Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын дарга, хурандаа Бадамдоржийн Ганхуягийнд өнжлөө. “Танайд өнжье”-гөө бэлтгэх хүсэлт тавин утас цохиход тэрээр “Зээ охиноо зусланд хүргэж өгөхөөр явж байна. Ажил амжих болов уу” хэмээгээд, эргээд ярихаар боллоо. Ингээд төд удалгүй бид эргэж ярилцаад, цаг товлолоо. Товлосон цагтаа тэднийхийг зорин очиход аль хэдийнэ гэртээ ирээд ширээгээ засчихсан угтацгаав. Тэднийх хилийн цэргийнхний “Харуул алтай” хотхонд эгэл даруухан аж төрдөг ажээ. Түүний эхнэр Х.Мөнхжин нь МУИС-ийг төгссөн, түүхийн багш. Б.Ганхуяг хурандаа ярихдаа “Бид оюутан байхдаа гэр бүл болоод, 28 настайдаа л дөрвөн хүүхдийн ээж аав болцгоосон байлаа. Хүүхдүүд бүгд гэр бүлтэй болоод тусдаа гарцгаасан. Одоо хоёулхнаа байдаг юм” гэв. Эдний том өрөөний хойморт гэрийн эзэн Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржоос гавьяатын тэмдгээ авч буй торгон агшны зураг байх бөгөөд түүний шагнал, урамшуулал, бэлэг дурсгалын зүйл өрөөтэй байна. Тэрээр урлагт 40 гаруй жил зүтгэснийхээ дараа буюу 2015 онд урлагийн гавьяат зүтгэлтэн болжээ. Мөн гавьяатын цайллага, шагнал урамшуулал зэргийг дагалдан ирсэн нэлээд хэдэн мөнгөн аягыг хоёр хэсэг болгон өржээ. Харин ханын шүүгээний доохно талд ач зээ нарынх зураг хэд, хэдээрээ байх. Эднийх дөрвөн ач, нэг зээтэй өнөр өтгөн болж буй юм байна. Харин том өрөөний буйдангийн ард талд Б.Ганхуяг, Х.Мөнхжин нарын цэл залуугийн зураг байна. Мөн ач, зээ хүргэн бэрүүдтэйгээ өнөр бүлээрээ авахуулсан гэрэл зураг ч хүндтэй байрыг эзэлжээ.

Б.Ганхуяг хурандаа 1978 онд Булган аймгийн Дашинчилэн сумын дунд сургуулийг төгсөөд, тухайн үеийн Улсын багшийн дээд сургуулийн соёл гэгээрлийн ангид элсэн суралцжээ. Угаас Б.Ганхуяг таван настайгаасаа эхлэн хөгжим тоглосон, сурагчдын дундах томоохон урлагийн наадмын алтан медаль хүртэж байсан авьяастай сурагч байж.

Ингээд хоёрдугаар дамжаанд сурч байхад нь Соёл урлагийн их сургууль байгуулагдаж, тийшээ шилжин СУИС-ийн анхны төгсөгчдийн нэг болжээ. Сургуулиа төгсөөд Булган аймгийн Дашинчилэн сумандаа хөгжмийн багшаар ажиллаж эхэлсэн байна. Оюутан байхдаа эхнэртэйгээ гэр бүл болсон болохоор сургуулиа төгссөн жил том хүү нь төржээ. Харин хоёр дахь жилдээ ажиллаж байхад нь удаахь хүүхэд нь мэндэлсэн гэнэ. Ингээд хоёр хүүхэдтэй, эхнэр нь хотод оюутан, гурав дахь хүүхэд нь гэдсэнд. Энэ л үед гэрийн эзэн Б.Ганхуягийг цэргийн албанд татчихаж. Гэр бүлтэй, нялх хүүхдүүдтэй хэмээн ааваараа хэлүүлж, санал гомдол гаргаад авсан ч тухайн үеийн цэргийн дарга нар хүлээж аваагүй тул гурван жилийн цэргийн албандаа үлджээ. Тэрээр ингэж цэргийн албатай амьдралаа холбон байлдагчаас хурандаа хүртэл ажиллаж, амьдарч яваа хүн. Түүнийг хоёр дахь жилдээ цэргийн алба хааж байхад нь цэргийн хөгжимчин болгосон нь цаанаа учиртай байж. Тухайн үеийн хилийн цэргийн алдартай хурандаа Жанцан гэж хүн цэрэг татлагаар явсан дэд хурандаа Лувсанд захихдаа “Булган аймгаас цэрэг татахдаа цаашид тогтвортой ажиллах сайн цэргийн хөгжимчин залуу олж ир” гэдэг үүрэг өгсөн байжээ. Үүний учрыг Лувсан хурандаа нэлээд хожим хэлсэн гэнэ.

Тухайн үед гэр бүлгүй, хөгжмийн багш залуус байхад цэрэгт татаагүй хэрнээ түүнийг “хүчилж” байлдагч болгосон нь магадгүй түүний авьяас, ирээдүйг олж харсных болов уу гэж ярилцаж суух зуур бодогдож байлаа. Б.Ганхуяг тухайн үеийн Хилийн цэргийн 0229 дүгээр анги буюу Орбитын цэргийн ангийн байлдагч болж, уг ангид шилдэг залуусыг татдаг байсан бөгөөд Улсын харцага Нармандах, 2008 оны олимпод манай улсаас шүүгчээр оролцсон Боксын Баясгалан зэрэг спортын шилдэг тамирчид болон гадаад, дотоодын их сургууль төгссөн залуус, улсын шигшээгийн тамирчид түүнтэй нэгэн үед алба хаажээ.

Цэрэгтээ улираад, хөгжмийн даргаар үлдсэн тэрээр УБИС-ийн хөгжмийн багш, удирдаачийн ангийг төгсч хожим нь Уралийн хөгжмийн их сургуульд суралцан удирдаач мэргэжлээр дүүргэжээ. “Дэлхийн жишгээр бол удирдаач хүн удирдаачаа хийдэг, хөгжмийн зохиолч нь зөвхөн хөгжмийн зохиолоо бичдэг онолтой. Тиймдээ ч дэлхийд хамгийн олон жил суралцаж төгсдөг мэргэжил бол удирдаач. Манайд 25 жил сураад ирсэн удирдаач байсан шүү дээ. Гэтэл одоо дуртай нь хөгжмийн зохиолоо ч бичээд, удирдаачаа хийгээд бүр дууны үг, аяа хүртэл хийдэг болжээ” хэмээн гайхангуй өгүүлж сууна лээ. Б.Ганхуяг хурандаагийн бага хүү урлагийн сургууль төгссөн бол нагац эгч нь сайхан шанз тоглодог буурал бий гэнэ. Мөн зээ охин нь хөгжмийн сонирхолтой, их сонсгол сайтай охин гэнэ. Тэдний дөрвөн хүүхэд дөрвүүлээ төрийн албанд ажилладаг юм байна.

Б.Ганхуягийн аав Бадамдорж Булган аймгийн Тэшиг сумын уугуул бөгөөд Дашинчилэн сумын холбооны даргаар олон жил үр бүтээлтэй ажилласан буурал байж. Б.Ганхуяг эхээс гурвуулаа. Том ах нь мөн л цэргийн сургууль төгссөн энэ салбарын Б.Гансүх гэж хүн бий. Харин эмэгтэй дүү нь нэрт сэтгүүлч, “МОНЦаМЭ” агентлагийн дарга Б.Ганчимэг билээ. Тэдний ээж Б.Бямбажав өдгөө ер дөхөж буй бөгөөд өчигдөр биднийг очиход том хүүгийнх рүүгээ очсон, эзгүй байлаа. Харин Б.Ганхуягийн эхнэр Х.Мөнхжин нь Булган аймгийн Тэшиг сумын уугуул. Академич, шинжлэх ухааны доктор, профессор түүхч Ж.Болдбаатартай төрсөн ах дүүсийн хүүхдүүд юм билээ.

Б.Ганхуяг хурандаа ярихдаа “аливаа зүйл шинжлэх ухаанч байх ёстой. Урлаг ард түмнийг чирч хөтөлж явах ёстой. Гэтэл орчин цагт шинжлэх ухаанч байдлаар хандахгүй байна. Урлаг гэдэг чинь одоо уруудаж, нийгэмдээ, хүмүүстээ хөтлөгддөг болчихсон юм” уу даа. Ийм байж хэрхэвч болохгүй. ОХУ-д төгссөн мундаг мэргэжилтнүүд маань юу ч дуугарахгүй юм хэмээн халаглана лээ. Гэхдээ хөгжмийн мэргэжилтэй мундаг залуус бий. Монголын хөгжмийн урлагийн гол төлөөлөл болсон залуус бүгдээрээ л миний шавь нар. Яах аргагүй хичээлийг нь би заасан. Тэд минь “Морин хуур” наадамд том, том бүтээл оруулдаг ч мэргэжлийн хүрээний хэдхэн хүнээс бусад нь ойлгодоггүй. Сонирхогчид сонгодог урлагийг ойлгохгүй, улам бүр ойлгодоггүй болжээ. Гаднаас орж ирж буй зүйлс чинь урлаг биш, урсгал шүү дээ. Бодлого тодорхойлогчид хүртэл урлагийг шоу цэнгээн гэж ойлгоод байх шиг байна. Жишээлбэл, миний хөгжмийг нь хийсэн “Voice” хамтлагийн “Монгол” гэж дууг энгийн уран сайханч дуулчихаж чадахгүй шүү дээ. Харин ардын бүтээл гэдэг арай өөр. Монгол бүтээл бол монгол хүнээс гарах зүйл. Дэлхийгээс ялгагдаж байгаа бидний нэг гайхамшиг шүү дээ” гэлээ.

Өнөө жилийн наадмын нээлтийн тоглолтын талаарх сэтгэгдлийг нь сонсохоор асуулаа. “Нээлт, хаалтын тоглолтыг Н.Наранбаатар, Б.Чинбат нар сайхан найруулсан шүү. Тэд маш хөдөлмөрч, хийж буй зүйлдээ сэтгэж, зүтгэж чаддаг” гэж байв. Харин наадмын Төрийн хүндэтгэлийн концертийн найруулгад Б.Ганхуяг гавьяатын төсөл түрүүлсэн ч замын дундаас өөр хүнд шилжсэн нь хачирхалтай санагдсан гэдгээ нуусангүй.

Булганы Могодын харьяат нэрт хөгжмийн зохиолч С.Чинзориг агсан түүний их сургуулийн багш ажээ. С.Чинзориг багшийн дуунуудыг биччихээд, баларсан зүйл болох гээд байхад ОХУ-д төгссөн хөгжим судлаач нар байгаа ч барагтай дуугарахгүй юм хэмээн дахиад л хэлэх нь нэгийг бодогдуулна.

Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулга жил бүр хилчдийнхээ 70 гаруй хувьд нь хүрч үйлчлэхийг зорьдог байна. Хил хамгаалж буй хүмүүсийн оюуны хэрэгцээ буюу сэтгэл зүйн бэлтгэлийг ингэж хийдэг гэж ойлгож болох нь. Хүнд нөхцөлд ажилладаг, хилийн зурваст түймэр гарсан ч цэргүүд л унтраадаг, ээж аав, гэр бүл үр хүүхдээсээ хол байгаа залуусын эх оронч сэтгэл зэргийг бэлтгэхэд чухал үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, цэрэг эх орны сэдэвтэй дуу хөгжим сонсох зэрэг бий.

Өнгөрсөн жил гэхэд л цэрэг халагдахын өмнөхөн очоод “Застав минь баяртай” хэмээх дууг дуулахад цэргүүд бүгдээрээ уйлаад, дарга нар нь хүртэл цэргүүдээ харахад хоолой зангирч байсан гэнэ. Ингэтэл нь эх оронч болгон хүмүүжүүлэхэд хилийн цэргийн чуулга өндөр үүрэгтэй.

Ийн бид зочны ширээний ард урлаг, уран бүтээл цэргийн амьдралын тухай халуун яриа өрнүүлэн хууч хөөрсөөр амралтын нэгэн өдрийг өнгөрөөлөө. Тэрбээр СУИС-ийн анхны төгсөгч, ОХУ-д хөгжмийн сургууль төгссөн жинхэнэ мэргэжлийн удирдаач, сонгодог урлагийн төлөөлөгч ч гэлээ өөрийгөө дөвийлгөхийг хүсдэггүй нь ярианаас нь илрэх юм билээ. Түүний хань Х.Мөнхжин цэрэгт явахад нь, оюутан болоход ч, гадаадад сургуульд сурахад нь ч тэр хамгийн найдвартай ар тал байсаар иржээ. Гэнэн цагаахан хүүхдүүдтэй ажилладаг учир багшийн мэргэжил сайхан хэмээн өгүүлэх эгэл даруухан түүний хань нь хайр халамж, итгэл сэтгэл түүний амжилтын томоохон нууц мэт санагдсан юм.

Жил бүр л үе үеийн төгсөгчдийн ой болдог. Энэ жил Дундговь аймагт 1997 онд төгсөгчдийн 20 жилийн ой тохиож байна. Тэдний энэ жилийн ой чамгүй онцлогтой. Төгсөгчид голдуухан ангиараа, эсвэл яг тухайн сургуулийнхаа нэг үеийнхнээрээ уулзаж баяраа тэмдэглэдэг бол Дундговийн 1997 оныхон тухайн жилд төгссөн бүх ангиараа уг арга хэмжээгээ зохион байгуулж буй аж. Бас зөвхөн төгссөн гэлтгүй ер нь л 1987-1997 оны хооронд Дундговь аймагт суралцаж байсан бүх л хүүхдүүдийн баяр болгон нижгэрхэн тэмдэглэж байгаа гэнэ. Мэдээж тэр жил төгссөн бүх хүүхдүүд уг арга хэмжээнд оролцож чадахгүй учир анги бүрийн төлөөллийг ямар нэгэн байдлаар хамруулах, аль болох олуулаа цуглахыг хичээж байгаа тухайгаа зохион байгуулах хэсгийн дарга Түмэнжаргал онцолж байлаа.

Дундговь аймгийн Мандалговь суманд сурагч насаа үдсэн нэг үеийнхний хорин жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэ хугацаанд тэд сурч боловсорч, тус тусын амьдралаа зохиож, өөрийн биеэ, өрх гэрээ зассан нь мэдээж. Ид хийж бүтээх насандаа яваа эдгээр залуус аймаг, орон нутгийнхаа хөгжил дэвшлийн төлөө саналаа нэмэрлэх, бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулах, бас хүүхэд насныхаа нандин сайхан дурсамжийг сэргээн эргээд багахан хугацаанд ч болов бага балчир насандаа буцаж очихоор энэхүү уулзалтыг хийж байгаа ажээ. Уулзалтад 1997 оны нийт төгсөгчид болон суралцаж байсан болон тухайн үеийн есөн бүлгийн зуун хорь гаруй залуус оролцож байгаа юм.

Тухайн үед буюу 1987-1997 онд Мандалговь суманд дөрвөн дунд сургууль үйл ажиллагаа явуулж байснаас нэгдүгээр сургуулийг дөрвөн бүлэг, хоёр, гуравдугаар сургуулийг тус бүр хоёр бүлэг, дөрөвдүгээр сургуулийг нэг бүлэг дүүргэжээ.

НЭГДҮГЭЭР ДУНД СУРГУУЛИЙНХАН

Нэгдүгээр сургуулийн Б.Цэгмид багштай 10А ангийг 39 хүүхэд төгссөн бөгөөд тэд өнөөдөр багш, инженер, эмч, сэтгүүлч, хуульч, эдийн засагч, мянгат малчин болжээ. Ангийн охин Д.Цогзолмаа “Манай ангийнхан бусдын л адил адал явдлаар дүүрэн, хөгжилтэй өнгөрсөн. Бие биедээ нэр хоч их өгнө. Ихэнх нь амьтны нэртэй. Тэр нэрээрээ одоо хүртэл дуудалцана. Хичээлээ тасалж энэтхэг кино үзнэ. Бас охидууд булагнаад хүнсний үйлдвэр явж зайрмаг авч иддэг байлаа. Манай ангийн Х.Үнэнхүү аравдугаар ангидаа зохион бүтээгчдийн улсын олимпиадад түрүүлж, алтан медальтай ирсэнд бид их баярлаж билээ. Тэгээд л Хар овоондоо очиж алтан медалийг нь угаасан юм. Болоогүй ээ, таван литрийн данханд сироп найруулчихсан, хэрэндээ л сүрхий угаасан юмдаг. Бид Б.Цэгмид багшаа гомдоодог муу хүүхдүүд байсан ч одоо бараг охидын 50 хувь нь багш мэргэжил эзэмшиж, багш хүний зовлон жаргалыг хуваалцаж явна даа” гэж дурссан юм.

Монгол хэл уран зохиолын Батхишиг багштай “Багш” сонгоны 10Б ангийг 28 сурагч төгсчээ. Тэдний анги ердөө дөрвөн хөвгүүнтэй. Дунд сургуульд хөвгүүд охидоо шоглодог бол 10Б-д эсрэгээрээ. Охид нь хөвгүүдээ гэнэ гэнэ хөөрхөн шоглочихдог байжээ. Багш сонгоныхонд шалгалт дээр хажуугийн хүүхдээ авч гарч байхыг ангийн багш нь дадал болгосон гэнэ. 1997 оны төгсөлтийнхөн анх удаа нийтээрээ зааланд сууж тестээр шалгалт өгөхөд 10Б-ийнхэн хажуудаа суусан олон хүүхдэд тусалж байсан талаар ангийн охин Д.Ариунчимэг онцолж байлаа.

Улсад анх удаа бүх сурагч нь улсын их сургуульд элсэн орж байсан математикийн сонгоны 10В ангийнхан мөн эдний төгсөлтийнх ажээ.

Харин биологийн Ц.Энхцэцэг багштай, М.Нарангарав даргатай 10Г ангид 38 сурагч бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн байна. 10Г ангийнхан сурлага хичээлээр мундаг биш ч, сурагчид нь нэлээн хөдөлгөөнтэй дэггүй анги байсан гэнэ. “Ангийн хэсэг сурагчид хичээлийн эрхлэгч Энэбиш багшийн өрөөнд очиж сүнс дууддаг, түүнээсээ айж гүйлддэг байжээ. Эдний ангийн хөвгүүд гитар хачин сайхан тоглоно. Урлагийн үзлэг гэж сайхан юм болоход охиддоо гитар зааж өгөөд хамтлаг гаргаж байлаа” гэж ангийн соль гитарчин Ганаа дурссан юм. Мөн эдний анги хоёр Отгонцэцэгтэй. “Өндөр” Отгоо нь аймгийн гар бөмбөгийн шигшээ багийн тамирчин. Харин “жижиг” Отгоо нь сагс тоглоно. Ангийн хөвгүүн Мөнхбаяр бас ч гэж муугүй барилдчихдаг байсан гэнэ.

ХОЁРДУГААР ДУНД СУРГУУЛИЙНХАН

Хоёрдугаар сургуулийн физикийн Гаваадулам багштай 10А анги сурлагаар чамгүй сайн анги байжээ. Эдний ангийн сурагч Ц.Мөнхбат Дундговь аймагтаа анх удаа самбо, чөлөөт бөхийн улсын аваргаас хүрэл медаль авчирч, үеийн найзууд, багш нараа баярлуулж байжээ.

Монгол хэл уран зохиолын Цэцэгмаа багштай 10Б ангийг 35 сурагч төгссөн байна. 10Б ангийн дарга Н.Мөнхсоёл “Манай анги ес, аравдугаар ангидаа аймгийнхаа хэмжээнд анх удаа “Bas­ket show” амжилттай зохион байгуулж байлаа. Харин манай ангийн охид монгол хэлний олимпиадад чамгүй амжилттай оролцдог байсан” хэмээн дурссан юм.

10А-гийн Түмэнжаргал харин 20-н жил угтсан үйл ажиллагаануудын гол зохион байгуулагчаар ажиллаж, нэгэн үеийн хамт олноо уулзуулах гол ажлыг нугалж байгааг нөхөд нь ихэд бахархан ярьцгааж байлаа.

ГУРАВДУГААР ДУНД СУРГУУЛИЙНХАН

Ц.Түвшинтөгс багштай 10А ангид 28 сурагч бүрэн дунд боловсрол эзэмшин төгсчээ. Эдний ангийнхан урлаг, спортоор ч, дэггүй дүрсгүйгээрээ ч манлайлагч анги байжээ. Энэ тухай ангийн дарга Д.Алтанцэцэг, Манай ангийнхан хичээл тарсан хойгуур сургуулийн жижүүрийг “панаалдаж” ороод бужигнуулдаг байлаа. Зарим дискон дээр манай ангийн охид хөвгүүддээ заавал сурах арван бүжиг заана. “Задгай цагаан”, “Хүмүүн төрөлхтөн”, “Гурван тамир”, “Полько“ гээд ангидаа тоос таттал бүжиглэдэг байсан даа” гэж ярьсан юм.

Шугам зургийн Батсайхан багшийн хувьд 10Б анги анхны анги нь байсан юм. Эдний анги 23 сурагчтай, бүгд л урлаг, сурлага, спортоор алтан дундаж нөхдүүд байжээ. Ангийн охин М.Сувд-Эрдэнэ “Манай ангийн хөвгүүд жаахан намхан. Тэгээд ихэнх нь сумдаас ирсэн болохоор бүрэг ичимхий байж билээ. Би ч заримдаа ангийн хөвгүүдээ өмөөрч хөвгүүдтэй муудалцана. “10А”-ийнхан их авьяаслаг хүүхдүүд байсан. Манай ангийнхан бол язгуур урлагаар л сайн байсан даа” хэмээн дурсав.

ДӨРӨВДҮГЭЭР СУРГУУЛЬ-10 ААНГИ

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, математикийн багш Д.Нямсүрэнгийн дааж байсан 10А ангийг 10 банди, 22 охин суралцаж төгсчээ. Ангийн дарга Ж.Цогтсайхан нь “Манай ангийн арван хөвгүүний гурав нь өнөөдөр аймгийн цагдаагийн газар ахлах офицероор ажиллаж байна. Мөн охидын ихэнх нь “Мандах” дээд сургуулийг дүүргэж нягтлан бодогч хийж байгаа бол хоёр сурагч нь математикийн багш болсноор бид бахархдаг. Арван жилд байхад манай ангийнхан нэгнийгээ дээш шидэж, бүгдээрээ тосож авдаг байлаа. Гэтэл нэг удаа ангийн охин Цэвээнжаргалыг дөнгөж шидтэл нэг багш гараад ирсэн. Бид сандарсандаа Цэвээнээг хаячихаад ширээ ширээндээ очоод суучихаж билээ” гэж ангийнхнаа дурсан ярьсан юм.

НЭГ ҮЕИЙНХНЭЭС ТӨРСӨН ХОСУУД

Нэг төгсөлтийнхөн ингэж амь нэгтэй байхаас аргагүй. Учир нь тэдний дундаас долоон хос төрснөөс нэгдүгээр сургуулийн 10А ангиас хоёр хос төрж, төгсөлтөөсөө хоёр бэртэй болжээ. Тодруулбал, 10А-ийн Х.Үнэнхүү, Мөнхсаруул нар, Оргилболд, Тогосмаа нар анги дотроо үерхэж, амьдралаа холбосон байна. Харин 10А-ийн Ганбаатартай 10Б-ийн Болор, 10А-ийн Эрдэнэсүхтэй гуравдугаар сургуулийн 10Б-ийн Алтанзул нар гэр бүл бололцож 10А-ийн бэр болсон түүхтэй гэнэ. Хоёрдугаар сургуулийн 10Б-ийн Мөнхсоёл, Баярмаа нар арван жилээсээ үерхэж, өдгөө дөрвөн хүүхдийн ээж аав болсон байна. Гуравдугаар сургуулийн 10А-ийн С.Ариунбямба нэгдүгээр сургуулийн 10Б-ийн Амарсанаатай үерхэж, анхны хайраа амьдрал болгожээ.

ХРОМЫГ КОВБОЙ БОЛГОСОН ХӨВГҮҮД, ХЯТАД ШААХАЙГААР ГАНГАРСАН ОХИД

Тэр үеийнхний гоёо ямар байсан талаар нэг үеийнхэн ам булаалдан ярив. Гуравдугаар сургуулийн “А”-гийн Ариунбямба, Алтаншагай, Нямка, Содко нар гэхэд л моодонд орж байсан ковбойгоор гангардаг байж. Гэхдээ жинхэнийг нь биш. Хромон гутлыг хоёр хажуугаас нь дарж махийлгаад яг ковбой хэлбэрийн болгоод өмсчихдөг байж. Бас болоогүй ээ, урдаа төмөр тоноглолтой. “Төмөр тоноглолоо молоконы лаазаар л хийсэн байх” гэж Д.Алтанцэцэг ярив. Тэр үед хичээл дээр сурагчийн дүрэмт хувцаснаас өөр хувцас өмсдөггүй байсан болохоор охид гутлаараа л гангарах боломжтой. Хятад хамба хилэн шаахайтай охин бол хамгийн ганган нь байж. Эхлээд өмсч ирсэн охин нь Өнөрөө гэнэ. Ангийнх нь Отгонбаяр бүр сүүлд “Өнөрөө шиг гуталтай охин тэр үед байгаагүй л юмдаг. Бараг өөрт нь биш гутланд нь дурласан байх аа” гэж ангийнхнаа хөгжөөж байжээ.

Хөвгүүдийн бас нэг гоёо нь пирамид гэсэн нэртэй өргөн жинс. Өргөн өмд олоогүй нь өмдөө задалж байгаад албаар өргөн болгож өмсдөг байж. Охид хөвгүүд чөлөөт цагаараа “Талын туяа” кинотеатрт гурван цагаас гардаг кинонуудыг үзнэ. Хойд Солонгосын киноноос гадна Энэтхэг кино их гардаг байжээ. Тэр үеийн охидын хобби нь чихэр, шоколадны цаас цуглуулах. Мөнгөлөг цаасыг тусад нь цуглуулж байгаад сүлжиж элдэв гоёл хийдэг байснаа ярьцгаав. За тэгээд марк, ил захидал, “дональд” бохины наадаг зураг гээд өчнөөн юм цуглуулж хадгалдаг байжээ. “А”-гийн Энхээ “Тэр үед хадгалж байсан марк, доналд бохины цуврал зураг одоо ч байгаа” гэж ярианд оролцов. Дурсамжийн дэвтэр аялуулдаг байснаа ч дурсан ярив. Сониноос ихэнх охидын дурсгалын дэвтэрт хөвгүүдийн нэр байдаггүй гэнэ. “Ичимхий байжээ” гэж охид өөрсдийгөө тодорхойлно лээ.

ХОНХНЫ БАЯРААС ҮНЭ ЦЭНЭТЭЙ СТУСМН

Тэр үед хонхны баяр гэж одоогийнх шиг сүйд болдоггүй байж. Хонхоо зүүж, дурсамж хичээлдээ сууж, зургаа татуулаад аймгийнхаа Хар овоон дээр алхаж очно. Орой тийшээ спорт зааландаа вальс эргэж, шогшоо хийгээд л хонхны баярын арга хэмжээ гүйцээ. Харин төгсөх жилийнхээ өвөл нь “Сургууль төгсөгчдийн уламжлалт сүлд модны наадам” гэж хийдэг байжээ.

Бас болоогүй ээ, тэр арга хэмжээгээ СТУСМН гэж товчлоод нэрлэчихсэн. Энэ үедээ л зад баярладаг байж. Зад баярлана гэдэг нь чимж гоёсон зааланд дуулж, хуурдаж, өвлийн өвөөгөөс бэлэг авах.

Хожим оюутан болж ирээд энэ талаар дурсахад, манай аймгаас өөр газарт ийм зүйл хийдэггүй байсан юм билээ гэж гуравдугаар сургуулийн 10Б-ийн Х.Үнэнбат ярив.

Гуравдугаар сургуулийн “А”, “Б”-гийнхэн энэ үеэр нийлж хэрхэн дүрсгүйтсэн тухайгаа ярьцгааж байна. Хонгороо Уянгаа Ундармаа Мөнхжаргал Баярцэнгэл дөрөв бол “Б”-гийн ХУУМБ. Нэрнийх нь товчлолоор ингэж дууддаг байж. Өнөө дөрвөө “а”-гийн дөрвөн хүүтэй үерхэх ёстой гээд найзлуулж хөглөж байснаа ярьж инээлдэв. “А”-гийн дөрвийг бас товчилсон үсгээр дууддаг байсан гэнэ.

Төгсөлтийнхөө хорин жилийн ойн арга хэмжээгээ угтаж нэг үеийнхэн 2017 оны шинэ жилээр уулзсан нь төгсөгчдөд сурагч ахуй үеэ дурсаж, нэг нэгнээ гэсэн сэтгэлийн галыг нь бадрааж өгчээ. Нэгэн үеийн, нэгэн төгсөлтийн найз нөхдийн тухай их л товчхон дурдахад ийм ажээ.

Токио хотноо наймдугаар сард зохион байгуулагдах “ABU Robocon-2017” олон улсын роботын тэмцээнд Монгол Улсаа төлөөлөн оролцох багийн удирдагч, МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны тэнхимийн багш Ө.Батбаяртай ярилцлаа.

-Токио хотод зохиогдох олон улсын тэмцээнд оролцох бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна. Энэ удаад гүйцэтгэх даалгавар урьд жилүүдийнхээс ямар онцлогтой байгаа вэ?

-МУИС-ийн баг урьд нь чамлахааргүй амжилт үзүүлж байсан. Аль улсын тамирчид хамгийн хүчтэй өрсөлдөгчид байдаг вэ?

-Энэ жилийн тухайд ямар амжилт гаргахыг зорьж байна?

-Шударгаар хэлэхэд шөвгийн дөрөвт үлдэхийг зорьж байна. Япон, Хятад, Вьетнам гурван улс 30 секундэд үндэсний ялагч болсон. Харин бид нэг минутад дуусгах зорилт тавьж байна. Тэгэхээр тэр гуравтай наана нь таарчихгүй бол бидэнд хожих боломжтой баг бий. Хол тасарчихсан нөхдүүд бол Япон, Хятад хоёр л байна. Бусадтай нь бол эн тэнцүү үзнэ. Шөвгийн дөрөвт үлдээд тэдэнтэй таарвал, тэмцээн юм чинь асуудал гарна. Бид удаан ч гэсэн найдвартай ажиллаж чадах юм бол хожихгүй ч гэсэн давуу талтай.

-Үндсэн тэмцээнд бид хагас автомат төхөөрөмжтэй орсон нь бидэнд маш том давуу тал болсон. Бусад багууд тохиргоогоо тухайн агшинд гараар хийж байсан. Программчилсан төхөөрөмж бидэнд цаг хожих боломж олгосон. Гэхдээ бид цэвэр хожил хийж чадаагүй. Туршилтын үед бол хоёр минутад хийж байсан. Түүнийгээ нэг минут болгохыг зорьж байна.

-Монгол оюутнуудад бусдаас ялгарах онцлог, давуу тал бий юу?

-Айхтар онцлог үгүй. Бусад орны оюутнуудтай адил. Бид дутуу ч биш, илүү цоорсон ч биш. Бидний хувьд нэг сайн гэх юмуу, арай өөр нөхцөл байдал байдаг. Тэр нь Монгол үйлдвэрлэгч орон биш учраас бараа материал бүх зүйл гаднаас хамааралтай. Гоё гоё технологийг тэр бүр хурдтай нэвтрүүлж чаддаггүй. Тэр ч утгаараа бид хуучин юм ашиглаж хийдэг. Юмхнаар юм хийж зохион бүтээсэн роботууд олон улсын тэмцээн дээр ялгарч харагддаг. Шийдлийн хувьд олон улсад өрсөлдөхүйц байж чаддаг.

-Ирээдүйг өнгөлөх инженер, зохион бүтээгчдээ улс орон, яам тамгын газар хэр их анхаардаг вэ?

-Энэ тэмцээнд улсаас биднийг дэмжиж байсан удаагүй. Урьд нь ч тэр, одоо ч тэр. Оюутнууд, эцэг эхчүүд, багш нар өөрсдийн чадлаар явдаг. Яахав, хувийн хэвшлийн компаниудаас дэмжлэг хүсэхэд тодорхой хэмжээнд дэмжиж байсан. “Юнител” компани 2007-2010 оны хооронд дөрвөн жил ивээн тэтгэсэн. Яг одоо бол манай сургууль санхүүжүүлж байгаа. Мөн монгол оюутны электрон сүлжээ ЭМОС анхнаас нь дэмжиж байсан.

-Багш бүрт өөрийн гэсэн арга барил байдаг гэдэг. Таны хувьд Робоконд оролцож буй багийн оюутнуудтайгаа хэрхэн ажилладаг вэ?

-Яг одоо миний арга барил энэ гээд шууд хэлж мэдэхгүй байна. Хүмүүс хараад Ө.Батбаяр ингэж ажилладаг гэж мэддэг л байх. Багш хүн учраас тухайн тохиолдолд, тухайн багт яаж тохируулж удирдах вэ гэдэг маневр хийх хэрэгтэй болдог. Хамгийн чухал нь, багийн ахлагчийг сонгох гэж боддог. Би хүүхэд бүртэй тулж ажиллаж чадахгүй учраас багийн ахлагчийг зөв сонгоход анхаардаг.

-Робокон тэмцээнд оролцох нь тухайн оюутнуудад ямар сайн зан чанарыг төлөвшүүлдэг вэ. Энэ тэмцээнд амжилттай оролцож байсан хүүхдүүд өнөөдөр хаана юу хийцгээж явна?

-“Робокон” тэмцээнийг даваад гараад ирсэн хүүхдэд энэ нь маш том сургууль болдог. Багаар ажиллаж сурна. Хариуцлагатай, юмны ард гарч чаддаг болно. Бие даалтаа хийхээ больё, нэг удаа муу авна л биз гэсэн ойлголт байхгүй. Ямар ч байсан ард нь гарна гэсэн бодолтой болдог. Манайд зохион бүтээх чиглэлийн хүмүүсийг үнэлдэг компани алга. Азийн улс орнууд “Робокон”-д оролцсон хүүхдийг маш өндөр үнэлдэг. Ажилд орох эсвэл мэргэжил дээшлүүлж сурахаар CV бөглөхөд энэ нь маш том давуу тал болдог. Тэмцээнд оролцож байсан хүүхдүүд бүгд мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Миний удирдаж байсан шавь нараас Японд арав гаруй залуу “Панасоник”, “Сони”, “Тоёота”-д ажиллаж байгаа. Энэ удаа Японд очоод тэр хэдтэйгээ уулзана гээд жижигхэн төлөвлөгөө боловсруулчихсан байна.

-Гадаадын том компанид ажиллах сайхан ирээдүйг мөрөөдөж буй оюутан сурагчид юунд гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй вэ?

-Дунд сургуульд байхдаа мэдээж суурь шинжлэх ухаан болох математик, физикийн хичээлдээ маш сайн байх хэрэгтэй. Үүний дээр орчин үед мэдээллийн технологийн тал бүрийн мэдлэг зайлшгүй шаардагдаж байна. Би “Робокон” тэмцээнд оролцох оюутныг сонгохдоо юун түрүүнд тухайн хүний тэсвэрт чанарыг хардаг. Учир нь тэмцээнд бэлтгэх явцад тэдгээр оюутнаас маш их хичээл зүтгэл шаардагдана.

-“Робокон” тэмцээнд өгөгдсөн даалгаврууд бодит амьдрал дээр хэзээ, яаж ач тусаа өгдөг вэ?

-“Робокон” тэмцээний дүрэм нь өөрөө амьдралд хэрэгтэй процессыг хялбарчлах, шийдэл олоход оршдог. Бидний шийдлийг хэзээ, хаана, хэн, юунд ашигласныг бид мэдэхгүй. Тэмцээн явагдаж байна, даалгавар өгсөн байна, түүнийг шийдсэн шийдлийг тэр тэмцээнд оролцсон оюутан нэг газар ажиллаж байхдаа, зохион бүтээхдээ ашигласан байж болно. Жишээ нь, энэ жилийн тэмцээнд нисдэг тавгийг шидээд тавцан дээр байрлуулах гэж байгаа. Дискийг ийм нарийвчлалтай, ингэж байршуулах янз бүрийн шийдлийг олон орны оюутнууд гаргаж ирнэ. Хэрэглээ нь юунд байж болох вэ, энэ процессыг хаана яаж ашиглах вэ гэдэг бол үйлдвэрлэгчдийн асуудал юм.

Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн харьяа Монгол анагаах ухааны клиникийн эрхлэгч Н.Алтанхундагатай ярилцлаа.

-Ихэвчлэн ямар өвчнийг уламжлалт анагаах ухаанаар эмчлэх нь үр дүнтэй байгаа вэ. Мөн сүүлийн үед ямар өвчин зонхилж байна вэ?

-Сүүлийн үеийн ихэнх өвчлөл амьдралын буруу хэвшлээс болсон байдаг. Жишээлбэл, буруу суулт, буруу хооллолт, буруу хувцаслалт хүртэл олон төрлийн өвчин үүсгэж байгаа юм. Гар утас, компьютерийг хэт удаан ашигладаг, олон цагаар сууж ажилладаг, стресс бухимдалтай, хэт ачаалалтай ажилладаг зэрэг нь олон төрлийн өвчин үүсэх шалтгаан болж байна. Манай үйлчлүүлэгчдийн 60 гаруй хувь нь гэхэд л нурууны суулттай, шохойжилттой, үүнээс шалтгаалсан гар хөлийн мэдрэл дагасан өвдөлттэй байна. Ялангуяа өвдөгний үеэр өвддөг, хоол боловсруулах эрхтэн системийн архаг үрэвсэлтэй, зүрх өвдөж нойр муудсан, гэдэс дүүрдэг, хий ядаргаатай байх жишээний.

-Амьдралын буруу хэвшлээс үүдэлтэй өвчлөлүүдийг хэрхэн эмчлэх боломжтой вэ?

-Дээрх өвчлөлүүдийн үед хамгийн түрүүнд ажил амьдралын хэв маягаа өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, нэгэнт үүссэн архаг өвчнөө зөв аргаар бүрэн эмчлүүлэх ёстой юм. Эрхтэн системийг хавсарсан архаг өвчтэй хүн өвчнөө байлаа гэхэд өвчилсөн бүх эрхтнээ зөв системээр цогцоор эмчлүүлэх нь зүйтэй. Хүзүү хөшөөд удахаар аажимдаа тархины цусан хангамжийг муутгадаг. Толгой өвдөнө, нүдний хараа муудна, чихний сонсгол муудна. Сүүлдээ хүзүү орчмоос салаалсан мэдрэл дагаж мөрний үе, гар уруугаа дамжиж өвддөг болно. Ихэвчлэн үүнийгээ зүрх, цөс өвдөж байна гэж андуурч цаг алдах явдал гардаг. Эмчлүүлээгүй нөхцөлд зүгээр болно гэж байхгүй шүү дээ. Ингээд хугацаа алдвал яс нь шохойжчихно, шохойжсон тохиолдолд нэлээд урт хугацааны эмчилгээ шаардлагатай болно.

-Сүүлийн үед бөөрний өвчлөл их залуужиж байх шиг. Бөөрний өвчлөлийн гол шалтгаан нь юу байна?

-Манай улсын хүн амын 60 орчим хувь нь бөөр болон шээс боловсруулах замын өвчлөлтэй гэх судалгаа бий. Тэдний ихэнх нь эмэгтэйчүүд бөгөөд бөөр нь өндгөвчний үрэвсэлтэй хавсарсан байх тохиолдол элбэг. Энэ нь мөн л амьдралын хэвшил, болон өмссөн хувцас идэж буй хоол хүнстэй холбоотой. Тухайлбал, хэт жижиг хувцас өмсч, ихэвчлэн бариу жинс, чийг татдаг гутал, пүүз зэрэг өмсдөгтэй ч холбоотой. Даарах нь бөөрний өвчний гол шалтгаан учир хувцаслалтандаа анхаарч байх хэрэгтэй байна. Мөн бэлэн бүтээгдэхүүн их хэрэглэхэд давс, элсэн чихрийн хэвийн харьцаа алдагдана. Хөдөлгөөний хомсдол, хэт таргалалт хүртэл бөөр өвчлөх шалтгаан болж байна. Суугаа ажил их хийж, удаан хугацаагаар машин барихад нурууны цусан хангамж алдагдаж бөөр болон шээсний замын өвчлөл үүснэ.

-Бөөр өвчилсөн тохиолдолд ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Нуруу эсвэл бөөр хэсгээр өвдсөн бол хамгийн түрүүнд цус болон шээсний шинжилгээ өгөх хэрэгтэй. Шинжилгээнд ямар нэгэн өөрчлөлт гараагүй байсан ч заавал хэвийн эход харуулах шаардлагатай шүү. Шинжилгээгээр харагдаагүй өөрчлөлт хэвлийн эход харахад нөлөөлсөн эсэх нь харагддаг. Тиймээс нарийн эход харуулах нь чухал.

-Бөөрний олон янзын өвчлөл байдаг. Манайд хамгийн түгээмэл тохиолддог ямар өвчлөл байна вэ. Бөөрний өвчний үед хэр их шингэн уух хэрэгтэй вэ?

-Бөөрний маш олон эмгэг байдаг. Манайд бөөрний тэвшинцэрийн архаг үрэвсэлт өвчин түгээмэл байна. Энэ өвчлөл нь бөөрний өвчний 70-80 хувийг эзэлдэг. Бөөр нь хүн ямар нэгэн шингэн зүйл уухад хүний биед орж бөөрөөр дамжиж шээс боловсруулах үйл ажиллагаа явуулж илүүдэл шээсийг хүний биеэс гадагшлуулж байдаг үүрэгтэй. Энэ илүүдэл шээстэй цуг хүний биеэс хорт бодис гадагшилдаг. Ингэснээр хүний биеийн ус, давс, шингэний солилцоог зохицуулж өгдөг. Хэрвээ бөөрний тэвшинцэр гэмтвэл энэ үйл ажиллагаа алдагдаж эхэлдэг. Бөөр тэвшинцэр, бөөрний цуллаг хэсэг буюу зөөлөн эд гэсэн хоёр хэсгээс бүтнэ. Манай улсад бөөрний тэвшинцэрийн архаг үрэвсэлт өвчин түгээмэл байна. Энэ өвчлөл нь бөөрний өвчний 70-80 хувийг эзэлж байна. Насанд хүрсэн хүн цагт 300-400 мл шингэн ууж байх ёстой. Бидний идэж ууж байгаа зүйл их бага хэмжээгээр давстай байдаг.Эдгээр давс хүний биед солилцоонд орохдоо бөөрний тэвшинцэр дээр ирж тунаж үлддэг. Шингэн бага ууснаас болж бөөрний тэвшинцэр дээр тогтсон давс хуримтлагдаж томорсоор бөөрний чулууг үүсгэнэ. Бөөрний өвчин хүндэрвэл бөөрний үйл ажиллагаа зогсож, ажиллагаагүй болно.Бөөр ажиллагаагүй болно гэдэг хүний биеэс илүүдэл хортой бодис гадагшлахгүй, шээс нь хүний биеэр эргэлдэж эхэлдэг. Ингэхээр хүн шээсэндээ хордож бөөрний дутагдалд орно.

Зууны шилдэг роман “Тунгалаг тамир”-ын зохиолч Ч.Лодойдамбын мэндэлсэний 100 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Түүний охин УГЗ, Хөгжим бүжгийн коллежийн төгөлдөр хуурын багш Л.Насанбаттай ярилцсанаа хүргэе.

-Таны аав Монголын утга зохиол, соёл урлагийн салбарт үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан, шилдэг сэхээтнүүдийн нэг. Ээж тань ардын жүжигчин Ч.Долгорсүрэн гуай. Ийм сайхан аав ээжийн охин болж төрнө гэдэг ховор тавилан шүү?

– Би жирийн нэг Л.Насанбат биш. Намайг Ч.Лодойдамба, Ч.Долгорсүрэн нарын хүүхэд гэдэг тодотгол үргэлж дагаж явсан. Тийм болохоор аав ээжээрээ бахархаж омогшихоос илүүтэй, тэднийхээ нэрийг сэвтээхгүй, өндөрт өргөж явна гэдэг том хариуцлага үүрч амьдарлаа. Ээж минь зуун жил амьдрахгүй ч, мянган жил дурсагдах нэрээ хайрлаж яваарай гэж захидаг байсан.

-Охин хүүхэд аавтайгаа амь нэгтэй байдаг гэлцдэг. Та аавтайгаа өнгөрүүлсэн хамгийн жаргалтай мөчөө дурсаач?

-Аав минь гурван охиныхоо ирээдүйд санаа тавьж, эрдмийн мөр хөөлгөсөн нь охидоо гэсэн хайрынх нь илрэл байж дээ гэж боддог. Эгч, дүү бид гурав гурвуулаа Москвад суралцаж, мэргэжил боловсролтой болсон. Харин хамгийн бага эрэгтэй дүү Л.Галбадрах маань арван нас хүртлээ ааваас алхам ч холдохгүй дагаж явдаг байсан. Бага байхад аав бидэнтэй их тоглодог байжээ. Нуугдаж тоглоно, нуруун дээрээ үүрнэ, бид нар жүжиг тоглоно. Би хамгийн дүрсгүй нь байсан шиг санагддаг. Миний тависан жүжиг дуусахгүй дээ. Байрны хүүхдүүд “Ч.Лодойдамба гуай хэзээ ирэх бол” гээд л аавтай тоглох гэж, гурван дугуйтад нь суух гэж бүгдээрээ хүлээдэг байсан. Намайг сургуульд ороогүй байхад аав Москвад академид сурч байлаа. Тэр үед ээж бид хэд аавынхаа амьдардаг газарт, байранд нь очсон юм. Бид нар нэг жижигхэн өрөөнд шахцалдаад, чемодан саваа аваад орсон. Тэгэхэд надад “манай аав одоо ийм л жаахан гэрт амьдардаг юм байх даа. Яаж бид нар унтах юм бол оо” гэж бодогдсон. Гэтэл тэр нь лифт байсан юм билээ. Бас нэг өдөр эгч аягүй их баяртай “Тэнд үнэгүй жижигхэн кино гарч байна” гэсэн. Тэгсэн тэр нь зурагт байж. Аав талийгч эгчийг анх төрөхөд маш их баярлаж, угаасан даавууг нь орондоо хийж, хэвтэртээ дулаацуулж хуурайлдаг байсан гэдэг. Хожим эгчийг найман сартайдаа толь алдаж хагалахад миний охин том болж, чадалтай болж гэж учиргүй их баярласан гэж ээж ярьдаг байлаа.

-Та хэдэн настайдаа Москва руу сурахаар явсан юм бэ. Гэрээ их санадаг байсан уу?

-Би 11 настай байхдаа Москвагийн П.Чайковскийн нэрэмжит дунд сургуульд суралцахаар явж байлаа. Москвад очсон эхний жил гэртээ хариагүй. Дараа жилээс өвөл зундаа гэртээ ирдэг болсон. Аавыг албан томилолтоор Москвад ирэхэд их баярлана. Тэр үед обрушка их ховор эд байлаа. Аав эгч, дүү бид гуравт гоё гоё обрушка, платье авчирч өгнө. Нэг удаа аав ирээд буцах болоход нь би машинаас нь чаргууцалдаад уйлчихсан. Аав “За, миний хүү хэрэггүй ээ” гэсэн. Аав намайг дандаа миний хүү гэж дуудна. Аавыг гэртээ ирэхэд нь ээж “Хоёр охин нь сайн байна уу” гэж асуухад аав минь “Сайн” гэж хэлээд зөндөө уйлсан гэдэг. Аав минь бүгдийг багтааж чаддаг уудам дотортой эр хүн байжээ. Аав бүхэн миний аав шиг байдаг бол хүүхэд бүр ямар жаргалтай байх бол гэж боддог шүү.

-Аав тань танд юу гэж захиж сургадаг байв?

– Би багадаа их ааш муутай хүүхэд байсан. Намайг Хөгжим бүжгийн сургуульд сурч байхад хичээлийг минь давтуулна. Орос багш хичээл ордог, Зангад багш орчуулдаг байсан юм. Аав надад багшийнхаа хичээлийг шууд орос дээр нь цээжилчих гэж хэлсэн. Тэгээд би багшдаа шууд оросоор нь уншиж өгөөд онц авч байлаа. Аав Чайковскийн нэгдүгээр конкурсэд нэг, хоёрдугаар байрт орсон Америк, Хятад хоёр хүний пянзыг 1978 онд бэлэглэж байсан юм. Одоо ч надад хадгалагдаж байгаа. Тэгэхэд би хөгжимчин болох байтугай, хөгжимчин болох үнэр ч гараагүй байж дээ.

Харин Москвад сурч байхдаа аав ээжтэйгээ захидлаар харилцана. Аав захиандаа үргэлж л “Хөгжмөө давт, сайн давтаарай” гэж захидаг байсан. Би тэр үед өөрийгөө хөгжмөө бага давтдаг байсан юм болов уу гэж хааяа боддог. Гэхдээ л тэр үед хөтөлж байсан тэмдэглэлээ үзэхэд өдөрт хөгжмөө таван цаг давтдаг байсан байгаа юм. Аав “Тунгалаг тамир” романыхаа шагналын мөнгөөр надад төгөлдөр хуур авч өгч байлаа.

-Аав ээж хоёрынхоо анх танилцаж байсан, айл гэр болж гал голомтоо бадрааж байсан тэр үеийн сайхан дурсамжаас хуваалцаач?

-Энэ тухай ээжийн номонд их дэлгэрэнгүй байдаг шүү дээ. Хүмүүс мэдэх байх. Ээж аав хоёр минь Улаанбаатарын үлгэр жишээ дунд сургуульд хамт сурч байсан гэдэг. Тэр тухай ээж дурсахдаа, “Манай сургуульд гурвын нэг гэж сурлага сайтай хүүхдүүдтэй тэргүүний анги байсан юм. Гурвын нэгийн эрэгтэй хүүхдүүд манай ангийн охидод захиа бичиж, хожим том болсон хойноо айл гэр болъё гэж “гэрээ” байгуулдаг байв. Тэгэхэд Лодойдамба мөн хүүхдүүдийн адил “хоёулаа сургуулиа төгсөж том болоод гэр бүл болъё. Би чамд хайртай, гэрээ байгуулъя” гэсэн захиаг манай ангийн Пэлжээгээр дамжуулж надад өгч байсан юм” гэж ярьсан. Түүнээс хойш есөн жилийн дараа ерөөлөөр байгуулсан бага насны “гэрээ” нь ёсчлон биелсэн гэдэг. Аав минь ээжид зориулж хэд хэдэн шүлэг бичсэн байдаг. Тухайлбал, “Үнэн сэтгэл” шүлэгтээ:

Хүн бүхний шагшин шуугих чиний гуа чинь бус

Хүдэр эрийн онон мөрдөх чиний сайхан чинь бус

Энгийн байдал, эвлэг зан, эрс сэтгэл энэ бүхэн чинь

Үнэт эрдэнэ, ховорхон чанар гэж бичиж байжээ. Мөн “Гэрээслэл” хайрын тухай өгүүллэгтээ анх удаа “Сайхан хайр байдаг. Олбол алдаж болохгүй” гэж бичсэн шүү дээ.

Аав ээж хоёрын тухай Ардын жүжигчин А.Очирбат гуай “Тийм мундаг зохиолчийг хүүхнүүд зүгээр байлгаагүй л байх. Тийм сайхан хүүхнийг харцуул зүгээр явуулахгүй л байх. Тэгэхэд энэ хоёр бүх насаараа ханилсан” гэж хэлсэн байдаг.

-Ч.Лодойдамба гуай аавынхаа дурсгалд зориулж “Тунгалаг тамир” романаа бичиж, хөшөө босгосон гэдэг. Харин таныг ийм сайхан аавдаа зориулж бүтээл туурвисныг тэр бүр хүмүүс мэддэггүй шүү дээ?

-“Тэнгэр буурал аав” дуу бүтсэн түүх их сонин. Дууны шүлгийн мастер Л.Дагвадорж гуайн зээ охинд би багшилдаг байлаа. Нэг өдөр “өвөө өгч байна” гээд надад нэг дугтуйд хийсэн шүлэг өгсөн. Миний аав бурхан болоод 25 жил болж байсан үе л дээ. Тэр шүлгийг уншихад дотор маань “шүлэг амилж”, эгшиг болон дуугарч эхэлсэн. Бадаг бүр нь, дахилт бүр нь давтагдаагүй тэр шүлэгт миний аавдаа хэлэхийг хүссэн, сэтгэлд минь бугшсан тэр л үгс байсан болов уу.

Нутаг холдсон аав минь

Ирэхийн цагтай ч болоосой

Сайхан буурал аавыгаа

Санахын цаг нь урт байгаасай

Заяа нь урт уултайгаа

Заавал хамт байя даа

Тэнгэр буурал аавтайгаа

Тэнцүүлж дуулах эгшиг олъё доо гэдэг юм.

Хичээлээ дуусмагц бушуухан харьж, энэ тухай ээждээ хэлсэн. Ээж маань “Ийм мундаг хүн миний охиныг тоож шүлгээ өгсөн байна. Миний охин сайхан ая хийгээрэй” гэж хэлсэн.

Би арван хэдэн жил хөгжмийн сургуульд сурч мэдсэн бүхнээ “Тэнгэр буурал аав” дуунд гаргасан. МУГЖ Г.Эрдэнэбат анх дуулж, дараа нь поп маягийн болгоод Б.Сарантуяагаар дуулуулсан. Нэгдүгээр бадгийн оркестрийг дурсамж маягтай, хоёрдугаар бадаг нь модон үлээвэртэй жаахан хөнгөн, гуравдугаар бадаг нь бүх оркестр тоглодог том том акордуудтай. Уг нь минорын дуу боловч би төгсгөлийг нь мажороор төгсгөсөн. Өөртөө бол аавтайгаа тэнцэх эгшиг олчихлоо гэж тайлбарлаж байгаа нь энэ юм.

Би охиндоо “Ээж нь Б.Шаравын “Ээж аавдаа” дуу шиг дуу хийчихвэл “Харамсахгүй өөд болно” гэж хэлсэн. Охин маань “Та яасан муухай юм. Таны “Тэнгэр буурал аав” гоё ш дээ” гэж хэлсэн.

Мөн ээж, бид хоёрын “Эрдэнийн Тайшир уул” гэж дуу бий. Манай аав чинь Говь-Алтайн Тайширынх шүү дээ. Ээж маань,“Говь-Алтайд төлийн аян явах нь, чи ая хийж чадах уу” гэсэн. Би ая бичдэггүй мөртлөө чадна гэж билээ. Ээж маань, “Хөгжмийн зүрх нь аялгуу шүү, их сайхан аялгуутай хийгээрэй” гээд, өөрөө Тайширынхны тухай шүлэг бичсэн. Миний бараг анхны тэр дуу одоо радиогийн “Алтан фонд”-д бий. Тэр үед урлагийн холбооны дарга байсан Б.Зангад гуай дуулж амилуулж байлаа.

-Таныг аавтайгаа эцсийн удаа уулзаж чадалгүй бурханы оронд явуулсан гэж сонссон. Бас аавын тань нас барсан шалтгаан тодорхойгүй байдаг гэдэг?

-Түүнийг яриад яах вэ дээ. Гэхдээ учир битүүлэг гэмээр нас барсан. Яагаад гэвэл, зүв зүгээр хоёр хөл дээрээ явж байсан хүн гэнэт өвдөж 14 билүү, 21 хоноод бурханы оронд одсон. Би тэгэхэд хойно оюутан байсан.Ээжээс асуухаар, миний хүүхдүүд тэрийг яриад яах вэ гэдэг байсан. Аавын маань нас барсны гэрчилгээ ч Монгол Улсын архивт байдаггүй юм. Ээж минь өөд болоод арав гаруй жил болсон ч ээжийн тоглосон кино өдөр бүр шахуу зурагтаар гардаг. Тийм болохоор ээж минь миний дэргэд байгаа юм шиг л санагддаг. Харин аав хааяа нэг зурагтаар гарахад их сонин мэдрэмж төрдөг. Би дахин дахин ухрааж үзээд л суудаг.

-Ааваас тань та бүхэнд үлдсэн ямар үнэт зүйлс байдаг вэ?

-Аавын маань насаараа хураасан гурван ачааны машин дүүрэн ном бидэнд өвлөгдөн үлдсэн. Аавын зохиолууд ялангуяа “Тунгалаг тамир” романыг олон хэлээр хэвлэсэн. Мөн өвөөгийн эдэлж хэрэглэж байсан нэг хөөрөг бий. Энгийн л нэг шаазан хөөрөг боловч голомтыг нь залгамжилж үлдсэн дүүд минь өвлөж үлдсэн байдаг. Аав 16 мм-ийн хальсаар кино авдаг байсан. Түүнд ашигладаг байсан бүх зүйл бидэнд бий. Мэдээж зохиолынх нь гар бичмэлүүдийг хадгалдаг. Тэрэн шиг үнэтэй зүйл байхгүй. “Тунгалаг тамир”-ыг монгол бичгээр бичсэн гар бичмэл байгаа. Ойг тохиолдуулаад “Тунгалаг тамир” романыг хоёр ботиор хэвлүүлсэн. Нээлтийг ойн үеэр хийх байх.

-Олон сайхан бүтээл туурвиж бидэнд үлдээсэн эрдэмтэн зохиолчийн маань мэндэлсний ойг хэрхэн тэмдэглэхээр төлөвлөж байна вэ?

-Он гарснаас хойш өргөн хэмжээний ажил хийж эхэлсэн. Ойг тэмдэглэх Засгийн газрын тогтоолыг саяхан гаргаж, комисс байгууллаа. Аавын минь ойг тэмдэглэхэд төр, засаг ихэд анхаарч байгаад үр хүүхэд бид маш баяртай байна. Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга, аймгийнхан ойг тэмдэглэх ажилд өргөнөөр оролцохоор болсон. Ойг тэмдэглэх хүрээнд эрдэм шинжилгээний хурал хийнэ. Аав минь олон газарт багшилж, ажиллаж байсан хүн л дээ. Тэр дундаа соёл, урлагийн байгууллагыг дурдах нь зүйтэй. Ардын дуу бүжгийн чуулгыг аав байгуулсан гэдэг. Драмын театрын тайзан дээр жүжгүүдийг нь тавьж, зохиол бүтээл нь кино бүтээл болж гарсан. Их сургуульд философи, урлагийн гоо сайхны хичээл оюутнуудад заадаг байсан. Мөн Хөгжим бүжгийн коллежийг шинэ байранд ороход ч их үүрэг гүйцэтгэсэн хүн гэж хэлдэг.

-Ч.Лодойдамба гуайн хөшөөг бүтээхээр болсон гэсэн. Энэ ажил ямар шатандаа явна вэ. Хүмүүст хэзээ танилцуулах бол?

-Говь-Алтай аймгийн Тайширт байсан хөшөөг Алтай сум руу нүүлгэсэн юм. Гэтэл Тайшир сумынхан хөшөөгөө буцааж авахаар болоход алтайчууд өөрсдөө хөшөө босгохоор хандив цуглуулсан юм билээ. Алтай хотын ууган сургууль нь аавын нэрэмжит учраас шинээр босгох хөшөөгөө өмнө нь байрлуулахаар болсон. Гэтэл Өвөрмонголоос аавын зохиол бүтээлийг бишрэн шүтэгчид энэ ажилд оролцохоо мэдэгдсэн юм. Тэд аавын хөшөөг Улаанбаатарт босгох санал дэвшүүлж, өөрсдөө зураг төслөө гаргаад Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд босгохоор боллоо. Аав минь хүүхдүүдтэй их ойр тоглож нааддаг хүн байсан. Тиймээс хөшөөнийх нь дэргэд хүүхдүүд байгаагаар хийхээр ярилцсан. Хөшөөг яг хэзээ танилцуулах нь одоогоор тодорхойгүй ч энэ жилдээ багтаагаад босгочихоосой гэж битүүхэндээ хүсч сууна.

Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооровын төрийн шагнал хүртсэн Говийн өндөр романыг энэ удаа онцолж байна. Дүүрэн ачаатай нэг машин талын харгуй замаар довтлон явсаар, Ханцуй бутны налуу сайхан арыг өгслөө. Жолооч эр кабиныхаа цонхоор цээж гарган тохойлдож залуураа ганц гараараа чадмаг гэгч нь мушгина. Моторын дуу нэгэн жигд нүргэлнэ. Зам гэж засмалаас ялгаагүй.

Говь нутагт сайхан зун болж байгаа бөгөөд бороо орсны дараахан яваа болоод ч тэрүү хамаг юм өнгөлөг тод, айл гэр энд тэнд үзэгдэж, мал сүрэг налайна. Жолооч Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай суманд дэлгүүрийн бараа таваар хүргэхээр явж буй нь энэ. Шулуухан давхисаар сумын өмнө талд байрлах хоршооны урд ирж зогслоо. Тэрээр машинаасаа буун хойд хоёр дугуйгаа өшиглөж үзчихээд, орчныг ажиглахнээ ойр хавь хүн ер байсангүй.

Харин хураалттай ноосны цаанаас ноосны сүүдэрт хэвтэж байсан нэг жингэр хэдэн гөлгөө дагуулан босч гүйв. Бас нэг хамуутай гөлөг гасалж, гангинан зугтав. Бодвол хэн хүнгүй зодож занчиж залхаасан бололтой. Ингээд аргаа баран сүүдэрт сууж тамхи татлаа. Бушуухан бараагаа хүлээлгэж өгчихөөд хоол цай ууж, идэх юмсан гуанз ажиллаж байгаа болов уу гэж бодон сууна. Гэтэл машиных нь дэргэд өндөр нуруутай, толгой нүцгэн залуу инээмсэглэх аятай марзайн зогсож байлаа. Залуу их л эв хавгүй хувцаслажээ. Тодсон гэмээр бөмбөгөн ултай ажлын хар өмсөж, хөгшин хүний хийцтэй шар даалимбан дээлэн дээр хүрэн даалимбан бүс бүсэлчихэж. Жолооч ихэмсэг гэгч нь малгайгаа араас нь түрж духдуулсхийгээд “Та нярав уу” гэлээ. “Биш ээ хэн… гуай одоохон ирнэ” гэсэн ч, хэн гэж хэлснийг нь ч мань жолооч сонсож амжсангүй. Хот орох гэж байгаа юм аргалаад аваад яваач гэж гуйх гэж байгаа биз гэж бодон зэвүү нь хүрч залуу руу харан ярвайлаа. Түүнийг үл ойшоон хэд гурван үг дуртай, дургүй хэдэр ёдор солиод тамхи хүртэл тун дургүй өгөв.

Залуу байн байн машин руу өнгөлзөж ихэд сонирхоно. Дургүй нь хүрсэн жолооч юугаа хайгаад байгаа юм, чиний юм наана чинь байхгүй гэж хэдэрлэв. Залуу жолоочийн муухай харцнаас айн ийш, тийш гөлөлзөнгөө жолоочийн үгэнд гомдсон бололтой муухан инээмсэглэн зүгээр л үзсэн юм гэж шивнэв. Хотын машин уу гэхэд нь мөн л тиймээ чамд ямар хамаатай юм гэнэ. Залуу эрээс аргалын утаа, хир, хөлс үнэртэхэд жолооч сэжиглэн тамхиа олигтой татаарай, гал гаргавал танайх хуйгаараа нүүж ирээд ч барахгүй өрөнд орно шүү гэхэд. Нэг нь эднийхээс ч юуг нь авахав дээ гэж байна.

Харин жолооч буцаад замд явж байгаад тэр залуугийн тухай сонсох нээ Мангар Дамдин байлаа. Дамдины аж төрж байгаа үе бол 1950-иад оны эхэн буюу хөдөө нутагт нэгдэлжих хөдөлгөөн, хот төвлөрсөн ихэнх газарт барилга байгууламжийн ажил ид өрнөсөн үе. Тиймдээ ч тухайн үеийн нийгмийн онцлог, говь нутгийн онцлогийг уг зохиолд тусгасан байдаг.

Тухайлбал, бага сургуулиа төгсөөд, 20-иодхон ямаатай хөгшин эхтэйгээ хийж, гийгүүлсэн ажилгүй байсаар, сумын төвөөр тэнэж, айлын хүүхдүүд уруу татаж, үймээн самуун дэгдээдэг гэх энэ хүүг сумынхан багаас нь Должингийн Мангар Дамдин гэж нэрлэжээ. Нас биед хүрээд айлын мал маллах ажилд тусалж ходоодоо цайруулдаг байсан ч хожим хотод ирээд, барилга дээр ажиллаж, бас болоогүй тэргүүний барилгачин болтлоо өсөн дэвжинэ. Тэрээр малчнаас, ажилчин ангид орсондоо ихэд баярлан, хөдөө явахаас татгалзан, хотын амьдралд дассан нь тэр. Сумынхаа сувилагч бүсгүй Цэвэлмаад дурлаж, сэтгэлийн шаналал, дурлалын баяр хөөрийг амталж буй мөч гээд түүний амьдралыг нийгмийн байдалтай холбон харуулсан уг роман уншихад уйдаад дундаас нь орхихооргүй зохиол.

“Тоонууд яагаад сайхан гэж? Энэ нь яагаад Бетховений есдүгээр симфони сайхан бэ гэж асуусантай адил юм. Хэрэв тоо сайхан биш бол өөр юу ч тийм сайхан биш” хэмээн нэгэн агуу математикч хэлж байжээ. Үүнийг бяцхан сурагчдадаа ойлгуулж чадсан Монгол Улсын гавьяат багш Д.Доржготовын шавь нарыг энэ удаад “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна.

Гал морин жилд төрж, 1982 онд Сүхбаатар аймгийн нэгдүгээр арван жилийн 9Г ангид цугласан 27 эмэгтэй, 26 эрэгтэй сурагчид математик, физикийн багш Д.Доржготовоор хичээл заалгах аз тохиожээ. Д.Доржготов багш нь шинийг санаачлагч, математик, техник сэтгэлгээгээрээ аймагтаа нэгдүгээрт орох нэр хүндтэй багш байсан юм. Анх 1980-аад оны үед л богино долгионы утасгүй холбооны хэрэгсэл буюу одооны гар утсыг хийж туршиж байсан гэж бодохоор дэлхийн хэмжээний багш байсныг нь гэрчлээд өгнө.

“10Г” ангийн бахархал бол 1984 онд Прага хотноо болсон Олон улсын математикийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэн Ц.Энхболд шавь нь юм. Энэ үйл явдал нь аймгийн түүхэнд анхных байсан бөгөөд мөн анх удаа орон нутгийн хүүхэд олон улсын олимпиадад орж, медаль авч байжээ. Түүнээс хойш олон улсын чанартай олимпиадаас медаль авсан тохиолдол одоо ч үгүй. Математикийн гоо сайхныг ойлгож, хичээллэж эхэлсэн тухайгаа Ц.Энхболд “Д.Доржготов багш минь надад “Тоонууд яагаад сайхан болохыг ойлгуулж өгсөн нь миний амьдралд тохиосон том аз байлаа. Бид олимпиадын бэлтгэлийг бүтэн жилийн турш хийнэ. “Математика в школе”, “Квант” сэтгүүлд гарсан бодлого болон Оросын математикийн олимпиадын бодлогуудыг боддог байлаа. Надад алгебр, абстракт алгебр, алгебрлаг геометр, логик, тооны онол, олонлогийн онол, тригонометрийн бодлогууд таалагддаг байсан. Нэг сарын дотор хоёр тавын дэвтэр дуустал тоо бодно. Одоо ч гэсэн миний бодож чадаагүй сэтгэлд хоногшсон бодлогууд байдаг. Бодлого бодохын хажуугаар олон уран бодлого зохиодог байлаа. Бодлого зохиох нь бодлого бодохоос дутуугүй таашаал өгдөг” хэмээн ярьсан юм.

Ангийн нөхөд нь түүгээр бахархаж “Математик сэтгэлгээг хөгжүүлэх Ц.Энхболд сан”-г 2002 онд байгуулсан юм. Ангийн дарга Ү.Эрдэнэбаяр, ангийн багш Д.Доржготов нарын гардан зохион байгуулсан математикийн олимпиад арван жил үргэлжилж, зүүн гурван аймгийн таваас 11 дүгээр ангийн сурагчдын оюунд бодитой хувь нэмэр оруулжээ.

Үүнээс гадна “10Г” ангийнхан сурлага, сахилга бат, дэг журмаар тэргүүний анги байсан гэдэг. Цонхтой цаг эсвэл завсарлагаанаар нэг ширээн дээр гурвуул, дөрвүүлээ суучихсан шинэ гарсан дууг нэг нь зааж, бусад нь дагаж зөөлөн аялаад сууж байна. Үгүй бол хоёул гурвуулаа хичээл ярилцаад сууж байдаг тухай нь Д.Доржготов багш дурссан юм. Мөн тэрбээр, “манай ангийн сурлага хүмүүжлийн бүхий л ажлыг ангийн дарга Ү.Эрдэнэбаяр, эвлэлийн үүрийн дарга Д.Эрдэнэчимэг хоёр л хийдэг байсан. Нэг удаа сургуулийн удирдлагууд бүх ангиудыг хуваан авч шалгасан юм. Манай ангийг захирал Б.Сүхбаатар шалгахаар таарчээ.Би “Д.Эрдэнэчимэгийг ажлаа танилцуул” гээд яваад өгсөн юм. Маргааш нь дүнгийн хурал дээр захирал маань “10Г” ангийн Д.Эрдэнэчимэг шиг ажлаа мэддэг, танилцуулдаг хүүхэд бүү хэл багш энэ сургуульд байхгүй гэж хэлж байсныг би одоо ч тод санаж байна” гэж ярив.

Ангийн багш нь математик , физикийн багш байсан болохоор тэр ч юм уу, математикийн хичээлдээ сайн олон хүүхэд байсныг дурдвал, Д.Эрдэнэчимэг, Ү.Эрдэнэбаяр, О.Жаргал, Б.Лэгзиймаа, Г.Чимэддорж, Ж.Ганхуяг нарыг ангийн дарга Ү.Эрдэнэбаяр онцолсон юм. Мөн арван жилийн төгсөгчдийн сурлагын дүнг жагсаахад Ц.Энхболд, Д.Эрдэнэчимэг нар нэг, хоёрдугаар байрт жагсаж байжээ.

Алдрай насны ариун үерхлээ амьдрал болгосон гурван хос “10Г” ангиас төрсөн нь энэ хамт олны бас нэг бахархал юм. Үүнд, ангийн багш Д.Доржготовын гэр бүлтэйгээ харилцах хандлага, үлгэр дуурайлтай байсан нь нөлөөлжээ. Өдгөө “Болд цонх” ХХК-ийн захирлаар ажиллаж буй Н.Оюунбаатар гэргий П.Юмжавын хамт гурван хүүхдийн эцэг эх бололцож Улаанбаатар хотод аж төрж байна. Мөн “АМГЛА” ХХК-ийн Ерөнхий захирал Ц.Энхболд нь гэргий Д.Эрдэнэчимэг нар зургаадугаар ангиасаа үерхэж, хожим хоёр хүүхдийн ээж аав болжээ. Ангиас төрсөн гурав дахь хосууд болох Ч.Ганхүү, Ц. Чулуунбор нарын хувьд есдүгээр ангиасаа үерхэж эхэлсэн бөгөөд одоо Баруун-Урт хотод хоёр хүүхдийнхээ хамт амьдарч байгаа ажээ. Мөн “10Г” ангийн Ц.Чулуунбор, “10Б”-ийн Ц.Наранцэцэгтэй ихэр байсан бөгөөд манай ангийн Ч.Ганхүү, Ж.Ганхуяг нар тэднийг эхнэрээ болгосон сонин тохиолдол гарч байсныг ангийн эвлэлийн үүрийн дарга Д.Эрдэнэчимэг онцолж байв.

Эдний ангийн сурагчид даруухан, дөлгөөн, өөрт оногдсон ажил үүргээ амжилттай сайн гүйцэтгэдэг, багш нарынхаа итгэлийг дааж чадсан, биеэ даасан, эвсэг хамт олон байсан юм. Багш нар ч “10Г” ангид хичээл заах гэж булаацалддаг байжээ. Ийм болоход цэрэгжлийн хичээлийн сургалт сайнаар нөлөөлжээ. Ангийн хөвгүүд “цэргийн тангараг” цээжилж, өөрсдийгөө эх орноо хамгаалсан цэрэг болсон юм шиг санаж, хичээл дээр болсон хөгтэй явдлаа ярилцан инээлддэг байсан тухай мөрдэст анд Ж.Одгэрэл нь дурссан юм.

Хоёрхон жилийн хугацаанд ээнэгшин дассан нэг ангийнхандаа “Манлай шарга” компанийн захирал Э.Үржинбадам дурсамжийн дэвтэр аялуулжээ. Тэгэхэд ангийн найз Д.Энхтулга нь “Хорин жилийн дараа танайд хормой дүүрэн баавгайтай чихэртэй очно. Тэр үед танайх гурван хүүхэдтэй байна гэж бичсэн” нь хожим биелснийг хөгжилдөн дурсацгаадаг гэнэ.

“10Г” ангийнхан Баруун-Уртын хойхон байдаг Гүнбулаг гэдэг газарт зусч байсан хөдөлмөрийн баатар Шарбанди гуайнд очиж ажил хөдөлмөрт нь тусалсан байна. Тэр үед тохиолдсон олон хөгжилтэй явдал нэг ангийнхны сэтгэлд тод дурсамж үлдээжээ. Нэг удаа ангийн найз Д.Сүхбаатар нь адууны хар цагаан сүүлээр нүүрээ таглаж, хөлдөө тампуу углаад чөтгөр болж саваагүйтэж байгаад ангийн охин Д.Мөнгөнцэцэгийг ухаан алдуулсныг Ч.Ганхүү дурсан ярив.

Ангийн хамт олноос аравдугаар ангиа төгсөөд гадаадын их сургуульд элсэн суралцсан цөөнгүй сурагч бий. Тэднийг дурдвал, Г.Гангармаа ОХУ-ын Казань хотын багшийн дээд сургуульд, Б.Лэгзиймаа ЗХУ-ын Кемерова хотын НААҮБ техникум, Ц.Энхболд Украйны Киев хотын Политехникийн сургууль, Д.Эрдэнэчимэг Эрхүү хотын их сургуульд, Д.Оюунаа А.С.Пушкины нэрэмжит орос хэлний институт, Г.Арслан ХБНГУ-ын Дунбайсын их сургууль, О.Жаргал ЮНЕСКО-ийн тэтгэлгээр Москва хотын Геодези, зурагзүйн дээд сургуульд тус бүр элсэн суралцжээ.

“10Г” ангиас инженер арав, эмч дөрөв, багш долоо, жолооч гурав, эрх зүйч нэг, малчин гурав, нягтлан бодогч нэг, тогооч, зураач нэг, сувилагч хоёр, үйлчилгээний ажилтан найм, холбоочин нэг тус тус төгсөж улс эх орондоо нэр хүндтэй, ажил хэрэгчээр ажиллаж, төр засгаар хөдөлмөрөө үнэлүүлж, цол тэмдэг гавьяа шагнал авсан байна. Манай ангиас Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар Р.Саранцэцэг, Г.Саруул, Эрүүлийг хамгаалах Тэргүүний ажилтан тэмдгээр Б.Болормаа, Г.Саруул, Д.Туяацогт, Г.Чимэддорж, Г.Энхцэцэг, Боловсролын Тэргүүний ажилтан тэмдгээр Ц.Энхболд, П.Юмжав, С.Оюунчимэг, Эдийн засгийн Тэргүүний ажилтан тэмдгээр Ц.Энхболд, Д.Эрдэнэчимэг, Санхүүгийн Тэргүүний ажилтан тэмдгээр Д.Эрдэнэчимэг, Ү.Эрдэнэбаяр, Уул, Уурхайн Тэргүүний ажилтнаар Ч.Ганхүү, Онц тээвэрчнээр Ж.Одгэрэл, Д.Энхтулга мянгат малчин, Д.Буянцогт “Тэргүүний тариаланч” алтан медаль, С.Оюун-Эрдэнэ “Хүүхэд эрдэнэ” алтан медаль, Л.Сугаррагчаа “Дорнод аймгийн тэргүүний ажилтан”, Г.Саруул АШУҮИС “Эрдэнийн очир” медалиар тус тус шагнагдаж байжээ. “10Г” ангийн охидууд эрийн түшиг, гэрийн чимэг болж олон сайхан үрсээ өсгөж хүмүүжүүлснийг төр засаг үнэлж “Алдарт эх”-ийн одонгоор энгэрийг нь мялаасан юм. Тухайлбал, А.Адьяа, С.Оюунцэцэг, Х.Амарсанаа, Д.Мөнгөнцэцэг, Ж.Мижгээ, Д.Туяацогт, Г.Чимэддорж, Г.Энхцэцэг нар энэ эрхэм алдрыг хүртсэн байна.

Мөн бага боловсролын магистр, клиник профессор, тэргүүлэх зэрэгтэй багш П.Юмжав нь “Сурагчийн лавлах”, “Хүүхдийн хүмүүжилд эцэг эхчүүдийн гүйцэтгэх үүрэг”, “Зугаатай дасгал” гэсэн гурван номыг боловсруулж, нийтийн хүртээл болгожээ. Оюун ухааны дундаршгүй байдал нь бодож, сэтгэж, хөдөлмөрлөхдөө байдгийг хамгийн сайн ойлгосон “10Г” ангийнхан оройгүй эрдэмд шамдсаар, улс, аймаг, орон нутгийнхаа хөгжил цэцэглэлтэд өөрсдийн хувь нэмрийг оруулсаар явна.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Эрдэнэтуяатай ярилцахаар ДБЭТ-ыг зорилоо. Тэрбээр Ардын жүжигчин Д.Баадайжав, Зууны манлай дуурийн дуучин Х.Уртнасан, МУГЖ А.Бүтэд, Ардын жүжигчин А.Долгор, Б.Жавзандулам нарын хоолойны бэлтгэлээ хийдэг байсан гоцлол дуучны өрөөг өнөө цагийн шилдэг дуучид болох Ө.Уянга, Ш.Наранцэцэг нарын хамт залгамжлан суудаг ажээ. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрынхан удахгүй тавигдах “Чингис хаан” дуурьд бэлтгээд тун завгүй байсан бөгөөд гавьяат жүжигчин Б.Эрдэнэтуяа энэ дуурьт Сочигэл хатны дүрд тоглохоор бэлтгэж байсан юм.

-Үндэсний их баяр наадмын босгон дээр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртсэнд баяр хүргэе. Танд хүлээлт байсан уу?

-Надад энэ хүндтэй шагнал Алтан гадас, Хөдөлмөрийн гавьяаны хоёр сайхан одонгоор дэвсгэрлэж ирлээ. Хүн болж төрснийх улсаараа овоглуулж явна гэдэг нэр хүндтэй сайхан зүйл юм. Миний хувьд энэ шагналыг хэзээ авах бол гэсэн хүлээлт байгаагүй. Сая наадмын өмнө аав ээж хоёр маань бүх хүүхдүүдээ аваад сүлжээгүй газарт оччихоод намайг жаахан сандаргалаа. Би Хүй долоон худагт болдог Соёлын наадамд дуулах болоод тэдэнтэйгээ хамт явж чадаагүй юм. Гэнэт л нэг орой арав өнгөрөөгөөд танихгүй дугаараас залгасан. Авсан чинь “Танд баяр хүргэе, Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин болсныг дуулгах гэсэн юм” гэдэг байгаа. Эхэндээ надаар нэг нь тоглож байна гэж бодсон. Шагналаа авсны дараа олон хүн баяр хүргэсэн. Зарим нь “Одоо болтол энэ цолыг аваагүй байсан юм уу” гэсэн. Тэгэхээр ямар ч байсан ард түмэндээ хүлээн зөвшөөрөгдөж, үнэлэгдэж, хүлээлт үүсгэж байжээ гэсэн бодол төрсөн.

-Таны удам сударт дуулдаг хүн байв уу?

-Миний аавын нагац ах дуурийн театрт гоцлол дуучнаар ажиллаж байсан “нарийн хоолойт Намжил” гэж хүн байдаг. Театрын жаран жилийн ойд зориулан гаргасан “Нэгэн жарны зуун эрхэм” номонд ахын маань тухай багтсан. Би чинь ааваараа овогловол Ховдын Чандмань сумынх, ээжээрээ овогловол Дундговийн Дэлгэрхангай сумын хүн. Энэ гайхалтай хоёр нутаг бол нэг нь хөөмийн өлгий нутаг, нөгөө нь уртын дууны өлгий нутаг гэгддэг шүү дээ. Тэгэхээр миний цусанд урлагийн судал байдаг болов уу гэж боддог. Ах маань амьд сэрүүн байхдаа намайг их л нандигнаж, дүүгээ зориод ирдэг байсан. Гэхдээ одоо ах дүү хамаатан садныхаа хүүхдүүдийг дуулж, бүжиглэж байна гэхээр урлагийн хүн болохгүй шүү гэж хэлдэг. Ямар хүнд ажил болохыг биеэрээ мэдэрсэн болохоор тэгдэг байх.

–Урлагийн хүмүүс дандаа л тэгж ярих юм?

-Найдалмаа багш маань нэг удаа “Сонгодог урлаг гэдэг бол яг л булгийн ус шиг. Аваад байх тусам ундраад л байдаг зүйл” гэж хэлсэн. Сонгодог урлагт би СУИС-д таван жил, Италид долоон жил, Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт хорь гаруй жил суралцаж байна. Одоо хүртэл сурсаар л байгаа. Энэ бол амар ажил биш. Урлагийн хүн бусдад гоо сайхныг мэдрүүлэхийн тулд сайхан харагдах ёстой. Сайхан харагдана гэдэг өөрөө бас нэг төрлийн хөдөлмөр, хичээл зүтгэл юм. Дуурийн театрт ирсэн үзэгчид мөнгөө төлсөн. Сайхан зүйл үзэх гэж, таашаал авах гэж ирдэг. Тэдэнд миний 40 хэм хүртэл халуурсан эсвэл шөнөжин шүд нь өвдсөн байх бол сонин биш. Тэд “Чио чио сан”-г эсвэл Нансалмаа, Хоролмааг хүлээж байдаг. Бид бол ард түмэнд үйлчилдэг, төрийн үйлчилгээний байгууллагын ажилтнууд шүү дээ. Тэгээд ч миний хувийн амьдрал, миний асуудалд үзэгч буруугүй гэж боддог. Ягаан байшинд орж ирэхдээ өөрийнхөө амьдралыг орхиж, тэр дүрээр амьдардаг.

-Яагаад дуучин, тэр дундаа дуурийн дуучин болохоор шийдсэн бэ?

-СУИС-д анх орохдоо би дуурийн дуучин болно гэж бодоогүй. Тэр үед ганцхан дуулаачийн анги л байсан. Манай ангид уртын дуучин Г.Бямбажаргал, Д.Ширмэнтуяа, эстрадын дуучдаас Н.Гантулга, Б.Мягмарсүрэн, Ж.Алтанцэцэг, Харшийн С.Баасандорж нар байлаа. Нэгдүгээр курсэд байхад Найдалмаа багш маань “Чио чио сан” дуурийн Эрвээхэй хатны дөрвөн аригаар нээлттэй хичээл, лекц концерт хийсэн юм. Би тэр үед багшийг “олгой” шиг л дагаж явдаг байлаа. Энэ лекц концертын дараа “Би дуурийн дуучин болно. Дуурийн дуучин болохдоо би энэ дүрийг дуулдаг, Эрвээхэй хатан болно” гэж дотроо бодсон. Багш маань надад тэгж нөлөөлж, хүмүүжүүлсэн дээ.

-Та мөрөөдлөө биелүүлж, зорьсондоо хүрч чаджээ. Гэхдээ энэ хүртэл явахад шантрах зүйл байсан уу?

-Би их жижигхэн биетэй охин байсан л даа. Төгсөхийн урьд жил жүжигчний уран чадварын хичээл орж байсан А.Дашпэлжээ багш намайг дуудаад, “Миний охин сайхан хоолойтой, боловсролтой, сайхан охин. Гэхдээ тайзан дээр их жижигхэн харагдах юм. Сургуулиа төгсөхөөс өмнө дуурийн театрт дуулсан нэг дүртэй байх юм бол хүний нүдэнд таван сантиметр өндөр харагдана” гэсэн. Тэгээд намайг “Кармен” дуурийн Микаэлагийн дүр чамд яг тохирно гэсэн. Микаэло бол ээжийнхээ захиасаар Севил хотод ноён Хосег эргэхээр ирсэн, юм бүхнээс айж цочсон тосгоны жижигхэн охин юм. Одоо бодоход тэр охин чинь ерөөсөө л би байсан юм билээ. Тухайн үед Л.Эрдэнэбулган найруулагч “Энэ нэг бөөс шиг юмыг чинь тайзны хаана гээчихнэ гэж бодох юм. Авахгүй” гэсэн юм билээ. Тэр жил би Г.Пүрэвдорж багшийн нэрэмжит уралдаанд оролцож шагналт байр эзэлсэн. Тайзан дээр улаан хамба хилэн платье өмсөөд гараад ирсэн чинь Л.Эрдэнэбулган найруулагч “Өө, энэ чинь тайзан дээр сунадаг юм байна” гэж байснаа хожим надад ярьсан.

–Дуурийн дуу дуулахын юу нь хамгийн сайхан бэ?

-Дуурь бол багц урлаг. Гэрэл, тайз, оркестр, симфони, балет гээд бүгдийг цогцлоодог. Одоо бидний бэлдэж буй “Чингис хаан” дуурьт гэхэд хөөмий орсон байгаа. Дуурийн дуучин гэдэг бол жүжигчин байдаг. Хүн бүр амьдрал дээр зөвхөн өөрийнхөө дүрд тоглодог. Харин би тайзан дээр хорвоо ертөнц дээр байсан бүх л үзэсгэлэнт бүсгүйчүүдийн хайр дурлалын түүхийг амилууллаа. Тэдний дүрээр амьдарсан. Би Нансалмааг ч, Хоролмааг ч бүтээж явсан. Хүмүүс надаас та Нансалмаа юу, Хоролмаа юу гэж асуудаг. Би Хоролмаа. Би мах цусны Хоролмаа. Хоролмаа бол язгууртан гаралтай, үзэсгэлэнтэй сайхан бүсгүй байсан. Харин Юндэн ард гаралтай байсан учраас өөртэйгээ ижил түвшний Нансалмаатай учирч дурладаг юм. Хоролмаад нэг давуу тал байсан нь хайр дурлалынхаа төлөө тэмцэж чаддаг чанар нь юм. Эмэгтэй хүн амьдрал дээр тийм байх ёстой. Хоролмаагийн дүрийг тайзан дээр амилуулахад нэгэн бодлын хэцүү. Хоролмаа худлаа хэлдэг боловч түүндээ эмзэглэж, эмээж байдаг. Би Хоролмааг тэгж ойлгож, түүнийгээ үзэгчдэд ойлгуулах гэж хичээдэг.

-Хамгийн их хүч хөдөлмөр зарцуулж бүтээсэн дүр тань аль нь вэ. Аль дүрдээ хамгийн хайртай вэ?

-Дүр бүхэн минь надаар дамжиж төрдөг болохоор бүгдэд нь хайртай. “Чио чио сан” дуурийн Эрвээхэй хатны дүрээр гадаад дотоодод их явсан. Энэ дүрээрээ олонд танигдаж байгаа болохоор маш их хайртай. “Аида” бол миний мөрөөдлийн дүр байсан. Аав ээж хоёр маань миний алтан фенүүд л дээ. Бүх дуурийг минь үзнэ. Би хоёр жил төрсөн өдрөөрөө хоёр өөр дуурьт дуулсан юм. Нэгэнд нь Триавата дуурийн Виолетта. Виолетта жүжгийн төгсгөлд уушгины өвчнөөр нас бардаг юм. Нөгөө нь “Чио чио сан” дуурийн Эрвээхэй хатан. Эрвээхэй хатан мөн жүжгийн төгсгөлд өөрийгөө егүүтгэдэг. Ерөнхийдөө миний дүрүүд нэг иймэрхүү. Тэгсэн ээж маань ямар сайндаа “Адаглаад төрсөн өдрөөр нь үхүүлэхгүй байж болдоггүй юм байх даа” гэж байж билээ.

-Танд одоо бүтээхийг хүсч буй ямар дүр байна?

-Дуучны хувьд олон сайхан дүр бүтээсэн. Гэхдээ бас шунаж байгаа хоёр сайхан дуурь бий. Тэр хоёр дуурьтаа шунасаар байгаад гарах байх аа. Уран бүтээлчийн хувьд “би таваг хоол иджээ гэхэд цадсан” гэж бодож болно. Харин одоо багшийн ажилд их шунаж байна. Италиас хүрч ирээд театртаа хэдэн жил болж байхад СУИС-ийн М.Найдалмаа багш маань над руу яриад “Багшлах хэрэгтэй байна. Өөрийнхөө ажил мэргэжлийг шавьдаа өвлүүлж үлдээмээр байна” гэсэн. Түүнээс хойш гурав дахь жилдээ багшилж байна. Тэгэхээр багшлах эрдмийн хувьд би залуу багш юм. Дуучин байхдаа би өөрийнхөө учрыг олох гэж хичээдэг байсан бол одоо өрөөлийн учрыг олох гэж явна.

-Дуурийн эх орон италид суралцаж байсан үеэ дурсаач?

-Би СУИС-ийг 1996 онд төгсөөд 1997 онд “Гоо марал”-ын эзэн болж байлаа. Тухайн үед шүүгчид надад “хийсэн юмны чинь төлөө биш хийх юмны чинь төлөө” энэ шагналыг өгч байгаа юм шүү гэж хэлсэн. Түүнээс би маш их урам авсан. СУИС-ийн төгсөх ангийн оюутан байх үеэсээ л Итали явж суралцахыг хүсч, хөөцөлдсөн боловч хойшилсоор байгаад 2001 онд явсан. Энэ хугацаанд Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт таван жил гоцлол дуучнаар ажилласан. Ингэж ажилласны хүчинд би надад юу дутуу байна гэдгийг мэдэхтэйгээ болсон. Тэр үед би дуурийн урлаг яагаад жүжгийн төрөлд багтаж явдгийг ойлгоогүй байсан юм билээ. Дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ гэж үг байдаг. Намайг өсгөж хүмүүжүүлж, эрдэм боловсролтой болгосон ээж аавдаа, алхам тутамд минь урам зориг өгч байсан багш нартаа, Итали явуулж өгсөн ДБЭТ-ын хамт олны хүчинд би өдий зэрэгтэй явна гэж боддог. Би найман сарын хугацаатай явсан ч надад сурах зүйл их байсан учраас тэндээ үлдэж долоон жил суралцсан. Энэ хугацаанд ДБЭТ-ынхантайгаа үргэлж холбоотой байж, жил бүр ирж дуулдаг байсан. Хүн эргээд ирэх хаягтай, халуун дулаанаар тэврээд угтах хамт олонтой байна гэдэг сайхан юм билээ.

–Таны бага нас хаана, яаж өнгөрсөн бэ. Багадаа дуулдаг байсан уу?

-Намайг таван настай байхад аав маань Дубнагийн цөмийн институтэд урилгаар ажиллах болж манайх Орос руу явсан юм. Би гурван хүү, нэг охинтой айлын ганц охин шүү дээ. Тэндээ сургуульд орох болоход хэл хурдан сурах хэрэгтэй болсон. Тэгээд л хор дуунд дуулдаг болсон. Бүрэн дунд сургууль төгстөлөө хорт дуулсан. Багш нар маань намайг политехникийн сургуульд оруулна гэж байсан. Харин ээж намайг эмч болгох хүсэлтэй байсан. Би зөрсөөр байгаад дуучин болсон юм. Тэгээд 17 настай СУИС-д орох гэтэл хоолойг маань төлөвшөөгүй гээд авахгүй байсан. Аав ээж хоёр дараа жил орж болно ш дээ гэхэд нь “Үгүй би энэ жил л орно. Тэгэхгүй бол дахиж тийшээ зүглэхгүй” гэж уурласаар байгаад СУИС-ийн анхны төлбөр төлж суралцсан оюутан болж байлаа.

-Таны бодлоор амьдралын утга учир, аз жаргалын амт нь юундаа байдаг юм бэ?

-Миний хувьд хамгийн дуртай зүйлээ, хоббигоо ажил мэргэжил болгож чадсан хүн юм. Үүндээ их баяртай байдаг. Аав ээж, гэр бүл, найз нөхөд, хамт олон, шавь нараасаа урам авч амьдардаг. Дуурийн театрын ягаан байшин минь миний хоёр дахь гэр. Энэ мэтээр өөртөө байгаа бүхнээсээ аз жаргалыг мэдэрч амьдардаг. Өнгөрсний хойноос шаналахгүй, маргаашийн төлөө санаа зовохгүй, өнөөдөртөө сэтгэл хангалуун амьдрахыг хичээдэг дээ.

Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, “Гарааны рецептор” ХХК-ний захирал, академич, Шинжлэх ухааны доктор, профессор Я.Ганболдтой ярилцлаа.

-Монголын мал эмнэлгийн холбооны ерөнхийлөгч Ц.Өлзийтогтох вакцинжуулалтыг хавтгайруулснаар халдварт өвчний голомт бий болчихоод байна гэж ярьж байсан. Энэ нь шинжлэх ухааны хувьд хэр үндэслэлтэй вэ?

-Тухайн аймаг, сумын малын эмч ямар халдварт өвчин тохиолдох, тархах, гарах эрсдэлтэй байгааг судалж тогтоох, өөрөө хариу арга хэмжээ авах бодлогоо боловсруулах, түүндээ тохирсон вакцинжуулалт хийх үүрэгтэй. Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг тухайн халдварт өвчинд мэдрэмтгий малын тоо, толгойд тохируулан төлөвлөх ёстой. Жишээ нь, боом өвчин гарах эрсдэлтэй бүс нутгийн 200 үхэр байвал түүнд тохирсон хэмжээний вакциныг захиалах хэрэгтэй. Түүнээс тэр суманд байгаа бүх малыг вакцинжуулах нь оновчтой арга хэмжээ биш. Бид шинжлэх ухааны талаас нь бодож арга хэмжээг төлөвлөх ёстой.Урьдчилан сэргийлэх зорилгоор вакциныг зөвхөн эрсдэлтэй бүс нутгийн малд л тарих ёстой. Өвчилсөн хойно нь, өвчтэй байхад нь вакцин хийхээр “нуугдмал” байдалд ордог. Бид үүнийг оройтож ярьж байна. Үүн дээр мал эмнэлэг, үржлийн газар буруу бодлого хэрэгжүүлж ирснийг манай бүх мэргэжилтнүүд мэдэж байгаа. Бүгдийг нь вакцинжуулна гэсэн ойлголтоор шаардлагагүй, үргүй зардал гаргаж байна. 2014, 2015 онд баруун аймагт шүлхий өвчний халдвар авсан малыг устгалгүйгээр, вакцинжуулснаар шүлхий өвчний “биологийн” голомттой болчихлоо. Хатуухан хэлбэл энэ нь гэмт хэрэг юм.

-Социализмын үед мал ингэтлээ өвчилдөггүй байсан. Тэр үед мал эмнэлэг малыг өвчнөөс яаж урьдчилан сэргийлдэг байсан юм бол?

-Хуучин 1961 онд, Хөдөө аж ахуйн хүрээлэн гэж байгуулагдаад, 1989 он хүртэл Хөдөө аж ахуйн яамны харьяанд байсан. Салбарын бодлого шинжлэх ухааны үр дүн дээр, шинжлэх ухааны онолоор, ялангуяа мал эмнэлгийн ажил өөрөө шинжлэх ухаанаар шийдэгдэх ёстой тэр хүрээндээ хийгдэж ирсэн. Хувьчлал нэрээр Монгол улс мал эмнэлгийн салбараа 1998 онд “устгасан” нь улс, орны хөгжилд томоохон саад болж байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Харин ч “галыг” нь унтраалгүй мал эмнэлгийн салбарыг өөрсдийн хүчээр өдий хүртэл авч ирсэн, нуруундаа үүрч яваа хувийн мал эмнэлгийн эмч, мэргэжилтэн нар түүхэн гавьяатай хүмүүс. Ер нь бол мал эмнэлэг хаврын 17 ажил, намрын найман ажил гэж нэгдсэн бодлого, нэгдмэл төлөвлөгөөтэйгээр хийдэг байлаа. Манай улсын 60 сая мал маань хүн амын, хөнгөн болон хүнсний үйлдвэрийн хүнсний болон хүнсний бус түүхий эдийн бааз нь болж байна. Тэгэхээр Монгол улсын шинжлэх ухааны тэргүүлэх чиглэлийн бодлогын цөм нь хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх шинжлэх ухаан байх хэрэгтэй байна. Энэ утгаараа бүтцийн, зохион байгуулалтын, менежментийн томоохон өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй гэж боддог. Монгол улсын бүх мал өвчилсөн гэж ойлгох нь буруу, харин өвчлөх, халдвар авах, мал, амьтны өвчин тархах эрсдэл маш өндөр болсон, энэ нь зарим өвчний гаралт, тархалтаар илэрч байна гэж үзээд Монгол улс чадвартай, мэдлэгтэй, мэргэшсэн, хүчтэй, цогц үйлчилгээтэй мал эмнэлгийн салбартай болох бодлогыг Засгийн газар маш богино хугацаанд хэргэжүүлмээр байгаа юм.

-Манай эрдэмтэн, судлаачид шүлхий, мялзан зэрэг халдварт өвчний вакцины технологийг дотооддоо бий болгох боломжтой юу?

-Хонины цэцэг өвчний вакциныг Монголд хийж байгаа боловч хүчин чадал нь хүрэлцэхгүй байна. Шүлхий өвчний хувьд мал эмнэлгийн хүрээлэн толгойлон технологийг нь боловсруулж, гаднаас массыг нь авчраад эндээ концентраци бэлтгэх боломжтой болсон. Удахгүй баталгаажилт нь явагдана. Мялзан өвчний вакцины хувьд Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын хөтөлбөрийн хүрээнд шийдэх асуудал байгаа юм.

-Та лууль, шарилж, ургамлын тос, халгайгаар мал эмнэлэгт хэрэглэгдэх боломжтой эм, тэжээлийн судалгаа хийж байгаа юм байна. Эдгээр эмүүдийг инновацилж, амьдралд нэвтрүүлэх нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Өндөр технологи гэдэг бол тухайн газар нутагтаа өндөр бүтээмж гаргаж байгаа зүйлийг л хэлдэг. Монголд тохирсон “өндөр” технологийг хайх ёстой. Энэ үндэслэлээр эдгээр технологиудыг боловсруулахдаа нэгд, аль болох манай түүхий эд байх, хоёрт, дэд бүтэц элдэв зүйл шаардахгүй байх ёстой гэж бодсон. Энэ ч үүднээс лууль, халгайгаар хийсэн нэмэлт тэжээлийг гар аргаар хийх боломжтой. Энд ажиллах хүч, ажлын байр л хэрэгтэй. Бидний санал болгож байгаа эмнүүд бол малын тэсвэрт чанарыг сайжруулах, дархлааг дэмжих, төлийн өвчний үед хэрэглэх боломжтой. Дархлаа сайтай мал ямар ч өвчнөөр өвчлөх, улмаар халдварлах нь тун цөөн тул сэргийлэх зарчмаар малэмнэлгийн эмийн асуудлыг шийдэх нь чухал байна. Манай улсад хогийн ургамал буюу хөл газрын ургамал гэж нэрлэдэг харшил үүсгэж, хотын өнгө үзэмжийг “муухай”харагдуулдаг, биологийн талаас амьтны идэмж муутай лууль гэж ургамал бий. Энэ ургамлыг судлаад үзэхээр исэлдэлтийн эсрэг үйлчилгээтэй флаваноидын нэгдлүүд гэж бодис агуулагддаг. Энэ бодис нь бүх төрлийн үрэвслийн явцыг дарангуйлж, дархлааны чадварыг дээшлүүлэх үйлчилгээтэй. Үүнийг Энэтхэг, ОХУ-ын эрдэмтэд тодорхой хэмжээгээр судалж эхэлж байна. Цаашид энэ түүхий эдийг авах ёстой хугацааг нь тогтоож, энэ бодис хамгийн их байдаг үед нь аваад эмийн бэлдмэл хийе гэсэн. Үүнээс гадна халгайн түүхий эдэд суурилсан,төрөл бүрийн эрдэс бодисоор баяжуулсан малын тэжээл хийх технологийг инновацийн төсөл хэрэгжүүлж байна. Хуучин хөдөөний айлууд зоодой гэж хийдэг байсан. Түүн шиг халгайнд давс, эрдэс болон уурагт бодис нэмээд зоодой шиг хэлбэржүүлнэ гэсэн үг. Малын тэжээл, устай хольж өгч болно, мөн дангаар нь өгч болно. Ер нь манай орны хувьд малыг угтуулан тэжээх нийтийг хамарсан ажлыг бодлоготойгоор зохион байгуулвал илүү үр дүнд хүрнэ. Намрын тарга хүчийг алдагдуулахгүйгээр, 10, 11 сараас эхлэн тусгай горимоор тэжээгээд өгөхөөр мал тарга хүчээ сайн хамгаалж чадна. Ингэх юм бол малын тэсвэрт чанар нь сайжирч, дархлааны чадвар нь хадгалагдан, өвчин, эмгэгт өртөхгүй зэрэг эерэг сайн талтай.

-Та урьд нь бас царцааны гаралтай түүхий эдээр малын эм бэлтгэж байсан. Эдгээр эмүүдийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд ямар технологи шаардлагатай вэ?

-Царцааны бэлдмэлийг 1993 онд гаргаж, нийтэд хэрэглэж ирснээс хойш 24 жил болж байна. Хүн эмнэлэгт хэрэглэх нь 30 мл савлагаатай, мал эмнэлэгт хэрэглэх нь 100 мл савлагаатайгаар царцааны бэлдмэлийн цехэд үйлдвэрлэгдэж байгаа. Царцааны гаралтай бэлдмэл нь энгийн үгээр хэлэхэд уушгины жижиг гуурсан хоолойн бөглөрлийг багасгаж, түүний агшилтыг сайжруулснаар уушгинд янз бүрийн байдлаар хуримтлагдсан цэр зэргийг гадагшлуулах, хүчил төрөгчийн эргэлтийг сайжруулах үйлчилгээтэй. Амьсгалын замын өвчин, ургамлын болон тоосны харшил, астма буюу гуурсан хоолойн багтраанд хэрэглэх зориулалттай. Анх мал эмнэлэгт хэрэглэж байсан. Одоо хүн эмнэлэгт нэвтрүүлэх асуудлыг шийдвэрлэх гээд явж байна. Тийм болохоор энэ түүхий эд Монголоос гаралтай гэдэг нь баталгаажсан. Цаашид гадаадад экспортлох ч боломж бий болоод байна.

-Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, мал эмнэлэг, үржлийн газраас энэ мэт шинэ технологиудыг хэр их дэмждэг вэ?

-Мал эмнэлэг үржлийн газарт энэ бүх боломжоо би ноднин ч, энэ жил ч танилцуулсан. Дорвитой арга хэмжээ авагдаагүй байна. Ер нь бол хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэм шинжилгээний байгууллагууд салбарын яамандаа харьяалалгүй байна. Тэгэхээр эрдэм шинжилгээний байгууллагуудаас гарч байгаа онолын үр дүн ч бай, аргачлал, заавар, зөвлөгөө, стандарт ч бай, бэлэн бүтээгдэхүүн ч бай ерөөсөө хөдөө аж ахуйн салбартаа очиж наалдахгүй, нэвтрэхгүй байгаа юм. Шинжлэх ухаан, инновацийн асуудлыг нэг бодлогоор хэрэгжүүлвэл эргэх холбоотой, өндөр бүтээмжтэй ажиллах боломж бүрдэнэ. Ганцхан минийх биш, бүхий л судлаачдын сайн, сайн бүтээлүүд, бүтээгдэхүүнүүд аль ч салбарт нэвтрэх механизм одоогоор бараг байхгүй байна. Харин шинэ засгийн газрын явуулж байгаа бодлого инноваци руу чиглэж, “хонгилын үзүүрт гэрэл харагдах” нөхцөл бүрдэх эхлэл бий болоод байна.