгц өндөр биш хэрнээ нэлээдгүй зүтгүүлж байж өвөлжөөний өтөг бууцны баруун дээд шанаан дээр хүрч очив. Уулын энгэр судгаар яргуй цэнхэрлиж, өвөлжөөний тийм нэг элгэмсэг дотно үнэр өмнөөс ханх тавих нь тэр. Халуу дүүгсэн хүрэн улаан өтөгтэй, урд хойноо зэрэгцээ хашаа саравчтай хөх бууц бол Монголын домогт бөх “Буур” аваргыг өлгийдөж авсан ариун дагшин газар шороо юм.

“Ерэн есөн онд 100 жилийнх нь ойгоор хөгшнийхөө бууцанд гэр бүлээрээ ирж байлаа. Тэгэхдээ энүүхэнд чулуугаар овоо босгож тэмдэг тавьсан юм” гээд Гэлэгжамц гуай машинаас буунгуут л хойш урагш хөнгөн хөнгөн алхалж, тоглоомоо хайж буй хүүхэд адил нүд нь гэрэлтчихсэн харагдана. Арга ч үгүй биз дээ. Ханийнхаа ачит эцэг, үр ач нарынхаа өндөр өвөг, энэхэн насны шүтээн хүчит их аваргын төрсөн бууцанд нь ирэхээр тэгэхээс яах билээ. Хөндлөнгийн мань мэтийн сэтгэл хөдөлж байхуйд домогт их аваргатай эцэг хүүгийн барилдлагатай явах алтанхан заяаны эзэн Гэлэгжамц гуайн зүрх догдлохоос яахав.

Өвөлжөө бууцны баруун талыг нөмөрлөсөн хадат уулын орой дээр гарч арц хүжсээ уугиулан, зөөлөн сэвэлзүүр салхинд алгадуулан Буур аваргаа дурсаж хэсэг суулаа. Дэргэд цэлийх уужимхан уртхан хөндийгөөр Тарантын гол газрын хөх судас адил мушгиран урсч Хойд Тэрхийн голд цутгаж байна. ХойдТэрхийн гол Богд Очирваань Отгонтэнгэр хайрхантай залгаа, наахна талд нь орших Цахирынхны шүтээн Очир хайрхан, Бумбатын даваанаас эх аван урсаж, замаасаа Солонгот, Тарант, урд Тэрх, Ужигийн голын усыг цуглуулсаар хэдэн салаа урсаж мэлмэрсээр Тэрхийн цагаан нуурт цутгадаг юм. Тарантын голын ай саваар сарлагийн сүрэг налайлдана. Өвөлжөөний зүүн сугаар мөн л хүлхгэр цүлхгэр хөндий харагдана. Хаашаа л харна нүдний хараа уужирч, сэтгэл тайвширмаар цэлгэр сайхан хөндий, ам бүрээс нь ус гол асгарсан тэгш дүүрэн нутаг үзэгднэм. Ай мөн чиг, халхын хүчит аварга төрдөг уул хангай өөр юм байна гэж эрхгүй дуу алдмаар. Аваргын өвөлжөөнд Чимээхүү гэж бидний урьд шөнө нь хоноглосон хөгшний хүүхдүүд өвөлждөг ажээ. Хуучин захиргаадалтын үед өндөр Гүрсэд гэж нэгдэл нийгмийн олон малтай айл, мөн Чимэдгочоо, Чимиддамба гэж ах дүү малчид өвөлжиж байсан гэдэг.

Буур аварга, Бал даргын 1970-аад оны эхэн үе

“Манай хөгшин чинь 1899 оны өвлийн эхэн сард энэ өвөлжөөнд эхээс мэндэлжээ. Бие нь жаахан ядруу байхад миний бие хөгшнөөс өөрөөс нь төрсөн газрыг нь асуусан юм л даа. Тарантын доод өвөлжөө гэж маш ойлгомжтойгоор надад хэлж өгсөн. Аавыг сэрүүн тунгалагт нь төрсөн бууцан дээр нь хамт ирж чадаагүй юм. Тийм учраа ч мэдэхгүй явж дээ. Хожим эргээд бодоход хүн чинь олон зүйлд харамсдаг юм байна. Харин бие нь жаахан чилээрхүү байхад би аймгийн төвөөс наашаа гарч давхиад төрсөн бууцнаас нь хэдэн чулуу, шороо аваачиж өгч байлаа. Төрсөн бууцны чулуу гэж аав билгэшээж байсан” хэмээн хүргэн хүү нь өгүүлж сууна. Тэр зуурт “Танай хөгшин хаана төрсөн бэ” гэж Гэлэгжамц гуайгаас асуулаа. Үндсэндээ Буур аваргын охин, Өсөхөө аваргын ээжийг сонирхож байгаа хэрэг. “Солонготын аман дахь голын зүүхэн талд Айдар толгой гэж газар 1940 онд төрсөн юм билээ. Бид хэд тэр жил ирэхдээ голын эрэг дээр хэдэн чулуу давхарлаж орхиод, хөгшнөө нэг хөрвөөлгөж аваад буцсан юм” гэв.

Санжаахүү хэмээх ном эрдмийн хүн өөрийн бүтээл туурвилдаа Насантогтох гуайн тухай тодорхой оруулсан. “Буур аваргын манайхан айл аймаг хүмүүс байлаа. Айдар толгойн оролцоо нутаглаж байсан тэр жил, намар оройхон Жамъян гуай манайхнаар буугаад “Одоо эхнэр амаржих болчихлоо” гэж ярьж байсан. Тэр төрсөн хүүхэд бол Өсөхбаяр аваргын ээж мөн” гэж дурдатгалдаа оруулжээ. Буур аваргын хань Гарамдагий Архангай аймгийн Хангай сумын хүн. Тиймийн учир охин нь Хангай сумынхаа бага сургуульд анх орсон түүхтэй. “Ижий минь монгол гутлыг угалзтай, угалзгүйгээр нь янзын сайхан хийнэ. Аавын монгол гутлыг ижий л урладаг байлаа. Мөн зодог шуудаг оёдог, Өсөхөөг таван настай байхад нь зодог шуудаг оёж өгсөн. Одоо бага хүү нь өмсөж байгаа” гэж Насантогтох гуай ижийнхээ тухай дурссан нь бий.

Харин Буур аварга өмнө нь гэр бүлтэй байсан тухай яриа хөвөрлөө. Одоогийн Булган аймгийн Гурванбулаг сумын бүсгүйтэй залуу идэр насандаа хайр сэтгэлийн холбоотой болж л дээ. Хань нь дөнгөж амаржаад эмнэлгийн тусламж авч чадалгүй өнгөрчихсөн байна. Үндсэндээ хүндрэлтэй төрснөөс болоод эндчихэж. Харин хүү нь эсэн мэнд үлджээ. Тэр тухай Гэлэгжамц гуай дуулгасан юм. Хүү нь Булганы Баяннуур суманд энх тунх сайхан амьдарч байсныг хэлэв. “Би наашаа цаашаа явахдаа уулзаж л байсан” гэж өвгөн хэлж байна. Мөн буур аваргатай буюу аавтайгаа ирж уулзаж байсан тухай ч хуучиллаа. Тэр хүүгийнх нь үр удам одоо Дашинчилэн, Баяннуур суманд байгаа дуулддаг ажээ.

“Вандан аварга бид Дайчин вангийн бөхчүүдтэй нийлж Авзага уулын хошуу, Хар бухын голын хөвөө, Цогтын балгасны тэнд дэнж дэвсэг газар цуглаад наадмын их сорилго хийдэг байлаа” гэж Жамъян аваргын ярианд гардаг. Авзага хайрхан уул, Хар бухын гол Булганы Гурванбулаг, Дашинчилэн сумдын нутаг яах аргагүй мөн. Төрийн наадмыг зорьж явах бөхийн замд л учирч дээ, хөөрхий. Аваргын хүүг сайн мэддэг хүний нэг нь нэрт бөх судлаач Бат-очир гуай байсан гэдэг.

Буур аварга дээрээ Чоглий, Шагдар гэж хоёр ахтай айлын бага хүү байжээ. Аав нь нутаг хошуундаа “Нацаг заан” гэж нэршсэн бөх хүн. Ээжийнх нь талд хэдэн үе дамжсан бөхчүүд ч байсан гэдэг. Тэгэхээр Жамъян аварга манайхны хэлдгээр таримал бөх болж таарна. Арваад насандаа Далай Чойнхор вангийн хошууны шашин мөргөлийн гол төв болох Тариатын хүрээнд шавилан суусан ч шашны эрдэмд дур сонирхол муутай. Харин бөхийн сургууль зүрх сэтгэлийг нь соронз адил татах болсноор даншгийн их аварга жаахан Дамбий багштайгаа бөхийн барилдлага тогтоох хувь тавилангийн үзүүр гогцоо тэгж гардаг юм. Түмэн олондоо алдаршсан “Буур” хэмхээх алдрыг хэрхэн хүртсэнийг хүмүүс бараг л мэднэ дээ.

Гэхдээ товчхон өгүүлбэл зүйд нийцнэ болов уу. Хорь орчим насандаа нутгийнхаа ах нартай Альшаа, Хөх хот руу жин тээж явах замд энэхүү алдрыг хүртсэн түүхтэй. Тэмээн жингийн цуваа нэгэн модон гүүрээр гарч явбал хамгийн сүүлийн тэмээ ачаатайгаа доош цөмрөн унасан байна. Жинчид ачааг нь буулгая гэхэд, Жамъян би өргөх гээд үзээд алдах уу гэжээ. Тэгээд л өнөө ачаатай тэмээг дэнхийтэл өргөн гүүрэн дээр гаргаад ирсэн байна. Тэгж аян жинд олсон “Буур” хэмээх нэр нь түүхийн буурал улбаанд үл арилах, он жил алсрах тусам тодоос тод гялалзах агуу нэршил болсон нь гайхмаар. Хүний амьдрал тийм сонин содон өгүүлэмжтэй байдаг.

Эдүгээгээс 120-иод жилийн тэртээд дуугаа хадааж мэндэлсэн төрийн наадмын манлай хүчит аваргын төрсөн бууцанд урин хаврын шувууд дуулан жиргэнэ. Хүмүүний амьдралд аугаа их тайвшралыг олох газар ус гэж байдаг бол Тэрхийн энэ хөвөө юм даа гэж эрхгүй бодогдохоор. Тийм л уужимхан амьсгаа аваад ертөнцийг эгээрмээр нутаг юмсанж. “Урьдны хүмүүсийн дэг жаяг, жудаг ёс гэдэг айхавтар зүйл байж дээ” гээд Гэлэгжамц гуай өвгөн аваргынхаа төрсөн бууцны салхийг амсч, Тарантын голынх нь тийш хараа бэлчээж сууна. Мань хүн Жамъян аваргыг бие чилээрхүү байх үед ахтай нь уулзуулъя гээд Хангай сумын нутаг Нарийн гичгэнэ гэдэг газар давхиж очсон байдаг. Би ер нь ахтайгаа нэг уулзая гэж Буур аварга хүргэндээ хэлсэн байх л даа.

Тэгтэл Чоглий ах нь учир байдлыг ойлгоод явахгүй ээ, би очиж чадахгүй гэж хэлсэн байна. Гэлэгжамц гуай арга цөхрөхдөө төрсөн бууцаар нь дайрч чулуу аваад явсан нь тэр. Очоод буур аваргад “Чоглий ах ирэх жилийн ногооноор ирье гэнээ. Энэ удаа ирж амжсангүй” гэж хэлжээ. Тэгтэл удаа ч үгүй Чоглий ах нь бурхан болсон дуулдаж. Тэрхүү гунигт мэдээг Жамъян аваргад хэлэлгүй нуучихсан гэдэг. Дүүгээ өнгөрөх нь, дор орчихжээ гэдгийг зөнгөөрөө мэдсэн ах нь “би түрүүлж явах ёстой” гээд холын аянд мордчихсон нь тэр. Ингэж л урьдны хүмүүс үхлээ хүртэл зохицуулж чаддаг байсан байна. Дүүгийнхээ ард хоцроод яахав гэх монгол хүний агуу их жудаг эндээс мэдрэгддэг юм гэж Гэлгээ гуай өгүүлсэн юм.

Буур аваргын охин Насантогтох

Бүтэн үдийн хагаст бид аваргынхаа бууцанд хуучилж, дэлгэр цагийн сайхныг мэдэрч, уул усанд нь сүслэн залбирч, идээ будааны дээжээ өргөлөө. Халхын хүчит аваргын охин, Монголын хүчит аваргыг төрүүлсэн ижийд зориулж миний бие “Ижий минь” шүлгээ буур аваргынхаа төрсөн бууцан дээр уншиж, сэтгэлийн мялаалга өргөлөө. Өвөлжөөг нь нар зөв тойроод өргөн жалга судгийг нь даган уруудлаа. Тарантын голд ангир ганганалдаад, сарлагийн тугал эхийгээ тойрч давхилдаад, хаврын сүүл сарын нам гүм сайхан өдөр.

Гэлэгжамц гуайтай төрсөн ах дүүсийн хүүхдүүд болох Хайдавын Лхагваа ах “Монголын домогт их аваргын төрсөн бууцан дээр ахтайгаа хамт ирлээ. Миний Гэлгээ ах бол уул мэт түшигтэй, буянтай сайхан хүн. Ахаар минь овоглосон Өсөхөө дүү минь төрийн наадамд дөрвөн удаа түрүүлж, дархан аварга хэмээх бөхийн дээд цолонд хүрч түмэн олноо баярлуулж явна. Тэр бүрийд л өвөөгийнх нь сүнс баярлаж байгаа байх гэх бодол санаа сэтгэлд ургаж, нүдний аяганд нулимс дүүрээд ирдэг юм” хэмээн догдлонгуй өгүүлж байна. Тэрээр Архангай аймгийн Үйлдвэрлэл, эдийн засгийн хэлтсийн дарга, статистикийн дарга гээд дандаа хариуцлагатай алба хашиж явсан нэгэн. Бөхөд мөн чиг хорхойтой. Нэг хэсэг аймгийн бөхийн холбооны дарга ч байсан гэдэг. Эл эрхэм Гэлэгжамц гуай, Насантогтох гуай хоёрын тэртээд жараад онд нийлж байх үеийн нандин дурсамжийг сөхлөө.

“Гэлгээ ахын гэргий Насаа эгчийг бид “Гоёо ажээ” гэж нэрлэнэ. Гоё эгч гэсэн үг л дээ. Жаран нэгэн онд юм уу, ах гоёо ажааг дагуулаад төрсөн нутагтаа очсон юм. Том охин Нарантуяа төрөөд байсан үе. Гэлгээ ахыг алдарт Буур Жамъян аваргын охинтой гэр бүл болж байгаа юм гэнэ хэмээх яриа манайхны чихэнд хүрээд байсан. Тэгтэл нэг өдөр өндөр сайхан гэргий дагуулаад очсон юм. Манай ах чинь залуудаа яг л Өсөхбаяр, Батбаяр нарын хөвгүүд шигээ сайхан эр байлаа шүү дээ. Ахыг гэр бүлтэйгээ очлоо гээд манайхан Эрдэнэмандал сумынхаа зүүн Цүүрийн голд найр наадам бололгүй яахав. Гэлгээ ах арилжаа хар морь унаад охиноо өвөртөө хийгээд бүсээрээ баадагнаад бүсэлчихсэн, Гоёо ажаа мөн л жороо хар морь уначихсан хос хоёр морьтой голыг өгсөөд сульдаа ганхам жороолуулж явсныг хүүхэд байхдаа харж, бахдан бахархаж байлаа. Хэрвээ би шүлэг зохиол бичдэгсэн бол өөрийн эрхгүй шад мөр тэрлэхээр тийм л дүр зураг миний санаанд ургаастай явдаг юм” гэж уярангуй хэлсэн юм.

“Аавын минь эдэлж хэрэглэж байсан зүйлээс хэт хутга тэргүүтэй хэдэн зүйл бий. Бөхийн өмсгөл дээл хувцсыг нь Архангайн музейд өгсөн” хэмээн Насантогтох гуай нэгэнтээ өгүүлээд “Би чинь хүний ганц охин шүү дээ. Тийм болоод ч тэр үү, эрх танхил гэж жигтэйхэн. Аавыг хаашаа л явна дагана. Ямар сайндаа ноос тушаах гэж морин тэргэнд аччихсан байхад нь тэргэн дээр гарч морийг нь үргээгээд сүйд болохоо алдсан. Тэрэгтэй морь хонины хашаа зад дайрч өнгөрөөд хүмүүс шуугилдаад би ч орилоод явчихсан нь мэдээж. Аав миний охин сайн зуурч бай гэж хэлээд тосон угтаж тэрэгний аралд хүрэх шиг л болтол морь зогсчихсон. Дараа нь бодоход их бяр тэнхээ гаргасан байгаа юм. Нэг өвөл тэргэнд сургаж байсан хайнаг гунаа хөллөөд Хойд Тэрхийн голоос мөс ачихаар явж би дагадгаараа дагалаа. Мөсөө ачаад эргэтэл гуна явдаггүй. Гэтэл аав гунаа тэрэгнээс буулгаж хойноос нь чөрхлөөд намайг сайн туугаарай гэж хэлээд өөрөө тэргэндээ ороод зүтгэчихсэн” хэмээн ярьсан нь Тэрхийн голыг гаталж явахад санаанд бууж байлаа.

Буур аварга 1928 оны наадамд долоо даваад Хангай хайрханы Гарамбазар гэж лут заанд унасан байдаг. Дэмидийн Гарамбазар заан улсын наадамд ердөө ганцхан ирж барилдсан нь тэр жил юм билээ. Хорин найман оноос гучин дөрвөн он хүртэлх таван жилийн хугацаанд Буур аварга төрийн наадамд зодоглоогүй. Ир бяр жагсаж жинхэнэ торгон ирэн дээрээ байсан он жилүүдэд юуны учир зодоглолгүй өнжсөн нь хэд хэдэн зүйлээс шалтгаалжээ. Анхных нь хань зуурдаар өнгөрч, мөн Тариатын хүрээний бослого гээч ид мандаж юм юм л болсон байна. Харин гучин дөрвөн оноос дөчөөд оны эхэн хүртэл зодоглохдоо найман удаа шөвгөрч, халхын хүчит их аварга гэдгээ харуулсан байдаг. Ихэвчлэн долоо давсан байдаг шүү. Тэрээр хоёр жил дараалан Дорнодын “гулзгай” Дамчаа арсланд унасан байдаг. Энэ тухайгаа эхний удаад “Эхний удаад бие хаа ойролцоо, барилдахад түшигтэй юм гээд амласан. Тэгтэл уначихлаа. Харин хоёр дахь удаад нь даагаа нэхье гэж амлаад бас унасан даа. Дамчааг өөрөөсөө арай л дутуу гэж бодсон минь алдаа байсан” гэж хэлсэн нь бий. Аваргын энэ ярианаас монгол бөхийн жудаг ёс нэвт ханхалдаг юм. Ер нь алдарт аварга унагасан бөхчүүдээ ярьдаггүй, харин унасан бөхчүүдээ дурсдаг, хэн нэгнийг огт муугаар хэлж байгаагүй гэдэг. Гулзгай Дамчаа нь жудагтай сайхан бөх байсныг олны мэдэх нэгэн жишээ тодотгоод өгдөг. Дөчин хоёр оны наадам гэдэг санагдана. Түрүү үзүүрт Ховдын Шаравын Ванчинхүү арслан, Дорнодын гулзгай Дамчаа нар үлдээд барилдааны явцад хэн хэн нь ойрхон газардаж л дээ. Тэгтэл босч ирээд Ванчинхүү гуай “За Дамчаа минь, чи давсан. Чи дэв” гэжээ. Хариуд нь Дамчаа арслан “Үгүй ээ, Ванчинхүү гуай, би түрүүлээд уначихсан. Түүнийгээ мэдэж байна. Тийм болохоор та давсан. Энэ жилийн төрийн наадамд та түрүүллээ” гэж хэлсэн байдаг. Ингээд тэр жилийн наадамд түрүүлж үзүүрлэсэн хоёр бөхөд хоёуланд нь Монгол Улсын арслан цол хүртээсэн удаатай.

Монгол бөхийн жудаг ийм л байж дээ.

Жамъян аварга өөрт тааламжгүй санагдсан нэгнээ “амтгүй хүн” гэдэг байсныг хүргэн нь ном бүтээлдээ ч оруулсан байдаг. Далан нэгэн онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор Жамъян аварга Тэрхийн голоосоо Улаанбаатар хотноо уригджээ. Энэ үеэр өвгөн аваргад Үндэсний спортын гавьяат мастер цол хүртээсэн юм. Уг цолны анхныхыг Бадаморгийн Түвдэндорж аварга хүртсэн. Одоогийн гавьяат тамирчин цол. Цол тэмдгийг нь гардуулах үеэр Цэдэнбал дарга “Буур чи амьд байсан юм уу” гэж хэлжээ. Үүнд аварга гомдсон байна. “Үгүй ээ, энэ Цэдэнбал чинь надаас хамаагүй дүү баймаар юм. Тэгэхэд та ч гэхгүй, за тэгж хүндлэх нь дүүрч гэхэд, чи амьд байсан юм уу гэж амьд хүнээс асууж байгаа нь эвгүй сонсогдсон. Тун амтгүй хүн байна лээ” гэж нутагтаа ирээд ярьж байсан гэдэг.

Аварга өөрийнх нь тухай ном бүтээлийг уншаад хэтрүүлэгтэй, бодит үнэнээс зөрсөн бол урам нь хугарч, “ийм ч юм гэж юу байхав дээ” гээд чимээгүй болчихдог байсан аж. Далай Чойнхор вангийнхны тухай нэгэн ном гарчээ. Тэрхүү номын хавтсанд хүзүүн дээрээ тэмээг хурга шиг тавиад хойд, урд хоёр хөлийг нь бариад зогсож байгаа хүний дүртэй зураг байсан аж. Үндсэндээ Буур аваргын тухай өгүүлсэн ном гэнэ. Түүнийг харчихаад “Хүн гэдэг чинь тэмээг ингэж өргөнө гэж юу байхав. Энэ амтгүй ном байна” гээд уншаагүй тухай хүргэн нь хэлсэн. Олон таван үггүй, худлаа хэлж, аливааг дэвэргээд байдаггүй, үнэн юм үнэнээрээ байхыг үлгэрлэдэг гүдэсхэн монгол хүний чанар энүүхнээс нэвт мэдрэгдэнэ. Ер нь өөрийнх нь тухай олны яриа хөөрөө цаашид бодит байдлаас өөр болох вий гэдэгт аварга их боддог байсан нь мэдрэгддэг юм. Домогт аваргуудыг төрийн наадамд хүндэтгэн урьж байсан жишиг Монголд бий. Дөчин зургаан онд Ардын хувьсгалын 25 жилийн ойгоор Өвөрхангайн Бүрд сумын Харлин, Шарлингаар нутаглаж буй Их Монгол Хасын Шаравжамц аваргыг Маршал Чойбалсан өөрийн тэргээ давхиулж далан хэдэн насанд нь авчруулсан байдаг. Тэр жил Их Монгол аваргын цолыг Буур аварга дуудсан түүхтэй. Энгүй хүчит хоёр аваргын зураг хөрөг өмнөх тэмдэглэлд орсон билээ. Буур аварга Их Монгол аваргынхаа цолыг монгол төрийн наадамд ингэж дуудсанаар Лу гүний Вандан аваргынхаа ачийг хариулсан гэж бөх судлаачид үздэг. Улсын баяр наадамд Жамън аварга анх ирж барилдах жил Вандан аварга Хан Хэнтийн босоо Самданд тахимаа өгчихөөд Жамъянгаа түрүү булаалдахаар гарахад нь өөрөө засч цолыг нь дуудаж байсан юм билээ.

…Манай хөгшний 100 насны ой их сайхан болсон. Бат-Эрдэнэ аварга тэргүүтэй бөхчүүд бүгд ирсэн. Баянхонгорт болсон Ламын гэгээний ойгоос буцаж яваа МөнхЭрдэнэ, том Сүхбат тэргүүтэй бөхчүүд Буур аваргынхаа наадамд зодоглолгүй яахав гээд ирж байлаа. Үзүүр түрүүнд Бат-Эрдэнэ, Өсөхөө хоёр үлдэж, хүү маань түрүүлсэн юм. Өвөөгийнх нь өндөр ойг бодож аварга тахимаа өгсөн байх л даа. Наадмын маргааш өглөө нэвсийтэл цас дарсан байж билээ. Манай Тэрхийн голын хөвөөнд наймдугаар сарын эхээр тэгж айхтар цас орж байгаагүй санагдана. Их хүний ой өндөр гэдэг… Гэлэгжамц гуайн энгүүн сайхан хууч үргэлжилсээр.

Буур аваргын төрсөн бууцанд. Ц.Гэлэгжамц гуай, дүү Ц.Лхагваагийн хамт

Монгол төрийн наадамд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэж, 13 удаа шөвгөрсөн домогт хүчтэн, олон түмнээ “Буур” хэмээн алдаршсан Нацагийн Жамъян аваргын өлгий нутаг Архангай аймгийн Цахир сумын Тэрхийн голын тэмдэглэлээ хүргэж байна.

Арын сайхан хангай бол монгол бөхийн өлгий нутаг юм. Бөхөө дээдэлдэг түмний дунд домог түүх мэт алдаршсан Лу гүний Вандан аваргаас улбаалан эдүгээ цагийн монгол төрийн наадмын зүүний магнай даяар дуурсагдах дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр гээд үе үеийн хүчтэнүүд төрж гарсан.

Ийм л авшиг ерөөлтэй, эрийн хийморь сэргээсэн ус нутгаар хаврын сүүлч сарыг өртөөлж, Тэрхийн цагаан нуур баринтгаа задлан, ангир шувууд ганганалдсан тэлэмгэр цаг дор Тариатын хүрээ, Цахирын уулсад хүрч очсон. Тэгэхдээ “Буур” аваргынхаа төрсөн бууц Тарантын өвөлжөөний салхи савирыг амсаж, хойд урд Тэрхийн голын хөвөөгөөр Өсөхөө аваргын аав Гэлэгжамц гуайтай аяны дөрөө харшуулсан шигээ хэдэн өдрийн туршид хууч дэлгэж яваад ирлээ. Миний бие хангайн сайхан нуруу Бөхөн шарын тэргүүн, Идэрийн голын хөвөөнөө эх хэлний чуулганд оролцчихоод Тосонцэнгэл, Их-Уулаар дайран Солонготын давааг давж Архангайн Цахир руу орж ирэхүйд Гэлэгжамц гуай хүүгийнхээ ганган хар жийптэй угтаж авав.

Аливаа зүйлийн учир ерөөл, бэлгэдлийг бодох дуртай надад нэг л сайхан бодол сэтгэлд бууж байлаа. Тавдугаар ангийн жаалхан сурагч ахуйдаа “Эрийн гурван наадам” хэмээх нимгэхээн номыг амтархан уншиж, тэрхүү номын эхний бүлэг “Буур” Жамъян аваргын ярилцлага надад онцгой сонин санагдаж байсан сан. Амбатны цагаан Жигмэд буюу Орхонсэлэнгэ гуайн Буур аваргатай хийсэн тэрхүү ярианд “Чиний бөхийн дэвжээ хол бий гэж жаахан Дамбий багш минь Солонготын даваан дээр хэлж билээ” гэж бий. Надад огтоос мартагддаггүй юм. Солонготын даваа хэмээн уншихуйд солонгорсон ер бусын уул нүднээ үзэгдэн, бараа дүрийг нь харахын хүслийг өдөөж, хөдөөх суурингийн балчир хүүгийн ухаанд тодоор хадгалагдсан байлгүй. Эл бүгдийг эргэцүүлэн бодсон шигээ Цахирын сууринд Гэлэгжамц гуайтай уулзан золголоо. Домогт аваргын ганц охиных нь хань, Өсөхөө аваргын аав эл эрхэм өдгөө 83 нас хүрч байгаа ч хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Өсөхөө аварга өөрийн жолооч Э.Болор-Эрдэнийг аавынхаа хамт өвөөгийнхөө нутаг руу явуулжээ. “Буур аваргын төрсөн нутгаар дүү хүү нь нэг яваад ирье. Манай сонин “Суу алдартнуудын өлгий” хэмээх цуврал нийтлэл явуулж байгаа юм” хэмээн аваргад дуулгахад таатайяа хүлээн авсан билээ.

“Хэдүүлээ эхлээд аавын хөшөөн дээр очъё” гэж Гэлэгжамц гуай хэлж байна. Ерэн есөн онд 100 жилийнх нь ойгоор Цахир сумын төвд энэхүүг хөшөөг босгожээ. Буур аваргын идэр залуугийнх нь дэвж буй хөрөгтэй боржин чулуун хөшөө байна. Хөшөөний өмнө хүчит аваргын морио аргамжиж байсан чулууг нь өвөлжөөнийх нь хормойноос олж авчирч хүндэтгэлтэйгээр байрлуулжээ. Аргамжааных нь чулууг барагцаалахад 60, 70 килограмм лав бий байх шүү. Хориод жилийн тэртээд хөшөөг босгоход бүслүүрдэж орхисон хадаг ч юм уу, ямартай ч олон жилийн нар салхинд сэмэрч гандсан хадгийг нь эвхэж авлаа. “Энэ ч дэмий болж дээ” гээд өвгөн авчихна лээ. Сэмэрч гандсан хадгийг нь эмхлээд авахад хөшөө бас ч гэж гэрэлтээд ирж байгаа юм. “Хөгшнийг мэдэх хүмүүс нутаг нугад нь одоо цөөрсөн дөө, аргагүй. Гэхдээ ганц хоёр хүнтэй уулзалгүй яахав” гээд эхнийхээ айлд давхиад буусан нь ар халхын алдарт “шахаа” Ганбаагийнх байж таарав. Түүхий эдийн ченж тэрээр хашааныхаа хаалганы дээд талд “Халхын алдарт шахаа Ганбаа” гэж самбар хадсан нь нүдэнд сүрхий тусна лээ.

Буур аварга, Их Монгол Шаравжамц аваргыг засч буй нь. 1946 он

“Гэлэгжамц гуай манайд шууд ирэх нь учиртай. Миний хань чинь Батцэнгэлийнх. Манай хадам аав Өсөхөө аваргын бага ангийн багш байсан. “Тунгалагтамир” хоршоололд энэ хүний удирдлагад алдарт Минжүүр баатар бид хоёр ажиллаж байлаа. Манай аавыг шатрын Пунцагаа гэдэг. Үнэндээ шатрын мастер байлаа. Архангайд манай аав, хар Дансран гуай, Гээвий гуай энэ хэд л гайхагдана. Буур аваргыг би мэднэ. Шатрын аймгийн идэрчүүдийн аваргад оролцохоор очиход спорт хорооны дарга Дамдинсүрэн гуайн өрөөнд аваргатай таардаг байсан.

1993 онд Тэрхийн голын хөвөөнд зусч байхад Өсөхөө аварга дөнгөж сумын заан болчихоод өндөр гозгор залуу манайд ирж байлаа. Сүүлд өвөөгийнхөө 100 жилийн ойгоор манайд ирсэн” гээд Пунцагийн Ганболд бараг л нэг амьсгаагаар өгүүлэх нь тэр. Нүд ам нь гялалзаж гялтганаад сүртэй ч хүн байна.

Тэднийд хоёр сайхан цөлх эр биднийг хүлээж суусан нь Тариатын сургуулийн сурагч байхдаа Буур аваргад модыг нь хөрөөдөж өгдөг байсан багачуудын төлөөлөл ажээ. Домогт аваргын модыг хөрөөдөөд гүйлдэж байсан тэд жар хол давсан хижээл насны эрчүүд болжээ. “Цахир сум тараад Тариаттай нийлчихсэн байх тэр үед буюу далаад оны эхээр би Тариатын сургуулийн зургаа, долдугаар ангийн сурагч байлаа. Тариат суманд хуучин “тавын гудам” гэж байсан. Тэнд гүйлдэж явтал нэг өдөр жигтэйхэн өндөр, урьд хожид үзэгдээгүй сонин хүн харагдсан нь алдарт Буур Жамъян аварга байсан. Том биетэй өндөр янхигар тэр хүн гудманд суучихаад гар хөрөө гэмээр, өөрт нь бол дэндүү богино харагдахаар тийм хөрөөгөөр модоо хөрөөдөж суудаг байв. Эхэн үедээ хүүхдүүд бид аваргыг тойрон бүчиж, сонжиж шавдаг байв. Аварга хүүхдэд жигтэйхэн сайн. Инээд алдаад биднийг хооронд нь барилдуулаад, модоо хөрөөдүүлээд л юм юм болно шүү дээ. Ингэж л Тариатын “тавын гудам”-д Монголын домогт хүчтэнтэй мод хөрөөдөж явсан азтай хүүхдүүдийн нэг яах аргагүй би мөн юм” гэж Цахир сумын хойд Тэрхийн голоор нутагтай Сэнгэравдангийн Дэлгэрцогт гуай хууч дэлгэлээ.

Тариатын худалдаа бэлтгэлийн ангид агент, дараа нь бригадын тоо бүртгэгч гээд хариуцлагатай албыг хашиж явсан тэрээр “Манай Цахираас нэртэй, төртэй олон хүн төрсөн. Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, “Бридж” группийн Даваажавын Ганхуяг нарын төрийн түшээд байна. Мөн “Портуна” Батбаярын төрсөн ижий нь хойд Тэрхийн хүн юм. Мах комбинатаас төрсөн хөдөлмөрийн баатар Халтархүү, өнөө жил шинээр академич болсон физикийн шинжлэх ухааны Дэлэгийн Сангаа гээд олон хүнийг нэрлэх байна. Түүхийн хуудсанд арилшгүй мөрөө тод үлдээсэн агуу нь домогт аварга маань юм даа гэж тодотгосон.

Дэлгэрцогт гуайг ийн хууч дэлгэж суух зуур “Манай хөгшин Буур аварга хоёр шатар тавина аа. Хааяа яваад ороход хоёр хөгшин маргачихсан сууж байдаг сан” гэж мөн л энэ нутгийн унаган хүү Ванчигийн Ванчаарай ах пал палхийтэл инээд алдаад ярианд оров. Мань эр мөн л далаад оны эхээр Тариатын “тавын гудам”-д хүчит аваргад модыг нь хөрөөдөлцөж явсан хүүхдүүдийн нэг. “Аваргын хашаанд 27 настай гэх манхан хүрэн халзан морь байсан. Адуу тэгж өндөр насалдгийг би сайн мэдэхгүй л дээ. Өндөр янхигар хүрэн халзан морийг буур аварга тэжээнэ. Өөрөө ч тэрхүү морь шигээ өндөр янхигар том хүн. Тэр хавар халзан морь их дор орсон. За хүүхдүүдээ энэ амьтныг нэг өргөөд босгоодохооч. Өөрөө босох тэнхэлгүй болжээ гэж Буур аварга биднийг дуудна. Бид морины хоёр талд гараад л нэг, хоёрын гурваа гээд л өргөнө дөө. Заримдаа ч хөл дээр нь босгож чадалгүй унагаад л бөөн л инээдэм болдог сон. Тэрхүү дурсамж санаанд ойр байна” гэв. Ванчаарай аймгийн начин цолтой, Цахир, Тариатын наадамд найман удаа түрүүлж, наяад оны дундуур манаргаж явсан эр гэнэ.

Өвгөн аваргын бөхийн түүхтэй холбогдуулж нэгэн дурдатгалыг өгүүлллээ. Жамъян аваргыг төрийн наадамд түрүүлэхэд Маршал Чойбалсан дуудаж баяр хүргээд “Танай хошуу нутгаас чамаас өөр барилддаг бөх бий юу” гэж асууж л дээ. Тэгэхэд нь Тариатын Төмөрбаатар арслан, одоогийн Завханы Тосонцэнгэлийн Дамбуу заан, Хөвсгөлийн Галтын “пүг” Жамъян заан нарыг нэрлэсэн байна. Дараа жилийн наадамд Далай чойнхор вангийн хошууны эдгээр бөхчүүдээ дагуулж ирэхийг Маршал аваргад захижээ. Ардын хувьсгалын таван жилийн ой буюу 1926 оны наадамд Буур аварга арав даван түрүүлж Монгол Улсын аварга цол, дагуулж очиж барилдсан Шагжийн Төмөрбаатар нь ес даван үзүүрлэж, улсын арслан цол хүртэж, Дамбуу нь долоо давж их шөвөгт шалгарч байсан түүхтэй. Хоёр жилийн дараа 1928 оны наадамд Буур аварга дахин түрүүлж, даян аварга цол хүртэн, Дамбуу заан долоогийн даваанд алдар “мээтэн” Аюур арсланд, “пүг” Жамъян мөн л долоогийн даваанд Архангайн “босоо” Банзар арсланд тахимаа өгч байсан гэдэг. Ингэж л Далай чонхор вангийн хошууны бөхчүүдийг Буур аварга төрийн наадамд Маршалын захиасаар дагуулж очин, бөхийн өндөр цолонд хүргэсэн юм билээ.

Хорин таван оны улсын наадамд зодоглохоор алдарт Лу гүний Вандан аварга тэргүүтэй бөхчүүд Тэрхийн цагаан нуур, Гурван тамирын хөндийгөөс нийслэл хүрээ, Хүй мандлын дэвжээ, Яармагийн дэнжийг зорьж иржээ. Тэдгээр хүчтэнүүдийн дунд аймгийнхаа наадамд хоёр жил дараалан түрүүлээд буй Нацагийн Жамъян хүү ирсэн байв. Төрийн наадамд анх зодоглох гээд хөөрч догдлон ус нутгийн Вандан аваргаа даган ирсэн нь тэр. Тухайн үед 1000 гаруй бөх зодоглон, наадам долоон өдөр болдог байсан. Түшээт ханы улаан Шарав заанаар хоёр давсан Жамъянг Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын олноо “молиго бүргэд” хэмээн алдаршсан Пэлжидийн Бат-Очир арслан амлан авчээ. Бат-Очир арслан тэгэхэд заан цолтой байж. Буур аварга хүчит арсланг хожим нь ийн дурссан байдаг юм. “Төрийн наадамд анх зодоглосныг ч хэлэх үү, алдар цолтой олон хүчтэнүүдийн сүр бараанд дарагдаад, үнэндээ зүрх шимширмээр байж билээ. Гурвын даваанд молиго бүргэд арслан амласан дуулдсан. Вандан аварга л чамайг тэр авчээ гэж хэлж байгаа. Барилдахын өмнө арсланг харлаа. Улаан хүрэн шуудагтай, гүн цэнхэр далбаатай, дөрвөлжин том цээжтэй, хүзүү нь сарлагийн бухных шиг лухайсан хүрэн бор эр хангарьд шиг л дэвж байна. Мөн ч сүрдмээр дээ” гэсэн нь бий.

Хүчит арсланг өвдөглүүлсний дараа тал талаас бөхчүүд ирж уулзан мэнд усаа мэдэлцэн нутаг усыг нь асууж сонирхож эхэлсэн нь мэдээж. Дараа нь алдарт “мээтэн” Аюур арслан амлаж авч л дээ. Жамъян хүү ганцтай хүчтэй суйлчихаад явчихсан юм биз. Ингэж л анх зодоглосон наадмынхаа их шөвөгт “Халхын гурван босоо” гэгдэж байсан Лу гүний Вандан аварга, Хан Хэнтийн Гаанжууржавын Самдан аварга, Завханы Сосорын Шагдар нартай үлдсэн түүхтэй.

Ганбаа ахынд домог бөхийн тухай ийм үнэн бодит яриа хөөрөө ундарч, Гэлэгжамц гуайг гэнэт хүрээд ирсэнд ажил алба, ахуй амьдрал ойр явсан хүмүүс хөхин баясч суулаа. Тэднийхээс гараад хэдхээн гудамны цаахна байх Чимээхүү гэж хөгшнийд очив. Өдгөө ная хүрч яваа энэ буурал Өсөхөө аваргын сумын заан цолных нь байны адууг хэдэн жил сүрэгтээ малласан нэгэн ажээ. Жаран зургаан онд тарсан сум ерэн хоёр онд буцаж байгуулагдах тогтоол гарч, ерэн гурван онд Цахирынхан сум дахин байгуулагдсаны баярыг өргөн дэлгэр тэмдэглэжээ. Сум анх байгуулагдсаны 70 жилийн ой ч давхар тохиосон байна. Энэхүү баярт газар газрын морьд ирж тоосоо өргөн, иртэй хүчтэй бөхчүүд ирж хүчийг сориход хорин нас шүргэж яваа Өсөхөбаяр хүү түрүүлж сумын заан цолыг хүртсэн байна.

Өсөхөө аварга бөхийн анхны цолоо өндөр өвөөгийнхөө нутгийн дэвжээн дээр, тэгэхдээ Цахир сум дахин сэргэн мандсаны их баяраар хүртсэн нь билгэшээлтэй санагдав. Хүн бүр Өсөхөө аваргыг өндөр гозгор хүү, улаан дээлтэй ирж байсныг ярьж байсан. “Тэр жил чинь аймгийн 70 жилийн ой бас тохиосон юм. Манай Өсөхөө чинь гутлын үйлдвэрийн бөх байлаа. Үйлдвэрийн дарга Чимидрэгзэн тэргүүтэй олон хүн манай хашаанд ирээд буучихсан. Өсөхөө хуучин савхин хилэн дээлтэйгээ цохиж ирлээ. Шинэ дээл хийж өгөх юм болоод ээж нь, Наранчимэг эгч нь дэлгүүр рүү гүйж улаан цэмбээр нэг шөнийн дотор дээл урласан” гэж аав нь яриа хөөрөөний завсарт хэлж байна. Ингээд маргааш өглөө нь бид домогт аваргын төрсөн бууцыг зорин хөдөлсөн юм.

Үргэлжлэл бий

“Өдрийн сонин”ы 2017.06.05-ны Даваа гаригийн №124,125(5691,5692) дугаараас авч нийтлэв

Их хурлын чуулганы өнгөрөгч долоо хоногийн хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд Ж.Батсуурийг ажлаас нь чөлөөлсөн. Боловсролын салбарт шинэчлэл хийсэнгүй гэх үндэслэл дээр нь 29 дүгээр сургуулийн багш сурагчдын тэмцэл, улсын шалгалтын тест задарсан дуулиан гээд олон л зүйл нэрмээс болох шиг боллоо. Ж.Батсуурийг ажлаас нь чөлөөлөх сургаар Боловсролын сайдын сэнтийд тэр, тэр залрах юм гэнэ хэмээх яриа хөөрөө сонсогдож эхэлсэн.

Эрх баригч Ардын нам эзэнгүй болсон сайдын суудалд намынхаа нөхдөөс тавих нь мэдээж. Ц.Цогзолмаа, Т.Ганди нарын нэр хүчтэй дуулдаж байна. Их хурлын гишүүн Ц.Цогзолмаагийн хувьд өмнө нь Сүхбаатар дүүргийн дарга, мөн намынхаа эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг толгойлж байсан нэгэн. Харин Т.Ганди бол Монголын төрд олон жил зүтгэсэн, парламентад удаа дараа сонгогдон төрийн сайдын алба хүртэл хашиж байсан. Намтар түүхээс нь харахад хэн хэн нь сайдаар ажиллах чадвартай хүмүүс байлгүй гэж санагдана.

Т.Ганди нь ч байна уу, Ц.Цогзолмаа нь байна уу, ямар чиг л байсан эрх баригч Ардын намын нөхдөөс сайд болно. Ер нь тэгээд хэн сайд болох нь Монголд үнэндээ сонин биш болсон. Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэж гарч ирсэн нам мэргэжлийн бус хүмүүсийг сайдын албанд тохоон томилсон. Энэ бол одоогийн эрх баригч Ардын намд байгаа юм биш. Ерөөс Монголын улс төрд сүүлийн 30 шахам жил хууль цааз мэт оршсон буруу бодлого. Энэхүү бичигдээгүй хуулийн дагуу эрх баригч нам Боловсролын сайдын суудалд боловсрол мэдлэг дутуу дулимаг, зөвхөн намынхаа аппаратыг мөнгөөр угжсан “гудамжны” нөхрийг тавьчихад гайхах хэрэггүй. Уул нь төрийн сайдыг томилох, төр барих гэдэг дан ганцхан намын асуудал биш. Энэ бол туурга тусгаар Монгол Улсын асуудал юм.

Улс орныхоо ирээдүй, хөгжлийн суурь бодлогын үүднээс зөвхөн намын асуудал гэж өнгөц харалгүйгээр тухайн салбарын мэргэшсэн, туршлагатай боловсон хүчинг эрх баригч нам өөр дотроосоо хайх биш.

Харин ч бусад улс төрийн хүчнээс хайж, улс орны эрх ашгийн үүднээс шинэ сайдыг томилно гэвэл манай эрхтэн дархтнуудын санаа оноонд даанч багтахгүй л дээ. Ялсан нам л сайдаа томилно, хэнийг сайдаар тавихаа гагцүү намын аппарат мэднэ гэж даналзах нь дамжиггүй. Эрх барьж байгаа намыхан болон бусад намын нөхөд намайг ийм ч гэнэн юм бичих гэж, улс төрийн наад захын мэдлэг байхгүй хүн юм гэж бодох биз ээ. Гэхдээ Монгол төр зөвхөн ялсан намын аппаратад байдаг хэдхэн нөхдийн мэдлийн зүйл мөн үү.

Ардын засаг ялчихсан хориод оны эхээр Богд хаант улсын феодалууд дарга даамал хийдэг л байсан юм билээ. Гучаад оны эхэн үеэс 70, 80 жил Монгол Улс нэг намын дэглэмд байсан. Энхрий хайрт нам, Ленин багшаа магтан дуулаагүй гэдэг ч юм уу, улс төрийн өөр санаа бодол агуулсан нөхдийг буудаж хороосон түүх бол бидний эмгэнэл. Ганц нам ингэж дангаараа ноёлж байсан учир төрийн алба хаших, удирдан зохион байгуулах, мэргэшсэн боловсон хүчний асуудал улс орны хэмжээнд яригддаг байсан. Үндсэндээ өөр нам эвсэл гэж байхгүй болохоор аливаа шинэ боловсон хүчинг улс орон даяар хайж олдог байв. Монгол Улс ерээд оны эхэн хүртэл яаж хөгжиж цэцэглэсэн билээ. Төмөр зам, аж үйлдвэр, газар тариалан гээд Монгол орны бүхий л салбарт мэргэжлийн хүмүүс нь ажиллаж, салбар салбараа удирдаж бүтээн байгуулалтыг цогцлоосон байдаг.

Тухайн үеийн улс төрийн товчооны хэдхэн хүн Монголыг хөгжүүлчихээгүй. Тэд зөвхөн бодлого барьж, монгол төрийн салбар бүрийн мэргэшсэн боловсон хүчнүүдийг гадаадад сургаж, зохих ажилд нь сайдаар томилж, эх орны даалгавар өгч байсан. Монгол орны бүх зүйл төрийн нэгдсэн бодлогод зангилагддаг байсан.

Ерэн хоёр оноос улс орны нэгдсэн бодлого барих байгууллага байхгүй болж төрийн дархлаа нь суларч эхэлсэн. Улс орны нэгдсэн бодлогыг ялсан нам барих онол номтой боловч ингэж чадаж байна уу. Улс орныг авч явах бодлого боловсруулж түүнийгээ хэрэгжүүлээд явсан хэмээн өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад даанч чамлалттай байна.

Ерэн хоёр онд тухайн үеийн Ху намын нөхдөөс ихэнх нь бүрдсэн Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газарт одоогийн Ардчилсан намаас Тэргүүн Шадар сайдаар Да.Ганболд, Шадар сайдаар Д.Дорлигжав нар ажиллаж байсан түүхтэй. Түүнээс хойш Монголын улс төрийн гол хоёр хүчин болох Ардчилсан нам, Ардын нам улс орныг ээлжлэн удирдаж эхэлсэн. Аль нэг нам эвсэл нь ялалт байгуулж засгийн эрхийг барихад уг хоёр намын толгойд, өнгөнд нь явсан цөөн хэдхэн хүн л эрх мэдэл, албан тушаалд хүрч Монгол Улсыг удирдаж байв. Хамгийн эмгэнэлтэй нь энэ хоёр нам засгийн эрхийг авахдаа монголчуудыг намаар нь, улаан цэнхрээр нь хувааж, хооронд нь хагаруулж, талцуулж, алалцуулсан хамгийн том алдаа гаргасан. Өөрийнх нь намын гишүүн биш л бол аливаа яам, тамгын газар, төрийн өмчит үйлдвэрийн ажилчдыг цэвэрлэгчээс даргыг нь хүртэл хуйгаар нь халж, батлан хамгаалах, хууль эрх зүй зүй, эрүүл мэнд, боловсрол гээд улс орны амин чухал салбаруудыг нам дагаж давхисан “алиа салбадай”-нуудаар удирдуулж самарсан.

Өнөөдөр хар л даа. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын гол тулгуур багана болох Батлан хамгаалах яамыг зүгээр нэг бөх удирдаад явж байна шүү дээ. Ардчиллын үеийн засагт ямар хүмүүс сайд байсан гэж санана. Гудманд шүгэл үлээж явсан нөхөд л төрийн сайд хийгээд тоглож байлаа. Тухайн үед манай сонин “Ухаантнууд нь улс төрд орохгүйгээс тэнэгүүдээр удирдуулж шийтгэлээ амсдаг” гэж бичиж л байлаа. Хоёр намын ээлж солиогүй хэдхэн нөхөд сайд, дэд сайдаас аваад төрийн бүхий л албан тушаалын бохир мөнгөний наймаа болгон Монгол жинхэнэ утгаараа олигархижсан улс болж дампуурлаа зарлахдаа тулсан гунигт түүхтэй.

Дэлхийн бүх орнууд манайх шиг юм уу гэж орчин үеийн улс төрийг анзаарахад бас үгүй юм аа. Саяхан Франц улсын Ерөнхийлөгчөөр Эммануэль Макрон хэмээх 39 настай залуу сонгогдсон. Баруун, зүүний чиглэлийг баримталдаг Францын хоёр гол намыг ялж төвийн голч үзэл баримтлалтай залуу төрийн эрхэнд гарсан нь Засгийн газраа хэрхэн байгуулах бол гэх хүлээлт дэлхий нийтийнхний анхаарлын төвд байлаа.

Гэтэл Макрон өөртэй нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд халз өрсөлдсөн хэт барууны үзэлтэй Марин Ле Пений чиглэлийн хүн болох, үндсэндээ барууны үзэл баримтлалыг дэмждэг Эдуард Филиппийг Ерөнхий сайдаараа томилсон нь олны анхаарлыг зүй ёсоор татсан юм. Ингээд зогсохгүй баруун болон зүүн мөн төвийг баримтлагч намуудаас голлох салбарын сайд нараа томилсон байдаг.

Тухайлбал, өмнөх Ерөнхийлөгч Франсуа Олландын үед Батлан хамгаалахын сайд байсан Жан Ив Ле Дрианыг Гадаад хэргийн сайдаар, төвийг баримтлагч Франсуа Байруг Хууль зүйн сайдаар, Сильви Гулардыг Батлан хамгаалахын сайдаар, Брюно Ле Мерийг Сангийн сайдаар, Жерар Колоныг Дотоод хэргийн сайдаар томилсон байна. Байгаль орчны асуудлын хүрээнд телевизийн нийтлэл нэвтрүүлэг бэлтгэдэг, тэр талын мэргэшсэн туршлагатай сэтгүүлч Николас Юлог Байгаль орчны сайдаар томилжээ. Мөн туялзуур жадны олимпийн аварга Лаура Флессельд өөрийн салбарыг сайн мэднэ гэж үзээд Спортын сайдыг албыг хаших үүргийг өгсөн байна. “Шинэ Ерөнхийлөгч засгийн газрын гишүүдээ бүрдүүлэхдээ улс төрийн аль нэг хүчнийг онцлолгүй, баруун, зүүн, төвийн үзэлтэй улстөрчдийг тэнцвэртэй оруулж ирснээрээ Францын улс төрд шинэ уур амьсгал авчирлаа” гэж олон улсын ажиглагч, улс төр судлаачид үзэж байна.

Сүүлийн үед өрнөж буйгаар нь Францын жишээг татахад ийм байна. Дэлхийн томоохон гүрнүүд өөрийн улсаа хөгжүүлэхийн төлөө нам гэж явцууралгүй тухайн салбартаа нэр хүндтэй, туршлагатай, шилдэг боловсон хүчинг олж томилж байна. Мөн сайд нь намын харьяаны хүн байлаа гэхэд тухайн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга болон газрын дарга нь жинхэнэ мэргэшсэн төрийн албан хаагч, туршлагатай, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн байх ёстой гэдгийг хатуу баримталдаг. Францын шинэ Ерөнхийлөгчийн энэхүү томилгоо монголчуудын санаа оноонд буухгүй. Бид энэ бүгдийг “хүүхдийн үлгэр” гэж хүлээж авах хэмжээний тийм л зэрлэг бүдүүлэг, ёс жудаггүй болжээ. Чингис хаан, хөх толботой монгол гэж цээж дэлдэн шүлсээ үсчүүлэхээс өөр гавьяа зүтгэлгүй ард түмэн болж дээ, монголчууд.

Хэзээнээсээ ч жудаггүй, албан тушаал эрх мэдлийн төлөө өширхөн дайтаж, хэмхэлдэн тэмцэж ирсэн улс юм. Ийм өширхөл, хорслыг нь улс төрийн намуудын хагаралдаан улам дэвэргэж, зэрлэг бүдүүлэг, харанхуй болгох нь аймшигтай. Монголчууд цөөхүүлээ. Тийм болохоор боловсон хүчин бүр цөөн. Тэр цөөхөн боловсон хүчнийг нам гээд хоёр юм уу, гурав хуваачихаар юу болох билээ. Улс орон огтоос хөгжихгүй дороо цовхчихоод байгаагийн гол шалтгаан ердөө энэ.

Гадны орнууд зөвхөн Францаар жишээлэхэд ийм л ухаалаг, төрийн эрхэнд очсон хүн нь зөвхөн өөрийгөө биш, намаа биш, улс орныхоо хувь заяаг боддог байна. Монголчууд бидэнд үүнд дутаад байх юм алга. Ухаан зарж, жудаг ёс зааж улс орноо удирдах цаг иржээ. Монголын төрд шинэ хүн гарч ирэлгүй 30 жил боллоо. Огт хэрэггүй гээд сольсон нөхөд дөрвөн жилийн дараахь сонгуулиар нам нь ялаад буцаад дарга сайдаар томилогдож ард түмнээ доромжлон, бах таваа хангана.

Тэд төрд гараад юу ч хийхгүй, хүний урамд ганц ч шинэ сэргэг ажил санаачлахгүй. Зөвхөн идэж уух, ах дүү амраг садан, найз хүүхнүүдээ дэмжихээ л мэднэ.

Монголын төрд өнөөдөр шинэ боловсон хүчин, цус сэлбэлт, шинэ сэтгэлгээ, орчин дутаад байна. Боловсрол мэдлэгтэй , улс төрийн тулхтай, нуруутай хүмүүсийг шилж сонгож, салбар бүрийн яамдыг бодлогоор удирдуулмаар байна. Тийм эрх зүйн орчныг даруйхан бүрдүүлэх хэрэгтэй. Улс төр, нийгэмд улиг болсон хэллэг л дээ. Гэхдээ алийн болгон цүнх баригч нөхдийг төрийн сайдаар өргөмжилж, улс орныхоо хувь заяаг гутаан доромжлох вэ. Юманд хэмжээ гэж бий. Одоо болсон нөхөд минь. Ерэн хоёр оноос хойш төр барьж хоёр намын толгойд байсан нөхдийг бид нэгд нэгэнгүй мэднэ. Толгой дараалан нэрлэж чадна. Ардчилсан нам гарахад тэр нь Ерөнхий сайд, тэр нь Их хурлын дарга, тэр нь Шадар сайд, тэгээд тэр тэр нөхөд Засгийн газрын гишүүдээр сонгогдоно гэдгийг захын хүн хэлнэ. Ардын намыг ч ялгаагүй бүгд нэрлэнэ. Ингэж Монголын төр салхи оролгүй идээ бээрэндээ нэвт идэгдэн ялзарч, өмхөрч гүйцжээ. Улс орны хувь заяа, хөгжил дэвшил, ард түмний сайн сайхан амьдралыг бид эдгээр нэр бүхий нөхдөөс нэхэх үүрэгтэй.

Цөөн хэдхэн хүн төрд гаргаж дураараа дургисны төлөөсийг Монгол Улс үнэндээ дийлэхээ больсон байна. Эрх баригч намын гишүүн бус хүн эх орныхоо хөгжил дэвшлийн төлөө дарга сайд хийх боломжгүй “хууль цааз”-ын өмнө Ардчилсан нам, Ардын нам хоёр хоёулаа буруутай. Гэвч энэ хоёр намаас өөр улс төрийн хүчин Монголд байх хэрэггүй гэдгийг бид ойлгосон. Гуравдагч хүчин нь эх орон ард түмэн гэх нэртэй популистууд бий болдгийг ойрын бодит жишээ харуулсан.

Тэгэхээр улс орныг удирдаж байгаа хоёр нам улам ухаалаг болж, дэлхий нийтийн жишгийг харж, монгол төрийн толгой дээр намын аппарат нь сандайлаад суучихсан энэ байдлыг таслан зогсоох учиртай. Тэгж байж Монгол Улс хөгжил дэвшлийнхээ шинэ замд гарна.

“Алдрайхан 18 насандаа төрөлх сумынхаа “Хайлааст-Үүдэн” гэх газарт төгсөлтийнхний нэрэмжит худаг гаргах гэж, усны ундарга харах гэж догдлон явдаг байсан цаг саяхан мэт. “Хүүе, найз нар аа, хараач. Ус оргиллоо, ус ундарлаа, худгаас ус гарлаа” гэсэн үг ам дамжин бүгд худаг руу өнгийх зуур хэн нэг маань ойччихож билээ. Ус ундраад л, бид инээлдэж хөөрөөд л, Рэгзээг би хөөж гүйгээд л, Батбаяр, Болдоо нарын ангийн хөвгүүд худгийн наана цаана гүйлдээд л. Одоо бодоход кино зураг шиг л бодол хөврөх юм” хэмээн ангийн охин Д.Оюунцэцэг бяцхан дурсамж ярина.

Тэр худгаас хичнээн хүн мал ундаалж, хэр олон ээж сүү цайныхаа дээжийг өргөсөн бол. Эгэл жирийнээр тус тусынхаа амьдралыг бүтээж яваа, ундрага устай төгсөгчдийг, Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт хотын нэгдүгээр арван жилийн дунд сургуулийн 31 дэх төгсөлтийн 10Б ангийнхныг энэ удаа онцолж байна. Онцлох болсон минь ч учиртай. Юу гэвэл, тэдний нэг нэгнээ гэсэн халуун сэтгэл арав, хорь, гучин жилийн дараа ч тэр л хэвээрээ байсанд юм. Ёстой л он цагийг хамт туулсан ангийн андууд, орон зайг хамт элээсэн ангийн хөвгүүд гэдэг шиг. Хамгийн сүүлд гэхэд 10Б ангийн яруу найрагч, цагдаагийн ахмад ажилтан Д.Бат-Очирын гэрт санамсаргүй гал гарч, хэцүүхэн байдалд оржээ. Амин нэгнээ дурсан санагалзаж явдаг ангийн анд Д.Энхбаатар нь энэ тухай сонсоод өргөө цагаан гэр бэлэглэсэн гэдэг. Нар угтаж гүйсэн үе тэнгийн найзууд насны намартаа золгосон ч нэгнээ гэсээр энэ амьдралыг сөрж явах нь үнэхээр бахтай.

10Б ангийн дарга Д.Энхбаатар “Би 1991 оноос хувийн секторт ажиллахдаа ангийн анд М.Энх-Амартай ганзагын наймаа хийж, адал явдлаар дүүрэн, олз омог ихтэй явлаа. Дараа нь ангийн анд Л.Энхболдтойгоо эмийн наймаа ч эрхэлж байсан. Ингэж явсаар Монголын анхны химийн үйлдвэрийг байгуулж, “Зотол” группын ерөнхий захирал болсон минь нөхөрлөлийн үнэ цэнээр бүтсэн амжилт бүтээл” гэж бэлгэшээн ярьсан юм.

Монгол хэл, уран зохиолын Н.Оюун багштай 10Б ангийнхан сургуулиас зохиосон олон нийтийн ажилд манлайлан оролцдог нийгмийн идэвхтэй хамт олон байжээ. Энэ талаар “Жи-Эн-Жи” сервис ХХК-ийн захирал Ц.Гантөмөр, “Манай ангийнхан хөвгүүд олонтой болоод ч тэр үү хавар, намрын ажил субботникт идэвхтэй оролцдог багшийнхаа эзгүйд ч бэлтгэл сургуулилтаа хийчихдэг их л бие даасан анги байсан даа. Тэр үед цэрэг-спортын “Дөл” тоглолт гэж болдог байлаа. Түүнд бэлтгэх гэж бид өглөө 06:00-08:00 цагийн хооронд бие даан жагсаалын сургууль хийнэ. “Ардын арми”, “Ворошилов” дуунуудыг дуулаад л Д.Энхбаатар маань командлаад бэлтгэж гардаг сан” хэмээн дурслаа.

Тэртээ 1979 онд 9Б ангийг дааж авсан Н.Оюун багш дэггүй хөөрхөн шавь нараа дийлэхгүй ширээ тойруулан хөөж явжээ. Шавь нар нь багшийнхаа алба амины ажлын ихийг ойлгож, туслах гэж хичээцгээнэ. Нэг удаа 10Б ангийн охид багшийгаа гэртээ ирэхэд нь хүүхдүүдийнх нь бүх хувцсыг угаагаад хэцэн дээр нь өлгөчихсөн байсан гэнэ. Бас нэг удаа сургуулийн хаалгаар ортол үүдний самбар дахь ханын сониныг багш сурагчгүй тойрон үзэж байв. Очоод үзтэл 10Б ангийн ханын сонин. Хожим цэргийн гавьяаны болон алтан гадас одон хүртсэн сурагч М.Энх-Амар багшийнхаа зургийг их гоёор зурчихсан байна. Тэгээд бүгд нэр усаа тавиад, багшдаа зориулсан чин сэтгэлийн үгсээ бичсэн байжээ. Тэд “Би багш шигээ сайн багш болно, миний багш үргэлж инээмсэглэж явдаг, миний ээж шиг санагддаг, бидний дотнын хүн” гэх зэрэг үгс нь Н.Оюун багшид маш том шагнал болсон гэдэг.

1983 онд ЗХУ-ын Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхэт сайд Сергей Павлов тус сургуульд зочлон ирэхэд 9Б-ийн До.Энхбаатар оросоор рапорт өгч хүндэтгэн хүлээн авсан нь энэ ангийн бас нэг бахархал юм. Мөн 1984 онд Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн 18 дугаар их хуралд Я.Цэрэндулам, 19 дүгээр их хуралд До.Энхбаатар, 20 дугаар хуралд Ч.Батбаяр нар төлөөлөгчөөр сонгогдож, нэг ангийн гурав, гурван их хуралд дараалан оролцож байсныг бахархахгүй байхын аргагүй.

10Б ангийн сурагч Д.Мяасүрэн хөвгүүдээсээ хурдан гүйх бөгөөд аймаг, сургуулийн намрын спартакиадад амжилттай оролцоно. Гимнастикаар М.Энх-Амар, урлагаар О.Цээсүрэн, сагс, волейболоор Б.Ууганбор, Л.Баасанжав, Л.Энхболд, Ш.Эрдэнэбат нар ангийнхнаа манлайлдаг байжээ.

10Б ангийн тухай бас нэг сонирхолтой зүйл бол таван Энхцэцэгтэй юм. Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын харьяат Д.Энхцэцэг худалдааны тэргүүний ажилтан, Наран сумын Л.Энхцэцэг Дорнод аймгийн Дамжлага баазын гуравдугаар цэцэрлэгт хориод жил, У.Энхцэцэг нь худалдааны байгууллагад арав гаруй жил ажиллажээ. Харин Ч.Энхцэцэг нь өдгөө “Энхжин” ресторанд ахлах тогоочоор ажиллаж байгаа бол Т.Энхцэцэг нь хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг байна.

Сүхбаатар аймгийн Холбооны газрын дарга Я.Цэрэндулам “ангийн охид хөвгүүдээ салбар салбартаа амжилттай ажиллаж байгаад бид бахархдаг. Тухайлбал, Санхүү татварын тэргүүний ажилтан, Алтан гадас одонт, татварын улсын зөвлөх байцаагч Л.Амарбаатар, Алтан гадас одонт Н.Болд, Боловсролын хяналтын улсын ахлах байцаагч Батбаяр, гаалийн улсын байцаагч Л.Энхболд, улсын онцгой комиссын нарийн бичгийн дарга М.Энх-Амар, Замын-Үүдийн НИК-ийн дарга Н.Болд, Ц.Рэгзэдмаа багш, мэргэшсэн нягтлан бодогч Туяа, Халзан сумын төрийн сангийн төлөөлөгч Оюунцэцэг, татварын байцаагч Д.Оюунгэрэл, нягтлан бодогч Ж.Ургамал, хувийн бизнестээ амжилт гаргаж яваа Ц.Чимэгмаа, Т.Энхцэцэг нар маань улс, аймгийнхаа хөгжил цэцэглэлтэд өөр өөрсдийн хувь нэмрийг оруулж явна” гэсэн юм.

Далайн давалгааны хүч цөхөршгүйдээ л байдаг. Энэ бол 10Б ангийнхны ололт амжилтын гол түлхүүр гэлтэй. Тэд ч үүнийг дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрдөг.

Кинезитерапия буюу хөдөлгөөнөөр эмчлэх эмчилгээний аргыг үндэслэгч, эмчилгээний дасгал хөдөлгөөний аргуудыг зохиогч Оросын нэрт эмч Сергей Бубновскийтэй ярилцлаа. Тэрээр залуудаа машины ослоос хүнд гэмтэл аван клиникийн үхэлд орж, суга таягтай явах болжээ. Ингээд өөрийгөө эрүүлжүүлэхийн тулд хөдөлгөөний эмчилгээг санаачилж, нөхөн сэргээх аргыг хэрэглэн уйгагүй хичээл зүтгэлийн ачаар бүрэн эрүүлжиж чадсан аж. Тэрээр ОХУ-ын анагаах ухааны их сургуулийг дүүргэж, дэд эрдэмтэн болон докторын зэрэг хамгаалж, профессор цол хүртсэн байна.

-Та хөдөлгөөнөөр эрүүлжиж, урт наслах цогц аргыг боловсруулсан эрдэмтэн хүн юм байна. Энэ аргыг хэрхэн яаж санаачлан гаргав?

-Орчин үеийн анагаах ухааны ололт амжилтыг өөрийн олон жилийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын үр дүнтэй хослуулж, хүн өвчин хуучинд баригдахгүй, эм, тариа хэрэглэхгүйгээр эрүүл саруул, урт удаан амьдрахад туслах цогц аргыг боловсруулсан. Энэ нь эрүүл саруул, урт удаан наслах амьдралын үндэс болсон тулгын гурван чулуу буюу дасгал хөдөлгөөнийг зөв, тогтмол хийх, зөв хооллох, сэтгэл санаагаа тайван сайхан байлгах, өөрөөр хэлбэл аз жаргалыг мэдэрч амьдарч сурах арга юм. Дасгал хөдөлгөөнийг хийхдээ өрцний булчинг удирдаж чадвал хэвлий, цээжний хөндий болон тархины дотоод даралт буурч, булчингууд суларсанаар хүчлэхгүй зөв хийдэг. Хооллолтын тухайд би дэглэм барихын эсрэг байдаг. “Дэглэм барих” гэдэг үг нь өөрөө хүнд сэтгэлзүйн дарамт үүсгэж, буруу хооллочих вий, өглөө цайгаа дутуу уугаад, орой хэтрүүлээд идчих вий гэх мэт зовнил үүсгэж байдаг.

Өлсөөгүй үедээ хоолны ширээний ард суух хэрэггүй, их өлссөн үедээ хэтрүүлж идэхгүй байх хэрэгтэй. Бодит байдал дээр хүн өөрийнхөө идэж хэвшсэн хэмжээнээс 3-4 дахин бага идэх боломжтой. Бид хооллолтын талаарх буруу ойлголт, дадал зуршлаа л өөрчлөх ёстой. Миний онолын гуравдах хэсэг бол сэтгэл зүйн энергитэй холбоотой. Хүн ер нь эрхэлж буй ажил төрөлдөө дуртай, сайн сайхан зүйл бодож, мөрөөдөж, аль болохоор сайн үйл хийж, их эерэг сэтгэгдэл авч байх хэрэгтэй юм.

-Хүмүүс биеийн тамираар хичээллэхдээ, ямар нэгэн хөдөлгөөнт дасгал хийхдээ юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Гүйлтийн явцад өөрийнхөө зүрхний хэмнэл, амьсгалаа хянаж чадаагүйгээс зүрхний шигдээс болтол гүйх тохиолдол хүртэл байна.

Хүний биеийн 60 хувийг бүрдүүлж байдаг булчин дотор цусны судас, мэдрэлийн судлууд, тунгалгийн шингэний систем бүгд агуулагдаж байдаг учраас хүний амьдралын эх үндэс нь булчин гэдгийг ойлгох нь чухал. Булчингууд байнга, зөв ажиллаж, ачаалал, амралтаа тэнцвэржүүлж чадаж байвал хүний биеийн цусны эргэлт, тунгалагийн эргэлт, мэдрэлжүүлэлт болон бодисын солилцоо хэвийн явагдана. Булчин бол хүний биеийн бүх хэсэгт кальц, фосфор, магни, тунгалгийн шингэн зэргийг зөөвөрлөдөг хонгилууд юм. Булчин сайн ажилласнаар бодисын солилцооны хямралын үед эд эсийн инсулинийг мэдрэх чанар сайжирдаг. Хэрвээ булчингийн ажиллагаа муудвал ясны сийрэгжилт үүснэ. Кальцийн ямар ч эм бэлдмэл ясыг бэхжүүлэхгүй. Ясны шим тэжээл мөн л булчингаар тээвэрлэгдэж ясанд очдог. Миний боловсруулсан дасгалууд дотор зүрхний шигдээсийн дараа зүрхний булчинг дасгалжуулах дасгал ч орсон байгаа. Багтраа, архаг бронхиттой хүн хийх ч дасгал байгаа. Түүнчлэн үе бүрт зориулсан дасгалуудыг тэр үетэй холбоотой булчингуудыг ажиллуулах байдлаар оруулсан байгаа.

-Хамгийн энгийн ямар дасгал байна?

-Би хүний биеийг гурван түвшин болгож хуваадаг. Хөлийг I түвшин, гэдэс, нуруу II түвшин, мөр, толгойн хэсэг III түвшин гэж ангилдаг. Долоо хоногт гурваас доошгүй удаа дасгал хийж хүний бие доторх цусыг биеэр тойруулж байх хэрэгтэй. Ачаалалтай дасгал хөдөлгөөн хийж, булчинг хангалттай ажиллуулаад дараа нь 48 цагийн завсарлага өгөх ёстой байдаг. Хөл, гар, мөр, хүзүү, бүсэлхийд тус тусад нь дасгал хийж цусны бага эргэлтийг их эргэлттэй нь холбох хэрэгтэй. Ингэснээрээ хүний биеийн цусны эргэлт сайжирч, эрхтэн, үе мөч, ясанд хангалттай тэжээл, эрдэс бодисууд очно. Дасгал хөдөлгөөнийг ямар ч дарааллаар хийж болно. Хамгийн гол нь амьсгалаа зөв удирдаж, ачааллаа хянаж, тогтмол хийгээд байвал цусны эргэлт, хэмжээг бүрэн сэргээж чадна. Хамгийн энгийн гурван дасгал гэвэл нуруу цэх босч суух, нурууны хэсэгт дээшээ харж хэвтээд хоёр хөлөө шулуун байрлалд 90 градус өргөж, буулгах, мөрөнд гар дээрээ суниах зэрэг орно. Харамсалтай нь дотоод шүүрлийн булчирхайн эмч ба бусад эмч нар биеийн тамирын дасгалын оронд дааврын эм, кальцийн бэлдмэл уу гэж зөвлөгөө өгдөг. Эдгээр эмүүдийг хэрэглээд ясны бүтцийг сэргээж, чанарыг сайжруулдаг гэж хэлдэг. Зөв хөдөлгөөн хийж булчинг ажиллуулахгүй бол эм хэзээ ч ясанд үйлчилдэггүй. Хөлийн болон аарцагны булчингуудыг ажиллуулаагүйгээс цусны эргэлт зогсонги байдалд орж, эд эрхтэн гэмтэж эхэлдэг.

-Сүүлийн үед хоол хүнснээс хамааралгүйгээр өдрийн туршид 2-3 литр усыг аяга аягаар нь уудаг болж. Энэ талаар та юу гэж бодож байна?

-Хүн өдөрт дунджаар 2-2.5л шингэн биеэсээ гадагшлуулж байдаг. Тийм учраас алдсан шингэнээ нөхөж байх хэрэгтэй. Гэхдээ ширээний ард өдөржин хөдөлгөөн багатай сууж, ус уух нь үр дүнгүй. Хэрвээ хөдөлгөөн ба ус уултыг зөв хослуулж чадвал ус нь бодисын солилцоог сайжруулж хүний бие дэх хаягдал, хорт бодисуудыг гадагшлуулж, үе мөч болон судас тэжээгдэж нөхөн сэргээгдэж байдаг. Ахмад настнууд дасгал хөдөлгөөнөөр эрүүлжихийг хүсвэл мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авч, цогц эмчилгээнд хамрагдах хэрэгтэй.

Батлан хамгаалах салбарын “Нээлттэй хаалганы өдөрлөг” өчигдөр 10:00-17:00 цагийн хооронд Сүхбаатарын талбайд зохион байгуулагдлаа. Өдөрлөгт хүрэлцэн ирсэн иргэд Батлан хамгаалахын төв архив, Цэргийн төв эмнэлгийн үйлчилгээнд хамрагдаж, Зэвсэгт хүчинд ашиглагдаж буй орчин үеийн зэвсэг техниктэй танилцсан юм. Энэ үеэр тусгай томилолтын 084 дүгээр анги, инженер саперын 014 дүгээр анги, элитийн 150 дугаар батальон, артиллерийн 120 дугаар хороо, холбооны 189 дүгээр ангийн алба хаагчид зэвсэгт хүчинд ашиглагдаж буй орчин үеийн техник хэрэгслийг иргэдэд танилцуулж байлаа. Тухайлбал, манай улсад 2014 онд орж ирсэн “АН-19” загварын мина илрүүлэгч, Афганистан болон Судан улсад үүрэг гүйцэтгэж буй алба хаагчидтай холбоо барьдаг Харрис-7800Н холбооны техник хэрэгсэл, бага оврын автомат, мэргэн буудагчийн винтов ВСК-94, гранатомёт ГП-30 зэрэг нь иргэдийн анхаарлыг тун их татаж байв. Мөн Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед 20 секундэд 40 сумаар галлах чадалтай, немцүүдийн “үхлийн хар” гэж нэрийдэх болсон “Катюша”-гийн Монголд ашиглагдаж буй хамгийн сүүлийн үеийн загвар болох “БМ-21” болон Өмнөд Судан улсад манай дайчдын үүрэг гүйцэтгэхдээ ашиглаж буй БТР-80 газар уснаа явагчид сууж, гэрэл зургаа татуулцгааж байлаа. Тус өдөрлөгийн нээлтийн үеэр 2004 онд Иракт болсон халдлагыг няцааж, монгол цэргийн алдрыг өргөсөн Г.Аззаяа, Ш.Самбуу-Ёндон нарт АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Жорж Буш өөрийг гарын үсэгтэй ном бэлэглэснийг УИХ-ын гишүүн Л.Болд гардуулж өгсөн юм. Учир нь өчигдөр буюу тавдугаар сарын 29-ний өдрийг НҮБ-ын Ерөнхий ассамблей 2002 онд олон улсын энхийг сахиулагчдын өдөр болгон зарласан байна.

Энхийг сахиулагчдын өдрийг тохиолдуулж Зэвсэгт хүчний 326 дугаар ангийн холбооны дарга, ахлах дэслэгч Ш.Самбуу-Ёндонтой ярилцсанаа хүргэе.

-Танд баярын мэнд хүргэе. Одоогоос арав гаруй жилийн өмнө та Иракт үүрэг гүйцэтгэхдээ гавьяа байгуулсан. Тэр үеийнхээ сэтгэгдлээс хуваалцахгүй юу?

-Иракийн энхийг сахиулах ажиллагааны хоёрдугаар ээлжийн багт багтаж явсан. Миний хувьд түүнээс өмнө хилийн цэрэгт алба хааж байхдаа хойд хил дээр тува нартай буудалцаж байсан юм. Иракт өвөл хоёрдугаар сарын эхээр очсон. Биднийг очоод удаагүй байхад бидний байрлаж байсан “Чарли” баазыг террористууд овоо хараандаа авч цуст халдлага зохион байгуулахаар төлөвлөөд байж. Өглөө 07:00 цагийн үед эхний дэлбэрэлт болж, ачааны машин хана дэлбэлж, гарц нэвтрэн орж ирсэн. Хоёр дахь дэлбэрэлтийн өмнө биднийг чиглээд машин ирж байна гэсэн дуудлагыг Г.Аззаяа станцаар мэдээлсэн. Г.Аззаяа бид хоёр өөрсдийнхөө хариуцсан секторт чиглэсэн буудлага хийж, хуурах ажиллагаа явуулж байсан. Удалгүй машинтай бөмбөг тэсэрсэн.

-Яг тэр үед юу бодогдож байв. Айж сандарсан уу?

-Яг тийм үед айж сандардаггүй юм билээ. Таван толгойд хийсэн бэлтгэл сургуулилтыг дайны байдалд байгаа юм шиг хийдэг болохоор сандраагүй. Машинтай бөмбөг дэлбэрсний дараа бүх хүмүүс доошоо хамгаалалтын пункр руу ороод суучихсан. Би буух гэсэн хаалга онгойхгүй гацчихсан байлаа. Тэгээд л “Буудалцаж байгаад нэр төртэй үхсэн нь дээр” гэж бодогдсон. Хаалга гацчихсан, чиглэсэн буудлага болж байна гээд станцаар илтгэчихсэн болохоор удалгүй шуурхай бүлгийнхэн ирж постны хаалгыг өшиглөөд намайг гаргаж авсан.

-Чиглэсэн буудлага гэхээр та хоёр руу буудаж байсан гэсэн үг үү. Ингэхэд Г.Аззаяа та хоёр “бади” байсан юм уу?

– Тэсрэх бөмбөгтэй машин бааз руу нэвтрэх зорилготой. Тэр машиныг нэвтрүүлэхийн тулд цаанаас нь өөр хүмүүс хамгаалалт хийж бид хоёр руу чиглэсэн буудлага хийж байсан гэсэн үг. Г.Аззаяа бид хоёрын хувьд ахлагчийн сургуулийн нэг оны төгсөгчид, элитийн 150 дугаар батальонд хамт очиж байсан. Гэхдээ бид хоёр бади байгаагүй. Баазын тойрсон харуулын цэгүүд байдаг бөгөөд Г.Аззаяа бид хоёрын хариуцсан постны хооронд дайралт хийсэн юм.

-Иракаас хойш Сьерра-Леонд мөн энхийг сахиулахаар явж байсан юм билээ. Энэ хоёр ажиллагаа юугаараа өөр байсан бэ?

-Иракт цагийн байдал тогтворгүй, дайн байлдааны нөхцөлд үүрэг гүйцэтгэсэн. Харин 2006 онд Сьерра-Леонд байлдааны ажиллагаа дуусчихсан, олон улсын шүүх дайны гэмт хэрэгтнүүдийг шүүх ажиллагааны аюулгүй байдлыг хангах үүрэг Монгол Улсын багт ногдсон. Иракт зургаан сар, Сьерра-Леонд долоон сар үүрэг гүйцэтгэсэн юм байна.

-Энхийг сахиулах ажиллагаанд ахиад оролцох төлөвлөгөө байна уу?

-Үгүй. Монголдоо байх шиг сайхан юм байхгүй. Ажиллагааны газар оронд манай цэргүүд үүргээ гүйцэтгэчихээд чөлөөт цаг гарвал амьдрал их ярина. Монголдоо очоод тэгнэ, ингэнэ гээд л төлөвлөнө шүү дээ. Нутаг руугаа буцах дөхөөд ирэхээр нойр хүрэхгүй. Би чинь Ховд аймгийн Чандмань сумын гаралтай. Нутгаа л их санадаг юм билээ.

-Ажиллагааны бэлтгэл сургуулилтаас шантрах үе гарч байсан уу. Цэргийн хүн байх хэцүү юу?

-Цэргийн хүн болно гэсэн чин эрмэлзэлтэй байсан болохоор бэлтгэл сургуулилтаас шантарч байсан үе надад нэг ч байхгүй.

-Танай гэр бүлд цэргийн хүн байдаг уу. Яагаад тэгж их хүсэх болсон юм бэ?

-Намайг жаахан байхад нагац ах нар маань гурван жил цэргийн алба хаагаад энгэр дүүрэн одон медальтэй, тэвхийсэн хувцастай цэргээс халагдаж ирсэн. Тэднийг ирэхэд би шар ногоон даавуугаар цэргийн хувцас оёулж, дэглүүлж өмсөж байлаа. Тэгээд л хар багаасаа цэргийн хүн болохыг хүсч мөрөөдөх болсон. Зурагтаар гарч буй парадын үеэр одон медальтай жагсаж буй ахмад дайчдыг харахад их гоё санагддаг. Харин надаас хойш хоёр ч дүү маань цэргийн хүн болсон.

-Хилийн цэрэгт алба хааж байсан гэсэн. Аравдугаар ангиа төгсөөд шууд цэрэгт явсан юм уу?

– Аравдугаар ангиа төгсөөд цэргийн дээдэд конкурс өгөөд тэнцээгүй. Жилийн дараа цэргийн зарлан дуудах хуудас ирж, хилийн цэргийн 0245 дугаар ангид хугацаат цэргийн алба хаасан. Цэргээс халагдаж ирээд ахлагчийн сургуульд конкурс өгч тэнцээд 2003 онд төгсөж элитийн 150 дугаар батальонд саналаараа буудагчаар очиж байлаа. Тэр үед элитийн батальон байгуулагдаад удаагүй, диктатур ихтэй, өндөр шалгууртай гээд хүмүүс тэр бүр саналаараа явдаггүй байсан юм.

-Цэргийн хүн байхын юу нь гоё вэ?

-Цэргийн хүний гоё юм нь тэнэг хүн, цэрэг хүн хоёр төмрөнд дуртай гэдэг юм билээ. Цэрэг хүн мөрдэсөө харж, энгэрээ харж баясаж, бахархаж явдаг.

-Таны хүрэхийг хүсч буй цэргийн цол юу байна. Хэнийг бахархан дуурайж явдаг вэ?

-Намайг цэрэгт хөтөлсөн хоёр нагац ах шигээ энгэрээрээ дүүрэн медальтай хүн болно л гэж боддог. Цэргийн хүн бүхэн л хурандаа болохыг, дарга болохыг хүсдэг байх. Би 150 дугаар ангид 2008 он хүртэл ажиллаж байгаад Батлан хамгаалахын их сургуулийг энгийнээр төгсөж, 2012 онд офицер болсон. Цэргийн дарга болох мөрөөдөлтэй байсан болохоор холбооны станцын дарга болох мэргэжлийг сонгосон. Одоо явган цэргийг агаараас халхлах 326 дугаар ангидаа холбооны дарга хийгээд явж байна. Цэргийн хүн эрт тэтгэвэрт гардаг. Одоо найман жилийн дараа тэтгэвэрт суухаар байна. Гэтэл одоо ахлах дэслэгч цолтой. Тэглээ гээд энэ цолоо чамлахгүй, тулсан гэж бодохгүй сайн ажиллахыг хичээж явна.

-Та хоёрыг цэргийн гавьяаны одон, цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнасан. Үүнээс гадна та хоёрт байр өгсөн үү?

-Тухайн үед байр амласан. Гэхдээ өгөөгүй. Цэргийн хүн эх орондоо, энгэртээ, мөрдэстөө хайртай байхад болно доо.