Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Барилга байшин, бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж буй энэ үед барилгын гол түүхий эд болсон цемент зах худалдааны төвүүдээр хомсдож, энэ хэрээр цементийн үнэ огцом өсөх болжээ. Тухайлбал, өчигдөр “Зуун айл” барилгын материалын захын цемент зарж буй хэсгээр явж сурвалжлага бэлтгэхэд нэг шуудай цемент 12-15 мянган төгрөгийн үнэтэй бөгөөд нэг тонн нь 185-240 мянган төгрөгт хүрчихсэн байна. Өмнө нь дунджаар 150 мянган төгрөг байсан юм. Дөрөв хоногийн өмнө нэг шуудай нь 8-9 мянга гэж байсан цемент 15 мянган төгрөгт хүрчээ. Нэг шуудай нь гэхэд л даруй зургаан мянган төгрөгөөр нэмэгдчихсэн гэсэн үг. Мөн сүүлийн хоёр өдөрт хятад цемент бараг олдохгүй байгаа юм байна. Гэсэн ч бас үндэсний үйлдвэрлэлийн цемент зах зээлд төдийлөн элбэг биш бөгөөд нэлээд өндөр үнэтэй байдаг ажээ.

“Зуун айл” захын цемент борлуулагч Д.Баярбатаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Цементийн үнэ хэзээнээс нэмэгдчихэв. Үнэ өсөх болсон гол шалтгаан нь юу юм бол?

-Энэ сарын 18-ны өдрөөс эхлээд л цементийн үнэ нэмэгдчихлээ. Аливаа бараа, бүтээгдэхүүн зах зээлд хомсдоод ирэхээр үнэ нэмэгддэг шүү дээ. Угаасаа хятад цементийг гааль дээр оруулахгүй байгаа юм байна. Монголын цементийн үйлдвэрүүд өөрсдийн зах зээлээ алдахгүйн тулд хятад цементийг шахаж байгаа гэж ченж нар буюу бид ойлгож байна.

-Иргэд ихэвчлэн хятад цемент авдаг нь ямар учиртай вэ?

-Монголын гурван ч том компани цемент үйлдвэрлэж байгаа. Ихэнх нь улстөрчдийнх. Гэтэл тэд хэт өндөр үнээр цементээ борлуулдаг. Үнэ ханшийг нь буулгахгүйн тулд зах зээлд цементээ хангалттай нийлүүлдэггүй. Жижиглэнгээр зардаггүй болохоор жижиг, дунд аж ахуй эрхлэгчид болон гэр бүлийнхээ барилга зэрэг хэрэгцээнд ашиглах иргэд цемент олж авахад хүндрэлтэй байдаг. Ер нь хятад цемент л худалдан авагчдын хэрэгцээг хангаж байна. Харин томоохон баян компаниудад бол Монголын том цементийн үйлдвэрүүд өөрсдөө цементээ аваачаад өгчихдөг юм шиг байна лээ. Энэ нь барилгын үнэ буурдаггүй бас нэг шалтгаан шүү дээ. Ер нь аливаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийг өсгөх, эдийн засгийн хямрал үүсгэх зэрэг нөхцлийг улстөрчид өөрсдөө бий болгоод байдаг юм байна гэж ойлгож байгаа. Хятад цемент хэзээнээс зах зээлд элбэг, боломжийн үнэтэй байсаар ирсэн учраас иргэд худалдаж аваад заншчихсан шүү дээ гэлээ. Тэгэхээр Монголын улстөрчид цементийн үнээр тоглож байгаа юу гэх асуулт гарч байна.

Яагаад гэнэтхэн цементийн үнэ өсч, хомсдол үүсэх болов. Эх орны үйлдвэрийн цемент гаалийн татвар төлж орж ирдэг гадны цементээс яагаад илүү үнэтэй байдаг юм бэ гэх асуудал гарна. Тэгвэл саяхан нээлтээ хийсэн МАК-ын Хөх цавын Цемент-Шохойн үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Харин эднийхийг цементээ өндөр үнээр борлуулж байна, үүнээс болоод цементийн үнэ өсчихлөө гэх мэлээлэл цахим орчинд гарсан. Ямартай ч одоогийн байдлаар тус үйлдвэрээс задгайгаар нэг тонн цемент 134.500 төгрөгөөр гарч байгаа. Харин савласан нь болохоор нэг тонн нь 141.600 төгрөгийн ханштай юм байна. Энэ бол зөвхөн үйлдвэрийн үнэ. Хотод ирвэл тээврийн хөлс болон борлуулагчийн цалин, зарж борлуулах цэгийн түрээс гэх зэргээр дахин нэмэгдэх боловч эднийх Улаанбаатар хотод борлуулах үнээ тогтоогоогүй байгаа гэнэ. Одоогоор өөрсдийнхөө харилцдаг, дотоодынхоо хэдхэн үйлдвэрт нийлүүлж байгаа аж. МАК-ын Хөх цавын Цемент-Шохойн үйлдвэр долдугаар сарын эхний долоо хоногт цементээ худалдаанд гаргачихна гэж төлөвлөж байгаа юм байна. Одоогийн байдлаар дотоодын хэрэгцээгээ хангаад, өөрсдийн компаниуддаа нийлүүлж байгаа ажээ. Харин хотод борлуулахдаа Амгалан, Толгойт, Техник импорт зэрэг газруудад түгээчих юм байна. Эднийх цементээ Евро стандартын хамгийн сүүлийн үеийн технологи буюу РС 62.5, ОРС 52.5, ОРС 42.5 төрлийн цемент хэмээн өндөр үнээр борлуулахыг урьтал болгож байгаа гэнэ.

Харин “Монполимент”-ын цементийн борлуулалтын албатай холбогдоход “Нэг тонн цемент шуудайлсан хэлбэрээр 167 мянга. Задгайгаар 150 мянга гэж байгаа. Энэ бол зөвхөн үйлдвэрийн үнэ шүү. Их хэмжээгээр нь манайх руу захиалга өгөөд, манайх үйлдвэрээсээ вагонд ачуулж өгдөг гэсэн үг. Түүнээс биш жижиглэнгээр бол худалддаггүй юм” гэж байна.

Мөн “Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр” нэг тонн цементийг үйлдвэрээсээ 157300 төгрөгөөр гаргадаг юм байна. “Хөтөл” цементээ мөн л бусдын жишгээр үйлдвэрээсээ бөөнд нь худалдаалдаг болохоос биш жижиглэнгээр гэж гаргадаггүй бөгөөд жижиглэнгээр хаана зардаг эсэхийг мэдэхгүй гэнэ.

Хятадаас цемент оруулж ирэхэд гаалийн татварт 20 хувийг, НӨАТ-ын татварт таван хувийг тооцож авдаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэн Бат 100 мянган төгрөгийн цемент оруулж ирлээ гэхэд 20 мянган төгрөгийг гаалийн татварт суутгуулж, татвартайгаа нийлээд 120 мянган төгрөгийн үнийн дүнгээсээ дахин НӨАТ-ын татварт таван хувийг төлдөг гэсэн үг юм байна. Тэгэхээр гаалийн татвар төлж орж ирдэг хятад цемент эх орондоо үйлдвэрлэж буй цементээс хямд хүртээмжтэй байдагт иргэд дуртай аж. Хаа, хаанаа үндэсний үйлдвэрээ дэмжихээр гааль дээр хүртэл хязгаарлалт хийж байгаа гэнэ. Гэхдээ хятад цементийг хомсдуулж байгаад дотоодынхоо цементийг өндөр үнээр шахдаг байдал угаас бий болчихоод байгаа хэмээн зарим худалдаачид учирлаж байна лээ. МАК-ын эзэн нь УИХ-ын гишүүн, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Н.Номтойбаяр. Цементийн үйлдвэрийг нь түүний төрсөн дүү Н.Цэлмүүн хариуцдаг. Харин “Монполимент” бол УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавынх гэх мэт томоохон цементийн үйлдвэрийн эзэд бүгд улстөрчид бий. Тэгэхээр Хятадын цементийг зах зээлээс шахаж гаргах нь зөв байж болох ч цементийн үнийг өсгөж, хомсдол үүсгэн жирийн иргэдийг хохироож байгаа бол зүйд нийцэхгүй. Ер нь ченж нарын ярьж буйгаар дотоодын компанийн эзэд буюу улстөрчид цементийн үнийг үгсэн хуйвалдаж, өсгөж байгаа бололтой. Тэгээд ч Монголд Хятадын хоёр ч цементийн үйлдвэр баригдах гэж байгаа юм байна. Үгсэн хуйвалдаж үнэ нэмсэн тохиолдолд хэрэглэгчид сонголтгүй болдог тул бизнес эрхлэгчдэд маш хортой гэж үздэг. Манайд ийм тохиолдол нэлээд хэд хэдэн салбарт гардаг гэдгийг хуулийнхан хэлж байна. Тухайлбал, нефть импортлогч компаниуд нэг өдөр, нэг цаг, нэг минутад нэгэн зэрэг үнээ нэмсэн тохиолдол хэд хэдэн удаа бүртгэгджээ. Мөн аудитын үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудын үгсэн хуйвалдсан хэргийг илрүүлж байсан түүх бий. Тэгэхээр үнэ нэмэгдсэн уг асуудлыг хэрэглэгчид Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газарт хамгийн түрүүнд мэдэгдэх ёстой. Тухайн компаниуд үгсэн хуйвалдаж үнэ нэмсэн бол нэг жилийн орлогынх нь зургаан хувиар торгоно гэж хуульд заажээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Англи хэлний “Цо багш” сургалтын төвийн багш Ц.Сэлэнгэтэй ярилцлаа.

-Даяаршиж буй өнөөгийн нийгэмд англи хэл сурахыг хүн бүхэн хүсдэг ч тэр бүр сайн сурч чаддаггүй. Тэгэхээр эдгээр хүмүүс юун дээр гацаад байдаг юм бол?

-Ихэнх нь үйл үгийн хэдэн цаг дээр толгой нь эргэчихсэн байдаг. Мөн англи хэлний баахан сурах бичиг, ном, толь бичиг худалдаж аваад дэрлэж унтах нь холгүй байна. Бие дааж сурах гэж буй хүмүүс хамгийн гол нь тууштай байх ёстой. Миний хувьд 1986 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Улсын багшийн дээд сургууль, 1989 онд Москва хотноо А.С.Пушкины нэрэмжит Орос хэл, утгазохиолын дээд сургуульд орос хэл-утгазохиолын багш мэргэжил эзэмшсэн. Монголдоо ирээд Ховдын багшийн их сургуульд орос хэлний багшаар ажиллаж байгаад ерээд оны эхээр Улаанбаатар хотод ирсэн. Тэгээд англи хэлийг бие даан сурах гэж 13 жил хөдөлмөрлөсөн. Энэ хугацаанд Сэрүүлэг дээд сургууль, “Олонлог төвд” гадаад хэлний багшаар ажиллаж байлаа. Би өөрөө англи хэлийг бие даан сурахын тулд ийм их цаг хугацаа зарцуулсан болохоор зовж олсон мэдлэгээ хүмүүст хуваалцах гэж 2009 онд “Цо багш” сургалтын төвөө нээсэн.

-Англи хэлийг сурах гэж яагаад тэгтлээ их хөдөлмөрлөсөн юм бэ. Орос хэлний багшаар ажиллаад явж болох байсан юм биш үү?

-Хүмүүс нусаа хацартаа нааж явлаа гэж ярьдаг. Харин би нэг үе нусаа бүр бүх биендээ нааж явсан гэж хэлж болно. Зөвлөлт Холбоот улсад Багшийн дээд сургуулийг улаан дипломтой төгсөж ирсэн ч бие маш хүндээр өвдсөний улмаас нүд юм харахаа больж, элэг хүндээр өвдсөн юм. Группд орж, мөнгө хүрэлцэхгүйн улмаас хорооллын зах дээр чацаргана, жамц давс зарж, автобусанд ч суух мөнгө байхгүй гүйж явдаг, эм тариаг хоол шиг хэрэглэж, өөртөө тариа хийж явдаг болсон үе бий. Гэхдээ би өөрийгөө цоо эрүүл болгож чадсан. Өглөө бүрийг “ямар сайхан өглөө вэ” гэж угтаж, өөрийгөө болон өрөөлийг чин сэтгэлээсээ магтаж, англи хэлийг бие даан сурсан мэдлэг туршлагадаа суурилан тавь гаруй ном бичиж орлогоор нь 10 хүнд унаа, хашаа байшин авч өгч байлаа. Үргэлж сайхан юм бодож, өөртөө байгаадаа сэтгэл ханаж явснаар одоо ердөө ядардаггүй, огт өвддөггүй хүн болсон.

-Багш бүрт өөрийн гэсэн арга барил байдаг. Таны сургалтын гол арга барил, онцлог юунд байна вэ?

-Би улсад 32 жил ажилласны сүүлийн 22 жилд англи хэл заасан. Би өөрийн 13 жил хөдөлмөрлөж олж авсан мэдлэгээ системчилж 13 хоногийн дотор хүмүүст хүргэдэг. Миний хичээл минут минутаар төлөвлөгдсөн, агуулгын хувьд маш баялаг юм. Суурьтай анхан шатны сургалтад суусан ямар ч хүн 2000 үгийн нөөцтэй, орчуулгыг баруун солгойгүй хийдэг, дүрэм ярианы өндөр мэдлэгтэй болдог. Хүмүүс янз янзаар хүлээж авдаг. 13 хоногт юу сурах вэ гэж бодох хүн ч бий. Богино хугацаанд чанартай мэдлэг олгож чадах юм байна гэж олзуурхах хүн ч байдаг. МУИС-ийн гадаад хэлний сургуулийн захирал миний хичээлд суугаад маш их олзуурхсан. Юу гэвэл, надад олон хүнийг мэргэжлийн орчуулагч болгосон нандигнаж явдаг англи хэлийг гишүүнчилж орчуулах гэдэг арга бий. Энэ аргыг ямар ч хүн эзэмшиж чадна. Бүх үгийг нь мэдээд байгаа мөртлөө орчуулж чадахгүй байна гэдэг хүмүүс байдаг. Эдгээр хүмүүсийн арга нь буруу байгаа юм. Олон товчтой цамц байлаа гэхэд эхнийхийг зөрүүлээд товчлох юм бол бүх товч нь ташраараа зөрдөгтэй адил гэсэн үг.

-Энэ аргаа жаахан дэлгэрэнгүй тайлбарлаач?

-Англи хэлний өгүүлбэр үнэн зөвийн ганц зарчимтай. Чиг баримжаа нь хоёр янз. Албан орчуулга, өдөр тутмын хэв шинжтэй орчуулга. Хэв маяг, зураглал нь таван янз байдаг. Эдгээрийг маш удаан тунгааж гаргаж ирсэн. Урдаас нь хойшоо, араас нь урагшаа, гол өгүүлбэрээс хоёр тийш, гол өгүүлбэрийг аль ч талаас нь орчуулах гэх мэт. Энэ загваруудад тохирсон 100 гаруй өгүүлбэрт тулгуурлаж орчуулгыг зохих түвшинд хийж сургадаг. Энэ аргыг ямар ч хүн өвлөж сурах боломжтой.

-Ихэнх хүмүүс үйл үгийн хэдэн цаг дээр толгой нь эргэчихсэн байдаг гэсэн. Та тэдэнд цагийг яаж ойлгуулдаг вэ?

-Англи хэлний үйл үгийн цагийн эргээг гаргах цагаан алт шиг ганцхан хичээл байдаг. Модуль буюу баймж дээр хүмүүсийн толгой эргэсэн байдаг. Монголчууд бүдүүн баараг хүмүүс болохоор цагийг анх, энх, мөнх-өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гээд гурав хуваадаг. Өнгөрсөн цагийг гэхэд явжээ, явав, явсан гээд төгсгөлөөр нь ялгачихдаг. Харин англи хэл бол айхтар маягтай. Нэг цагийг дөрвөн бүлэгт хуваагаад бүгдэд нь идэвхгүй хэв үүсгэчихдэг. Тэдэнд баттай сайн мэдлэг өгөхийн тулд гурван шат дамжлагатай арга хэрэглэдэг. Яаж бүтээхэв, юу гэж орчуулах вэ, хэзээ хэрэглэх вэ. Бүтээж чадаад, орчуулж чадаад байдаг хэрнээ хэрэглэж чадахгүй бол баттай мэдлэг биш. Хамгийн гол нь энэ гурвыг суулгаж өгөх хэрэгтэй.

-Багш мэргэжлийн сайхан нь юундаа байдаг вэ?

-Олон сайхан шавьтай болсноороо л бахархдаг даа. Англи хэлний багш болоод 50 гаруй сурах бичиг гаргаж, Азийн хөгжлийн банкны шугамаар гурван хот, 21 аймаг, 365 сумын мянга гаруй англи хэлний багш нарт англи хэл зааснаараа бахархаж явдаг. Тэр утгаар нь намайг багшийн багш ч гэж нэрлэдэг. Тэр үед маш их сэтгэл хөдөлгөсөн нэг үйл явдал болсоныг энд дурсмаар байна. Тэнд цугласан 1000 гаруй багш гарын зурж Сэлэнгэ багшийг Монгол улсын гавьяат багш болгож өгөөч гэсэн хүсэлт гаргаж байлаа. Бас “надаар англи хэл заалгасан хүн азтай” гэж би ам бардам хэлж чаддаг.

-Хэл сурахад онцгой авьяас шаардлагатай юу?

-Монгол тархи дэлхийд нэгдүгээрт жагсаж явдаг. Хоёр хятад тархи нэг солонгос ухаантай, хоёр солонгос нэг япон ухаантай, хоёр япон нэг еврей ухаантай, хоёр еврей нэг монгол ухаантай тэнцдэг гэдэг. Еврейчүүд оюуны асар өндөр нөөцтэй мөртлөө хэлтгий заяатай явсан. Тэгсэн хэрнээ еврейчүүдийн дундаас 22 нобелийн шагналтан төрсөн байдаг. Гэтэл монголчууд нобелийн шагнал хүртэхгүй, дээшээ гарч гавьдаггүй. Монголчууд бол ерөөсөө билэг танхай ард түмэн юм. “Оюун ухааны хүн төрөлхтөнд таниулж өгсөн ард түмэн бол монголчууд” гэж Гегель хэлж байсан удаатай. Тэгэхээр монгол хүний тархийг тордоод байвал англи хэл байтугайг сурах боломжтой. Гол нь өөрсдөө хичээх хэрэгтэй байна.

Түрүүч нь №127, 128(5694, 5695), 129(5696), 132(5699), дугаарт

“Буур аваргыг би гучин долоон оны наадам дээр анх харж билээ.Том биетэй, бяр ихтэй, дамжиж ордог, халж сэлж суйлдаг, дугтарч гуд татдаг мэхтэй, хөрслөг бор хүн байсан.сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй хүн байсан санагддаг юм.нас ахисан хойноо улсын наадамд ирээд нэгийн даваанд гарахдаа уйлж байгаа харагдсан” гэж Гялдангийн Цоодол арслангийн дурсамжид бий.Шаравын батсуурь аваргыг “хязгаарын цэргийн” хэмээн цоллуулан ид гарч ирэхэд нь төрийн наадмын түрүү үзүүрт хоёр жил дараалан шалгарч үлдсэн, сүүлд Баянаа аваргыг улсын цолонд анх хүргэсэн Цоодол арслангийн үг бодитой санагддаг.буур аваргын уяхан зөөлөн сэтгэл, өрсөлдөгч бөхөө хүндэтгэх хүндлэл монгол бөх хэмээх их соёлын дархлааг хадгалах үнэ цэнэ нь болсон байдаг.“Бөхийг басах, аагархаж залуурхах, ам гарах нь өөрийгөө бусдаас дээгүүрт бодох өөдгүй зан.Түүнээс гадна бусдыг доромжилсон, басамжилсан, тэр чанараараа бөх хүний нэр төрд харш муу” гэж чин үнэнийг айхтар хатуу, ил цагаан шударга хэлжээ.Ийм л чиг шугамыг барьж, монгол бөхийн дэвжээнд үнэнч байж, ард түмнээ чин зүрхнээс хайрлан хүндэтгэсэн бөх л зуун зуунд алдарших их хувийг олдог биз ээ.“Гонгор гуай биеийн өндөр, бярын ихээ дүүрэн ашиглаж чадаагүй нь харамсалтай санагддаг.Мэх сураагүй, бөхөд үнэн зүрх сэтгэлээрээ хандаагүйнх болов уу. бөхийн эрдэмд тэгш суралцсан бол Гонгор гуайгаас их л юм гарах байсан даа” гэж өндөр Гонгорын тухай харамсан өгүүлснийг ном бүтээлээс уншсан. Зөвхөн Гонгор гэлтгүй олон бөхөд далдуур хэлсэн их аваргын сануулга байсан нь мэдээж.Хойч үеийнхээ бөхчүүдийн талаар юу хэлэх вэ гэж далаад оны эхээр домогт аваргаас асуусан асуулт бий. Түүнд “Надаас хүмүүс ингэж их асуух болжээ. бидний үетэй харьцуулахад, хүмүүсийн ухамсар их өөр болж. Тиймээс тэг ингэ, тэгэх ёстой, ингэвэл дээр гэж сургах хэцүү.

Зарим нь хүлээж авна, зарим нь авахгүй, тохирохгүй ч байж болно. Ямар ч болов бөх нөхдөө хайрлаж хүндэтгэдэг, бэртээж гэмтээхгүйг байнга санадаг, унасандаа хорсдоггүй, давсандаа омойтдоггүй, бусдаасаа арга мэх сурч байдаг, ер нь төлөв даруу гүндүүгүй сайхан сэтгэлтэй л бол болно доо. Би заавал давах ёстой, түрүүлэх ёстой гэж бодох чинь даруу биш зан, өөрийгөө дээрд, бусдыгаа дорд үзсэн хэрэг. Зарим бөх уначихаад тахимаа өгөхгүй маргаад, уурлаад харагддаг.Энэ нь бөхөд байж боломгүй зүйл” гэж хариулсан байдаг. Яг л өнөөгийн бөхийн өнгө төрх, аяг аашийг нүдээр харсан мэт хэлсэн нь гайхмаар.Монгол бөхийн жудаг ёс, дархлаа зөвхөн аваргуудад хадгалагдаж, аваргуудаар дамжих учиртай гэдэг энэ байх шүү.

Тэрээр ид барилдаж байх үедээ төрийн наадамд хэдэн жил ирж зодоглолгүй завсардсан. Энэ тухайгаа “Миний сэтгэлийн хат дутсан” гэж нэгэнтээ хэлсэн байдаг.Анхны ханиа цаг бусаар алдсан зэрэг шалтгаанууд байснаа тийн тайлбарлажээ.Хэрвээ буур аварга тэгж завсарлалгүй зодоглосон бол дахиад хэд хэдэн түрүү, үзүүр байхаар байсан нь тодорхой. “Манай Вандан гуай шиг сүүн цагаан сэтгэлтэй, “босоо” Шагдар арслан шиг бие хаатай, Төмөрбаатар арслан шиг бахим бие, хүчир их бяртай, Банзар арслан шиг уужуу тайван ухаан энэ бүхэн нэг хүнд бүрдсэн байдаг бол” гэж аварга нэгэнтээ хэлжээ.Харин эл бүхэн өөрт нь цогц заяасан гэж бөх судлаачид үздэг юм билээ.

“Та Буур аваргын хүргэн болж байх үеэ дурсахгүй юу. Насантогтох эгчтэй анх яаж танилцаж байв. Хүмүүст бас л сонин сайхан санагдах нь мэдээж” гэж Гэлэгжамц гуайгаас ая эвийг нь олж байгаад асуучихлаа. Ная гарч яваа буурлаас гэгээн залуу насных нь дурдатгалыг асуух завшаан мэдээж аян замд тохиож байгаа. “За даа, бусдын л адил шүү дээ” гээд чимээгүй болсноо “Муу хүний заяа завагтаан байдаг гэдэг дээ, тэр болсон” гээд гэрэлт насныхаа дурсамжаас хуваалцсан юм.“Би гэдэг хүн сургууль соёлоо төгсөөд Их тамир сумын Мал аж ахуйн машинт станцын ерөнхий нягтлангаар ажиллаж байсан үе. Бүтэн хоёр жилийн туршид авгай авалгүй, аав ээж дээрээ байв. Хоёр хөгшнөөрөө хоол хийлгэж идсэн шигээ байж байх нь надад сайхан байхгүй юу. “Одоо ханьтай болохгүй юм уу, оройтох нь байна шүү” гэж ээж хааяа хэлнэ. Би болохоор гэргий хүүхдийн талаар огт дурсалгүй, ажлаас ирээд Оросын нэрт зохиолчдын номуудыг уншаад хэвтчихнэ. Эс бөгөөс хөгшидтэй шатар нүүгээд суучихна. Нэг өдөр ном уншаад хэвтэж байтал аав нэг хүнтэй орж ирж байгаа бололтой. “Миний хүү бос” гэдэг юм. Өндийгөөд хартал жигтэйхэн том хөх өвгөн байна. “Энэ Буур Жамъян гэж аварга бөх. Саяхан Их тамирт нүүж иржээ. Аав нь танилцаад нэг юм хувааж уугаад” гэлээ. Тэгтэл буур Жамъян гэж хүн нь ярьж байна аа. “Манайх нүүж ирээд удаагүй, таньдаг хүн ховор, харин өнөөдөр аавтай чинь танилцлаа” гэснээ хоймрын авдар өөд хараад “Хүү чи шатар тоглодог юм байна, нэг заваараа манайд очиж шатар нүүгээрэй” гэв.

Аав дахиад нэг шил юм ханцуйлаад ирснээ задалж, тэр хоёр хуучилж суунгаа уучихаад яваад өглөө.Ингэж анх би төрсөн гэртээ өвгөн аваргатайгаа уулзсан хүн юм. Тэднийд очиж тоглох санаа төрөвч, ганцаараа очиж зүрхлэхгүй. Амралтын өдөр аймгийн хөдөө аж ахуйн удирдах газар ажилладаг, шатарт их хорхойтой Дамдинжамц гэж нөхөр маань манайд ирлээ. “Чамтай шатар нүүх санаатай. Танай энд өөдтэйхөн тоглочихоор хүн байна уу” гээд ороод ирлээ. Тэгэнгүүт би Жамъян аваргыг санаад, тэднийд Дамдинжамцыг дагуулаад очсон. Их аваргын босгыг анх алхаж байгаа минь тэр.Бид хоёр хоёулаа аваргад хожигдож билээ. Намайг анх очиход Насантогтох ээжтэйгээ боорцог хайрч байсан санагдана. Тухайн үед аваргын охинтой суучихна чинээ яаж санахав дээ. Ингээд хавар Майн баярын жагсаал боллоо. Орой нь сумын клубт концерт болно гэж дуулдав. Жаахан хоцорсхийгээд яваад ортол сандал дүүрсэн бололтой, битүү хүн. Манай станцын залуучуудын нэг нь надад суудлаа тавьж өгөв. Сүрхий тухалж аваад дэргэд хүнээ хартал аваргын охин байдаг юм. Хажуу бөөрнөөс халуу оргиод л явчих болж билээ. Ичээд ч байгаа юм уу, хаашаа юм. Би дээлтэй цохиод орсон байдаг. Халуун гэж жигтэйхэн, хөлс урсаад л. Ханцуйгаараа хөлсөө арчаад суугаад байлаа. Аваргын охин жижигхэн цагаан алчуур гаргаж ирээд нүүрээ хааяа арчина.Хэсэг сууж байгаад “алчуураа өгөөч хө” гэсэн чинь өгч байна.Гоё үнэртэй нимгэхэн алчуур байна, өнөөхөөр нь хөлсөө нэг шударчихаад өгчихлөө.Амихандаа танилцаж байгаа царай минь тэр.

Дахиад хоёр ч удаа аваад арчлаа, ингээд концерт тартал алчуур нь надад үлдчихдэг юм.Хойноос нь чихэлдээд гартал, баруун тийшээ ганцаараа явж байгаа нь бүрэнхийд харагдав. Араас нь очиж алчуурыг нь өгөөд гэрт нь дөхүүлж өгсөн. Хоёр гурав хонож байтал ээж “Жамъян аваргын охин гэж өндөр сайхан хүүхэд байна. Түүнийг гуйвал яадаг бол” гэв. Би ч “Та хоёр өөрсдөө л мэдэхгүй юу даа” гэчихлээ. Намайг дургүй биш байгааг ээж гадарлаад баярлаад явчихсан. Ажил тарчихаад орой хүрээд иртэл аав гуйчихаад хүрээд ирж. Бид хоёрын гэр бүлийн гэрчилгээн дээр тавдугаар сарын 20 гэж байдаг. Тавдугаар сарын 1-нд танилцаад хоринд гэр бүл болчихсон байгаа юм. Тийм л хурдан миний амьдрал шийдэгдсэн. Ханилаад жаран жил болжээ” хэмээн өгүүллээ.Уярам сайхан дурсамж. Цагаан алчуур энээ тэрээ нь бас их романтик байгаа юм аа.

Их тамир сум руу орж ирж, урдуур тунгалаг Тамирын гол мэлмэрэн, номин ногоон шугуй хошуурч байх үед Гэлэгжамц гуайгаас Батцэнгэл сум рүү нүүж ирсэн тухайг нь асуусан юм. Гэргийгээ амаржих бүрийд л хүү төрсөн болов уу гэж горьддог байсан гэдэг. Ганц охиноос минь хүү төрвөл удам залгах болно гэж хүлээж буйг халуун элгийн хүргэн нь байтугай хошуу нутгаараа мэдэрч байсан.Гэвч хүсэхэд хясна гэгчээр өвгөн аваргын ганц охин, Гэлэгжамц гуайн гэргийгээс таван охин дараалж төрсөн байдаг. Ингээд хувь заяаны ерөөлөөр тэднийх Батцэнгэл сум буюу алдарт Лу гүний Вандан аваргын нутаг усны айл болж хоёр хүү дараалж төрсөн нь эдүгээгийн монгол төрийн наадмын манлай, хүчит авара Өсөхбаяр, улсын харцага Батбаяр нар юм. “Намайг монгол төрийн наадамд дагуулж очиж, улсын аварга хэмээх дээд цолонд хүргэсэн хүн бол Вандан аварга юм. Тиймээс Вандан аваргын минь нутаг манай удамд бөх хүү заяах болно” гэж Буур аварга сүслэн хэлсэн тухай гайхмаар түүхийг уншиж байсан юм. Хүмүүний амьдрал гэдэг үнэндээ ер бус юм даа гэж эрхгүй бодогдох учрал ерөөлийн тухай миний бие Тамирын голын хөндийд асуусан нь энэ.

Хан Хэнтийн босоо Самдан аварга, Буур Жамъян аварга. 1920-иод он.

“Манайх чинь Батцэнгэлд 1973 оны аравдугаар сарын эхээр Тариатын Хоргоос нүүж ирсэн. Манай хүн жирэмсэн, нэлээн том гэдэстэй ирж байлаа. Батцэнгэл нүүх хэдэн шалтгаан байлаа. Тариатад Насантогтоход ус таардаггүй байсан. Гичгэнийн голын тийшээ Ангархайн рашаан гэж бий. Тэндээс очиж амны усаа зөөж ууна. Дээрээс нь Хорго их хүйтэн газар. Үстэй дээлэн дээрээ каракул захтай пальто өмсөхөд жиндээд байдаг, тийм хүйтэн газар.Ямар сайндаа Хоргынхон ухардаг араандаа оржээ гэсэн яриа байхав. Урагшаа хараад явах гэхээр Тэрхийн цагаан нуурын жаварласан салхи өмнөөс мөсөөр цацаад байгаа юм шиг алгадаад, буруу харж ухарч явахаас өөр аргагүй. Амьдралын энэ байдлаа өөрчилье гэхээр нэгдлийн дарга маань явуулахгүй. Би ерөнхий нягтлан нь байлаа. Ингээд Намжиг даргыгаа амраад явчихсан хойгуур, бусадтайгаа хуйвалдах нь холгүй юм болж ажлаас чөлөөлөгдөж байв.Аймгийн санхүүгийн хэлтсийн ерөнхий нягтлан байсан Өлзийбадрахыг өөрийнхөө оронд аваачихаар тохирч байж ажлаа өгч байв.

Батцэнгэл явахаар болсноо өвгөнд дуулгахаар ганц шил юмтай очлоо. “Миний хүү, Батцэнгэл явна гэдэг чинь ёстой зөв.Танайх таван охинтой айл. Одоо авгай чинь жирэмсэн байна.Вандан аваргын нутагт очиж төрнө гэдэг сайхан. Танайхаас банди гарнаа, дахиад ч хүүтэй болно.Бөх төрнөө” гэдэг юм. Миний баярласан гэж жигтэйхэн.Манайх түрүүлж нүүгээд ирэх жилийнх нь хавар хөгшнийх нүүхээр боллоо.

Батцэнгэлд ирээд ажил албаа авчихсан, арванхоёрдугаар сарын 12-нд малын тоогоор Дэл бригадад явж байгаад, ер нь нэг харьж хоноё байз гээд ирсэн юм. Тэр шөнө Насантогтох өвдлөө. Тэгээд л шөнөдөө амаржчихсан. Эмнэлгийнх нь үүдэнд хүлээж суутал “Баяр хүргэе, танайх хүүтэй боллоо, та шөлийг нь аваад ир” гэдэг юм. Хүүтэй боллоо гэж сонсоод бөөн баяр гэр рүү гүйчихлээ. Шөл хийгээд буцаад эмнэлэг дээр ирэхэд үүр хаяарч байсан сан. Ингэж л далан гурван оны арванхоёрдугаар сарын 13-нд Өсөхбаяр мэндэлсэн юм. Өглөө би холбоон дээр очоод өвөө рүү нь “Хүү төрлөө” гэсэн цахилгаан явууллаа. Хөгшин тэрхүү цахилгааныг хүлээж аваад мөн ч их баярласан гэдэг.

“Манай Насантогтох амаржсан байна. Гэлэгжамцынх маань хүүтэй болжээ, хүү төрсөн байна” гээд холбооноос гараад тааралдсан хүн болгонд өнөө цахилгаанаа үзүүлж, уншуулж “хүү төрсөн” гэх хоёр үгийг нь бусдын амнаас дахин дахин сонсч баярлаж явсан гэдэг.Манай Өсөхөөг чинь Энхтуяа гэж эмч эх барьж авсан Ардчилсан намын Баярсайхан гэж Нийгмийн хамгааллын яамны хөдөлмөр халамжийн газрын дарга байсан, түүний ээж шүү дээ. Нөхөр нь Даваа гэж тухайн үед Батцэнгэлд багш байсан хүн. Өсөхөө цолныхоо цайллагад эх барьж авсан ээжээ урьж, бэлэг сэлт гардуулж байлаа” хэмээн Монголын домогт их аваргын удамд хүү төрсөн, тэгэхдээ Лу гүний Вандан аваргынх нь нутаг Батцэнгэлд төрсөн нандин дурсамжийг сэтгэл догдлон өгүүлж байна.

Хойтон хавар нь өвгөн аварга гэрээ замын машинд ачуулаад “Батцэнгэл суманд Гэлэгжамц гэж айлын хашаанд буулгах юм шүү” гээд явуулчихсан байна. Жолооч нь Буур аваргыг танин ихэд бэлгэшээлтэйгээр гэрийг нь авчирч буулгажээ. Хэд хоногийн дараа аварга хэдэн сарлагаа мориор туугаад Тариатаас Батцэнгэлийг зорьжээ. “Хоёр Хужиртын даваанд үхрээ туучихсан явж байхад нь хөгшин мотоцикльтой ирж тосч байлаа.

Морийг нь хүнд өгч, сарлагийг нь туулгаж орхиод аавыг сундлаад явбал 10 орчим километр яваад л хойд дугуйны олгой хаймер хагарч байв. Батцэнгэлийн төв хүртэлх 80-аад километр газарт 10 удаа дугуй хагарч байж ирж билээ гэж өнөө алдарт Хоёр Хужиртынх нь давааг үдшээр өгсөж явахуйд Гэлгээ ах хуучилсан. Вандан аваргынхаа нутагт ирээд, охиноосоо гарсан хүүгээ нүдээр үзээд Буур аварга хэрхэн баярласныг хэмжээлшгүй. Төрөөд хэдхэн сартай байсан Өсөхөө хүүгээ хараад монгол бөхийн дэвжээнд нэгэн цагт өөрийнх

нь нэрийг дуурсгах хүчит бөх болно гэдгийг мэдэрч байжээ. “Гайгүй шиг бие хаатай болох байх аа. Сайхан барилдаад байвал барилдуулна биз. Нэг их олигтой амжилт үзүүлэхгүй бол заавал барилдуулах гэж шахаж шаардсаны хэрэггүй” гэж ижий аавд нь аминчлан захисан байдаг. Мөн хорин нас хүртэл нь битгий барилдуулаарай гэж хэлсэн нь бий. Багадаа бэртэж гэмтчих вий, зүрх нь мохчих вий гэж бодсон нь тэр.

Тэгэхээр домогт их аварга зээ хүүгээ яалт ч үгүй сайн бөх болно гэдгийг мэдэж байсан нь илэрхий. “Зээ хүүг минь бөх болоод гараад ирвэл тусалж дэмжээрэй” гэж Мөөеө аваргад захисан. Алдарт Буур аваргын энэхүү захиасыг Жигжидийн Мөнхбат аварга ерэн таван оны наадмаар хариулж улсын цолгүй залуу бөх Өсөхбаярыг тавын даваанд амлан тахимаа өгч, начин цолны босго алхуулсан түүхтэй. Мөөеө аваргаар тав давсан Өсөхбаяр тэр жилээ шууд заан болсон. Бас л бахдам сайхан хувь заяа. “Танайхаас дахиад ч хүү төрнөө” гэж өвгөн аваргынх нь Тэрхийн цагаан нуурын хөвөөнөө хэлсэн үг биеллээ олж далан долоон онд дахин хүү мэндэлсэн нь өдгөөгийн Монгол Улсын харцага Гэлэгжамцын Батбаяр юм. “Өсөхөө ганцаараа байсан бол бас эвгүй. Тэгтэл хоёулаа бараандаа өсч, бараандаа явна гэдэг сайхан юм. Монгол наадмын дэвжээнд хоёр хүү минь хоёулаа зургаа давчихаад зааны даваа буюу долоогийн даваанд гарч байхад сэтгэл хөдөлж л байлаа” гэж Гэлэгжамц гуай уярам сайхан хэлсэн. “Ахын сэтгэл” гэж дуунд Өсөхөө аварга, Батбаяр харцага хоёр гардаг. Тэрхүү дууг сонсох бүртээ ах нь магнай тэнэгэр байдаг юм, тэгээд ханиндаа байгаа нь яасан ч сайхан юм гэж боддог гэж зүрхнийхээ үгийг шигтгэв.

Буур аваргынх Архангайн төвд байхад Баянаа аварга ирж хөгшинтэй уулзаж, хуучилдаг байж. Мөн хоёулаа шатар нүүж “би чи”дээ хүртэл тулна. Хүчит хоёр аваргын авахуулсан зураг ч байдаг гэнэ. Зэрэгцээд суутал Баянаа аварга жижиг харагдсан юм байлгүй, дал хол гарсан хөгшнөөс намхан харагдах чинь юув гээд сандал дээрээ зузаан дэвсгэр тавиад авахуулсан гэдэг. Баянаа аваргатай шатар нүүсэн гэснээс Буур аваргад нь хөгшин нь нэг удаа “Бөх хүн гэдэг бүдүүн тоймын амьтан” гэсэн утгатай үг хэлчихэж. Хариуд нь “Бөх хүн чинь харин хамгийн нарийн ухаантай байдаг юм. Хэнтэй яаж барилдах, яавал унагаж болохыг бодож, харж, төсөөлнө гэдэг чинь хэр хүний ухаанд орох юм биш” гээд бөх барилдана гэдэг шатар нүүхтэй ижил гэж оюуны үнэлэмжийг тодорхойлсон нь бий.

Жамъян аварга өөрийнхөө дараа үед монгол бөхийн дэвжээнд тодорсон аваргуудад машид хүндэтгэлтэй ханддаг байжээ. Төрийн наадмын түрүүг долоон удаа хүртсэн Түвдэндоржийг “Бүр олон ч жил түрүүлэх байсан юм. Өөрийн гүндүүгүй гүдэсхэн зангаасаа болж хэдэн түрүүгээ алдсан” гэж хэлж байж. Мөн “Хоёр Мөнхийг залгах бөх бол энэ Хадбаатар байгаа юм. Гэхдээ тэр золиг их хэнэггүй, гэнэн цайлган хүүхэд шиг” хэмээн үнэн мөнөөр нь хэлсэн байдаг. Дамдин аваргыг “циркийн хүчээр гарч ирсэн” гэх яриа жараад онд байсан юм уу даа, түүнийг Буур аварга эрс эсэргүүцэж Дамдин бол яалт ч үгүй төрчихсөн, хүчит их аварга мөн гэж өмөөрч байжээ. Хоёр Мөнхийн талаар хүмүүс их асууж, сонждог байсан гэнэ. “Таныг ид барилдаж байх үед хоёр Мөнх төрсөн бол яах байв” гэхүйд “Барилдаж болмоор л харагдаад байгаа. Хүний яс жижгэрснээс өөр юмаар дутуугүй дээ” гэсэн нь бий.

1963 онд Гэлэгжамц гуайнх Улаанбаатар хотод хэсэг хугацаанд байжээ. Тухайн үед Их тамир суманд үлдсэн аварга хүргэнийдээ хотод морилно. Нэг удаа ирснийг нь Түвдэндорж аварга дуулаад чех “яав”тайгаа давхиад очжээ. Хоёул баахан хууч дэлгэн айраг ууж, бас болоогүй “хатуу юм”ны бөглөө мулталж оройжин сууцгаасан байна.Түвдэн аварга явах гэснээ Буур аваргадаа сэтгэл хоргодож байгаа бололтой “За хүүхээ, би ерөөсөө аваргыг аваад явлаа. Маргааш үдийн алдад авчирч өгнө” гэх нь тэр. Автобус унаа ховор байсан цаг учир “Хоёр аварга яаж явдаг юм бол. Арай л энэ мотоцикльтойгоо явна гэхгүй байгаа даа” гэж бодох зуурт Түвдэн “Бид хоёрт санаа зовох хэрэггүй, сундалдаад давхичихна” гээд улаан “яав”-аа орилуулаад хөдөлтөл засмал зам дээр хойд дугуй нь хаймергүй юм шиг опутаар эргэж, гал маналзаад алга болсон гэдэг.

Цахирын өндөр хээрлиг уулс, Тэрхийн гол, Тариатын хүрээгээр галигуулж, Чулуутын хавцал, Тамирын голын хөндийгөөр хөндлөн давхисан бид Булган уулын өвөрт Лхагва ахынд ирж хоноглолоо. Маргааш өглөө нь эртээ босоод, нар мандаж байх цаг дор их аваргыг нутаглуулсан Цагаан толгойн өвөрт хүрч очлоо. Аймгийн төвөөс холгүйхэн аж. Өвгөн аварга далан есөн оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд буюу билгийн тооллоор цагаагчин хонин жилийн өвлийн эхэн сарын шинийн 25нд 80 настайдаа бурхны оронд заларсан. Аваргыг сэрүүн тунгалаг байхад нь өөрөөс нь асууж байж, Архангайнхны чимээгүй хот болох уг энгэр ээвэр газарт мөнх нойрсуулсан гэдэг.“Өвгөнийг хэвтрийн байдалтай байсан сар гаруйн хугацаанд цаашдын нарийн ширийн зүйлээ бид хоёр аминчлан ярьдаг байлаа.

“Таныг таалал төгсмөгц нутгийнхан аваачиж нутагт нь оршуулна гэвэл яах вэ” гэж би зориг гарган асуусан.“Тэгж магадгүй, түүнийг зөвшөөрч болохгүй. Энэ л аймгийн төвийн хүн оршуулдаг газар, танай хэдэн хүүхдэд ойр байвал болно” гэж билээ.Үнэхээр л өнгөрснийг нь дуулаад Тариатаас Намжиг дарга утасдаж “Бид аваргынхаа шарилыг очиж авна, төрсөн газарт нутаглуулна” гэсэн.Өвгөнтэй ярьж тохирсноо хэлээд ойлголцсон” хэмээн Гэлгээ ах хэлээд аваргынхаа шарилыг нар зөв гурав тойроод арц хүж уугиуллаа.Аваргыг нутаглуулах өглөө цас будагнасан, жигтэйхэн хүйтэн байсан гэдэг. Аймгийн спорт заалнаас салах ёс гүйцэтгэсэн юм билээ. Аймгийн намын хороо, товчоо захиргааны хүмүүс, багш сурагчид, төрийн албан хаагч, энгийн иргэд гудамжаар эгнэн зогсч гашуудал илэрхийлж байжээ. “Гуулин хөгжим хангинаад мөн ч эвгүй байсан, гашуудлын аянд хүмүүсийн сэтгэл давхар үймрээд” гэж байна.

Архангайн Эрдэнэмандал сумын харьяат, улсын начин Л.Ринчендорж тэргүүтэй бөхчүүд их үүрэг гүйцэтгэж байсан нь санагддаг. Тэд оролцоогүй бол зөвхөн шарилын хайрцагны 2,7 тонн бетон тагийг кранаар өргөөд ч тэгш тавьж чадахгүй байсан гэдэг. Би чамд сонин юм хэлье л дээ гээд Гэлэгжамц гуай над руу харав. “Хадам ээжийн дүү Дамдинсүрэн гэж хүн Хангай суманд байв. Нэг яваад очтол “Чи хө ойрхондоо аварга аавынхаа шарилыг эргэсэн үү” гэж асуулаа. Би ч эргэсээн л гэв. Тэр үед ч ойр ойрхон очоод л байсан юм. Манай энүүгээр “Буур аваргын шарилыг ухаад аваад явчихсан гэнэ гэж яриад байх юм.Чи ашгүй хүрээд ирлээ” гэж билээ. Домогт аваргуудын шарилыг авч явсан тухай яриа байдаг л даа. Вандан аваргын шарилыг ч аваад явсан л гэдэг юм. Хуучин ил задгай тавьдаг байсан, аваад явчихсан байхыг үгүйсгэх аргагүй л юм” гэв. Их аваргыг мөнх нойрссон газар яргуй харагдаж, олон өнгийн цэцэгс алаглан ургажээ.

Энүүхэн хаяанд өвөөлж дуугараад хөхөөн дууны улирал ирж байна. Монголын домогт их аваргын мөнх нойрссон цаст цагаан гантигийг хангайн салхи зөөлхөн илбэж байлаа. “Манай хөгшний чинь хэрлэгнийх нь хавирганы завсарт хальс биш мөгөөрс маягийн юм байсан. Их бяртай хүн тийм байдаг юм билээ” гэв. Хуучны домогт аваргуудын цээжинд нь чоно гөлөглөдөг байсан тухай яриа байдаг нь ийм учиртай биз ээ.

Аймгийн төвийн музейгээр орлоо. Буур аваргын хөх торгон зодог, шар торгон шуудаг, булигааран монгол гутал нь байна. Мөн Ардын хувьсгалын түүхт ойд уригдан үндэсний спортын гавьяат мастер цол тэмдгээр шагнуулахдаа өмсөж очсон хар эмжээртэй шар торгон дээл нь байна. Мөн улсын наадам болоод орон нутгийн чанартай наадмуудад түрүүлсэн баярын бичиг, цолны үнэмлэх, улсын сайн малчны сайшаалын үнэмлэх зэрэг аваргын өөрийнх нь хадгалсан 300 гаруй бичиг баримт тус музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж байгаа ажээ. 180 гаруй наадамд зодоглосноос 160 гаруйд нь түрүүлсэн гэх тоо баримт байдаг юм билээ. Музейд хадгалагдаж буй зодогны хэмжээ нь хоёр метр 20 сантиметр, дээл нь хоёр метр 45 сантиметр гэсэн. Өсөхөө аварга музейд хадгалагдаж байгаа өвөөгийнхөө зодгийг өмсөхөд элбэгдэж байсан гэдэг. Буур аварга ид үедээ хоёр метр 30 сантиметр өндөр, 130 килограмм жинтэй байжээ.

“Манай аймаг эрт эдүгээгийн бөх сайтай, олон алдарт бөхчүүд төрсөн. Сүүлийн үед Архангай бөх муутай болсон шиг ярих юм. Би бол үгүй гэж боддог. Түрүү үеийнхнийг тооцохгүйгээр Вандан гуайгаас эхлээд ардын засгийн үеийн бөхчүүд гэхэд аварга, арслан, заан, начин олон арав төрж гарсан. Харин улсын баяр наадамд дараалан түрүүлж аварга цол авсангүй олон жил боллоо. “Юманд учир суманд занги” гэдэг. Өлзийтийн Жалбуугийн Чойжилсүрэн, Хашаатын Уламбаярын Мижиддорж гээд үеийнхэн дотроо аваргын зиндааны бөхчүүд байна. Архангайнхан заавал аварга цолыг нь хурааж байх албагүй. Манай аймаг бөх сайтай байгаа, цаашид улам сайжирна.Та нар аяндаа үзнэ” гэж домогт аварга өнгөрөхийнхөө өмнөхөн хэлжээ.

Бөхийн өлгий арын хангай нутгаас үе үеийн их аваргууд төрнө гэдгийг, өөрийнх нь зээ хүү энэхүү алтан хувь заяаны эзэн гэдгийг их аварга зөнгөөрөө мэдэрч байж. “Та нар аяндаа үзнэ” гэдэгт агуу их ойлголт, ухаан оршном. Яг энэ цагт бөхийн цэнгэлийг зээ хүү нь манлайлж, түүчээлж явна. “Дархан аваргатай наадам цаанаа өөр юм” гэж Монголын төрт ёсны баяр цагаан сар, наадмаар ард түмэн Өсөхбаяр аваргаар бахархдаг. Энэхүү гайхамшигт бахархлыг бий болгож, адисласан хүн нь Буур аварга юм аа. Өнгөрөгч жилийн наадамд 1024 бөх зодоглоход Архангайн хоёр залуу түрүү үзүүрт шалгарсан. “Та нар аяндаа үзнэ” гэж тэртээ далаад оны дундуур хэлсэн үгнийх нь баталгаа энэ.

Тийм ээ, бөхөө дээдэлдэг ард түмний зүрх сэтгэлд домог, шастир түүх мэт оршсон Халхын их хүчтэн, Буур Жамъян аваргын тухай тэмдэглэлээ өндөрлөе. Хүмүүний хорвоод алдарт аваргаар “хүү минь” гэж хэлүүлэх дээдийн хүндэтгэлийг соёрхсон, сүлд хийморийн бэлгэдэл есөн хөлт цагаан тугны өмнө төрийн наадмын түрүү хүчтэнхүүгээрээ дээр өргүүлэн үнсүүлэх их бахархлын эзэн Цэвээний Гэлэгжамц гуайтай аяны дөрөө ийн харшууллаа. Монгол бөх гэдэг Монголын ард түмний зуун зуунд хадгалж ирсэн аугаа их өв соёлын дархлаа. “Бөх гэдэг дандаа давахын нэр биш” гэж Өсөхөө аварга нэгэнтээ хэлж билээ. Алдарт буур аваргын бөхөө хүндэтгэсэн их хүндэтгэл, монгол эрийн жудаг ёсыг хадгалсан ухааныг нь бодох бүрийд эл үгний утга учир тайлагднам. Тэрхийн голын хөвөө тэргүүт Арын хангай нутаг аргагүй л монгол бөхийн өлгий юм аа.

Түрүүч нь №127,128(5694,5695), 129(5696) дугаарт

Дархан аварга Б.Түвдэндорж, даян аварга Н.Жамъян нар. 1971 он

Хорго тийшээгээ хүйтэн сэрүүн учир наадам өнгөрч, наймдугаар сарын эх хүртэл хүмүүс хөвөнтэй дээлнээс бараг салахгүй. Малчид нь зундаа гүүгээ унах нь бий. Унаж яваа гүүнийх нь даага сарваа араас нь дагалдана. Ямар сайндаа “Тариатынхан вогоонтойгоо явж байна” гэж зэргэлдээ сумынхан нь цаашлуулж байхав. Одоо бодит байдал их өөр болсон гэнэ. Их аваргын нутаглаж байсан сумынхантай уулзахад ийм яриа хөөрөө үүсч, инээд наргиан болоодохлоо.

“Манай хөгшин чинь дуу хуурт маруухан, нэлээн халмаглачихсан, сайхан зээрд болчихсон үедээ “ганаарай төмөөрэй гайгүйдээ” гээд дуу аялж байдаг сан. Харин хулганаас жигтэйхэн айна. Үе үе бид нүүдэл хийнэ л дээ. Хавар сумын төвөөс урагшаа Гичгэнийн голын хөвөө рүү гарч зусна. Гэрийн шал ачих болохоор л өвгөний бие зарайгаад явчихаж байгаа юм. Хулгана гүйлдэнэ гэж айгаад тэр. Би бас зүгээр байхгүй аавыг дамшиглана аа. Өөрөөр нь гэрийн шал өргүүлэх гэж үзнэ. Аав та тэр талынх нь булангаас өргөөдөх гэхэд хоёр нүдийг тас аньчихсан, сууж байгаад гараа сэмээрхэн доош нь шалны булан руу явуулж байгаа харагддаг сан. Мэхээрийн бор тос гэж байлаа шүү дээ. Түүнийг хийж байх үед л хулганаас үнхэлцгээ хагартал айсан хүн юм билээ. Гичгэнийн голд мэхээр нээж яваад хулганы ордтой газрын хажууд унтаад өгч. Нэг сэртэл эргэн тойрон хулгана дээлнийх нь ханцуй сугаар, өвөр дотор нь хүртэл гүйлдсэн шиг байгаа. Тэгээд манай хөгшин ухаан алдаад уначихсан гэдэг” хэмээн Гэлгээ гуай Цахираас Тариат сум руу явах замд буюу Тэрхийн цагаан нуурын урдхан тушаад ярьж бидний инээдийг хүргэв. Халхын хүчит их аваргыг бор хулгана л ухаан алдуулж унагаж байжээ гэх бодол эрхгүй ороод ирж байна.

Буур аваргын төрсөн бууц

Их аваргын хүч тэнхээг үе тэнгийнх нь залуучууд үзэх гэж хаврын шар өтгөн дээр ээлжилж барилдаад мэдээж дийлээгүй байна. Тэгэхээр нь дөрвөн лагс том залуу өтгөн дээр хэвтээд Жамъян аваргын хоолойд нь суран бугуйл углаж “Чи тийм л хүчтэй юм бол биднийг чирээдэх” гэж л дээ. Аварга хаврын шар өтгөн дундуур өнөө дөрвийг чинь хүржигнэтэл чирсэн гэдэг. Энэ тухай сүүлд аварга “Залуу насны ааг омог аюултай шүү. Яаж хоолойныхоо цагаан мөгөөрсийг тас татчихаагүй юм” гэж халаглажээ. Бага залуугаасаа ингэж хүч бяр, бие хаа нь тэгширсэн энгүй идгүй бөх байсан нь хэн бүхний яриагаар нотлогдоод ирдэг. Бөх хүн л болсон хойно их аварга сэжиг сүжгийн юм бас байсан нь мэдээж. Хоргын тогооны тийшээ нутаглаж байхад үе тэнгийнх нь өвгөд голын урдтайх уул руу улаан сонгинод хамт явъя гэж санал болгожээ. Аварга ч уулын зэрлэг сонгинод явах нь яадаг бол гэж бодоод хэвтэж байж. Яг явах болтол нэг хүн “Аварга та явах хэрэг байна уу. Тийшээ чинь дошгин шүү дээ” гэчихэж. Тэрхүү үгийг эмзэг хүлээж аваад, дотроо жаахан сүжиг муутай гарсан шиг байна. Очсон даруйд сонгиноо цохиж авах гэж байгаа нь тэр гээд хоёр талдаа үзүүртэй зэтүүгээ хүчтэй нь аргагүй далайгаад нэг талынх нь үзүүрээр нь тархиа яз цохичихжээ.Тэгээд л буцаад ирсэн гэдэг. Дахиж уул хаданд явах сүжиг нь буурсан байна.

Домогт их аваргын гол хобби ерөөсөө л шатар тоглох. Тариат, Цахир, Их тамир, Батцэнгэл, Булган уулын өвөр аймгийн төвд аваргынхыг ээлжлэн нутаглаж байхад хамтдаа шатар нүүгээгүй өвгөд хөгшид үнэндээ ховор юм билээ. Гэлэгжамц гуайтай аян замд явахад уулзаж учирсан бүхэн “Буур аваргыг харсан. Бусад хүмүүс шиг хүзүүгээрээ эргэж харж чаддаггүй, агуу том цээжээрээ эргэж хардаг хүн байсан. Манай аавтай, өвөөтэй минь ирж шатар нүүдэг байлаа” гээд л яриагаа эхлэх нь хууль. Гэлэгжамц гуай ч анх аваргынд шатар тоглох гэж очоод өндөр охиных нь барааг харсан гэдэг. Энэ тухай сүүлд тодорхой өгүүлнэ. Шатартай холбож мань хүн “Би чинь аваргатай ана мана тоглодог байлаа. Харин хүргэн болсноос нь хойш нэг их тоглоогүй юм. Өвгөнийг дандаа хожоод байлтай нь биш, бас зүгээр хожигдоод суултай нь биш. Хоёулаа нэг нүүнэ байгаа гэхээр нь ажилтай байна энээ тэрээ гээд бултчихдаг байсан” тухайгаа сонин болгох үүднээс хэллээ. “Тавин есөн оноос хөгшнийг өнгөрөх хүртэл буюу далан есөн оны хооронд бүтэн хорин жил хамт явсан. Хорин жил гэдэг хүний амьдралд урт юм шиг, маш богино ч юм шиг, тийм л ахар хугацаа” гэж тэрээр яриан завсраа хэлж байв.

Ц.Гэлэгжамц гуай гэргий, хүүхдүүдийн хамт

Буур аварга хүргэндээ их хайртай, хүндэтгэлтэй ханддаг байж. Ерөөс хүнийг муугаар хэлж байгаагүй, давсан бөхчүүдээ бус, унасан бөхчүүдээ ярих дуртай, тэр чигээрээ бөхийн жудаг, монгол эр хүний цөлх ухаан, ноён нуруу байсныг өмнөх тэмдэглэлдээ өгүүлсэн. Тариат сум, Мөрөн сумтай нийлснийг мэдэх хүмүүс нь мэднэ. Аваргын өргөө гэр утаагаа савсуулж байсан “тавын гудам” гэдэг нь сумын төвөөсөө дээш таван гудам л байж. Тариатынх сумын төвийнхөө дээхнүүр, Мөрөнгийнх нь доохнуураа нутагладаг юм гэсэн. Тэрхүү тавын гудамд суучихаад аварга мод хөрөөдөж харагдана. Гэлэгжамц гуайг ажлаасаа тараад ирж явтал мод хөрөөдөж суусан хөгшин нь гэнэт алга болчихно. Яваад очихоороо хөрөөгөө нуучихаад гаргаж ирэхгүй. Сүүлд буур аваргын хөгшин нь Гэлэгжамц гуайд үнэнийг хэлжээ. “Өдөржин ажилласан хүүхдийг орой ирэхэд нь мод хөрөөдүүлээд яахав” гээд хөрөөгөө нуучихдаг байж. Харин хүү нь өвгөн аваргыгаа мод түлээ уулнаас татахад ойртуулж байгаагүйг хэлнэ лээ.

Буур аваргыг Тариат суманд нутаглаж байхад буюу жараад оны сүүл үеэс далаад оны эхэн үе хүртэлх дөрөв, таван жилд Тариатын арван жилийн сургуульд бөхийн дугуйлан хичээллэсэн түүхтэй. Аварга бөх болох сонирхолтой зургаа, долоогоос дээших ангийн хүүхдүүдэд монгол бөхийн эрдэм, дэвээ шаваа, мэхийг зааж байсан. Тэртээ хориод оны эхээр Тариатын хүрээнд шавилан сууж жаахан Дамбий багшаараа бөхийн эрдэм заалгасныхаа хариу болгож Тариатын сургуульд бөхийн дугуйлан хичээллүүлсэн байна. Их аваргын дугуйланд ямар ямар хүүхдүүд явж, бөхийн эрдмээс нь суралцаж байсан нь анхаарал татдаг. Их хурлын дарга асан, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байсан, Монгол төрийн нэртэй зүтгэлтэн Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, ШУА-ийн ерөнхийлөгчөөр хоёр дахиа сонгогдон ажиллаж байсан, нэрт академич Батболдын Энхтүвшин нарын олон улс төр, шинжлэх ухааны нэртэй эрдэмтэд буур аваргын дугуйлангийн сурагчид байв. Ирээдүйн академийн ерөнхийлөгч Энхтүвшинд буур аварга мэх заагаад зогсож буй зураг хөрөг ч байдаг л юм.

Их аваргынхаа нутгаар дөрөө харшуулан яваа Гэлэгжамц гуай бид Тариат сумын төвд нэгэн айлыг зорьж ирсэн нь Монгол Улсын хүчит начин Сундуйн Дамдинбазарын хүү, Тариатын сургуульд 40 жил багшилж буй Нарангэрэлийнх байсан. Аймгийн заан цолтой тэвхгэр хав дөрвөлжин энэ эр буур аваргын бөхийн дугуйлангийн сурагчдын нэг билээ. “Миний бие 1968-1970 оны хооронд Тариатын арван жилийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр үед бөхийн секц дугуйлан гэдгийг мэддэггүй байлаа. Бөхийн багш дасгалжуулагч гэх мэргэжлийн хүн байхгүй байсан цаг. Буур аварга манай сургуульд 20 гаруй хүүхдүүдийг бөөгнүүлж үндэсний бөхийн гараа дэвээ заасан. Жижиг дугуй хэлбэртэй бор эсгийг бөхийн дэвжээ гэж дэлгээд дугуйлан маань эхэлж байсныг санах юм.

Аварга хүүхдүүдийг тойруулж суулгаад хуруу гарыг нь нэг бүрчлэн барьж үзнэ. Бас өргөж үзнэ. Чи бөх болохгүй юм байна гэж хэн нэгэнд тусгайлан хэлж урмыг нь хугалж байсангүй. Миний хүүхдүүд бүгдээрээ бөх болно оо гэдэг байсан. Тэр хүүхдүүд дундаас маш олон эрдэмтэн, төр нийгмийн зүтгэлтэн, гавьяат цолтнууд төрж гарсан. Харин би гэдэг хүн л бөхийн зам мөрөөр замналаа. Биеийн тамирын сургууль төгсч ирээд Тариатын сургуульд багшилж, аварга багшийнхаа бөхийн эрдмийг үе үеийн сурагчиддаа зааж байна. Наран багшийн шавь гэдгийг манай аймгийнхан дэвээ шаваагаар нь мэднэ. Энэ бол өчүүхэн надад өвлүүлж үлдээсэн эрдэм юм” гэж бахархан хэлэв. Түүний шавь нараас М.Цанлиг, Б.Амарзаяа, Н.Адъяабат нар улсын начин цол хүртэж, төрийн наадмын дэвжээнд багшийнхаа алдрыг дархалжээ.

“Буур аварга жаалхан сурагч бидэнд босч байгаад өөрийн биеэр дэвээ шаваагаа үзүүлнэ. Аргагүй л буур нэрэндээ таарсан, сүрдмээр одоогийн хэллэгээр динозавр шиг тийм аварга биетэй, яс томтой бөх байлаа. Дэвж байгааг нь дээшээ өлийцгөөн хараад сууж байгаа бидэнд дээрээс нөмрөөд буучих гэж байгаа юм шиг, гарынх нь хаялга намилга нэг л өөр. Нэг их олон мэх заагаагүй. Хамгийн түрүүнд суйлах мэхийг зааж байсан. Өрсөлдөгч бөхийнхөө сэнжигнээс атгаж аваад мөрийг нь хүчтэй цааш түлхэхэд өөрийн эрхгүй хөл нь гозойгоод гарт ороод ирнэ.

Тэгэнгүүт хөлийг нь аваад түлхчихдэг юм гэж хэлж, зааж байсан. Суйлах мэхийг гайгүй сайн сурсны дараа бидэнд нэг онцгой сонин мэх зааж өгсөн нь гар дээгүүрээ хөвүүлж татах юм. Би энэ мэхийг голлож хийдэг байлаа гэж аварга хэлнэ. Хөвүүлж татах мэхийг аварга бүр намайг босгож ирээд зааж байсан. Миний баруун мөрнөөс зүүн гараараа бариад, баруун гараа урдуур тэс хөндлөн тавиад гар дээгүүрээ хөвүүлээд татчихаж билээ. “Жижгэвтэр бие хаатай, жаахан бяд муутай хүнийг ингээд хөвүүлээд татчих амар байдаг юм” гээд инээвхийлж байсан. Аргагүй л бяртай хүний гардаж хийдэг, буур аваргын маань унаган мэх нь байж шүү. Би тэр мэхээрээ Гончигдорж, Жамбалдорж энэ хэдийг чинь хөвүүлж татах гэж амьхандаа ноцолдож л байлаа”. Нарангэрэл зааны амттай, үнэн бодит яриа ийн үргэлжилсээр.

Зураг дээр зүүн гараас “хужаа” Ө.Чүлтэмсүрэн арслан, Дорнодын “гулзгай” У.Дамчаа арслан, Их Монгол Шаравжамц аварга, Маршал Чойбалсан, Буур Жамъян аварга, даншгийн Буянтоо аварга. 1940-өөд он.

“Манай Наран ч энэ хавийнхаа том, бага ойн наадмыг толгой дараалан тогшсон хүн дээ” гэж Гэлгээ ах цаашлуулж байна. Үнэхээр ч тийм ажээ. Багшийн дээд сургуулийн биеийн тамирын ангийн оюутан ахуйдаа Баянаа аварга, Зэвэгийн Ойдов, Данзандаржаагийн Сэрээтэр нараар хичээл заалгаж явсан тэрээр Дамдин, Цэрэн, Бээжин аваргууд, Дагвасүрэн, Мөнгөн нарын хүчит арслангуудын тоосонд орж “Хөдөлмөр”, “Хоршоолол” нийгэмлэгийн зааланд цолтнуудын аманд гарч явсан удаатай. Тариатын “Ялалт” нэгдлийн 50 жилийн ойд түрүүлэн алтан Москвад 14 хоног амрах эрхийн бичгээр шагнуулж, далан зургаан онд Долгорсүрэн заан, Булганы Лхагвасүрэн начин нарын бөхчүүд Архангайд ирэхэд бүгдийг нь хаяж түрүүлэн гайхуулж байсан удаа бий гэнэ.

“Эрээн хавиргат” Төрбат арслан, Жаргалантын Арцын Гончиг начин, “даранцагаан” Ванчинсүрэн, Чулуутын “жонго” Даваасүрэн заан, Дүвчинжамц заан, “папаан” Жамъяншарав гээд тухайн цагийнхаа олон хүчит бөхчүүдтэй нөхөрлөж явсан Дамдинбазар начин буур аваргаа элгэн халуунаар дурсдаг байсныг хүү нь хэлж байна. “Би чинь аваргын нөмөр нөөлөгөнд олон чиг жил төрийн наадамд очиж барилдсан азтай хүн дээ” гэж наяад оны дунд үе хүртэл Тэрхийн голоороо нутаглаж байсан начин үнэн сэтгэлээсээ хэлнэ. Дамдинбазар гуай 1944 онд Баянаа аваргыг төрж байх жил улсын цол хүртсэн байдаг. Тэрээр сав л хийвэл буур аваргаа, мөнхүү төрийн наадамд морин өртөөгөөр очиж байснаа дурсдаг байжээ.

“Манай буур аваргыг чинь Маршал ихэд хүндэтгэнэ. Маршалын бөх ч гэдэг байсан.

Наадам тарсны орой Чойбалсан буур аваргыг машинаараа ирж авна. Түүнийг нь аварга ч мэддэг байсан. Нутаг хошууныхаа бөхчүүдээс “За хүүхээд, аваргадаа юу захих билээ” гэж асууна. Тэр үед ховор байсан гоё үнэртэй хятад ногоон тамхи, нар хамба, нанжин чавга, хромон гутал гээд багагүй зүйл хэлнэ дээ.

Ингээд шөнө дөл болсон хойно аварга хүндэтгэлийн цайллаганаас Маршалын унаагаар хүргүүлж майхандаа ирнэ. Нэлээн сайхан халанги, аавын хэлснээр бол сайхан улаан зээрд болчихсон ирдэг байж. Тэгээд л дээлийнхээ уужимхан өврөөс бөхчүүдийнхээ захиасыг гарган, хүн хүнд нь нэрлэж өгөөд, өөрөө Маршалын маань бэлэг юм гээд торго дурдан баадагнаад бүсэлчихсэн ирдэг сэн.

Ингэж л өвгөн буурал аваргынхаа хишиг буяныг олон жил хүртсэн” гэж Дамдинбазар начин үр хүүхдүүддээ магнай тэнэгэр хэлж байжээ. Буур аварга Дамдин начин нараас гадна Цахираас монхор Санжаа гэж заан цолтой, бас л өндөр том биетэй хүн байсан гэдэг.Дамдинбазар начны зураг гэж жигтэйхэн хөнхгөр том духтай, өргөн магнайтай, дэлдгэр чихтэй нэг их өндөргүй болов уу гэмээр хуучны зураг хүүгийнх нь хоймрын хананд өлгөөтэй харагдана лээ.

Шуудангийн 51 машины дугуй хагараад, жолооч нь данхраад энээ тэрээгүй явсан юм байлгүй. Буур аваргаар өргүүлсэн гэдэг. Аварга сууж байгаад өргөсөн юм гэнэ лээ.Нас нэлээд өндөр болсон үедээ тийнхүү шуудангийн “тавин нэг”-ийн данхраад болсон удаатай. АИХ-ын депутат болоод шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж явсан Тогтохын Ядамсүрэн гэж хүний дурдатгалд тэр тухай бий. “Манай хөгшин хөл гүйцэхгүй гэж боддог байсан, болж өгвөл сууж байгаад л өргөдөг байлаа. Гэхдээ хөл өвдлөө гэж нэг ч удаа таяг тулаагүй хүн шүү дээ” гэж Гэлгээ гуай хэлсэн. Энэ ярианаас үүдээд Ядамсүрэнгийн дурдатгал хөндөгдсөн хэрэг.

“Банзар гуай(босоо Банзар гэж алдарт арсланг хэлж байна), Ванчинсүрэн гуай, Дамдинбазар гуай энэ хэд уулзахаараа бөхийн тухай сайхан хуучилна. Манай өвгөн барагтай л бол дуугарахгүй. Нөгөө хэд нь урсгаж өгнө. Та нар их цээж сайтай юм аа гэж суудаг сан.“Даранцагаан” Ванчинсүрэн гэж идэр залуудаа гайхагдаж явсан заан Чулуутаас байсгээд л хүрч ирж өвгөнтэй хуучилна. Банзар арслан мөн зориод ирнэ. Тэр жил төрийн наадмын их шөвөгт манай хөгшин алдарт “мээтэн Аюур”, босоо Банзар, цэргийн Шагж гэсэн гурван хүчит арслантай үлдсэн байдаг. Буур аварга ирж ам аваарай хэмээн гарын даа нар хүнээр хэлүүлж байна гэнэ. Төрийн наадамд дараалаад гурвуулаа түрүүлчихсэн хүчит арслангуудыг чухам хэнийг нь амлах вэ гэдэг аваргад хэцүү байж л дээ. “За яахав, нэгийг нь тавьчих даа” гээд гарын даа нарын явуулсан хүнийг буцаачихаж. Хоёр, гурван удаа ч янз бүрийн зүйл хэлээд буцаачихсан юм уу даа. Тэгтэл “аварга өөрөө ирж ам бөхөө амла” хэмээн шаарджээ. “За яадаг билээ, хэнийг нь авдаг билээ” гээд гайхаад алхаж явтал өнөө гурван арслан чинь майхны тэнд тойрч суугаад ярилцаж байх юм гэнэ. Бүр ч хэцүү санагдаж. Энэ үед Банзар гуай, аварга та хэн нэгийг маань амлаж авах учиртай хө. Юу гэж таны саналаар зүгээр нэгийг нь тавих юм” гэжээ. Тэгтэл, хөөе хөөе түрүүлж дуугарснаар нь чамайг авий гэсэн байдаг. Ингээд алдарт босоо Банзар гуайг аварга цолны төлөө зүтгэж байхад нь амлаад хаячихаж. Сүүлд буур аварга Банзар гуайгаас “Чи тэгэхэд юм бодоогүй биз дээ” гэж асууж байсан гэдэг.

Өөлдийн гурван арслангийн нэг Архангайн Өлзийтийн босоо Банзар гуайтай Гэлэгжамц гуай мэндтэй устай, ойр дотно явжээ. Гэр орноор нь ч орж гарч явсан гэдэг. Далан найман онд аймгийн төвөөс албан ажлаар Өлзийт орохдоо гэрт нь очиж хуучилсан байна. “Банзар гуай гарт багтахааргүй сайхан чүнчигноров хөөрөгтэй. Тэр жил манайхыг хөгшнийхтэй айл аймаг Батцэнгэл суманд байхад Банзар гуай үе үе ирнэ. Нэг удаа Шивэртийн амралтад амрах гэж явахдаа аавынхаар дайрсан юм. Дараа нь амралтад нь яваад очлоо. Хүмүүсийг тойруулаад суулгачихсан, өнөө чүнчигноров хөөргөө бариад л хүнгэнэсэн сайхан хоолойгоороо ярина шүү дээ. Яндан цохиж байгаа юм шиг хоолой нь хүнгэнээд л явчихдаг сан. Арслангаас хүмүүс ихэвчлэн бөх л асууна. Урьдны хүмүүс мэдэхээ л ярихаас мэдэхгүйгээ худлаа хэлнэ гэж байхгүй. Их ядарсан үед, огтоос тааварлаагүй байхад мэх ороод ирдэг юм гэж Банзар гуай хэлж билээ. Тэгээд Их тамирын “нохой” Гомбо заантай барилдсанаа ярьж байсан. Нохой Гомбо заанд хоёр ч удаа унаад байж. Тэгэхдээ хоёр хөлдөө барьцгүй гүйлгэж унасан юм билээ. Ингээд гурав дахиа барилдаж байхдаа “энэ золиг гүйнэ дээ” гэж бодож л дээ. Өнөөх нь засуулынхаа ардуур орчихоод хоёр талаар нь бултганаад байх юм гэнэ. Нэг гарч ирээд дайрах шиг болтол нохой Гомбо толгой дээр нь байж байх юм гэнэ. Их сандарсан, ядарсан үед мэх ороод ирдэгт гэдэг нь тэр. Нохой Гомбоос түлхүүлээд Банзар өөрөө гүйчихсэн байгаа юм. Тэгж л хуучилж байлаа. Сүүлд гэрт нь очиход өнөө чүнчигноров хөөргөө Булганы Сайханы тийшээ хүмүүст арилжчихсан гээд сууж байсан сан. Гэлэгжамц гуай бид хоёр Арын сайхан хангайд хаврын сүүлч сарын тэлэмгэр цагаар домогт бөхчүүдийн тухай ийн хуучилж явна.

Сайхан бөхчүүдийн хууч яриа, Буур аваргынхаа тухай дурсахад зам хэрхэн шуударч байхыг ч анзаарах сөхөөгүй л яваа юм. “Би чинь Өөлдийн гурван арслантай гурвуулантай нь уулзсан хүн юмаа” гэж хэлсэн. Банзар гуайн тухай бид хоёр дахиа л хуучилна. Харин Өлзийтөөр тэр жил бууж мордож явахдаа Орхон голын хөвөөнд нутаглаж буй алдарт “улаан хүзүү” Дэлэг арслангийнд очсон байна.

1934 оны улсын баяр наадамд зодоглосон 1024 бөхөөс Төв аймгийн “Мөнгөнморьт”-ын Чимид арслангаар арав даван түрүүлж байсан Хүрэлийн Дэлэг арсланг “Гооргор хүзүүтэй жижгэвтэр хөх өвгөн байсан” гэж байна.

Төрийн наадамд хоёр удаа үзүүрлэж, олон удаа шөвгөрсөн хүчит арслан Өлзийтийн Жалбуугийн Чойжилсүрэнтэй бид нэг оны юм, тавин найман онд үзүүрлэхэд нь би наадам үзэж л байсан гэв. Чойжоо арслантай бүр чиг ойр явжээ. Аавтай нь онжав, дээрээс нь дотны нөхөр, нэг нутаг усны хувьд Чойжилсүрэн арслан ерэн таван онд жаран насандаа улсын наадамд зодоглохдоо гурвын даваанд Гэлэгжамцынхаа хүү Өсөхбаярыг амлаж тахимаа өгсөн түүх бий. Алдарт арслангаар гурав давсан Өсөхбаяр Гочоосүрэн заанаар дөрөв, Жигжидийн Мөнхбат аваргаар тав, Долгорсүрэнгийн Сумъяабазараар зургаа, Баянмөнхийн Гантогтохоор долоо давж шууд заан цолонд хүрсэн байдаг.

Үргэлжлэл бий

Үргүйдлийн шалтгааны талаар “АСЭ” эмэгтэйчүүдийн эмнэлгийн их эмч Н.Энхтайвантай ярилцлаа.

-Манайхны хувьд үргүйдэлд өртөөд байгаа гол шалтгаан нь юу байна?

-Хэвлийн хөндийн наалдац буюу үрийн хоолой битүүрэх шалтгаан илүүтэй зонхилж байна. Энэ нь манай эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн эрүүл мэнддээ сайн анхаарал хандуулдаггүй, дутуу эмчилдэг, гэр бүлийн төлөвлөлтийн асуудал байхгүй, бэлгийн харилцаанд орох соёл дутмаг буюу бэлэг эрхтэнээ угаах, эрүүл байх, өөрчлөлт гарвал эмэгтэйчүүдийн эмчид үзүүлэх ёстой зэрэг энэ талын мэдлэг дутуу дульмаг байгаатай холбоотой юм.

-Тэгэхээр ямар байдлаар үргүйдэл болсон нь илэрч байна вэ?

-Хосууд жирэмслэлтээс хамгаалах арга огт хэрэглэхгүй нэг жилийн турш тогтмол бэлгийн харьцаанд орж байгаа тохиолдолд жирэмслэхгүй бол үргүйдэл гэж үзнэ. ДЭМБ-ын судалгаагаар эрчүүдийн 30 хувь, эмэгтэйчүүдийн 60 хувь нь үргүйдэлтэй гэсэн байдаг. Харин 10 хувьд нь нөхөр, эхнэр хоёулангаас нь буюу хавсарсан байдлаар үргүйдэл үүссэн байх тохиолдол бий. Мөн дааврын гаралтай үргүйдэл гэж байна. Эр бэлгийн эсийн үйл ажиллагаа алдагдснаас болоод төмсөгнөөс эр бэлгийн эс боловсорч гарахгүй байх тохиолдол бий. Нөхөр, эхнэр хоёр бэлгийн харилцаанд орсон тохиолдолд энэ хоёр эс умайн саваар дамжаад үрийн хоолой дотор уулзаж үр тогтох ёстой байдаг. Мөн үрийн хоолойн битүүрлээс шалтгаалсан үргүйдэл үүсч байна. Үүний гол шалтгаан гэвэл үтрээгээр гарах цагаан зүйл ихсэх, бэлгийн замын халдварт өвчин авах, эмэгтэйчүүдийн үрэвсэлт өвчнийг дутуу эмчлэх, үр хөндөлт, зулбалт, спираль, ерөндөг болон янз бүрийн шалтгаантай мэс засал хийгддэг зэргээс болж байна. Тодруулбал, хийсвэр хагалгаа, умайн савны гадуурхи жирэмсэлт, олгой, түгжрэл зэрэг олон шалтгаант наалдацаасаа болоод үрийн хоолой битүүрчихдэг тохиолдол бий. Монголд гэлтгүй Дэлхий нийтэд эрчүүдийн үргүйдлийн тоо, давтамж ихсэж байгаа. Энэ нь ерөнхийдөө хотжилт буюу нийгэмтэй холбоотой. Мөн ажлын нөхцөл, өндөр хүчдэл, цахилгаан хэрэгсэл, компьютер, цацраг идэвхит болон уул уурхай гээд олон хүчин зүйл нөлөөлж байна. Хоол хүнстэй ч холбоотой. Органик хүнс хэрэглээд байна уу, органик бус хүнс хэрэглээд байна уу гэх мэтээр хяналт тавьж, амьдрах орчин хоол хүсэндээ хүртэл анхаарах хэрэгтэй байна.

-Үргүйдэлд өртсөн гэр бүлүүд ямар арга хэмжээ авах, яаж эмчлүүлэх ёстой юм бэ?

-Хамгийн эхлээд шалтгааныг тодорхойлох ёстой. Ингэхийн тулд эхнэр, нөхөр хоёулаа хамт эмчтэйгээ уулзаж, зөвлөгөө, шинжилгээнд орох ёстой. Эмэгтэйчүүд өөрөөсөө болоод байна гэж сэтгэл санаагаар унаж ганцаараа эмнэлгээр явж үзүүлэх тохиолдол нэлээд байдаг. Эрчүүд болохоор дур тавьж байгаа болохоор би эрүүл гээд бодчихдог. Гэвч эр бэлгийн эсийн доторх тоо, хөдөлгөөний хурд зэргийг заавал үзэх ёстой байдаг. Иймээс хоёулаа хамт очсоноор үр дүн хурдан гарна. Эмэгтэй хүний эм бэлгийн үйл ажиллагаа буюу эм бэлгийн эс нь хэр зэрэг боловсорч байна гэдгийг эмч эход харж мэднэ. Үүнийг дурын нэг өдөр үздэггүй, яг жирэмсэн болдог голын хоногоор эход харж байгаад өндгөвч дээр эм бэлгийн эс боловсорч байгааг тодруулна. Эхогоор харахаар хоёр см орчим уйланхай харагддаг. Уйланхай хагарахаар эм бэлгийн эс боловсорч гарна. Дараагийн ээлжинд эрэгтэйгээс үрийн шингэний шинжилгээ авна. Энэ нь эр бэлгийн эсийн тоо, хөдөлгөөн, хурд нь ямар байна гэдгийг тодруулах зорилготой. Үүний дараа хоёр эс умайн үрийн хоолойгоор дамжин хоорондоо уулзах ёстой. Уулзах замд өөрчлөлт байна уу, үгүй юу гэдгийг дараа нь үрийн хоолойн зурагаар хардаг. Тэгэхээр үргүйдэл гэдэг асуудалтай тулгарсан гэр бүл, үр хүүхэдтэй болохын тулд нэн тэргүүнд эмэгтэйчүүдийн эмчид хандаж шалтгаанаа тодруулах хэрэгтэй байгаа юм. Эмч нэг удаагийн үзлэгээр өндгөвч, эм бэлгийн эс боловсорч гарч байгаа эсэх болон үрийн хоолой зэргийг үзээд хэвийн гэж хэлэх бас боломжгүй. Энэ бол сарын тэмдэг, мөчлөг, хоногтой холбоотойгоор эмч тодруулах үеэс хамаарч цаг хугацаа ордог. Эхнэр, нөхөр хоёулаа хамт үзлэг, шинжилгээнд хамрагдаж явснаар хоёр сар орчим хугацаанд онош тавигдана. Харин онош тодруулахгүйгээр эм, тан ууж, хүмүүсийн ам дамжсан эмнэлэг, эмчээр явах буруу.

-Үргүйдлийг эмчлэх ямар арга байна вэ?

-Гэрийн нөхцөлд “Овул тест” гэж тусгай шалгадаг тестээр үзээд уйланхай хагарч тод зураас гарсан үед эхнэр, нөхөр бэлгийн харилцаанд орвол жирэмсэн болох магадлал өндөр. Харин эрэгтэйн эр бэлгийн эсийн тоо цөөхөн, хөдөлгөөн бага байвал эр бэлгийн эсийг угааж, цэвэрлээд умайн хөндийрүү цацдаг арга бас бий. Ингэснээр эр бэлгийн эсийн хөдөлгөөний тоо нэмэгдэнэ. Ямар ч эр бэлгийн эс байхгүй бол төмсөгийг зүсэж байгаад дотор талаас нь нөгөө эр бэлгийн эсийн эдийн шинжилгээгээр эр бэлгийн эс байгааг тодруулах юм. Ингээд төмсөгнөөс нь авдаг арга бас байна. Энэ бол нарийвчилсан арга. Үрийн хоолой битүүрсэнийг зургаар тодруулдаг. Үүний дараа дурангийн хагалгаанд ороод үрийн хоолойн битүүрлээс салгаж болох эсэхийг тодруулна. Харин эр, эм хоёрын үрийн хоолой битүүрчихсэн, хагалгаа мэсийн арга ашиглах ямар ч боломжгүй бол үр шилжүүлэн суулгах арга байна. Эр, эм бэлгийн эс хэвийн, умайн савны хэлбэр хэвийн бол үрийн хоолой битүүрэхээс айх хэрэггүй.

-Үргүйдлээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Ер нь үргүйдлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хөвгүүдэд багаас нь төмсөгний гэмтэл авхуулахгүй байх, халдварт өвчнөөр өвдүүлэхгүй байхад онцгой анхаарах хэрэгтэй. Мөн төмсөг нь хэвлийн хөндийдөө байрласан нь бууж ирсэн байна уу, үздэг, шалгуулж урологийн эмчид үзүүлж байхад буруутахгүй. Охин хүүхэд дээр сарын тэмдэг тогтмол ирж байна уу, өвдөлттэй ирж байна уу, хэмжээ нь их байна уу зэргийг мөн анхаарч байх хэрэгтэй. Охидын сарын тэмдэг нь алдагдаад байвал эмчид үзүүлж, зөвөлгөө авах хэрэгтэй. Сарын тэмдэг ирснээс хойш тодорхой хугацааны дараа нэг мөчлөгтэйгөөр сарын тэмдэг ирдэг. Үүний дараа хүсээгүй жирэмсэлт, гэр бүл төлөвлөлт, хэзээ жирэмслэх, яаж жирэмслэлтээс хамгаалах энгийн аргуудыг заавал мэддэг байх нь зөв болоод байна. Энэ нь эхнэр, нөхөр хоёрын мэдсэн байх ёстой, үүрэг юм. Мэдэхгүй бол эмчээс зөвөлгөө авах хэрэгтэй. Мөн үр хөндөлт, зулбалт, бэлгийн замын халдварт өвчин зэргээс урьдчилан сэргийлж байх ёстой. Энэ нь эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хоёулаа өөрийнхөө эрүүл мэнддээ анхаарч, бэлгийн харилцааны соёл гэж үүнийг сураад, ариун цэврийг сахиад явбал эрсдлээс гарахгүй байна. Мөн хүүхэд насанд гахайн хавдар өвчнөөс сэргийлэх буюу өвчилсөн тохиолдолд сайн анхаарах. Энэ өвчнөөр эрэгтэй хүүхэд өвчилсөн тохиолдолд маш сайн анхаарч байхгүй бол төмсгөнд нь нөлөөлдөг. Нөлөөлвөл бараг 100 хувь үргүй болдог. Мэдээж үрэвсэл, бэлгийн замын халдварт өвчин болон даарч, хөрөхгүй байх нь чухал. Мөн ажлын нөхцөл, төмсөгний гэмтэл, суудлын өвчин буюу хөдөлгөөний дутагдалтай холбоотойгоор төмсөгний Вени судас өргөсөхөөс сэргийлэх хэрэгтэй. Вени судас гэдэг нь төмсөг тодорхой темпаратур буюу 37 градуст байх ёстой байдаг. Ингэж байснаар эр бэлгийн эсээ ялгаруулдаг. Вени судаснууд өргөсөөд ирэхээр төмсөг хэтэрхий халаад эр бэлгийн эсээ ялгаруулахаа болих аюултай.

Шинжлэх ухааны академийн Ерөнхийлөгч Д.Рэгдэлтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн үед бороо хур бага хуурайшилт их байна. Одоохондоо манайхан үүл буудах аргыг хэрэглэж байгаа. Цаашид хуурайшилтыг шийдэх арга, гарц байна уу гэж шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтдээс горьдож асуумаар байна. Цас хайлуулах төхөөрөмж, утаа арилгах арга гэдэг шиг арга чарга байна уу?

-Үүлийг зөв тооцож буудахад хэсэг газарт бороо оруулчихдаг л арга. Гэхдээ хур тунадас салхи шуурга зэрэг байгалийн үзэгдэл бол глобал асуудал болчихоод байгаа юм. Техник технологи, мэдлэгийн эрин үе ирсэн ч байгалийн хүчин зүйлд хүн төрөлхтөн нөлөөлөх чадвахгүй байна. Жишээлбэл, монголд ордог хур тунадсыг нэмэгдүүлэх арга байхгүй. Тиймдээ ч сүүлийн үед байгалийн гамшигт үзэгдэл асар их олширч байна. Үүнийг яаж цөөлөх вэ гэсэн арга алга. Мөн том хэмжээний салхи шуурга. Дэлхий нийтээр үүнд нөлөөлөх нь байтугай хэдийд хаана болох вэ гэдгийг тооцоолж бараг амжихгүй байна. Саяхан Москвад өдрийн хагас болсон шуурганд маш их хохирол учирсан. Одоог хүртэл хохирлын хэмжээг тогтоож чадаагүй байна. Байгалийн хүчин зүйлд нөлөөлөх чадамж одоохондоо шинжлэх ухаанд байхгүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ цаг уурын талаарх янз бүрийн таамаг байдаг. Тухайлбал, дэлхийн агаар мандалд байдаг асуудлыг зохицуулдаг урсгал бий. Үүнийг элнано, нинано гэж байгаа юм. Уг урсгалыг далайн гүний асар их халуунтай усны урсгалтай холбоотой гэдэг ч нарийн солигддог хугацаа өөрчлөгдөөд байгаа юм. Гэтэл бас энэ хоёр урсгалын солбилцох хугацаа өөрчлөгдөөд байгаа зэрэг зүйл бий.

-Шинжлэх ухааны академи, Боловсролын яамтай хамтраад утааны асуудлыг шийднэ гэж ажлын хэсэг гарсан. Сайд нь огцорчихлоо энэ юу болж байгаа вэ. Утааны асуудлыг шийдэх арга олдсон уу?

-Улаанбаатарын утааг багасгах ажлын хэсгийг уг яамны сайд ахалж байсан. Одоо ч гэсэн ажлын хэсгээс албан ёсоор гараагүй шүү дээ. Энэ ажлын хүрээнд манай эрдэмтдийн гурван хэсэг ажиллаад, утаа багасгах маш тодорхой саналуудтай тайлан гаргаад, Ерөнхий сайдад танилцуулчихсан байгаа. Одоо энэ тайланг ажлын хэсэг Засгийн газарт хүлээлгэж өгөх ёстой. Мөн цаашид ус болон хөрсний бохирдлыг бууруулах арга чиглэлийн санал боловсруулах ажлыг энэ ажлын хэсэг дааж авсан байгаа. Гэхдээ энэ ажлын хугацааг сунгах, бүрэлдэхүүнийг нь өөрчлөх ажил ойрын үед хэрэгжих байх. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар шинжлэх ухаанд нэлээд найдвар тавьж хамтран ажиллах санал хэлж анхаарч байгаад Шинжлэх ухааны салбарынхан нэн талархалтай байгаа БСШУС-ын сайдаа ойрын үед томилно гэж УИХ-ын гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга Ж.Мөнхбат ярьж харагдсан. Шинжлэх ухааны салбарыг төлөөлж байгаа бидний хувьд ямар ч сайдад асуудлаа зөв ойлгуулаад хамтраад ажиллана гэдэгтээ эргэлзэхгүй байна.

-Та өвөл надад ярилцлага өгөхдөө цаашид Атомын цахилгаан станц барих ёстой гэж байсан. Саяхан телевиз үзэж суусан чинь Дундговийн Зава Дамдин Ринбүчи буюу Осгобаяр лам ярихдаа “Би Атомын цахилгаан станц барих гэж байгаа” гэж хэлээд авсан. Тэр хүн үнэхээр атомын цахилгаан станц барих гэж байгаа юм уу, танайхан мэдсэн үү. Эсвэл энэ хүн ор үндэсгүй худлаа ярьчихав уу?

-Одоогоос бараг хоёр сарын өмнө байх Зава Дамдинг тэгж ярьж байна гэж надад хүн хэлсэн. Хөрөнгө мөнгө сайтай хүн бүх зардлыг нь гаргаад санхүүжүүлээд барих боломжтой. Гэхдээ атомын цахилгаан станц барих эсвэл барихгүй гэдэг шийдвэрийг Засгийн газар л гаргана. Яг барих дээрээ тулвал олон улсын гэрээ хэлцэл, зөвшилцөл, хаягдал булшлах асуудлыг яах вэ зэрэг маш их шат дамжлагаар орж байж шийдэгдэнэ. Зүгээр IV цахилгаан станц барьсан шиг зүйл огт биш. Үнэхээр монголд баригдах болчихсон бол бид мэдэх ёстой. Одоогоор огт яригдаагүй.

-Монгол эрдэмтдийнхээ бүтээлийг аль болох инновацийн үйлдвэрлэл болговол эх орны эдийн засаг, хөгжилд ач холбогдол өндөртэй гэдгийг хаа, хаанаа ярьцгааж байна. Энэ нь хэзээ ажил хэрэг болоод, голдрилдоо ороод явах боломжтой харагдаж байгаа вэ?

-Ер нь эрдэмтдийн үндсэн зорилго бол мэдлэг үйлдвэрлэх. Энэхүү мэдлэг гэдэг бүтээгдэхүүний тодорхой хэсэг нь инноваци болж байх учиртай. Жишээлбэл, энэ ертөнцийн үүсэл хөгжил, хар нүх зэргийн судалгааны ололтууд нь мэдлэг боловч инноваци болохгүй шүү дээ. Мэдлэгээс үүссэн дэвшилтэт технологи шинэ арга барилаар бүтэж байгаа үйлдвэрлэл бол инноваци. Тийм биш бол зүгээр хэвийн бүтээгдэхүүн болоод явна. Манайд мэдлэгийг инновацид хүргэдэг үе гэх дамжлага байхгүй, нэг хоосон зай бий болчихоод байна гэж ойлгож болно. Миний төсөөлж байгаагаар энэ нь хагас үйлдвэрлэлийн туршилт явуулдаг шинжлэх ухаан туршилтын төв дутагдаад байна гэсэн үг. Туршилтанд оруулаад, шууд энэ төвөөс үйлдвэрлэлд шилжүүлдэг байх ёстой юм. Хоёрдахь бэрхшээл гэвэл манайд явуулж буй үйлдвэрүүд технологийн мэдрэмж муутайд тооцогдоод байна. Лабораториос гарсан бүтээгдэхүүнийг үнэлэх хүний нөөцийн чадвар маш муу. Тиймээс манай бизнесменүүд үйлдвэрлэлийн техникээ гаднаас технологитой нь авчихаад байгаа юм. Тэгэхээс ч бас аргагүй. Энэ байдлыг өөрчилнө гэхээр технологийн мэдлэггүй хэсэг олон бий. Харин шууд биш бэрхшээл нь зах зээлийн багтаамж. Өндөр технологийн шинэ үйлдвэр, үйлчилгээ бие болгоход зардал өндөр гарна. Монголын зах зээл өөрөө маш жижиг тул гаргасан зардлаа эргүүлээд олоод авах итгэл үнэмшил маш бага. Үндсэндээ тал талын бэрхшээл дунд инноваци хөгжүүлье гэдэг төрийн бодлого гараад явж байна. Ойрын хугацаанд эрхзүйн орчноо сайжруулж, инновацийн, шинжлэх ухаан технологийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулахаар ярьж байгаа юм билээ. Шинжлэх ухааны академийн тухай хуулийг эрхзүйн орчин нь ойрын үед бүтчих байх.

-Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэд судалгааны бүтээлээ хэр танилцуулж байгаа вэ. Инноваци болох нь хичнээн байна?

-Академийнхны бүтээл үргэлж нээлттэй үзэсгэлэнд гардаг. Зарим бизнес эрхлэг-чид санаа, судалгааг нь авч ашиглаж байгаа. Үзэсгэлэнг очоод үзэх бүрэн боломжтой. Одоогоор зохиогчийн эрхээ хамгаалчихсан 100 орчим бүтээл бий. Шийдэх гэхээр дээрх бэрхшээлүүд бий. Үүнээс дор хаяж 20-ыг нь юм болгох ёстой юм уг нь.

-Одоо үйлдвэрлэлийн цоо шинэ үе ирчихсэн байна уу?

-Үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжсөөр XX дугаар зууны төгсгөл XXI зууны эхэн үеийн үйлдвэрлэлийг үйлдвэрлэлийн дараах үе гэж байгаа юм. Яагаад дараах үе гээд байгаа юм гэж байгаа нь учиртай. Өмнө нь асар их материалаар үйлдвэрлэл явуулдаг байсан. Нэг үйлдвэрт материал давамгайлна. Үүний бодитой жишээ бол уул уурхайн үйлдвэрлэл байна. Гэтэл сүүлийн үед эсэргээрээ асар их мэдлэг шингэсэн, маш бага материал орсон үйлдвэрлэл эрхэлдэг болсон. Смарт гэсэн тодотголтой бүгд тийм байна.

-Шинжлэх ухааны салбарыг аж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд багагүй хөрөнгө орно байх. Гадны орнууд ямар жишгээр ажилладаг юм. Хөрөнгө мөнгөний асуу-дал манайд хомс байна уу?

-Хувийн хэвшлээс гарах мөнгийг шинжлэх ухааны үйлдвэрлэлд ашигладаг болчих арга хомс байна. Хувийн хэвшил нь шинжлэх ухаанаа түлхүү дэмжээд явчихдаг гадны жишгийг би жишээ авна. Үүнд төрийн бодлого хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны салбарт зөвхөн төсвөөс л гэхэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг хоёр хувийг зарцуулдаг болчихвол асар их нэмэртэй. Гэтэл хувийн хэвшлээс манай салбарт орж ирж байгаа мөнгө гэж бараг байхгүй. 2020 он гэхэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг орчим хувийг шинжлэх ухаанд зарцуулах байх гэсэн хүлээлт байгаа. 2016 оны байдлаар манай салбарт жилдээ 35 орчим тэрбум төгрөг ирж байгаа. Үүнээс хөрөнгө оруулалтанд 4-5 тэрбумыг зарцуулж байна. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь барилга байшин, багаж тоног төхөөрөмж. 30 орчим тэрбумыг урсгал зардалд зарцуулж байгаа. Гуравны нэг орчим хувь нь эрдэм шинжилгээ судалгааны ажилд шууд зарцуулагддаг. Үлдэж байгаа 20 орчим тэрбум төгрөг нь тогтмол зардал байшин сав. ус. тог цахилгаан. дулаан, цалин хөлс зэрэгт зарцуулагддаг. Гадны улстай харьцуулахад зардлын бүс бол эсэргээрээ байгаа юм. Гадны оронд бол 15-20 хувь нь тогтмол зардал цалин хөлсөнд явж байгаа. Үлдсэн 80 гаруй хувь нь судалгаа шинжилгээний ажилд зарцуулагддаг. 2020 он гэхэд монгол улс дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэг орчим хувийг шинжлэх ухааны салбарт зарцуулна гэсэн хүлээлт бий. Энэ 200 гаруй тэрбум төгрөг. Ийм хэмжээнд хүрээд ирэхээр эрдэм шинжилгээ жинхэнэ ажилд 160 орчим тэрбум нь хөрөнгө оруулалт зарцуулагдаад явчихна. Дэлхийн болон Азийн орнуудын дундаж нь ДНБ-ний хоёр хувь байдаг.

-Тэгвэл манай судалгааны хүрээлэнгүүд хэр ажиллаж байна вэ?

-Манай судалгааны институцийн байдал бол олон улсын жишигтэй ойролцоо яваа. Хувийн хэвшлийн хүрээлэнгүүд ч бий. Одоогоор нэлээд гайгүй ажилладаг хувийн хоёр хүрээлэн нэг төв байна. Ингээд харахад бол бүгд байгаа юм. Гагцхүү болохгүй зүйл нь санхүүжилт. Монголын ямарч залуу судлаач гадны өндөр хөгжилтэй оронд очоод ажиллахад гологддоггүй, илүү байдаг. Энэ бол манай монгол залуусын үнэхээр гайхамшигтай давуу тал. Гэтэл өнөөдөр шинжлэх ухаан технологийн салбараас яагаад улс эх орны эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулж чадахгүй байна вэ гэдэг асуултыг хүн бүр өөртөө тавьж үзэх ёстой.