Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Кино үзсэн олон хүний зүрхийг хилэгнүүлэх тул ингэж нэрлэсэн болохоос бус Ж.Пүрэвийн “Зүрхний хилэн” романтай огтхон ч хамаагүй гэх түүхэн сэдэвтэй кино есдүгээр сарын 29-нд нээлтээ хийлээ. Монголчууд манжийн дарлалд орсноос 100 гаруй жилийн дараахь буюу 1867 оны цаг үед энэхүү “Зүрхний хилэн” конины гол үйл явдал өрнөж байгаа юм гэж кино бүтээгчид тайлбарлаж байна. Эрболд алба гувчуураа нэхсэн манжийн худалдаачинтай сөргөлдөн хоригддог ч хэн ч оргож зугтааж байгаагүй “Батгүн”-ий шоронгоос бусад нөхдийн хамт зугтаж буйгаар үйл явдал эхэлнэ. Монгол ноёдын амласан эрх чөлөөний бичгийг авахын тулд эрчүүд тэмцэх бөгөөд Манжийн амбан ч тэднийг дарахын тулд олон арга сэднэ.

Монгол Улсад Манж улсаас томилогдон ирж байгаа амбан сайд Фунь Жоу 35 орчим настай, зарчимч эр. Тэрээр өмнө нь хар тамхины дайнд оролцож гавьяа байгуулаад дараа нь тэндээсээ Монголд болж байгаа асуудлыг шийдвэрлэхээр томилогдож ирсэн, Манж Чин улсынхаа төлөө гэх сэтгэлтэй хүн аж.

Фунь Жоу өөрийн албандаа ирээд, гүйцэтгэж буй нэгэн том ажил нь хятадаас ихээхэн хэмжээний хар тамхийг тэмээн жингээр оруулж ирэх үйл явдал байлаа. Энэ зохиолын нэгэн гол зөрчил хэсэг гэсэн үг. Монгол залуус буюу шилийн сайн эрчүүд хар тамхийг эх орондоо оруулахгүйн тулд жин тээж буй хятад цэргүүдтэй дайтан, тэднийг буудан хороож, хар тамхийг шатааж устгана. Хятад цэргүүдийг хороож, хар тамхины наймааг нь үгүй хийсэнд Фунь Жоу амбан сайд ихэд хилэгнэж, шилийн сайн эрчүүдийг бариулахаар хүч илгээдэг ч тусыг эс олов оо. Эцэс сүүлд нь Манж амбаны сэдэж олсон нэгэн мэргэн санаа нь “Шилийн эрчүүдийг, шилийн эрчүүдээр нь бариулах” байлаа. Шоронд хоригдож байсан зургаан эрийг суллахдаа хар тамхи устгачихаад, уул хадаар амьдарч яваа зургаан эрийг барьж ирвэл нэг хүний толгойг хоёр мянган лангаар тооцож, та бүхнийг шагнана гэв ээ. Тэд адил шилийн эрчүүд учир явдал суудлыг нь андахгүй мэдэж газар дээр нь бариад амбаны өргөөнөө аваад ирлээ. Гэтэл Фунь Жоу амбан “Хоёр мянган лангийнхаа тал хувь нь монгол эрчүүдээр шатаалгасан хар тамхины үнэ. Үлдсэн төлбөрт нь энэ хэмээн Монгол ноёны охин, нэгэн сайн эрийн дурлалт бүсгүйг хороож орхив.

Миний өмнө өвдөг сөхөрвөл бүсгүйг хороохгүй хэмээн худал амлаж, залууг өвдөг сөхрүүлэхдээ “Монголчууд та нар Манж Чин улсын өмнө үргэлж мөнхөд сөхөрч байх болно” гэж доромжлон инээмсэглэнэ. Түүний эл мэт үйлдэлд уурсан, хилэгнэсэн монгол эрчүүд хүчээ нэгтгэн Манжуудтай дайтаж тэднийг хороогоод, Фунь Жоу амбаныг мориор чирж, хээр талд аваачин том чулуугаар толгойг нь бяц хагалан хороож буйгаар кино төгсгөл болж байгаа юм.

Бичиг үсэг тайлагдаагүй ч монголын шилийн сайн эрчүүд бол эх орныхоо төлөө хамаг бүгдийг хийдэг, хамгийн эх оронч сайн хүмүүс юм гэсэн нэг талыг барьсан, өрөөсгөл ойлголтыг энэ киногоор өгчээ. Хүнийг зодож, алж, аливааг хулгайлж, хүчээр шийдэх нь зөв гэсэн санааг өгсөн мэт. Угтаа бол шилийн эрчүүд гэдэг нь айлын мал хулгайлж, хулгайлсан адуунаасаа хэд гурвыг ядарсан ардад үнэгүй тараачихдаг л байсан эрчүүд. Үнэгүй олдсон зүйлсийг үнэгүй тараах нь тийм ч нинжин сэтгэл биш биз ээ.

Ер нь киногоор “Манж Чин улс Монголыг эрхшээлдээ байлгасан, манай дайснууд юм. Манж хүмүүсийг үзэн ядах ёстой” гэх яг үнэн бодит биш түүхийг харуулжээ. Манжууд монголыг эрхшээлдээ байлгахын тулд монгол эрчүүдийг хооронд нь муудалцуулж, эсвэл мөнгө төгрөг амлаж байж, нэгийг нөгөөгөөр нь даруулахаас биш, өөр үндэстэн монголчуудыг дийлэхгүй гэдэг санааг ч илэрхийлсэн байна. Энэ нь орчин цагийн гадаад харилцаа, улстөрчид муудалцахаараа бусдын хоол болдог, монголчууд хоорондоо муудалцах нь гадныханд ашигтай гэх санааг илэрхийлэх мэт ажээ.

Ер нь киноны үйл явдалд жүжиглэлтийн болон логикийн олон алдаа гарах юм. Тухайлбал, Эрболдыг эргэхээр эхнэр нь шоронд ирэхдээ “унждаг ногоон шүрэн” ээмэг зүүсэн байв. Гэтэл тэр ээмгийг нэгэн монгол ноёны хатны залуугийн дүрд тоглосон эмэгтэй зүүчихсэн байгаа нь урам хугалах мэт.

Үүнээс гадна шилийн сайн эрс Эрболдын гэрт ирээд, цайлж суух зуураа түүний бяцхан хүүг дамжуулан тэвэрч өхөөрдөнө. Гэтэл нэгэн эр хүүг “Үү ниа ниа, үү ниа ниа” гэх юм. Энэ мэтээр ярьж хэлэлцэж, өөр хоорондоо “маазарч” үзэгчдийг нир хийтэл инээлгэх нь нэг л итгэл төрүүлэхгүй байсан бөгөөд өнөөгийн инээдмийн кино мэт байх ажээ. Орчин цагт л залуус бие биенээ “ниа, ниа” хэмээн өхөөрдөн дууддаг болсон билээ.

Харин графикийн аргаар хийсэн, алан хядалт, манжуудаас зугтаан хясаанаас морьтойгоо үсэрч байх зуураа хад бугуйлдан зүүгдэж, амь гарч байгаа, тэмээн жинтэй давхиж яваад нуурт унаж, мөсөн доогуур жараахай мэт сэлж буй зэрэг нь үнэмшилтэй байсан бөгөөд үзэгчдийг хэд, хэд уулга алдуулж буй нь энэ киног аврах юм.

Монгол ноён алба сэнтийгээ алдахгүйн тулд нас бие гүйцсэн өөрийн үзэсгэлэнт охиноо Манж Чин улсын амбанд өгөх гэхэд охин ихэд эсэргүүцэж, өөрийн сэтгэлт ядуу эртэй гэрлэх гэж зүтгэнэ. Энэ үед бүсгүйн ээж “Ямар хэцүү хувь тавилан, яс зурж байдаг хорвоо юм бол оо” хэмээн халаглан, харуусна. Уг нь тухайн үед Монголчуудыг Манж Чин улс эзлэн, олзлоод байсан, хамгийн том дайсан мэт үзээд байх учиргүйсэн. Угаас тухайн үед Манж амбан зэрэг албан тушаалтнууд монгол овогтой хатантай гэрлэж байж баталгааждаг байсан бөгөөд одоогийнхоор нэгэн эрх баригч нам гэсэн үг билээ. Монголчуудыг эвлэрүүлэн барьж байсныг тэднийг дайсан мэт үздэг өнгөцхөн үзлийг энэ кинонд харуулжээ. Мөн 1613-1687 оны үед Амарлингуй хатан хойд Алтан улс буюу зүрчид аймгийг нэгтгэн, Мин улсыг устгаж, бүх дундад улсыг нэгтгэн захирч, дайчин гүрнийг үүсгэн байгуулсан түүхтэй билээ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатар, З.Жарантав, Ё.Цог, ардын жүжигчин Н.Сувд, С.Сарантуяа, Г.Мягмарнаран зэрэг ахмад уран бүтээлчид тоглосон болоод ч тэрүү. Киноны зарим хэсгийн хувцаслалт аж байдал нь Драмын театрт түүхэн жүжиг үзэж буй мэт сэтгэгдэл төрүүлэх аж.

Үзсэн хамаг хүн сайн, сайхан кино болжээ гэх юм. Ер нь манж 200 жилийн турш монголчуудыг бутаргалгүй барьснаар, одоогийн төр улс тогтсон түүхтэй шүү дээ. Энэ тухай дурсахыг ч хүсээгүй бололтой, есөн эрүү шүүлт зэрэг хатуу чанд дэглэмийг харуулан, албан хүчээр Манж бол монголчуудын дайсан юм гэх санааг энэ киногоор илтгэжээ. Уг нь киноны зохиолыг Манж судлалаар мэргэшсэн түүхийн ухааны доктор Ц.Цэрэндорж зэрэг хүмүүс хянаж, зөвлөсөн гэнэ лээ. Гэхдээ зохиолыг жүжигчин Э.Алдар, Б.Тамир нар ярилцаж байгаад 14 хоногт биччихсэн аж. Залуучууд түүх мэдэхгүй тул багцаалдуулаад л авсан нь энэ байх. Гэхдээ ахмад жүжигчид хүртэл түүхээ мэддэггүй хэрэг үү. Дөрвөн улирал дамнасан зураг авалттай, Монголынхоо дөрөв, таван аймгаар явж байгалийн үзэсгэлэнг харуулсан, түүхэн бүтээлийн хувцас, хэрэглэл зэргийг нэлээд бэлтгэсэн зэрэг нь орчин цагт гарч буй бусад монгол кинонуудаас нэг алхам өссөн байдал гэж хэлж болохоор юм. Киноны шилийн сайн эрчүүдийн дүр яг тодорч чадаагүй бөгөөд хамгийн урам хугалсан нь Э.Алдарын дүр байлаа. Тэрээр дүүгүүр Дүгэр хэмээх хамгийн алдартай шилийн эрийн дүрийг бүтээж байгаа боловч томоотой хөвгүүн шиг бүлтэлзээд гэмгүй царай гарган сууж байдаг нь яавч шилийн эр биш мэт байх ажээ. Харин Манжийн амбан Фунь Жоугийн дүрийг жүжигчин Б.Барслхагва яг л гаргачих шиг болсон шүү. Мөн Ж.Алтаншагайгийн дүр сайн болсон.

Хоёр жил үргэлжилж байж бэлэн болсон энэхүү киноны дууг МУГЖ Г.Ариунбаатар дуулжээ.

Урлаг нийгмээ хөтлөх ёстой байтал энэ кино бол нийгэмдээ хөтлөгдчихсөн байна. Өөрөөр хэлбэл орчин цагийн залуус хятад мэт улсуудыг үзэн ядсан, зодож, дарангуйлах нь зөв гэсэн санааг алга ташин дэмжинэ, хар тамхины тухай өгүүлэх нь тэдэнд хамгийн ойр сэдэв болчихсон. Мөн алба сэнтийд суухын тулд хэрэгтэй, хайртай бүхнээ ч золиход бэлэн дарга нарыг илтгэж, түүх рүү нэг ороод л, орчин цаг руу нэг хэвийгээд нисч буугаад, ойгоод байх аж. Түүхэн ч биш, орчин үе ч биш саармаг байдлыг өгүүлэх “Зүрхний хилэн” киноны тухай өгүүлэхэд иймэрхүү байна. Савангийн дууриас хэтрэхгүй монгол кинонуудаас залхсан залуус, өөр сэдэв үзэхийг хүсч түүн рүү хошуурч байна.

Түрүүч нь №207(5774) дугаарт

Ч.Лодойдамба хань, үр хүүхдүүдийн хамт

Жаран долоон он буюу эдүгээгээс хагас зуун жилийн тэртээх намар хайрт ижийнхээ аарц шахдаг ногоон алаг чулууг олчихоод “Энэ миний төрсөн гэрийн буурь мөн” хэмээн нүдэндээ нулимстай зогсож байсан их зохиолчийн хүй цөглөсөн бууцанд ирлээ. Хичнээн мянган жилийн нар, салхинд алгадуулаа бол гэж бодогдох Алтайнх нь хүрэн улаан хад чулуугаар суурь хийж сүндэрлүүлсэн Лодойдамба зохиолчийн гэрэлт хөшөөг Хантайширынх нь салхи илбэн байна. “Монгол хүн гэж хэлэгдэхийн тулд Монголын төлөө цохилох зүрхтэй байх ёстой” гэх зүрхнийх нь бичээсийг бичиглэсэн аавынхаа хөшөөг хоёр охин нь намрын тунгалаг наран илбэн байнам. Цэл залуухнаараа яваад өгчихсөн аавыгаа санан санан байгаа нь илт. Яг л энгэрээд нь тэмүүлж, дал мөрөнд нь эрхлэн зүүгдэж байсан шигээ энхрий дулаахан сэтгэлээр, элбэрэл үрийн хайраар нүүр дүүрэн нулимстай хөшөөг нь илбэж харагдана.

Цогт хун тайжийн Хулан бүсгүйн дүрээр мөнхөрсөн Монгол Улсын ардын жүжигчин Чимэдийн Долгорсүрэн тэртээ наян долоон онд ханийнхаа далан насны ойгоор энд иржээ. Төрсөн бууцнаас нь гуулин хусуур олсноо бэлгэшээж, голомт залгасан ганц хүү Галбадрахынхаа гэргийд “Манай голомтыг тэгш авч яваарай” хэмээн ерөөсөн нь чихнээ сонсдох шиг. Янчилын амны энэ бууцнаас хадаг дэвсэж байгаад хүүхдүүдийнхээ тоогоор жижиг цагаан чулуу түүсэн нь, тунгалаг Тамирын голоос мөн л хүүхдүүдийнхээ тоогоор чулуу авч байсан нь нүднээ үзэгдэх шиг.

Аймгийн төвөөс зүүн хойш ердөө есхөн километр яваад Сүхийн хоолой, түүнээс хэдхэн саахалтын цаана Ондилын цагаан дэрс салхинд ганхана. Тэгээд л Далангийн нурууны бэлд, уулнаас эх авсан хөндийн энгэр ээвэр газарт намаржаа бууц нь халуу дүүгих Янчилын ам буюу их зохиолчийн төрсөн бууц тосоод авдаг юм билээ. Монголын сонгодог зохиолчийн төрсөн бууцнаа, 100 жилийнх нь өндөр ойгоор, их утга зохиолын дархан цэц зохиолчидтой дөрөө харшуулан ирж, намрын нарлаг өдөр их Алтайгаа халиан яваа минь хувь заяа юм даа гэж эрхгүй бодогдож байв.

Чадраабал гуайнх Сүхийн хоолойгоос ардын хувьсгал ялсан тэрхүү он жилүүд буюу хорин нэгэн онд нүүсэн юм гэдэг. Үндсэндээ Лодойдамба гуайг дөрөвхөн настай байхад нь нүүжээ. Богдын хүрээг бараадан одоогийн Жанчивлангийн рашааны тийшээ ирж нутагласан тухай баримт сэлт байна. Чадраабал гуайг “Засагт ханы хөх харчууд хэцүү” гэх өнөө алдарт томьёоллын гол эзэн гэдгийг хошуу ноёнтойгоо сөргөөлцөөд нутгаасаа нүүсэн, алдарт Дамбийжааг явгалж явсан зэрэг олон ээдрээтэй түүх гэрчилнэ. “Манай аав залуу наснаасаа мал маллахын хамт, өртөө улааны алба залгуулж, жин тээж олон газар явж, юм үзсэн хүн байв. Ингэж явахдаа элдэв зүйлтэй тохиолдож янз бүрийн хүнтэй уулзаж учирч байжээ. Ухаантай хүнийг нэн их хүндэлдэг сэн. Лу жанжин гүн гэдэг хүний тухай сүслэн биширч ярихыг нь олонтаа сонссон. Одоо бодоход арванесдүгээр зууны яруу найрагч Лувсандондов байсан бололтой. Хэрэв аавыгаа мөнх юм шиг санаж мунхаглаж байгаагүйсэн бол энэ гайхамшигт яруу найрагчийн тухай нэлээд хэрэгтэй зүйл сонсох байж гэж харамсдаг юм. Манай аав боловсролгүй ч гэсэн их мэдлэгтэй хүн байсан. Аав минь өөрийгөө үргэлж голж “Надад өөдтэй явсан цаг байхгүй” гээд яриагаа эхэлнэ.

Зүүн гараас Лодойдамба зохиолчийн охин УГЗ Л.Насанбат, эрдэмтэн зохиолч Д.Урианхай, СГЗ яруу найрагч Х.Чилаажав, “Лодойдамба сан”-гийн Удирдах зөвлөлийн дарга СГЗ Б.Галаарид. Их зохиолчийн гэр музейд. Говь-Алтай аймаг.

Гучин таван оны өвөл багадаа үерхэж явсан Гунгаа гэж нөхрөө нутгаасаа ирэхэд тун баярлаж бага залуугийнхаа тухай баахан хуучиллаа. Тэдний ярианаас ширтэй хүнийг тавьсан, хоёр тэмээтэй бадарчинг явгалсан тухай яриа сэтгэлд үлдсэн байна. Аав арваад настай байхдаа урьд өдөр нь шахаж байж мөргөлдүүлээд орхисон сарлагийн хоёр бухаа үзэхээр явж байтал нэг хонхорт боогоод тавьчихсан эсгий шиг юм байж гэнэ. Ойртоод очтол ширлүүлчихсэн хүн хэвтэж байжээ. Тэгэхээр нь буцаж хариад хувцас, идэх уух юм авчирч өгөөд ширнээс нь салгажээ. Энэ тухайгаа “Түрүү засгийн үед хэнд ч яриагүй юм. Тэр хүн “Эр хүний замын хүзүү урт. Эргэж нэг уулзаж болно, дүү минь. Хүнд хэлж болдоггүй юм шүү гэж билээ” хэмээн ярьж байсан. Үүнийг сонсоод Гунгаа гуай “Дуламсүрэн тайж та нар, хоёр тэмээтийг яаж явгалсан гэлээ” гэхэд, тиймээ хө, эр хүнийг явгалсан нь эвгүй юм болсон шүү. Уг нь учраа хэлээд явсан бол яах вэ. Аль тэр зэргийн юм болохыг хэлэх вэ. Тэр Дамбийжаа сайн морийг минь шалж гуйж авчихаад жудаггүй нохой үнийг нь өгөлгүй босоод явчихсан юм. Залуугийн хар гай юм даа, зэвүү хүрээд Дуламсүрэнтэй хоёулаа сураг гарган хөөж очоод явгалж орхисон юм гэж гэмшингүй ярьж билээ. Бодвол Дамбийжааг явгалсандаа бус эр хүнийг явгалсандаа гэмшсэн байх. Хожим нь Дамбийжаа хүч чадалтай болсон үедээ Засагт ханы хүрээнд ирмэгц аавыг сураглаж олж авчрахыг тушаадаг байсан гэдэг. Аав түүнийг ирснийг дуулаад хөтөлгөө морьтой зугтдаг байж. Энэ явдал нутаг орноо орхин гарах шалтгаан болсон юм билээ” гэж Лодойдамба гуайн охин дүү Цэндсүрэн өгүүлснийг үзлээ.

Мөн “Лодойн аав Засаг хантай таарахгүй заргалдаж нутгаасаа цагаачлан Богдын хүрээнд ирсэн юм гэнэ лээ” хэмээн Долгорсүрэн гуайн дурсамжийг санав. Тэгэхээр хошуу ноёнтойгоо заргалдаж эцэстээ байх суухын аргагүй болон Засаг ханы нутаг Тайшир хан, Тарлан хайрхнаасаа цагаачилж Луу гүний хошуунд ирж буй “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнийн дүр Лодойдамба гуайн аавынх нь бодит дүр юм байна. Бадарч тахарт ширлүүлэн Тамирын усанд хэвтэж байхад нь баян Итгэлтийн Хонгор хүү таарч амийг нь авардаг Цахиур Төмөрийн явдалтай ч аав нь холбоотой ажээ. Үүнийг Лодойдамба гуайн өөрийнх нь үг ч нотолдог юм. Тухайлбал, “Хоёр зууны завсар болсон явдлыг би багаасаа сонссон. Түүнийг миний эцэг ярьж өгсөн. “Тунгалаг Тамир”-ын Төмөр, Эрдэнэ хоёрын явдал, мөн болж буй үйл явдлыг эцэг минь надад ярьж өгсөн” хэмээн жаран дөрвөн онд Мишигийн Цэдэндорждоо Лодой гуай хуучилж байжээ.

Нэрт зохиолчийг төрүүлсэн ижий нь Лувсангомбын Цэрэндэжид гэж Хэнтий аймгийн Биндэр сумын хуучнаар бол Цэцэнхан аймгийн хүн байжээ. Биндэрийн “Сэрүүн булаг”-ийнх нь гэж бодохоор буриад хүн байсан магад. “Ээж маань үйлэнд уран. Жигтэйхэн сайхан дуулна. Ялангуяа “Дөрвөн цаг” уртын дууг тун чиг аятайхан дуулна. Лимбэ муугүй үлээдэг байсан. Ээжийнх гэж бүдүүвтэр бор шаргал хулсан лимбэ, их ах Сэнгэдоржийнх гэж цайвар шарга өнгийн нарийн лимбэ байдаг сан. Ээж минь дэгжин сайхан хувцаслахын зэрэгцээ бүсгүй хүний хувцасны шинэ загвар хүртэл гаргаж “Хүрээний сайхан Дэжид” нэртэй явсан” хэмээн хожим хүү нь дурсчээ. Богд хааны их бага хоёр хатан Сэцэн ханаас тодорсон байдаг шиг “Засагт ханы хөх эр” болох Чадраабал Сэцэн ханаас эхнэр авч аугаа их Лодойдамба хорвоод мэндэлсэн түүх ийм буюу.

Дөчин гурван онд тухайн үеийн Зөвлөлт холбоот улсын коммунист намын дээд сургуульд суралцаж ирээд Монгол ардын хувьсгалт намын Төв хорооны суртлын хэлтэст лектороор ажиллаж эхэлсэн байдаг. Төрийн ажлын зэрэгцээ Монголын Улсын их сургуульд болон намын сургуульд түүх, гүн ухааны хичээлийг зааж байсан. Манай сэхээтэн, төр нийгэм, урлаг соёлын бүхий л зүтгэлтнүүд “Лодой багш” гэж хүндэтгэн дээдэлдгийн учир энэ. Тэр тухайгаа дараагийн цувралд тодорхой өгүүлнэ. Харин эл удаа Долгорсүрэн гуай Лодойдамба гуай хоёрын хайр дурлалын тухай товч өгүүлэхийг хүссэн юм. “Сайхан хайр байдаг юм, олдвол алдаж болохгүй” гэж “Гэрээслэл” хайрын өгүүллэгтээ бичсэн нь Лодойдамба гуайн ханьдаа зориулсан үг юм. Итгэлт баян ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат гуай “Тийм мундаг зохиолчийг хүүхнүүд зүгээр байлгаагүй л байх. Тийм сайхан хүүхнийг харцуул зүгээр явуулахгүй л байх. Гэхдээ энэ хоёр бүх насаараа ханилсан нь гайхамшиг” гэж дуу алдсан удаатай. Тэр хоёрын хайрын түүх, учрал нь үнэндээ сонин сайхан.

“Дөчин гурван оны зун Ленин клубийн гадна талд сайхан бүжгийн тавцан зассанаар тэнд залуус бүжиглэдэг болов. Манай театрынхан үргэлж тоглолттой тул бүжигт очих завгүй. Хааяа зав зай гарвал бүжигт очих хүсэл төрнө. Нэг өдөр амралтаараа би Цагааны Цэгмид, Цэнд хоёрыг дагуулж Ленин клубийн бүжигт очсон чинь нөгөө Лодойдамба маань шар костюмтай, өндөр гэж жигтэйхэн ганган залуу харагдана. Тэр орой надтай туж бүжиглэж, гэрт минь хүргэж өгч билээ. Бид хоёр юу ч яриагүй. Гэвч сэтгэлдээ урьд сургуульд хамт сурч байсан хийгээд захиа өгөлцөн ичиж байснаа сайн санацгаасан нь мэдээж. Би түүнээс хойш Ленин клубийн бүжгэнд очих тун дуртай болов” гэж ханийнх нь гэгээн дурсамж хөвөрнө. Энэхүү нандин дурсамжийн учгийг тайлах дуртгалын хэлхээг сонирхуулахад, Долгорсүрэн гуай багадаа Хэнтий аймгийн сургуульд аавыгаа дагаж очин сурч байжээ. Ингээд гучин дөрвөн онд Улаанбаатар хотноо ирж, нийслэлийн үлгэр жишээ дунд сургууль буюу одоогийн нэгдүгээр сургуульд орсон байна. Тэнд нэгэн насных нь хань Лодойдамба нь сурч байв гэнэ.

“Манай сургуульд “гурвын нэг” гэж сурлага сайтай хүүхдүүдтэй тэргүүний анги байсан. Гурвын нэгийн эрэгтэй хүүхдүүд манай ангийн охидод захиа бичиж хожим том болоод “айл гэр болъё” гэж гэрээ байгуулдаг байв. Лодойдамба бусад хүүхдүүдийн адил “Хоёулаа сургуулиа төгсөж том болоод гэр бүл болъё, би чамд хайртай, гэрээ байгуулъя” гэж надад захидал бичээд манай ангийн Пэлжээгээр дамжуулж өгсөн юм. Тэгээд Лодойдамба захиа бичсэндээ ичээд миний нүүрийг харж чаддаггүй зугтаадаг боллоо. Би ч бас ичээд нүүрийг нь харж чадахгүй. Намайг хариу захиа бичиж амжаагүй байтал Лодойдамба сургуулиа онц дүнтэй төгсөөд Монгол рабфак гэж Улаан-Үүдэд байсан дунд сургуульд суралцахаар явчихсан” гэж гэрэлт хонгор насных нь дурдатгалд бий. Хүмүүний амьдрал хичнээн утга учиртайг эрхэм хоёр уран бүтээлчийн хайр дурлал, жам ёс гэрчлэх шиг болдог юм.

“Лодойдамба бид хоёр нэгэндээ их л ойр байсан болохоос биш, Ванган, Чимид хоёр шиг ч юм уу, Ц.Мөнх, Д.Мягмар хоёр шиг дотно сайхан үерхэж явсангүй. Би

Лодойдамбыг хотын Залуучуудын соёлын ордонд анх харсан юм. Тэр билльярд тоглох дуртай боловч яг тэр цагийн том билльярдчин түүнийг тоодоггүй байлаа.Сэрүүн хүйтэн орчихсон цагаар бор шар тэрлэгтэй, малгайгүй, чихээ үе үе барьчихсан Лодойдамба хүмүүсийг тойрон гүйгээд, шалан дээр унасан шааригийг нь түүж өгөөд л, тоглож буй хүмүүс түр амсхийвэл саваагий нь шүүрч билльярдын шааруудыг хатгачаад л бужигнуулж байсныг нь санаж байна. Нэг сонсох нь ээ, Лодойдамба Бөмбөгөр ногоон театрын гавьяат жүжигчин Долгорсүрэнтэй гэр бүл болох гэнэ. Аав Чадраабал гуай, хүүгээ тэр лусын дагина шиг сайхан бүсгүйтэй гэр бүл болгохгүй ээ. Миний салан задгай хүү, тэр гавьяат жүжигчнийг гутаана, гомдооно гээд тэр хоёрын дундуур зүтгэлж байна гэж дуулдах.

Гоо сайхан гэдэг урлаг судлалын энэ нэг салбар ухагдахуун ойлголтыг манайд оруулж ирж, хамгийн анх дурдан тайлбарласан хүн нь Лодойдамба байлаа. 1952-1953 онд хотын намын хорооны дэргэд Марксизм-Ленинизмын оройн их сургууль байгууллаа. Тэр их сургуулийг зохиолчдоос С.Дашдэндэв, Г.Жамсранжав бид гурав суралцаж төгссөн” гэж Монгол Улсын ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст гуайн дурсамжид байдаг. Лодойдамба гуайтай ойр явж уран бүтээлийн зовлон жаргалаа хуваалцан, омог төгөлдөр амьдарч, асч бадарч явахыг нь яг дэргэдээс нь үзсэн хүмүүсийн нэгэн бол эдүгээ зуун насны босго дөхөж яваа буянт буурал Бөхийн Бааст гуай юм.

Тэрээр “Лодой нэг удаа “Чи миний ажил дээр хүрээд ирэхгүй юу” гэв.Би яваад очлоо. Мань хүн өнөөх л их цаасан уулынхаа цаана сууж байна. Ажлын ширээнийх нь өмнө том дугуй ширээ байна. Тэр ширээн дээр монгол, орос сонин сэтгүүл овоолоостой. Сурагчийн арван хоёр цаастай дэвтрийг дундуур нь нугалж ураад гонзгойдуу цаас болгосноо гаргаж ирээд урьд уншсан зохиолоо үргэлжлүүлэн шинээр бичсэн хэсгээ уншина. Яагаад шинээр гэж байгаа юм бэ гэвэл бичиж байгаа тэр зохиолоо, ажил дээр нь амсхийх жаахан цаг гарвал л үргэлжлүүлэн бичсэн байдаг.Тэрхүү шинэ хэсгээ уншиж өгч байгаа нь тэр. Би олон таван үг хэлдэггүй. Лодойдамба уншиж дуусахаар “За за болж байна. Бичээд бай л…” гэдэгсэн. Тэр үед Ч.Лодойдамба нэг л том зохиол бичээд байгаа нь ойлгогдож байснаас биш “Тунгалаг Тамир” гэдэг том роман бичиж байгаа нь мэдэгддэггүй байлаа” хэмээн наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй бодит үнэнийг өгүүлнэм буюу.

Лодойдамба гуайнхаа бахдам бүтээл, сайхан он цаг, сайхан ханийнх нь тухай төрсөн бууцанд нь ийнхүү бодмоглоод үд дунд хүртэл зохиолч нөхөд нь шуугилдлаа. Шүлэг найргийн дээжээсээ уншин гэрэлт хөшөөнөөс нь адислаж, их Алтайнхаа нар салхиар нэвчтэл үнсүүлээд Тайшир сум руу хөдөлсөөн.

Үргэлжлэл бий

Мэдээлэл олж авах түгээмэл эрхийн олон улсын өдөр өчигдөр тохиосон билээ. Энэ өдрийг тохиолдуулан НҮБ-ын байранд “IPDCtalks: Mongo­lia” чуулганыг Монголд анх удаа зохион байгууллаа. Чуулганд 15 сэтгүүлч болон иргэний нийгмийн байгууллагуудыг төлөөлөн 15 хүн “Тогтвортой хөгжлийн зорилт” сэдвийн хүрээнд хэд хэдэн чиглэлээр илтгэл тавьсан юм. Энэ үеэр мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл олж авах эрхийн тухай хуулийн хэрэгжилт ямар байгаа талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд асан В.Удвалтай ярилцлаа.

-Мэдээллийн ил тод байдал болон мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль батлагдаад багагүй хугацаа өнгөрчээ. Хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ?

-Энэ хууль батлагдсан нь хүний мэдэх эрхийг баталгаажуулахад том түлхэц болсон. Гэвч энэ хуулийг тууштай мөрдөхгүй, бодлогоо дандаа өөрчилж байдгаас болоод хуулийн хэрэгжилт тийм ч сайн биш байна. Тухайлбал, мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулиар зохицуулагдаж байгууллагын төсвийн асуудал шилэн дансны хууль руу шилжсэн. Үүнээс болоод хуулийн хэрэгжилтэд тодорхойгүй байдал үүссэн. 2011 онд батлагдсанаас хойш төрийн бус байгууллагууд энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангуулж, нээлттэй ил тод байдлыг дэмжих, хүний мэдэх эрхийн хэрэгжилтийг хангах талаар нэлээд ажлыг зохион байгуулж байна. 2014 оноос “Ил тод байдлыг дэмжих иргэний нийгмийн түншлэл”-ийг хүртэл бий болгоод ажиллаж байна.

-Мэдээлэл авах эрх нь зөрчигдсөн хэмээн гомдол мэдүүлсэн иргэн танд хандаж байсан тохиолдол бий юу?

-Надад хандсан тохиолдол байхгүй. Тэр талаар судалгаа хийгээгүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Манайхан мэдэх эрхийнхээ талаар түгээмэл сайн ойлголттой болоогүй учраас хангалттай мэдлэг мэдээлэлгүй байдаг, миний мэдэх эрхийг ингэж зөрчиж байна гэсэн иргэдийн гомдол одоогоор бага байгаа гэж бодож байна. Мэдэх эрх бол хүний амьд явах эрх, үзэл бодолтой байх эрхтэй адил хэмжээнд байх үндсэн эрхийн нэг. Хэрвээ мэдэх эрх нь зөрчигдсөн иргэн байвал миний үндсэн эрх зөрчигдөж байна гээд Хүний эрхийн үндэсний комисст хандах ёстой. Хуулийн байгууллагуудад ч хандаж болно. Үүгээр ч зогсохгүй шүүхээр эрхээ сэргээлгэх боломжтой. Иргэн хүн биш мэргэжлийн сэтгүүлчид энэ чиглэлээр мэдээлэл авч чадахгүй байна гэдэг бол манайд энэ тухай ойлголт хэр зэрэг байгааг харуулж байгаа юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд Монгол Улсын иргэдийн үндсэн эрх, эрх чөлөөг тодорхойлсон бөгөөд түүний 17-д “Төр, түүний байгуулагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй” гэсэн байдаг. Иймээс иргэд маань мэдэх эрхийнхээ төлөө ухамсартайгаар ажиллах ёстой болоод байна.

-Иргэд мэдээлэл хомс, мэдэх эрхийн талаар хангалттай ойлголтгүй байдаг. Үүнийг мэдүүлэх үүрэг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд бий. Гэтэл сэтгүүлчид өнөөдөр мэдээлэл олж авч чадахгүй байх асуудалтай тулгарсаар байна?

-Монгол Улс мэдээллийг нууцлах тогтолцоонд олон жил явсан. Үүнээсээ салж чадахгүй байна. Төрийн байгууллагууд иргэдийг ч, сэтгүүлчийг ч нууцын зэрэглэлд ороогүй бүх төрлийн мэдээллээр хангах ёстой. Мөн төрийн албан хаагчид иргэн болон сэтгүүлчдэд өгөх ёстой мэдээллийг өгөөгүй тохиолдолд хариуцлага хүлээх зохицуулалт ч байгаа. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан тохиолдолд Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу шаардах эрхтэй. Иргэн, сэтгүүлч аль аль нь авах ёстой мэдээллээ авч чадаагүй бол тухайн захиргааны байгууллагыг шүүхэд өгөх бүрэн боломжтой байх ёстой. Зөрчлийн тухай хуульд мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулийг зөрчвөл ямар хариуцлага байх ёстойг тусгаагүй харагдсан.

-Манай сонины хувьд саяхан Авлигатай тэмцэх газрын даргаас цаг үеийн асуудлаар ярилцлага авах гэж хэд хэдэн удаа хүсэлт хүргүүлсэн боловч зөвшөөрөл авч чадаагүй юм. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулинд байгууллага ямар мэдээллийг ил тод байлгах юм бэ гэдгийг тодорхой зааж өгсөн байгаа. Үүнд: байгууллагын үндсэн зорилго, зорилт, чиг үүрэг, нийгэмд хийж байгаа ажил, төсвийн зохицуулалт, боловсон хүчний бодлого зэргийг мэдээлэх ёстой. Авлигатай тэмцэх газрын хувьд ямар мэдээллийг нууц мэдээлэл гэж үзэж буйгаа тодорхой болгох хэрэгтэй.

-Төрийн албан хаагчид мэдээлэл өгөх үүрэгтэй. Энэ үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд ямар арга хэмжээ авдаг юм бэ?

-Байгууллагын, хувь хүний, төрийн нууцын тухай хуулиуд бий. Иргэд болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл чөлөөтэй мэдээлэл авах эрхтэй. Гэхдээ өнөөдөр эдгээр нууц болон түгээмэл мэдээлэл авах эрх хоёрын хоорон дахь зөрчилдөөнийг аль болох багасгах шаардлага тулгарч байна. Бүр цаашилбал үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой, нууцын зэрэглэлд байгаа мэдээллээс бусдыг ил тод болгох ёстой. Нийтэд хамаарах бүх асуудлаар чөлөөтэй мэдээлэл авах, бүр шаардах эрх бидэнд бий.

-Мэдээлэл олж авах түгээмэл эрхийн олон улсын өдрийг тохиолдуулж өнөөдөр НҮБ-ын тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтын талаар хэлэлцэж байна. Энэ талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юу?

-Хүний мэдэх эрх гэдэг нь заяагдмал эрх юм. Гэтэл өнөөдөр иргэд дэлхий дахинд бий болоод байгаа тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын талаар хангалттай мэдээлэлгүй байна. Тэдний эрүүл мэндийг дэмжих, тэдэнд чанартай боловсрол олгох, ядуурлыг устгах, тэгш эрхийг бий болгох талаар хүмүүс мэдээлэл, мэдлэггүй байгаа учраас өөрийнхөө эрхийг хэрэгжүүлж чадахгүй. Мэдэхгүй учраас хэрэгжихгүй. Тийм болохоор өнөөдөр энэ сэдвүүдээр хэлэлцэж байгаа нь чухал ач холбогдолтой юм.

-Тодорхой жишээн дээр тайлбарлаад өгөхгүй юу?

-Тогтвортой хөгжлийн зорилтод багтдаг ядуурлыг устгах талаар эхний илтгэл тавигдлаа. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад ядуурлыг бууруулах мянга гаруй төсөл хөтөлбөр хэрэгжсэн боловч хөрсөн дээрээ бууж иргэдэд хүрч чадаагүй байна. Энэ бол иргэд энэ талаар ямар ч мэдлэг мэдээлэлгүй байдагтай холбоотой. Үүнээс гадна эдгээр төсөл хөтөлбөрийг хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх зөв гаргалгааг гаргаж чадахгүй байгаатай холбоотой болов уу. Мөн цэвэр усны хангамжийн асуудал яригдаж байна. Иргэд өөрсдийгөө ямар бохир ус хэрэглэж буйгаа, яагаад цэвэр усаар хангагдах ёстой, дэлхийд болон монголд ямар нөхцөл байдал үүсээд байгаа талаар олон зүйлийг мэдэх эрхтэй. Мэдсэний үндсэн дээр шаардах эрхтэй. Цэвэр усны хэрэглээг цаашид 2030 он хүртэл нэмэгдүүлэхийн тулд ямар бодлого барьж, яаж хэрэгжүүлэх ёстой талаар хүн ард нь мэдэхгүй бол хэрэгжихгүй.

-Мэдээлэл олж авах, мэдээлэлтэй байх эрхийн тухай хуулийн хэрэгжилтэд тулгамдаж буй ямар асуудал байна?

-Тухайн хүнээс бус нийгмээс хамаарч эрх нь хэрэгжих байдлууд байдаг. Бид үүнийг орхигдуулдаг. Энэ бол үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн нэгт зааснаар “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх үүргийг иргэдийнхээ өмнө хариуцах тухай бий. Энэ үүргийг баталгаатай эдлүүлэх нөхцөлөөр хангах талаар олон улсын гэрээ конвенцээр Засгийн газарт үүрэг өгсөн байдаг. Тэгэхээр иргэд төр засгаас шаардах хэрэгтэй. Мэдээлэл, мэдлэгтэй байж шаардах эрхтэй. Чанартай боловсрол авахын тулд ийм ийм зүйл хийх хэрэгтэй байна гэж шаардах ёстой.

Монгол Улсын төрийн хошой шагналт зохиолч Чадраабалын Лодойдамбын 100 жилийн ой энэ онд тохиож буй юм. Их Лодойдамбынхаа тэгш ойд хүндэтгэл үзүүлэхээр Монголын утга зохиолын үе үеийн төлөөлөл, соёлын зүтгэлтнүүд төрсөн бууц өндөр Алтай, Хантайширынх нь нуруунд очлоо. Чадраабалын Лодойдамба зөвхөн бичгийн сод туурвилч байгаад зогсохгүй, үндэстний хэл соёлын дархлааг хадгалагч, монгол төрийн сайд, нийгэм соёлын нэрт зүтгэлтэн, чухамхүү өөрийнх нь хэлсэнчлэн “Хугараагүй ноён нуруу” байжээ. Тиймдээ эл зохиолчийн өндөр ой Монголын утга зохиол, мэргэжлийн театр урлагийн нэгэн зуунаар хэмжигднэм буюу.

Монгол Улс гүрэн оршин тогтнож байгаа цагт Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” яригдсаар байх болно” гэж ёстой нэг бардам хэлдэг байна шүү. “Лодойдамба, Түдэв, Цэдэндоржийг ярихгүйгээр биднийг яриад яах юм. Бид чинь уулын тэртээ бэлд хэвтэж байгаа жижигхэн толгод шүү дээ” гэж баавай хэлдэг.

Лодойдамба гуай нэгэн мянга есөн зуун арван долоон оны наймдугаар сарын 20-нд одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутаг Сүхийн хоолой гэдэг газар төрсөн хэмээн намтарт нь тодорхой бичээстэй байна. Яг төрсөн бууц нь Янчилын ам гэдэг газар. Их зохиолчийн хүй цөглөсөн бууцыг энэ нутгийн төрийн түшээ Вандангийн Алзахгүй, зохиолчийн дотны найз Дэгээхүүгийн Сүрьяа гуайг сэрүүн тунгалаг байхад нь заалгаж аваад дурсгалын пайз анх хатгасан түүхтэй. Тэр тухайгаа ийн өгүүлж байна. “Төрсөн гэрийн буурийг нь маш үндэслэлтэй тогтоосон юм. Лодой гуай аймагт ирэхдээ өөрийн найз Дэгээхүүгийн Сүрьяа гэж урт цагаан сахалтай домог шиг өвгөнийд ирдэг байсныг хүмүүс дурсдаг. Би Сүрьяа гуайд “Таны амьдарч байсан байшингийн ханан дээр “Сүрьяа зохиолч энд амьдарч байсан” гэж пайз хатгаж үлдээнэ” хэмээн хэлсэн юм. Түүнээс улбаалаад Лодойдамба гуайн төрсөн буурийн тухай яригдсан. Лодойдамба зохиолч өөрөө Сүрьяа гуайд төрсөн гэрийн бууриа зааж өгч байсан юм билээ. “Энд манайх байсан. Ээжийн аарц шахдаг гурван чулуу байх ёстой” гээд гурван чулуугаа дүрээр нь олсныг өвгөн хэлдэг. Сүүлд бид очихдоо ч өнөө гурван чулууг нь олсон. Тэгээд “Энд Лодойдамба зохиолч төрсөн” гэсэн дурсгалын хаяг тавьсан. Сүрьяа гуай түүх ч мэднэ, ёс төр ч сайн мэдэхийн хувьд “Хүний оршуулгын газар байгаа юм шиг тийм зүйл хийхгүй шүү” гэж хатуу сануулж байлаа” гэв.

Хойд Солонгосоос зугтаж ирсэн иргэдэд өмнөд Солонгосын төр шууд иргэншил олгож, орон байраар ханган, сар бүр цалингийн доод хэмжээтэй тэнцэхүйц тэтгэмж өгдөг. Мөн хүн тус бүрийг үндсэн мэргэжлийнх нь дагуу сургуульд хамруулж боловсрол эзэмшүүлнэ. Дүрэм журмын дагуу дараа нь жолооны курсэд сурган, улмаар машин авч өгдөг байна. Ингэж Солонгосын төр засаг хойд Солонгосоос дүрвэж ирсэн ижил хан үндэстэндээ хүндэтгэлтэй хандаж, эрх чөлөөг нь эдлүүлдэг. Ах дүү нар хамт ирвэл өөр өөр улсуудад байрлуулдаг юм билээ. Манайхаар бол гадаадын иргэн харьяат, цагаачлалын алба нь тэр бүгдийг нарийн нягт зохицуулна. Өмнөд солонгосууд ийнхүү найрсгаар хүлээж авахгүй буцаавал хойд солонгосын нөхөд эх орноосоо урвасан нэрээр цаазын ялтай. Хэрвээ Хятадын хил давж байгаад баригдвал хамаатан садан, үр удмаараа насан туршдаа хоригдох хатуу хуультай. Түүнийг нь мэдэх учир өмнөд солонгосууд хан үндэстнээ хүндэтгэн хүлээн авдаг.

Монгол Улс угсаа гарал ижил, элэг нэгт монгол үндэстнээ ингэж найрсгаар угтаж авдаг хуультай болмоор байна. Өнөөдөр дэлхий даяар монгол угсаа гаралтай 10 сая гаруй хүн байдаг гэсэн тоо бий. Өмнөд Монгол, буриад, халимаг, тува, Алтайн монгол, дээд монгол, цастын монгол, цагаан монгол гээд эл ахан дүүсээ бид яг л Солонгосын хан үндэстэн шиг найрсгаар хүлээн авч, эрх чөлөө, жаргалыг нь их гал голомтод нь эдлүүлмээр байна. Учир нь арван сая гаруй монгол үндэстэн ястнуудын халуун голомт нь Монгол Улс билээ. Нийслэл Улаанбаатар хот Монгол үндэстний их нийслэл хот юм. Монгол Улсын төр монгол үндэстэн угсаатны их төр нь байх ёстой. Тиймийн учир монгол үндэстэн ястан Монголын харьяат иргэн болохыг хүсвэл, мөн улс төрийн орогнол хүсвэл бид элгэн халуун сэтгэлээр шууд хүлээн авч, иргэншилд олгодог болъё. Тухайн улс орондоо гэмт хэрэг үйлдээд ирсэн ч хамаагүй иргэншил олгодог байх нь зөв.

Монгол хүн Монголынхоо төрд хандаж, өршөөл эрж байхад бид хүйтэн сэтгэлээр гэдийгээд байж болохгүй. Гэвч элэг нэгт ахан дүүсээ бид хүндэтгэн угтах нь байтугай эх орноосоо хөөн зайлуулахыг урьтал болгодог. Энэ тухай жишээ баримт олныг дурдаж болно. Өмнөд Монголын Зүүн сөнөд хошуунаас Монгол Улсад ирээд МУИС төгсч, монгол бүсгүйтэй ханилсан Норовцэдэнгийн Алхаа гэж залуу бий. Тэрээр Монголд 25 жил болж байна. 2014 онд түүнийг Монголоос хөөн гаргахыг завдсан. Ролмаажидийн Цэнгэл гэж залуу байна. Бас л 25 жил Монголд амьдарч байгаа. Гэтэл кино найруулагч Бадамрагчаатай хамтарч төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг санаархсан кино хийх гэж байна гэх үндэслэлээр хоёр жил шоронд хорьсон. 30 хоног хуурай өлсгөлөн зарлаад шоронгоос гарч байсныг бид мэднэ. Дээрх хоёр залуугийн чин хүсэл бол эцэг дээдсийнхээ өлгий нутаг Монголд амьдарч, аж төрөх юм.

Гурван жилийн өмнө Л.Үнэнбаатар гэж 73 настай өвгөнийг газар зарж наймаа хийж байна гэх нэрийдлээр мөн л албадан гаргахыг оролдсон. “Монгол хүн монгол хүндээ тусалъя” төрийн бус байгууллагын гишүүд болох сэтгүүлч Ч.Мөнхбаяр, судлаач Г.Ням-Очир нар Үнэнбаатарыг гуравдугаар эмнэлгийн цонхоор оргуулж албадан гаргахаас хамгаалсан байдаг. Одоогийн Их хурлын гишүүн Б.Пүрэвдоржийг Гадаадын иргэн харьяатын дарга байх үед Монголоос хөөгдөн гарч, 3-10 жилийн хар тамга даруулсан өмнөд монгол ахан дүүсийн тоо оргилдоо хүрсэн гэх яриа бий. Энэ талаарх судалгааны ном ч байдаг.

“Ордосын Тулгуур, Далайбаатар, Түвшинзаяа нарыг Монгол Улсын төрийн эрхийг хууль бусаар булаан авах оролдлого хийсэн гэх хэргээр хөөн гаргасан. Монголын төр гуравхан оюутанд эзлэгдчих тийм хэврэгхэн төр юм уу. Хуулийнхан, хүний санаанд оромгүй хэрэг бодож олдог. Солонгос, Хятад, Вьетнам, Орос, Америкийн Элчин сайдын яамдууд иргэдийнхээ төлөө маш хүчтэй ажилладаг. Хятадын элчин тоодоггүй учраас иргэн харьяатынхан зөвхөн өмнөд монголчуудад ир бяраа гаргадаг. Олон жил амьдарч байгаа бичиг баримтгүй, иргэн болох болзлоо хэд дахин давуулан биелүүлсэн хүмүүст иргэншил өгөхөд их хойрго, зөвхөн мөнгөөр шийддэг. Мөнгөгүй бол хэн ч биш. Эрээн, Хөх хот, Бээжингийн Элчингийнхэн үнэгүй олгох визийг 700-100 юанийн авлигаар гаргадаг сүлжээ компаниуд байгуулсан гэх мэдээлэл ч бий. Сар бүр Эрээнээс 1000 юанаар виз авч Монголд амьдрах өвөр монголчууд олон. “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт сүүлийн хоёр жилд дөрвөн элэг нэгт эрхмүүдээ оруулсан нь итгэлцлийг нэмэгдүүлсэн. Соёлын зөөлөн хүч байлаа. Харин хууль хүчнийнхэн тагнуул, цагдаа, иргэн харьяатынхан улам хүйтрүүлснээр холдуулсаар байна” гэж судлаач Ням-Очир хэлж байна.

Мөн тэрээр“Удахгүй иргэн харьяатын чиглэлээр хийдэг судалгааны хурал болох ч буриад, тува, халимаг өвөр монголчуудад хэрхэн хандах тухай ямар ч судалгаа байдаггүй. Мөнхбаяр бид хоёр Монголоос хөөгдөн гарсан өвөр монголчууд хэрхэн гашуун зовлонг үүрч байгааг араас нь очиж сурвалжилсан. Тэр тухай ноцтой баримтууд байгаа. Төр засгаас илүү иргэд хоорондын харилцаа сайн байгаа. Дотоодод ч, гадаадад ч монголчууд ямар ч дэмжлэггүй улам бүр ганцаардаж, зожигорч, цөөрч, мөхөж байна.

Монголчууд бид олуулаа болох учиртай. Аль болохоор өвөр монголчуудаа ажиллах хүч болгон авч эзэнгүй газар нутаг бэлчээрээ ашиглах нь чухал. Ингэвэл сэргэн мандалт болно” гэсэн юм. Судлаачийн хэлж буй аргагүй үнэн. Монголчууд бид гадаадын ажиллах хүчин авах болбол дандаа монгол үндэстэн ястнуудаа авах ёстой. Ер нь бид сэтгэл зүйгээ өөрчлөх цаг иржээ. Алийн болгон хувиа борлуулж, довоо шарлуулсан феодализмын үеийн суртал ухуулгаар явах вэ. Үүнээс даруйхан салах хэрэгтэй байна. Яг жинхэнэдээ бид өмнөд монголчуудаа хятадаас илүү үзэн яддаг. Эцэг дээдсийн минь нутаг гээд Бурхан халдун дээр очиход нь манай дээрэнгүй “эх орончид” яаж элдэвлэж байлаа.

Тийм жишээ захаасаа аваад байна. Хэдэн жилийн нэрээ нууцлан хэвлэлд яриа өгсөн өмнөд монгол залуугийн үг анхаарал татдаг. “Өрнөдийн оронд сурч байхдаа би эх оронч үзэлтэй болж, монголчуудын тусгаар тогтнолын гал голомт Монголд очихсон гэж мөрөөдөх болсон. Тэгээд энд ирэхэд бусад гадаадын иргэдэд, хятадуудад мэхэлзэж, бөхөлзөж байх атлаа хуудас буруу бөглөв хэмээн паспорт, хамаг бичиг сачгийг минь шал руу чулуудсан. Надтай хамт ирсэн найз бид хоёрыг тагнуул, террорист илчилсэн аятай аашилж, удтал шалгаж байцаан, ухаж төнхөн шоконд оруулсан. Арай Хятадад тушаах гэж байгаа юм биш байгаа, энэ улс чинь. Өвөр Монголоос ялгаагүй болчихжээ гэж бодсон” хэмээн ярьсан байдаг.

Бид үнэндээ тэгж л ханддаг. Одоо ийм хандлага сэтгэхүйгээ өөрчилж, элэг нэгт монгол ахан дүүсээ хайрлах хэрэгтэй байна. Монгол хэлээр ярьдаг хүн хэд билээ. Тухайн нэгнээ монгол хэлээр ярьсных нь төлөө хайрладаг баймаар байна. Олуулаа болж, Монголын энэхүү дэлгэр уудам нутгийг монгол үндэстэн ястнаар дүүргэх хэрэгтэй. Тэгж байж Монгол Улс дахин дэлхийн хүчирхэг гүрэн болно. Өнө мөнхөд оршин тогтнохуйн үндэс суурь нь болно. Эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 100 жилийн ойгоор Монгол төрийн тэргүүн монгол үндэстэн ястнуудаа, элэг нэгт ахан дүүсээ эх орондоо ирэхийг уриалсан. “Түүхэндээ бид мандан бадарч, уруудаж доройтож явсан үе бий. Одоо бид нарт цугтаа хийж бүтээх, хөгжиж дэвших цаг ирж байна. Бидний гарт өөрсдийнхөө хувь заяаг шийдээд явах боломж байна. Бидэнд ураг удмаа хүсэн санагалзах зүрх сэтгэл, уудам дэлгэр газар нутаг байна. Монголчуудаа Монголдоо ирж амьдраач, ирж ажиллаж, юу хийж бүтээж чадахаа харуулаач” хэмээн Монголоо дээдэлдэг, хэл бичиг, соёл, ёс уламжлал, зан заншлаа мэддэг нийт монголчууд, монгол үндэстэн, угсаатан хүн бүрт хандаж хэлсэн Монгол төрийн тэргүүний энэ үг олон хүнд итгэл хүч өгсөн нь мэдээж.

Гэвч давхар иргэншлийг зөвшөөрөх хуулийн хүрээнд баахан асуудал яригдсан. Тухайлбал, “Монголд оршин суух хүсэлтэй, төсөлд заасан шаардлагуудыг хангасан гадаадын иргэн харьяалалгүй хүнд байнга оршин суух үнэмлэх олгохдоо, “төрийн хэл бичгийн мэдлэгтэй монгол үндэс, угсаатан” хүнд олгоно гэж заажээ. Гэвч уг төсөлд монгол угсаат хүн гэж хэнийг хэлэх вэ гэдгийг нарийвчлан заалгүй орхигдуулсан байна” гээд л эрдэмтэд хүртэл төр засагтаа хандаж байсан санагдана. Ерөөс монгол хэлээр ярьдаг л байвал болоо юм биш үү. Өөр юу хүсэх юм. Манай хоёр хөрш бидэнтэй найрамдахдаа хамгийн түрүүнд “Ялтан солих гэрээ”-г байгуулдаг жамтай. Төрийн айлчлал, шинэ засгийн бодлогын эхэнд уг гэрээ зоолттой яригдана. Байгальмаа гэгч хар тамхи зөөсөн хүүхнийг авчрахын тулд Хятадтай ялтан шилжүүлэх гэрээ хийж байлаа. 2011 онд мөн л хар тамхичидаа авчрахаар гэрээ байгуулсан. 2014 онд Хятадын даргыг манай улсад айлчлах үед уг гэрээг дахин үзэглэсэн. Өмнө нь Сү.Батболдыг Ерөнхий сайд болоод Хятадад айлчлахад хамгийн түрүүнд энэ гэрээ яригдсан. Монголын төрийн удирдагчид тасарсан яс, үсэрсэн цус ахан дүүсээ харийн шоронд тушаагаад хариуд нь хэдэн хар тамхичдаа зөөж авчирдаг нь харамсмаар.

“Ялтан шилжүүлэх гэрээ” гээч яг үнэндээ их гүрний бодлогоор хийгдэж буй стратеги, геополитикийн асуудал гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Улс төрийн наад захын ийм бодлого ойлгодоггүй, мэдэрдэггүй мал шиг дарга нартай байж яавч болохгүй. Монгол үндэстнийг хооронд нь хагаралдуулж үзэн ядуулсан, эрлийз хурлийзаар нь дуудуулж өширхүүлсэн, энэ байдлыг зориуд өөгшүүлж дэвэргэдэг гадны хүчин бий. Тэгэхээр бид хэдий хүртэл нялх хүүхэд шиг гэнэн тэнэг байх гэсэн юм бэ. Хэдий болтол том гүрнүүдийн бодлогыг мэдээгүй мэт царайлж, толгойгоо элсэнд булсан хяруул мэт байх юм. Дэлхийн улс гүрнүүд ийм нарийн бодлого барьж байхад бид түүнээс нь давсан ухаан зааж, дэлхийн цараатай сэтгэхийг нийгэм шаардаж эхэллээ. Зургаан зуун мянгуулахнаа байх үеийнхээ харалган, хардах сэтгэлээ одоо хазаарлаж, амьдралын атгахан сэтггэхүйгээ уужуухан тавьж, тавирч сурах цаг нь болжээ.

Хүн амаа биологиор нь өсгөхийн зэрэгцээ механикаар нь өсгөх хэрэгцээ тулгараад байна. Хэрвээ монгол үндэстэн олуулаа болоод ирвэл хөгжил дэвшлийн бааз сууриас аваад улстөрчдийн увайгүй үйлдэл хүртэл засарна. Ганц нэгхэн нөхөр хуйвалдаад хийдэг улс төр байхгүй болно гэсэн үг. Үндсэндээ Монголын хүн ам дөрвөн сая, таван сая болбол дэлхий нийтийн жишгээр явахаас өөр аргагүй. Одоо тэгэхээр бид угсаа гарал нэгнээ эх орноосоо нохой шиг хөөж туух биш гал голомтод нь авчирч, бусад улсын жишгээр иргэншил олгон, амьдрах, сурч боловсрох бололцоо нөхцөлийг нь нээж, эзэн нь гэдгийг мэдрүүлэн эрх чөлөөг нь олгоё. Дэлхийн хаана л монгол угсаатан хавчигдаж, гадуурхагдаж зовлон зүдгүүрийг амсч байна. Тэр бүгдийг эх оронд нь авчирч жаргалыг нь эдлүүлж, Монголын уудам тал нутагт хаа сайгүй бүтээн байгуулалт өрнөсөн тийм он жилүүдийг бий болгоё. Хэцүү зүйл огтоос байхгүй. Ерөөсөө монгол хүн монгол хүндээ хайртай байхад л болоо. Монголын төр монгол үндэстний төр гэдгээ ухамсарлахад л гүйцээ. Ар Монгол буюу төв Монгол маань өмнөд, хойд монголчуудынхаа диваажин нь байх ёстой гэж хэлээд буй минь ийм учиртай. Ер нь тэгээд уул тал, хангай говь хосолсон монгол нутаг гэдэг диваажингийн орон билээ.

Монголын үндэсний олон нийтийн телевизийн 50 жилийн ой тохиож байгаа энэ үед манай сурвалжлах баг МҮОНРТ-д өнжлөө. Манай улсад 1967 онд анх телевизийн суурь тавигдаж, үндэсний телевиз үүсэн хөгжсөн түүхтэй бол 1931 оноос Улаанбаатар хотод, 1934 оноос орон даяар радиогийн өргөн нэвтрүүлэг явж эхэлснээр үндэсний радио өдгөө 80 гаруй жилийн түүхийг бүтээжээ. Үндэсний телевизийн “Монголын мэдээ” сувгийн мэдээллийн хөтөлбөрүүд сүүлийн үед ихэвчлэн шууд дамжуулагддаг болжээ, мэдээллийн салбарт хурд зайлшгүй шаардлагатай үе нэгэнт ирсэн тул аль болох шууд дамжуулахыг ч эрхэмлэх болсон байна.

Өдрийн цагаар тасралтгүй шууд нэвтрүүлэгтэй, хоёр гурав, дөрвөн ч индэрт сэтгүүлч, хөтлөгч, нэвтрүүлэгчид мэдээллээ бэлтгэчихээд, бэлэн байдалд сууж байх ажээ. Нэг нь мэдээллээ уншаад болчихсон тохиолдолд дараагийн хөтлөлт хийх сэтгүүлч орж ирэх зэргээр ч солигдоно. Эфирийн индэрт суусан сэтгүүлч тус бүрийг камерт бичиж байх бөгөөд зарим камер нь нэгээс, нөгөө рүү найруулагчийн тушаалаар шилжинэ. Найруулагч мотор явлаа гэхэд л тухайн сэтгүүлч мэдээллээ уншина, хэдэн минут, хэдэн секунтэд багтаан мэдээллээд дуусгахыг ч нарийн заасан байдаг юм билээ. дэлгэцээр гарч буй нэг сэтгүүлчийг ойроос, холоос, урдаас, баруун урд, зүүн урдаас нь гэх мэт хэд, хэдэн талаас нь нэгэн зэрэг камерууд бичиж байх бөгөөд аль камерын бичлэгийг эхэлж гаргаад, дараа нь аль бичлэгийг авах, татах, камераа хааш нь хөдөлгөх сэтгүүлч хаашаа харах зэргийг найруулагч тушаана.

Хэн ч байсан найруулагчийн хэлж буйгаар л үйлдэл хийнэ. Аливаа нэвтрүүлэг, мэдээ мэдээллийг бэлтгэхэд тэр багийн хамгийн том эрхтэй нэгдүгээр хүн нь найруулагч гэсэн үг. Үндэсний телевизийн ихэнх мэдээллийг сэтгүүлч, редакторууд нь бэлтгээд, нэтрүүлэгчид уншдаг байсан хуучны тогтолцоог аль болох халж, сэтгүүлч өөрөө мэдээллээ бэлтгээд, үнэлэн дүгнээд, анализ хийж шууд дамжуулдаг байдалд шилжиж байгаа гэнэ. Яагаад гэвэл өөрийнхөө бэлтгэсэн, судалсан, өөрийнхөө хийсэн зүйлийг өөрөө л хамгийн сайн тайлбарлана гэж ч үзэж байгаа ажээ.

“Цэлмэг” өдрийн хөтөлбөрийн зураг авалт

Тухайлбал, 11:00 болон 12:00 зэрэг цагуудаас хэвлэлийн хурлыг сурвалжлагч газар дээрээс нь шууд дамжууллаа гэхэд араас нь залгаад, эфирт бэлэн суугаа сэтгүүлчид гадаад мэдээлэл, тэгээд спортын мэдээ гэх зэргээр төрөл бүрийн мэдээллүүдээ дамжуулна. Энэ бүрт найруулагч, редактор, туслах найруулагч гэх зэрэг хүмүүс өөр, өөрийн ажил үүргийн дагуу удирдаж, зэрэг зэрэг бэлэн байдалд буй камерыг ээлжлэн шилжүүлж, зохицуулалт хийдэг юм билээ. Бичлэг хийгдэж, дээрх ажил явагдаж буй студид тэднээс өөр хэн ч нэвтрэх эрхгүй. Студи бүрийн хаалганы дээд талд “On Air” гэх бичиг байх бөгөөд уг бичиг нь улаан гэрэлтэй болж ассан тохиолдолд тэнд бичлэг хийгдэж байна гэсэн үг учраас хэн ч тийшээ нэвтэрдэггүй.

Угаас тэнд гадны хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн гарах битгий хэл илүү, дутуу ялаа нисэх ч чимээ гаргадаггүй юм байна. Шууд нэвтрүүлэг хийхээр бэлтгэсэн үед хэрэв гэнэтийн саатал гарах, тухайн хэвлэлийн хурал нь цуцлагдах зэрэг тохиолдвол түүний оронд ямар мэдээ өгөх, юуг дамжуулах, нэг хоёр минут, секунтын завсарлага гарвал яах зэргийг ч тооцоолсон байдаг аж. Мөн дэлгэцээр гарч буй хүний нэр буюу титрийг хэдэн секунт харуулж, хэдэн удаа давтаж гаргах зэрэг нь хүртэл яг л стандартын дагуу явагдах ёстой бөгөөд хүний дүрсийг хажуу талаас нь араас нь авах, хүний чих эфирээр гаргаж болохгүй зэрэг эфирийн тогтсон дүрмүүд байдаг юм байна. Эфирт гарах сэтгүүлч, хөтлөгчдийг эрэгтэй, эмэгтэйгүй мэргэжлийн нүүр будагчаар будуулж, зохих будалт хийлгэдэг ажээ. Эфирийн өрөөнд маш тод, том том цагаан гэрэл тусгадаг тул гэрэл сүүдэртэй, тодхон будалт хийж, уруулыг нь тод будах шаардлагатай байдаг гэнэ.

Шууд дамжуулах биш, урьдчилан бичлэг хийгээд төлөвлөсөн хөтөлбөрийн дагуу цацдаг нэвтрүүлгийн зураг авалт арай өөрөөр явагдах ажээ. Тухайн өдрийн 13:00 цагаас бичлэгтэй гэж үзэхэд өглөө 09.00 цагаас эхлээд л тайз засагчид тайзаа засаад эхэлнэ. Ихэнх томоохон нэвтрүүлэг нь Үндэсний телевизийн “600”гийн студид явагдах аж. Нэвтрүүлэг бүрийн арын өнгө төрх, шал ширээ сандал өөр, өөрийн гэсэн өнгө төрх, дизайн, онцлогтой байдаг тул тайз заслын бүхэл бүтэн нэг алба ажиллаж байх жишээний. Биднийг очсон өдөр “Ням гариг, нэг сая” нэвтрүүлгийн зураг авалт явагдаж байлаа. Нэвтрүүлэгт оролцох хүмүүсээ бүртгэнэ, үзэгч хүүхдүүд суудлаа эзэлнэ, хэн хаана суух нь хүртэл найруулагч, редактор зэргийн тушаалаар. Бэлтгэл ажил явагдсаар, нэвтрүүлгийн жинхэнэ зураг авалт цагтаа эхэлнэ, нэг хэсгийг эхэлж авах, түр амсхийх, дараагийн хэсэгт оролцох зарим зочдоо хүлээх, өмнөх үйлдлийг дахин давтуулж, зураг авах зэргээр хийх тохиолдол ч байх ажээ. Өөрөөр хэлбэл, бичлэгээр гардаг нэвтрүүлгийн зураг авах цаг нэлээд тавиухан байдаг бололтой.

Одоогийн байдлаар Үндэсний телевизийн “Алтан сан”д 3000 гаруй шилдэг нийтлэл, нэвтрүүлэг, “Кино фонд”д 2100 гаруй уран сайхны, баримтат, хүүхэлдэйн кино тус тус хадгалагдаж байдаг ажээ. Үндэсний телевиз Монголын хамгийн анхны бөгөөд хамгийн том бүтэцтэй олон нийтийн статустай гэдгээрээ онцлогтой телевиз. Тиймдээ ч бодлогоор, олон нийтэд чиглэсэн, соён гэгээрүүлэх, танин мэдүүлэх, сурган хүмүүжүүлэх, хөгжөөн цэнгээх зэрэг их үүрэг гүцэтгэхийг зорьж, төрөл бүрийн чиглэлд хандсан нэвтрүүлгийн бодлоготой ажээ. Тухайлбал, тус телевизийн нэгдүгээр суваг гэхэд л Хүүхдийн нэвтрүүлгийн алба, Өв уламжлалын нэвтрүүлгийн алба, Спорт, эрүүл мэндийн нэвтрүүлгийн, Соёл урлагийн, Шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн, Нийгэм эдийн засгийн, Залуучуудын нэвтрүүлгийн, Цэнгээнт нэвтрүүлгийн, Кино орчуулгын гэсэн есөн албатай юм байна. Өв уламжлалын нэвтрүүлгийн албаар ороход Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Ёолк “Өв уламжлал, ёс заншилд онцгой анхаарч, монголынхоо агуу их өвийг олон нийтэд хүргэх нь зүйтэй гэж үзэн энэ албыг телевизийн удирдлагууд үүсгэн байгуулаад, хоёр жил шахам болж байна. Ихэнхдээ хөдөө, хээрээр явж уран бүтээлээ бэлтгэдэг онцлогтой. Одоо би туульсын нэвтрүүлэгт ажиллаж байна. Туулийг өвлийн сард хайлдаг уламжлалтай, тэгэхээр энэ нэвтрүүлэг өвлийн сард гарах болов уу. Ямартай ч өв уламжлалын нэвтрүүлгүүдээ бэлтгээд, тун завгүй сууна аа” гэлээ.

Харин хоёрдугаар суваг буюу Монголын Мэдээ суваг нь бүх төрлийн мэдээ мэдээллээс гадна өглөөний мэдээний, шуурхай мэдээний редакц, Креатив алба, MNB.MN сайт, нэвтрүүлгийн хэлтэс, найруулагч, зураглаачдын, нэвтрүүлэгчдийн алба гэсэн бүрэлдэхүүнтэй юм байна. Мөн үндэсний цөөнхөд зориулсан Тува, Казах, Буриад хэлээр бэлтгэсэн мэдээ хүртэл гаргадаг гэдгээрээ ихэд онцлогтой.

МҮОНРТ-ийн орон тооны бус зөвлөл хуралдаж байгаа нь

ҮНДЭСНИЙ РАДИОД ЯПОНООС ХАМГИЙН ИХ ЗАХИДАЛ ИРЖ БАЙНА

Монголын үндэсний радиогийн нэг, хоёр, гуравдугаар програм, Р-3 радиогоос гадна “Монголын дуу хоолой” радио станц монгол, англи, орос, хятад, япон хэлээр өдөр тутам 2-3 удаа 30 минутаас нэг цагийн тусгай нэвтрүүлгийг хилийн чанад дахь сонсогчдод зориулан бэлтгэж эфирт цацаж байдаг. Монголыг ийнхүү радиогоор дэлхийд сурталчилж байна гэсэн үг. Ер нь радиогийн редакцид уншигчдаас их захидал ирдэг гэнэ. Япончууд уламжлалт зүйлд ихэд дуртай, уламжлалт хэв маягийн хүмүүс болоод ч тэрүү тэднээс ирж буй захидлууд нь ихэнхдээ цаасан дээр бичсэн, дугтуйтай захиа байдаг хэмээн бидэнд дэлгэн үзүүлж байлаа. Япончууд их энгийн зүйл асуудаг бөгөөд монголыг ихэд сонирхож, хүндэтгэдэг гэнэ. Харин хятадууд болохоор мессеж, болон радиогийн фэйсбүүкийн чатаар голдуу асуух зүйлээ асуугаад, тэр дор нь хариултаа авахыг чухалчилдаг аж. Гэтэл америкчууд болохоор ихэвчлэн албан ёсны мэйл хаяг руу захидал илгээсэн байдаг ажээ.

Одоогийн байдлаар Үндэсний радиогийн хамгийн ахмад нь Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Отгон ажээ. Тэрбээр үндэсний радиод 30 гаруй жил ажиллаж байгаа бөгөөд наадмын нэвтрүүлэг, боксын тэмцээн зэргийг олон жил тасралтгүй тайлбарлаж байсан билээ. Тэрбээр “Радиод ороод удаагүй, залуухан байхдаа ихэвчлэн хүүхэд залууст зориулсан нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсан бол сүүлдээ ахмадуудын нэвтрүүлэг хөтөлдөг болж. Мөн багшилдаг болсон. Саяхан л жаахан охин радиод орж байсан бол одоо хамгийн ахмад нь болсон байна, цаг хугацаа хурдан өнгөрөх юм” гэж байлаа. Тэрбээр радиод орсон жилээсээ эхлэн баярын жагсаал, наадмын парад, октябрийн баярын жагсаалыг хөтөлж байжээ. Харин ардчилсан хувьсгал гараад л 1990 оноос хойш жагсаалыг хаачихсан гэнэ.

Г.Отгон гавьяатын багш, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Чулуунбаатар түүнийг анх кинонд оруулж, киноны нэвтрүүлэгч болгосон байна. Ихэвчлэн баримтат киноны тайлбар уншдаг байсан бөгөөд киноны өмнө түүхийн хүрд гэж тухайн киноны тухай мэдээлэл явдаг байсныг уншдаг байж. Мөн тэрбээр Радио телевизийн дээд сургуульд багшлаад олон шавь төрүүлжээ. Тухайлбал, Чулуунбаатар багшийнх нь хүү радиогийн нэвтрүүлэгч Ч.Идэрчулуун нь түүний шавь юм байна. Мөн үүнээс гадна СТА Д.Сайнтод, Н.Анхболд нар болон нэвтрүүлэгч З.Алтантуяа, С.Баянжаргал, Д.Баясгалан Б.Одбаяр, Ц.ЦэндАюуш гээд радиогийн нэвтрүүлэгч бүгд л түүний шавь ажээ. Илүү, илүү хэмээх Үйтүмэн гавьяатын ид үед буюу 1995 оноос эхлэн 20 жил тасралтгүй боксын нэвтрүүлэгчээр ажиллаж байсан юм билээ. Тэмцээн нэг минут завсарлахад хөх булангийн тамирчны ялалт амжилт, түүх намтар, гэр бүл багш зэрэг бүх мэдээллийг уншаад, дараагийн завсарлагаанаар, улаан булангийн тамирчны түүхийг тайлбарлах зэргээр ажилладаг байжээ.

Орчуулгын киноны дуу оруулагч жүжигчид ажлаа хийж байгаа нь

ҮНДЭСНИЙ ТЕЛЕВИЗ СПОРТ, КИНО, ГАДААД МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨРӨЛЖСӨН СУВАГТАЙ БОЛОХ АЖЭЭ

Байгууллагын үйл ажиллагааг өргөжүүлж, улам сайжруулахын төлөө МҮОНРТийн Ерөнхий захирал Л.Нинжжамц олон ажил хийж, төлөвлөж, санаачилж буйн нэг нь орон тооны бус зөвлөлийг дэргэдээ байгуулжээ. Шинээр томилогдсон орон тооны бус зөвлөхүүд нь биднийг очих үеэр хуралдаж байлаа. Зөвлөлийн гишүүдийн ихэнх нь өмнө нь МҮОНРТийн удирдлагаар ажиллаж байсан хүмүүс аж. Тэдний гаргасан санал, санаачилга, үнэлэлт дүгнэлт зэргийг телевизийн ажилдаа тусгах зорилгоор, энэ салбарын туршлагатай эрхмүүдийг урьж зөвлөл байгуулсан юм байна. Үндэсний телевиз дотроо ажилчдынхаа хүүхдүүдийг сургах цэцэрлэгтэй болжээ. Мөн биднийг очих өдөр “MNB Sport” хэмээх шинэ сувгийн нээлтийн үйл ажиллагаа боллоо. Цаашид “MNB movies”, “MNB World” зэрэг төрөлжсөн телевизийн суваг нээх зорилготой ажиллаж байгаа юм байна. Үндэсний телевизэд бас нэгэн томоохон байр суурь эзлэх хүмүүс бол орчуулгын киноныхон билээ. Тэд биднийг очихын урьд өдөр ачаалал ихтэй ажилласан тул амралттай байж таарав. Харин МҮОНТ-ийн “Тусгай салаа” киноны Дэндэвийн дүрээр олонд танигдсан, дуу оруулагч, жүжигчин Т.Эрдэнэбаяр өрөөндөө ганцаар сууж таарлаа. Түүнээс зарим зүйлийг тодруулж ийн ярилцлаа.

-Хэзээнээс үндэсний олон нийтийн телевизэд ажиллаж байгаа вэ?

-Би 1999 онд СУИС-д С.Сугар багштай ангид элсэн орж, 2003 онд төгссөн. Сургуулиа төгсөөд, “UBS” телевизэд ажиллаж байгаад, хэсэг завсарласан. Харин 2009 онд Үндэсний телевизэд орчуулгын киноны жүжигчнээр орж, өнөөдрийг хүртэл тасралтгүй ажиллаж байна. Бусад телевизүүдийг бодвол МҮОНТ үе, үеийн туршлагатай уран бүтээлчидтэй. Жишээлбэл, Т.Цэмпилмаа, Д.Элбэгсайхан, Ж.Дарамсүрэн, Г.Равдан зэрэг олон сайхан ахмад уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллаж, тэднийхээ зааж зөвлөснөөр суралцаж, өдий зэрэгтэй явж байна.

-Таныг “Тусгай салаа” киноны Дэндэвийн дүрээр үзэгчид сайн мэднэ. Энэ кинонд тоглох болсон түүхээсээ хуваалцаач?

-“Тусгай салаа”-ны Дэндэв бол миний дэлгэцийн анхны бүтээл. 2009 онд Үндэсний телевизэд ажилд орсны дараах хавраас дүр шалгаруулах ажил явагдаж эхэлсэн. Нэг өдөр ажил тарчихаад сууж байтал спортын “Чандмань” студийн Д.Баярсайхан ах “Та нар энд юу хийж байгаа юм. Дээр “Тусгай салаа” гэж олон ангит киноны дүр шалгаруулж авч байна. Шалгаруулалтад орооч” гэсэн. Шалгаруулалт руу ортол ихэнх дүрээ авчихсан. Ганцхан Дэндэв гэж залуугийн дүр үлдсэн байгаа. Маргааш 11.00 цагаас хүрээд ир гэсэн юм. Маргааш нь иртэл, надтай нэлээд адилхан хэрнээ, нэг нь өндөр нөгөөх нь надаас арай намхан хоёр залуу ирчихсэн байсан. Бидэнд тест өгч уншуулж, шалгаж үзээд найруулагч биднийг зэрэгцүүлж суулгачихаад “Гурил байсан бол та гурвыг нийлүүлж зуурч байгаад нэг сайн Дэндэв гаргах байлаа. Бүгдэд чинь авах юм байна. Хэнийг нь сонгохоо мэдэхгүй болчихлоо. Энэ киноны Ерөнхий продюсер Ц.Оюундариас л асууя” гэсэн. Ерөнхий продюсер орж ирээд, бидэнтэй ярилцаж, хаана ажилладаг, ямар мэргэжилтэй зэргийг асууж байгаад, намайг сонгосон юм. Ийм аз завшаан тохиож, би Дэндэвийн дүрд тоглохоор сонгогдсон түүхтэй.

-Дэндэвийн дүрийг гаргах хэр байв. Өөртэй чинь ойрхон, ижил төстэй дүр байсан уу?

-Туршлагатай уран бүтээлч, сайн найруулагч, сайн партнёртой тул энэ дүр сайн тодорч гарсан байх. Зан байдлын хувьд надтай нэлээд төстэй дүр шүү гэж ярилаа.

Үндэсний радио телевизийн Хурд агентлаг, хуучнаар ММ агентлаг буюу Монголын мэдээ суваг нь хамгийн их үзэгчтэй ажээ. Үндэсний телевиз жижиг, жижиг олон салбар бүтэцтэйн дээр нэлээд засвар тохижилт хийж, хамгийн анх хэрэглэгдэж байсан камер хальс зэргээ үзэсгэлэн хэлбэрээр тохижуулж байршуулаад, түүх өгүүлэх эртний зургуудаа хүртэл коридорын ханаар байрлуулсан нь олон жилийн түүхтэй байгууллага болохыг нь илтгэх ажээ. Мөн энэ телевизээс төрөн гарсан үе үеийн гавьяат, алдартнуудын зураг хүндэтгэлийн гурван хананд ч багтахааргүй олон болжээ.

ЭХНЯЛХАС ОРЧМЫНХОН ТЕЛЕВИЗЭЭС ЦАХИЛГААНАА АВДАГ БАЙНА

Үндэсний телевиз өөрийн гэсэн цахилгаан станцтай юм байна. Улаанбаатарын тог тасарлаа гэхэд өөрийн станцаасаа автоматаар тогоо аваад явчихна, барагтай бол тог цахилгааны саатал гаргахгүй мөнхийн ажиллагаатай гэсэн үг. Мөн Эх нялхас орчмын нэлээд хэдэн байгууллагыг энэхүү дэд станцаасаа хангадаг юм байна. МҮОНРТ-нхэн барилгын фасадны иж бүрэн засварыг хийгээд, барилгаа номин цэнхэр өнгөтэй болгожээ. Радио, телевизийн эфирийн жижүүрүүд нэг өдөр бүтэн ажиллаад, хоёр өдөр амрах зэргээр ээлжээр хонож ажиллана. Өглөөний ээлж нь 7.30 цагт солигддог байна. Нийтдээ 700 гаруй ажилтантайгаас 65 хувь нь эмэгтэйчүүд аж. Авто, цахилгаан, тайз засал, операторуудын албанд ихэнхдээ эрчүүд байх бол сэтгүүлч, редакторуудын ихэнх нь эмэгтэй харагдлаа. Өдрийн цагаар ихэнх уран бүтээлчид нь гадуур, ярилцлага, сурвалжлага, хөдөө орон нутаг, гадаад дотоодын томилолттой байдаг аж. Зураглаачдын өрөө гэж байх боловч үргэлж шахуу хоосон байх юм. Мөн л студид эсвэл гадуур ажиллаж яваа гэнэ. Хувийн бусад телевизийнхэн үндэсний телевизийн техникийн багаас техник, технологийн тухай зөвлөгөө авдаг ажээ. Мөн хамгийн шилдэг, ОУ-ын стандартын мэргэжлийн камер, хэрэгслүүд Үндэсний телевизэд л байдаг гэнэ.

Монголын мэдээ сувгийн ахлах инженер С.Өлзийцэцэгээс зарим зүйлийг тодруулахад “Би 1981 онд МУИС-ийн холбооны ангийг төгсөөд, дараагаар нь үндэсний телевизэд ажилд орсон. Тэр үед хар цагаан телевизээс өнгөт рүү шилжиж байсан. Эхэн үедээ мэдээ, нэвтрүүлгийг шууд явуулдаг байсан. 1970-аад онд заримыг нь бичиж хадгалж, явуулдаг байсан бол 1980-аад оноос эхлэн ихэвчлэн урьдчилан бэлтгэдэг болсон. Сүүлийн үед техник, технологийн дэвшлээр маш их өөрчлөлт шинэчлэлт хийгдэж байна” гэсэн юм. Одоогийн Үндэсний олон нийтийн телевиз буюу тухайн үеийн (1967-1970-аад оны) “Монгол телевиз” бүх л мэдээ, нэвтрүүлгээ шууд цацдаг байсан тул эхэн үеийнх нь нэвтрүүлгүүд архивлагдаагүй гэнэ. Архивынхан алтан сан, алтан фондын бүтээлүүдээ дижитал хэлбэрт шилжүүлэн хуулж байна. Биднийг ороход 1987 оны гуравдугаар сарын 21-нд гарсан Үзэл суртлын “Хэл, Тоншуул” гэх асуудал хөндсөн нэвтрүүлгийг шинэчлэн хуулж байлаа. Тэр үеийн нэвтрүүлэг хүртэл хуучны монгол кино шиг, хүмүүсийнх ярьж буй, хандлага нь хүртэл чин үнэн байх аж. Энэ нь асуудал, зөрчил дутагдал гаргасан байгууллага руу шууд ороод, ярилцлага авч, дутагдлыг нь хөндөн, хэрхэн арилгахыг асуудаг нэвтрүүлэг юм байна.

Өглөөний мандах нарнаар л Үндэсний олон нийтийн радио, телевиз рүү бид ороод, телевиз радиогийн албаны зарим хүмүүстэй ярилцаж, сонирхоод, нэг захаас нь нөгөө зах хүртэл дөрвөн давхраар ороод гарахад аль хэдийн нар жаргасан байлаа.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Радиогийн нэвтрүүлэгч Г.Отгон шавь Ч.Идэрчулууны хамт

“Ням гариг, нэг сая” цэнгээнт
нэвтрүүлгийн зураг авалт

Монголын телевизийн урлагийн нэгэн цагийн түүхийг бичилцсэн найруулагч Самбуугийн Болдтой ярилцлаа. Эл эрхэм Халхын голын домогт баатрууд, тэдний цэрэг эгэл дайчид болоод “Бөмбөгөр ногоон”-ы гэгдэх Монголын урлагийн алтан үеийнхнийг дэлгэцэнд мөнхөлсөн. Нийслэлийн түүхийг баринтаглаж үлдээсэн, Хэнтийн Дарханд Чойномын гэрэлт хөшөөг босгосон гээд олон зүйлээр түүний үнэ цэн хэмжигдэнэ. Бидний яриа ч энэ тухай өрнөлөө.

-Таныг чинь хуучнаар Багшийн дээд сургуулийн кино драмын ангийн эхний төгсөгчдийн нэгэн гэдэг юм. Хэдэн оны төгсөгч билээ. Та хэдийн багш нар гэхээр Монголын театр урлагийн алтан үеийнхэн байж таарна?

-Тэртээх тавин жилийн өмнө буюу жаран долоон онд кино драмын ангид элсэн орж найруулагчийн мэргэжилд суралцсан. Найруулгын багш алдарт Малый театрын найруулагч, Оросын ардын жүжигчин В.М.Бейлис гэж хүн байлаа. Харин тэнхмийн эрхлэгч маань “хар” Раднаа гэж ЗХУ-ын Театрын урлагийн дээд сургууль төгссөн лут хүн байсан. Миний бие оюутны ширээнд тохой залгаж суусан нөхдийнхөө тухай “Раднаагийн ангийнхан” гэж ном хүртэл бичсэн. Ангийн багш Рэндоо генералын охин МУГБ Уртнасан байлаа. Ангийн хүүхдүүд гэвэл гавьяат жүжигчин Банзрагчийн Тунгалаг, Ховдын театрын найруулагч, ардын жүжигчин Дагвын Гомбосүрэн байна. Яагаав Мөнхбаярын аав. За тэгээд сүүлд гавьяат болдог Шатарын Цэцгээ байна. “Тунгалаг Тамир”-ын Дулмаа буюу гавьяат Шаравын Дэлгэржаргал байна. Мөн соёлын гавьяат нэвтрүүлэгч Жамъянгийн Батбаяр байна. Үнэхээр тайз дэлгэцийн шилдэг авьяастнууд төгссөн. Монголын театр урлагийн өрлөг ижий Оюун багшаар хичээл заалгаж байлаа. Мөн театр судлаач Хо.Нацагдорж, С.Дашдондог нарын аваргууд, мөн ардын зураач Л.Намхайцэрэн багш хичээл орно. Гоо зүйг Содовын Баясгалан багш зааж байсан. Би ажлын гараагаа Дарханы Шарын голын соёлын ордноос эхэлж байсан түүхтэй. Дээд мэргэжлийн найруулагч анх удаа хөдөө орон нутагт очлоо гэгдэж байсан. Тэнд дөрвөн жил ажиллахдаа В.Титов, К.Миленко нарын “Үхлийг сөрсөн нь” гэдэг алдарт жүжгийг тавьсан. Оросын Ворошилов хотын драмын театрт тавигдаж байсан бүтээл. Хоёр гаргүй болсон уурхайчны тухай, бодит амьдралаас сэдэвлэсэн жүжиг юм.

Мөн Э.Оюун багш, Б.Бааст гуай нарын зохиол “Хадатын фермийн таван хүүхэн” гэх инээдмийн жүжгийг тавьж байлаа. Мөн Трифоновын “Гүүр шөнө салсан нь” гээд дөрөв, таван жүжиг тавьсан.

-Дараа нь та чинь Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын найруулагч болсон байдаг. Тухайн үеийн ардын армийн дуу бүжгийн ансамбль юм. Тэр тухайгаа ярихгүй юу?

-Армийн ансамбль гэдэг чинь 140-өөд хүнтэй мэргэжлийн концертын байгууллага. “Хаврын шөнийн бодол”-оос аваад олон дууны эзэн төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хөгжмийн зохиолч Дэндэвийн Бадарч, ардын жүжигчин Дашийн Мяасүрэн, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн “Манай цэргийн жавхаа” алдарт Гун-Аажав багш. Ийм л аваргуудын гар дээр хорин есөн настай залуу очиж байгаа юм. Зүгээр нэг концерт найруулаад суусангүй. Жүжиг ч тавилаа. Жамсрангийн Лодой зохиолчийн “Бүрхэг шөнө”,“Минжийн хангай”-н зохиогч Дашдоржийн Наваансүрэн гуайн “Бид дөрөв” зэрэг бүтээлүүдийг цэргийн чуулгын тухайн үеийн жүжигчдийг тоглуулж тайзнаа тавьсан. Ингээд сүрхий амьтан байж байтал Намын төв хорооны тогтоол гарсан гээд Монгол телевизэд шууд хуваарилдаг юм. “Эх орны төлөө” нэвтрүүлэг хийх үүрэг өглөө. Цэргийн хүн тушаал биелүүлэх үүрэгтэй. Залуучууд спортын редакцид томилогдон очсон. Хариуцлагатай редактор Ю.Эрдэнэтуяа гэж бүсгүй. Хичээнгүй сайд Балингийн Цэрэндоржийн ач охин. Ломоносовын их сургууль төгсч ирсэн өндөр боловсролтой хүн. Бадрах найруулагч, Дорж сэтгүүлч, шог зураач Цогтбаярын Жандал, яруу найрагч Гүрбазар, спортын нэвтрүүлэг ганцаараа хийдэг Хүрэлбаатар, сэтгүүлч Ц.Пунсаа, найруулагч А.Янжмаа нарын нэрийн хуудас болсон хүмүүс угтсан. Наяад он бол Монгол телевиз өнгөт технологид шилжиж байсан. Редактор Чүлтэмийн Болд, Явуухулан найрагчийн уран бүтээлийг голлож судалсан өнөөгийн нэртэй судлаач, зохиолч Ядамбатын Баатар бид хэд хамт радио, телевизийн босгыг гурвуулаа дэслэгч цолтой алхаж байсан түүхтэй. Тухайн цагт цэрэг улс төрийн байдал ээдрээтэй байсан үе. Цэргийн анги руу энгийн сурвалжлагчийг нэвтрүүлэхгүй байсан нь цэргийн нууцтай холбоотой байсан. Очоод удаагүй байхдаа монгол хүн сансарт ниссэн нэвтрүүлэг бэлдэх үүрэг өглөө. Гүррагчааг нисч байх үед гавьяат нисгэгч Лхагважав гуайн эскадрильд очлоо. Тэнд нисэхийн дунд сургууль төгссөн нөхөд цугларсан. Нэвтрүүлгийн анхны зургаа авч эхэлсэн. Нэвтрүүлгийн зургаа авсаар Гүрээ баатрыг сансраас эх дэлхийдээ газардахын өмнөх өдөр буюу гуравдугаар сарын 28-нд “Эх орны хүү” нэртэй нэвтрүүлгээ эфирт гаргаж байсан түүхтэй.

1984 онд Халхын голын 45 жилийн ой тохиосон. Уг ойд зориулсан ахмад дайчдын цуврал нэвтрүүлгийг бэлдсэн. Эхнийхийг нь Чогдон баатрын эгэл дайчид болох Сүмбэрийн отрядын хилчдээр хийсэн юм. Сэлэнгээс Шагдар, Хөвсгөлийн Түнэлээс Гомбо, Өмнөговиос Намжилдорж гээд ахмад дайчид 45 жилийн дараа нулимстай инээдтэй эфирт уулзалдаж байв. Үнэхээр амьд халуун уулзалт гэдэг чинь тэр болсон. Мөн 45 жилийн ойгоор домогт Дандар, Нянтайсүрэн баатруудтай хамт явлаа. Халхын голын эрэг Гөлөгт манханд очоод Мазимын Экэй баатар гэдсэндээ шархдаад цус садарчихсан урагшаа давшиж байсныг Дандар баатар ярьж нулимсаа арчиж байсан. Монголын домогт баатар эрийг уйлж байхыг нь би тэгж харсан. Дандар гуайг хүмүүс хатуу хүн л гэдэг. Дайчин нөхрийнхөө төлөө уйлж байсан юм шүү. Д.Нянтайсүрэн баатрыг Баянцагааны нуруунд байдаг маршал Г.К.Жуковын командын байранд ярилцлага авч байлаа. Эндээс Халхын гол алган дээр юм шиг харагддаг.

Бидний сурвалжилсан нэвтрүүлгүүдэд эх орныхоо төлөө амь хайрлалгүй зүтгэж явсан баатруудыг Монголын телевизийн түүхэнд мөнхлөн үлдээжээ. “Энэ бол том бахархал юм” гэж хүмүүс магтдаг. Миний хувьд бол ажлаа л хийж явсан хэрэг. Би гэдэг хүн телевизийн салбарт 25 жил ажиллахдаа өөрийнхөө тухай нэг чиг нэвтрүүлэг, бусдаар магтуулсан зүйл хийлгэж байсангүй. Бидний үед өөрийгөө сурталчлах гэдэг ойлголт байгаагүй

-“UBS” телевизэд хорин жил ажилласан гэдэг билүү. “Болдын олон нэвтрүүлэг энэ телевизийг босголцсон юм” гэж учир мэдэх хүмүүс хэлэх нь бий. Тэр тухай асуух гэсэн юм?

-1992 онд Улаанбаатар телевизийг байгуулагдахад анхны найруулагчаар нь ажилласан. Лхамсүрэнгийн Энэбиш гуай “Улаанбаатар хот өөрийн телевизтэй байх ёстой” гээд теле кино үйлдвэрийн суурин дээр уг телевиз боссон. Уран сайхны удирдагч нь Л.Балхжав, ерөнхий редактор нь СГЗ До.Чулуунбаатар байлаа. Энэ гал тогоонд байхдаа нийслэлийн түүх соёлын нэвтрүүлэг голчилж хийсэн. “Гал голомт” нэртэй дөчөөд цуврал бий. Хүн чулууны хонхор буюу хатан Туулын хөвөөнд чулуун зэвсгийн үеэс эхлээд өнөөгийн Улаанбаатар хүртэлх бүх түүхийг бичиглэсэн. ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн Сандуйн Идшинноров, Д.Сүхбаатар судлаач шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Отгоны Пүрэв доктор нар баруун, зүүн хоёр гар минь байлаа. Тухайн үеийн нийслэлийн түүхийг тийм баримттай, өргөн далайцтай үзүүлсэн нэвтрүүлэг Монголын телевизийн урлагт байгаагүй дээ. Мөн Ж.Саруулбуянгийн зохиолоор “Хүрээ нүүдэл” баримтат кино бүтээгдсэн. Хөх сүмийн гол, Амарбаясгалант хийд, Хүй мандлын дэнж, Сарьдагийн хийдэд Монголын нийслэл 27 удаа бууриа сэлгэсэн байдаг.

Өндөр гэгээний байгуулсан хүрээ хийд, тэр бүх түүхэн газруудад профессор Сүхбаатар, гавьяат Х.Шагдар, түүхч С.Ичинноров нартай хамтарч баримтат кино хийсэн. Ингэж Улаанбаатар хотынхоо түүхийг миний бие нэрт эрдэмтдийн хамт баринтаглаж үлдээсэн нь бий. “Уянгын гурван холбоо” гэж яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, дуучдыг оролцуулсан нэвтрүүлэг хийж байлаа. Алдарт Дагвын Лувсаншарав, Гончигийн Бирваа гээд бүгд орж байлаа. “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар” агуу их Лууяа, дууны шүлгийн нэрт мастер Лувсангийн Дагвадорж гээд аваргууд яриад сууж байлаа. Миний нэвтрүүлгийн редактор нь дорны нэрт найрагч Бэгзийн Явуухулангийн хүү Энхээ байсан. Оператор гэхэд л соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дэлгэр, Б.Донров, Л.Ихбаяр гээд лут хүмүүс. Манай Дэлгэр чинь “герман” Гомбын хүү шүү дээ. 1997 онд бид Герман, Францаар явж 1926-1930 онд Германд болоод Францад сурч байсан хүүхдүүдээр баримтат кино хийж байсан удаатай. Тэнд чинь алдарт ардын зураач Л.Намхайцэрэн, төрийн хошой шагналт Донровын Намдаг, ардын багш Батсүх, Наваан-Юндэн гуай гуай гээд аваргууд сурч байсныг хүмүүс мэднэ. Дашдоржийн Нацагдорж, Пагмадулам хоёр Лейпцигт сурч байсан. Францад гэхэд Дүгэрсүрэн гуай, цэргийн театрын найруулагч байгаад дөчин нэгэн онд буудуулсан Нагнайдоржийн Намсрай, Уртнасан гэсэн хүмүүс. Мөн нөгөө эрдэмтэн мэргэн Гомбожав сурч байсан гээд бодохгүй юу. Өнгөрөгч жил тэдгээр хүүхдүүдийн Герман, Францад сурч байсны түүхт 90 жилийн ой тохиолоо. Гэрэл зургийн үзэсгэлэн, эрдэм шинжилгээний хурал болох үеэр миний баримтат кино гарсан. Энэ түүхийг доктор Идшинноров гуай бид хоёр гаргаж ирсэн дээ. Тэдний хувь заяаны тухай үзүүлсэн. Ингээд бодохоор миний бие түүхийн сонирхолтой, хамгийн эгзэгтэй, ээдрээтэй юмыг барьж авахыг боддог.

-Эрдэнэбат хаан гэснээс Э.Оюун гуайтай холбоотой энгийн дурсамж зөндөө бий дээ. Гэр орноор нь та очиж байсан нь мэдээж?

-Армийн театр байгуулах үед Э.Оюун багш, Доржийн Гармаа хоёрын “Хэзээ ч мартахгүй” жүжгийг нь тавьсан. Энэ бүтээл наян зургаан оны бүх ард түмний урлагийн наадамд тэргүүн байр эзэлсэн. Сүүлд Бөмбөгөр ногоон театрын тухай кино концерт хийхээр Оюун багштай уулзсан юм. Түүнээс өмнө “Хүрээ дуу” кино концертыг Жамцын Бадраа гуайн байгуулсан “Эртний сайхан” чуулгынхнаар хийсэн юм. Цогзолмаа гуай, Хайдав гуай, Мядагбадам, Дашдулам, Базаррагчаа гээд лут хүмүүсээр хийсэн.Тэр маань тун гайгүй болсон учир Бөмбөгөр ногооны тухай хийхээр зориг шулуудсан хэрэг. Оюун багшийнд очлоо. Тэр чинь ерэн найман он. Багш төрсөн охин Гүндэгмаагийнхаа гэрт байсан. Жижигхээн өрөөний хананд ховор түүхэн зургуудаа скочоор наачихсан. “Танаас яриа авмаар байна” гэхэд “Хүүхдүүд шоолоод байх юм” гээд угтаж билээ. “Бид Бөмбөгөр ногооныхон” гэж хуучин бичгээр бичиж өгснийг нь кино концертынхоо толгой болгож оруулсан. Нямын Цэгмид гуай “Шинэ замд” жүжгийнхээ хэсгээс тоглож үзүүлээд л. Өгөр толгой Гүрсэд буюу Дугарсанжаа гуай, Лха.Долгор гуай гээд бүгд байсан. Алтан үеийнхний ихэнх нь сэрүүн тунгалаг байжээ.

-Чойномын гэрэлт хөшөөг Хэнтийн Дарханд босгосныг тань сонсоод баяр төрж байлаа. Та чимээгүй хэрнээ мөн ч “чимээтэй” амьдарч иржээ?

-Уран бүтээлчийн хувьд надад аз тохиосон хэрэг. Ерэн онд цэргээс халагдаад Хэнтийн Дархан суманд очлоо. Би чинь намын гишүүн энээ тэрээ байгаагүй. Соёлын төвийн захирал албатай. Шаравын Сүрэнжав “Сүмтэй будрын чулуу”-г нь хэвлээд гаргачихсан, төрийн шагналаар нэхэн шагнагдчихсан, Чойном гэдэг хүний нэр ус, шүлэг найраг ид мандаж байсан үе л дээ. Жигжидийн Бямбаа, Намсрайн Банзрагч, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, ардын зураач Ядамсүрэнгийн хүү Үржнээ, нэрт эрдэмтэн О.Намнандоржийн хүү, зураач Арвис, кино зураглаач Ч.Баяраа гээд дотны хүмүүс нь очиж уран бүтээлийн үдэшлэг хийж, сан байгуулж сангийнх нь даамлаар намайг тавьсан. 1991 оны арваннэгдүгээр сард Чойномын анхны гэрэлт хөшөөг Дархан суманд нь босгосон. Хэнтийн зураач Ж.Нанзаддоржийн төсөл, санаачилгаар босгож байв. Бас нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, ардчилсан хувьсгалын түүчээлэгч жирийн иргэний нэг нь би юм. Монголын үндэсний дэвшлийн нам, “Шинэ дэвшилт” холбооны анхны үүрийн даргаар Дархан суманд сонгогдсон. Одоогийн төрийн соёрхолт Д.Сосорбарамын Чойномын ганц хүний театрыг Дархан суманд анх нээж тоглуулсан юм.

“УБ Сонгдо” эмнэлгийн урологийн мэс засал, эрэгтэйчүүдийн эмч М.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.

-Урологийн салбар үүсч хөгжөөд 60 жил болсон байна. Ямар хэмжээнд байна, ямар шинэ эмчилгээ үйлчилгээ нэвтэрч байгаа вэ?

-Урологи гэдэг нь бөөрний мэс засал гэсэн утгатай үг. Бөөр, шээсний замын эрхтнүүдийн бүтэц, үйл ажиллагааны гажгуудыг мэс заслын аргаар эмчлэх ухаан юм. Түрүү булчирхай, давсаг, бөөр зэрэг эрхтнүүдэд мэс ажилбар хийгдэж байгаа бол үүнийг урологийн хагалгаа гэж ойлгож болно. Манай эмнэлэгт урологи болон андрологийн (эрэгтэйчүүдийн өвчний) оношилгоо, эмчилгээ амжилттай хийгдэж байна. Сүүлийн үед урологийн чиглэлд лазер хагалгаа хийдэг боллоо. Ялангуяа бөөрний чулуу, бөөрнөөс гадагшилж шээсний сувагт ирж гацсан чулууг лазер хагалгаагаар авч байна. Товчхондоо, чулууг лазераар буталж жижиглэсний дараа гаргаж авна гэсэн үг. Урьд нь Монголд бөөрний чулууг авах газар олддоггүй, авлаа гэхэд хэт жижигхэн бол боломжгүй, томорсон хойно нь нээлттэй хагалгаа хийж бөөрийг зүсч байж чулууг нь аваад буцааж оёдог байлаа. Ер нь Монголын урологийн салбар үүсээд 60 жил болсон байна, нэлээд шинэ шатанд гарсан.

-Бөөр, шээсний замын өвчин нь түрүү булчирхайн өвчлөлтэй ч хамаатай. Түрүү булчирхайгаа өвчлүүлэхгүй байх хамгийн энгийн чухал арга юу вэ?

-Түрүү булчирхай гэдэг бол эр хүний гол эрхтэн. Энэ эрхтнээр хийх ёстой ажлыг нь хийлгэх хэрэгтэй. Түрүү булчирхай нь эрэгтэй хүний бэлгийн дур сонирхлыг хүргэж байдаг.

Нөхөн үржихүйн насны эрэгтэйчүүдийн бэлгийн харьцаанд орох сэдэл, дур хүслийг төрүүлэх үйлчилгээ үзүүлдэг булчирхай. Бэлгийн харьцаанд орох үед тухайн булчирхай өөрийн боловсруулсан шүүрлээ шээсний сүв рүү гаргаж өгдөг. Эр бэлгийн эсүүд холилдож, шээсний сүвэн дээр зууралдаад үрийн шингэн ялгарна. Эрчүүд эрүүл саруул байгаа л бол өөрийн эрхгүй өдөөгдөж дур сонирхлын булчирхайны улмаас, үрийн шингэнээ ялгаруулдаг. Тэгвэл орчин үед энэхүү үйл ажиллагаа алдагддаг болчихсон байна. Тиймээс 35-аас дээш насны эрчүүд өвдсөн ч бай, өвдөөгүй ч бай жилдээ нэг удаа эмчид хандаж, шинжилгээ өгч байх хэрэгтэй. Мөн бурхан чамд түрүү булчирхай өгчихсөн бол түрүү булчирхайгаар ажлыг нь хийлгэх хэрэгтэй юм. Өөрөөр хэлбэл, тогтмол бэлгийн харьцаанд орох. Түрүү булчирхайгаа сайн ажиллуулж, бэлгийн харилцааг зөв сайн хийснээр гэр бүлийн харилцаа, сэтгэл санаа, биеийн өндөр ташаалыг авдаг. Ийм хүний сэтгэлийн эмоци, сайн сайхнаар илэрнэ. Сэтгэл хангалуун байгаа хүн сайхан энергийг бусдад түгээж, дэлгэрүүлж цацаж явдаг байна.

Эхнэртээ таашаал өгч чадахгүй, таашаал авч чадахгүй эрчүүдийн сэтгэл санаа нь гундуухан ажил үйлс нь бүтэхгүй, орлого багатай байна. Ингэснийхээ хэрээр бусад хүмүүст сөрөг энергийг тарааж байдаг. Ийм байхыг хэн ч хүсэхгүй. Эр хүний хувьд маш хүчтэй эмоцитой, хүчтэй, зоригтой байх шаардлагатай болно. Тиймээс эрэгтэй хүн аль болох өвдөхгүй байх ёстой юм байна гэдгийг ойлгож, өөрөө, өөртөө анхаарал тавьж байх ёстой.

-Түрүү булчирхайн өвчлөлөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ. Биеийн тамираар хичээллэхийг эмч нар илүү их зөвлөх үү?

-Хамгийн түрүүнд биеийн тамираар хичээллэж, маш спортлог байх хэрэгтэй. Өдөржингөө ширээний ард суудаг, хөдөлгөөн багатай байдаг хүний бүх биеийн булчингийн үйл ажиллагаа суларна. Тэр хэрээр түрүү булчирхай муу ажиллана. Бэлгийн чалх муудахаар бэлэг эрхтний хөгжилд сөргөөр нөлөөлнө. Сүүлдээ шээдэг талын хүндрэлүүд гарч ирнэ. Эдгээр нь хуримтлагдсаар байгаад түрүү булчирхайн хүндрэл болдог юм. Биеийн хүчний ажил их хийгээд, аль болох хөдөлгөөнтэй байвал түрүү булчирхай томрохгүй, өвчлөхгүй шээс хаагдахгүй гэж ойлгож болно. Мөн хоол ундаа зөв тохируулан идэх нь бас чухал. Япон, солонгос, хятадууд эрчүүдийнхээ хоол хүнсэнд их анхаарсаар ирсэн ард түмэн. Тэд өрхийн тэргүүндээ зориулж, тусгай хоол өгдөг. Гэтэл монголчууд зундаа айргаа уугаад, хонины махаа идээд явж байдаг.

Гэхдээ эрт дээр үеэс монголчууд өөрсдийн бололцооны хэрээр эрчүүдэд зориулагдсан зүйлсийг идэж, хэрэглэж ирсэн байдаг. Тухайлбал, архи, тамхинаас татгалзаж хатаасан хулууны үр идэж байх хэрэгтэй. Мөн хасарваань гэж жимснээс өдөрт таван ширхэгийг идчихээд байвал их сайн. Үүнээс гадна эрчүүдийн цус шингэн байх ёстой. Архи тамхи хэтрүүлэн хэрэглэх нь бэлгийн чалх сулруулж, цаашлаад түрүү булчирхайн өвчлөлд хүргэнэ. Цус өтгөрөх тусам бусад эрхтэндээ хүрч үйлчилж чадахгүйд хүрэхээр хамгийн түрүүнд эрэгтэй хүний бэлэг эрхтний хөвчрөл муу болдог. Ийм юм мэдэгдэж ирснээс хойш 2-5 жилийн дараа ямар нэгэн эмгэг үүснэ. Бэлэг эрхтний хөвчрөл суларсан тохиолдолд эрт арга хэмжээ авч, мэргэжлийн эмчид үзүүлэх шаардлагатай.

-Түрүү булчирхай нь өвчилсөн, авахуулсан тохиолдолд ямар хүндрэлүүд гарах вэ. Бэлгийн замын халдварт өвчин, түрүү булчирхайн өвчлөл хоёр шууд хамааралтай юу?

-Шууд хамааралтай биш. Бараг хүн болгон ямар нэгэн бэлгийн замын өвчнөөр өвдөж байдаг. Гэтэл тэд түрүү булчирхайн өвчтэй болдоггүй. Огт бэлгийн замын халдварт өвчин тусч байгаагүй хүн түрүү булчирхайн халдвартай болчихсон ч байдаг. Ер нь янз бүр. Түрүү булчирхайгаа авахуулсан тохиолдолд бэлгийн ажил хийж чадахгүй гэсэн ойлголт байхгүй. Хэвийн байх боломжтой. Харин бие махбодь, сэтгэл санааны хувьд хүндрэлтэй байж болно. Үр тогтоох болон дур тавихад асуудал үүсэх магадлал бол бий.

-Сүүлийн үед нуруу өвддөггүй хүн гэж бараг байхаа больжээ. Энэ нь нуруу, бөөрний өвчинтэй холбоотой байна уу. Гол шалтгаан нь?

-Хатуухан шиг орон дээр хэвтээд сайн хөдөлгөөнтэй байвал өвдөхгүй. Надад хандаж байгаа хүмүүсийн 70 хувь нь нуруу өвдөөд байна, бөөр өвчилчих шиг боллоо гэдэг юм. Гэтэл бөөр өвддөг нь тэднээс тун ховор. Нурууны дасгалаа хийгээд, шүдэнз асгачихаад, нэг нэгээр нь түүгээд хатуу зүйл дээр хэвтэж бай гэж хэлдэг юм би. Энэ бие махбодийг хөдөлгөх гэж төрсөн. Гэтэл хөдлөхгүй, залхуурч, аливааг хялбарчилж, зурагтын удирдлага барьж хэвтсээр өөртөө өвчин үүсгэж байна.

-Бөөрний чулуутай бол шар айраг сайн уу гэдэг. Их шингэн уухаар бас хавагнаад, бөөр ачааллаа дийлэхгүй гэх яриа бий. Бөөрний чулуу үүсэх гол шалтгаан юу байна вэ?

-Яг пиво уу гэж хэлж болохгүй. Шингэн бага уудаг, их мах иддэг, хүнд хооллодог, давс их хэрэглэдэг хүмүүс ихэвчлэн бөөрний чулуутай болоод байна. Шингэн зүйл их уух нь зөв. Өдөрт 2-5 литр шингэн уугаад, хавагнаж байгаа бол бөөрний асуудалтай гэсэн үг. Таван литрийг уусан ч тэр хэмжээний шээс л гаргах ёстой юм уг нь.