Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Богд хаант Монгол Улсын гадаад яамны дэд сайд Цэнд гүн “Монголын нууц товчоо”-г хятад хэлнээс анхлан хөрвүүлсний 100 жилийн ой энэ онд тохиож байна. “Монголын нууц товчоо” судлалд Цэнд гүний оруулсан хувь нэмэр, амьдрал тэмцлийн талаар ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Монголын нууц товчоо судлалын төвийн захирал, академич Д.Цэрэнсодномтой ярилцлаа.

– Богд хаант Монгол Улсын гадаад яамны дэд сайд Цэнд гүн гэж ямар хүн байв. Энэ талаар яриагаа эхэлье?

-Цэнд гүн бол 1875 онд Өмнөд Монголын Хөлөнбуйр аймагт Бавуудайн гутгаар хүү болон мэндэлсэн. Багаас гэрийн багшаар буюу бие даан хятад, монгол, манж бичгийг сайн эзэмшсэн тул Хөлөнбуйрын амбан яамнаа бичээч, тус яамны зүүн тэнхимийн даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар Богд Хаант Монгол Улсын Засгийн газарт бичээчээс эхлээд яамны сайд болтлоо тушаал дэвшин ажиллаж байсан юм. Тэрбээр 1913 онд Долнуурын цэргийн хуаранд томилогдон байх үедээ Манлай ван Дамдинсүрэнгийн хамт Долнуурын байлдаанд оролцож гамин цэргийг цохиход идэвх зүтгэл гаргасан байна. Богд хаан түүний энэ гавьяа зүтгэлийг өндрөөр үнэлж “Бодлогот баатар гүн” хэмээх цол хүртээсэн юм билээ. Бодлогот баатар гүн Цэнд ном зохиол уншиж судалдаг, бичгийн өндөр соёлтой, Монголын эртний хэл, хятад, манж хэлнээс гадна солоон, дагуур, орчоон хэлийг сайтар эзэмшсэн нь Монголын нууц товчоог орчуулахад нэмэртэй байсан болов уу.

-Бодлогот баатар гүн Цэнд “Монголын нууц товчоо”-г хятад хэлнээс анх орчуулах болсон түүхийг эргэн дурсвал?

-Профессор Ж.Цэвээн 1909-1910 оны үед Хятад улсад эрдэм шинжилгээний томилолтоор ажиллаж байх үедээ шинэхэн барлагдсан Е Дэхуйн Нууц товчооны 12 дэвтрийг олж ирсэн байгаа юм. Ж.Цэвээн гуай үүнийг Цэнд гүнд танилцуулахад тэрбээр хятад бичгийн хэлийг чадамгай эзэмшсэн бичиг цэргийн сайн түшмэл хүний хувьд тэр чухал судрыг ихэд олзуурхан сонирхож монгол хэлнээ хөрвүүлэхээр шийдсэн байна. Ийнхүү Цэнд гүн Монголын нууц товчоог хөрвүүлж, “Нууц товчоо” судлалын анхны шанг татаж, гол ажлыг нугалсан гэж хэлж болно.

-“Монголын нууц товчоо”-ны тухайд хятад хэл дээр хэд хэдэн эх байдаг гэж сонссон. Ж.Цэвээн гуайн олж ирсэн, Б.Цэнд гүний орчуулсан эх аль нь байсан бэ?

-Тийм. “Монголын нууц товчоо” буюу “Юань улсын нууц түүх” нь Цянь Дасиний оршил бичсэн 15 дэвтэр болоод Гү Гуаньчи, Е Дэхуй нарын 12 дэвтэр бүхий гурван хувилбартай. Эдгээрээс Е Дэхуйн эх бол Хятад дахь хамгийн тулхтай эх тул Нууц товчоо судлагчид энэ эхийг голлож судалсан байдаг. Үүнийг Цэнд гүн барьж авч, анх удаа монгол хэлнээ чамгүй сайн буулгасан гэдгээрээ яалт ч үгүй гавьяатай хүн юм. Цэнд гүний дараа Өмнөд Монголын нэрт зохиолч Хишигбат, Алтан-Очир зэрэг эрдэмтэд тус тус орчуулсан байдаг.

-Цэнд гүний хөрвүүлэг анхных гэдгээс гадна өөр юугаараа онцлог байв?

-Тухайн үеийн Монголын нууц товчооны бусад хөрвүүлэгтэй харьцуулахад уг зохиолын үг ухагдахууныг аль болохоор бүрэн бүтэн буулгахыг чармайсан байдаг. Үүнийг батлах нэгэн баримт бол Нууц товчооны зүйл бүрийн төгсгөл дэх хятад хэлээр бичсэн товч тайлбар өгүүллүүдийг нэгд нэгэнгүй бүрнээр орчуулж оруулсан онцлогтой. Хэдийгээр хятад галиг үсгийн хэлний үзүүр, дундуур, угаар дуудахыг заасан нэмэлт тэмдгүүдийн утга чанарыг ухаарч, тэр бүр нарийн тусгаж чадаагүй ч Мин улсын үед тэрлүүлсэн нангиад галиг үсгээс монгол бичигт хөрвүүлэх адармаатай ажлын анхны шанг татаж, уг зохиолын арвин ургацыг хураахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсныг хойч үе мартах учиргүй юм. Үүнээс гадна Б.Цэнд гүний бас нэг онцлог бол гурван үеэрээ Монголын нууц товчоог судалсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Цэнд гүний хүү Элдэнтэй, Элдэнтэйн Ардайжав нар Монголын нууц товчоог судалж, Нууц товчоо судлалд өөр өөрийн хувь нэмрийг оруулсан юм.

-Цэнд гүний хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо”-ны бичмэл эх Санкт-Петербургийн номын санд хадгалагдаж байдаг гэсэн. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Энэ тухай Цэнд гүний охин түүхч Хандсүрэн гуай Б.Ренчин гуайгаас тухайн үед тодруулж байсан юм. Б.Ренчин гуай хэлэхдээ, “Ж.Цэвээн таны аавын орчуулгыг ЗХУ-д хэвлүүлэх санаатай авч явсан байх. Тэгээд Ж.Цэвээн баривчлагдаж, түүний юмыг хураах үед таны аавын орчуулга хамт байж байгаад тэр фондод очсон болов уу” хэмээн таамагласан байдаг. Гэхдээ энэ нь тухайн үеийн зарим баримтаас зөрж байгаа юм. Тухайлбал, Б.Цэнд гүний гар бичмэлийн “Юань улсын нууц түүхийн өмнөх оршил” гэсэн эхний хуудсанд дарсан номын сан хөмрөгийн тэмдэг, дугаар бүхий “ИНВ.1936г.№325, Ж VI.I” тэмдэглэгээ байснаас үзвэл Ж.Цэвээн 1936 онд Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн бичмэлийн хөмрөгт зургаан хавтас зүйл шилжүүлсний нэг нь “Монголын нууц товчоо”-ны эх ноорог байжээ. 1936 онд Ж.Цэвээн гуай баригдаж хоригдоогүй, харин ч шинжлэх ухааны докторын зэрэг хүртэж явсан цаг үе юм шүү дээ. Ер нь профессор Ж.Цэвээн аливаа ховор чухал, шинэ сэргэг зохиол бүтээл ялангуяа түүний бичмэл эхийг улсын сан хөмрөгийн газар хадгалуулах нь эрхбиш баталгаатай гэсэн холын бодлоготой хүн байсныг Ц.Дамдинсүрэн багш надад ярьдаг байсан. Үүний ачаар Цэнд гүний энэ чухал туурвилын эхийг зориуд хадгалуулсан гэдэгт би эргэлздэггүй юм.

-Түүхэн гавьяа байгуулсан энэ хүний талаар өнөөгийн залуус тэр бүр мэддэггүй. “Монголын нууц товчоо”-г монгол хэлнээ анхлан хөрвүүлсэн 100 жилийн ойг “Монголын нууц товчоо” судлалын төв хэрхэн тэмдэглэж, олон нийтэд таниулж байгаа вэ?

-Санктпетербургийн номын санд хадгалагдаж буй түүний гар бичмэлийг бүрэн эхээр нь нийтэлсэн “Цэнд гүний хөрвүүлсэн Монголын нууц товчоо” гэх номыг үр хүүхдүүдийнх нь дэмжлэгээр олон нийтэд хүргэхээр хэвлүүлсэн байгаа. Үүнээс өмнө 2015 онд “Эх бичиг” сэтгүүл нэг дугаараа Цэнд гүний мэндэлсний 140 жилийн ойд зориулан бэлтгэсэн. 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх ажлын хүрээнд Баянзүрх дүүргийн нэгэн гудамжийг Цэнд гүний нэрэмжит болгосон байдаг.

-“Юань улсын түүх”-ийг тухайн үед Мин улс яагаад ингэж чухалчлан бичсэн юм бол гэдэг бас сонин санагдаж байна л даа?

-Хятадад нэг төр солигдоход түрүү төрийнхөө түүхийг бичдэг уламжлал байсан учраас Мин улс Юань улсын түүхийг бичсэн байдаг. Ерөнхийд нь ингэж ойлгож болох ч нөгөө талаас яагаад хятад хэлээр Монголын том зохиолыг үг үсэгчлэн ингэж нарийн галиглаж, орчуулах болов гэдэг бас сонирхолтой. Энэ талаар хүмүүс тэр бүр яриад байдаггүй. Уг сүнс нь бол Юань улсын үед монгол хэл их хүчтэй, одоогийн англи хэлд арай хүрэхээргүй ч олон улсын хэмжээний хэл байж. Дипломат элчингүүд Чингисийн алтан гэрэгэ пайзыг харуулаад давхидаг, Дундад Ази, Иран, Перс цаашлаад Ватикан улс Монголоор захиа бичиж харилцдаг байсан юм. Тийм ч болохоор Ватиканы архивт Өлзийт хаан, Аргун хааны захиа одоог хүртэл хадгалагдаж байна. Тухайн үед Юань улс мөхөж, Мин улс гарч ирэхэд хятад хэлийг дэлхийн зах зээлд хэн ч ойлгодоггүй байж. Мин улсын анхны хаан их айхтар хүн байсан тул монгол хэлийг сурч, судлах, ноёд, худалдаа наймаа эрхэлдэг хүмүүст зааж сургахыг зарлигдсан юм. Үүний тулд унших бичиг, сурах бичиг гаргах шаардлагатай болсон. Анх ийм зорилгоор, хааны зарлигаар “Юань улсын нууц түүх”-ээс гадна “Юань улсын таван толь бичиг”-ийг туурвиж байжээ.

Үүнийг мэдээж хятад, монгол хэлийг өв тэгш мэддэг хүн буулгах хэрэгтэй. Тэгэхээр Юань улсын үеийн шалгарсан сайн түшмэлүүд болох Хуа Ин Гэ, Ма Ша Хэ гэсэн хоёр хүнийг буулгасан гэж эрдэмтэд үздэг. Мөн энэ хоёр хүнийг монгол хүн байсан гэдэг. Тийм болохоор үг ухагдахууныг маш нарийн хийж, хэлний үзүүр, дундуур, араар дуудах дуудлага, хэл яриа, авианы онцлогийг хүртэл хятад галигт тусгасан байдаг. Хэл шинжлэлийн тэр нарийн юмыг Цэнд гүн хэл шинжлэлийн хүн биш, бичиг цэргийн сайн түшмэл, баатар хүн байсан учраас сайн ойлгоогүй, орхигдуулсан тал бий.

–НАЦАГИЙН ЖАНЦАННОРОВ: ДАРАМЗАГДЫН “ӨРГӨН СЭЛЭНГЭ” МОНГОЛЧУУДЫН БҮТЭЭСЭН НИЙТИЙН ДУУН ДОТОР ТӨГӨЛДӨРТ ДӨХСӨН БҮТЭЭЛ ЯАХАРГАГҮЙ МӨН ЮМ-

Шагнал гэдэг аливаа уран бүтээлч, хувь хүнийг хэмжих хэмжүүр биш л дээ. Гэхдээ хийсэн бүтээснээ огтоос үнэлүүлэлгүй, төрдөө үнсүүлэлгүй буцчихсан харамсмаар хувь тавилангийн эзэд бий. Ардын дууны Адарсүрэн, “Говийн зэрэглээ”-гийн Арслан буюу Гүрсэдийн Доржсамбуу, “Ирж яваа цаг” киноны Шагдар, өнөө ангийн байцаагч Няндагийн Цэвээнравдан…өөр хэн хэн ч байна. Ийм л тавиланд төрсөн авьяастны нэгэн Монголын нэрт хөгжмийн зохиолч Гончигдамбын Дарамзагд бүлгээ. Түүний “Миний эх орны өглөө” хэмээх мэргэжлийн дуучны чадал чансаа хоолойг шаардсан хүчирхэг дууг сонсохуйд “Аа яа яа” гэх бодол эрхгүй сэтгэлд бууна. Тэгээд аргагүй л аварга амьтан байжээ хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг юм. Энэхүү билэг танхай авьяастан “Цэргийн хүүгийн дууль”, “Их жанжны магтуу”, “Цэрэг танаа”, “Ардын цэргийн марш”, “Монголын сайхан орон”, “Миний эх орны өглөө” зэрэг цэрэг, эх орны сэдэвт бүтээлүүд туурвиж Монголын хөгжмийн урлагт нэгэн том шинэчлэл хийснийг судлаачид хэлдэг. “Шивээ хиагт”, “Магнаг үсэгтэй туг” тэргүүт хувьсгалын дуунуудаас хойш цэрэг эх орны сэдэвтэй дуунуудыг шинэ шатанд хөгжүүлсэн гэж тодотгодог. Хоёр мянга арван оны сүүлээр түүний наян насны ойд зориулж 108 дууны аялгууг ноттой нь багтааж, мөн олон арван шавь нар, урлагийн үе үеийнхний дурсамж дурдатгалыг хадгалсан “Монголын сайхан орон” номыг үр хүүхдүүд нь хэвлүүлж байлаа.

Тэрээр нэгэн мянга есөн зуун дөчин найман онд 18 настайдаа Загарын Сандагаагийн “Болзоо” дууны хөгжмийг бичсэн байдаг. Сандагаа зохиолчийг “Хүний ганц”, “Эр бор харцага” тэргүүт үргэлжилсэн үгийн бүтээл, бөхийн тухай номуудаар нь ард түмэн мэднэ. Харин “Сарьдаг өндрийн оройгоор сайхан яргуй цэнхэртэнэ, Саахалт айлын хоньд нь сархиагаа даган идээшилж байна” гэх дууг нь зарим нэг нь ардын дуу гэж андуурах нь бий. Уг бүтээл зохиогдсоноос хойш өдгөө 70 жилийн нүүр үзэх гэж байна. Ардын дуу шиг бүтээл хийнэ гэдэг өнөө л багтаж ядсан авьяастан Дарамзагдын хийдэг ажил мөнөөс мөн ажгуу. Дөчин найман онд тэрээр ардын дуу гэж андуурагдам “Болзоо”-гийн ая данг урсгаж байхдаа ямар чиг боловсролгүй нэгэн байжээ. Юун их дээд сургууль, гадаад дотоодын нэр алдартай сургууль. Зөвхөн Монголын зүүн хязгаар Дорнодын Цагаан-Овоо сумын дөрөвдүгээр ангийг дөнгөн данган дүүргэсэн “товарищ” байжээ.

Намтар түүхийг нь аваад үзэхээр бас чиг өрөвдмөөр. Гучин долоон оны буриадуудын их хэлмэгдүүлэлтэд төрсөн эцэг Чойнхорыгоо алдсан, таван настай жаалхан хүүхэд ахуйдаа хайрт ижийгээ алдан бүтэн өнчин хоцорч, Гончигдамба гэж лам хүнд өргүүлсэн гэдэг. Харин бага сургуульд онц сурч байсныг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт орчуулагч Гүрбазарын Амар гуай дурссан нь бий. Тэр хоёр нэг ангийн нөхөд байсан юм гэнэ лээ.

“Амьдралын бололцоо байгаагүй учир дахиж сураагүй дээ” гэж Дарамзагд гуай өөрөө хэлж байж. Сумын улаан булангийн дуучин, улаач зараалчийн ажилтай бандийг олон түмнээ “Залуу жанжин” хэмээн алдаршсан Жамъянгийн Лхагвасүрэн нийслэл хотын бараа харуулсан түүхтэй. Аливаа юмны учир ерөөл гэж сайхан. Лхагвасүрэн жанжин өнчин өрөөсөн түүнийг харчихаад “Ийм авьяастай амьтныг чинь энэ хөдөө гандааж орхиод яахав. Цэргийн чуулгын клубт аваачиж тушаана, тэнд байх нөхөр мөн дөө” гээд одоогийн Бүх цэргийн дуу бүжгийн чуулгын босгыг алхуулж байжээ. Ингэж л Цагаан-Овоо сумын улаан булангийн Дарамзагд Монголын цэрэг, армийн чуулгыг удирдах эхлэл тавигдсан удаатай.

Дөнгөтийн Цоодол найрагчийг арван хэдтэй жаал хүү Бүрэнгийнхээ Талын булаг, Сарваацуцахын хөндийгөөр зүг чиггүй “нисч” явахад хаврын тэр нэг өдөр Онгон хайрхных нь урд хөтөл дээгүүр цагаан тоос манарган ачааны машин иржээ. Тэр бол жараад оны эхэн үе. Эсгий бүхээгний урд хоёр унинд тэлж татсан улаан даавуун дээр “Урлагийг бүх ард түмэнд хүргэе” гэсэн лоозонтой бригадын ахлагч нь цэрэг хувцастай, жавхалзсан залуу, олны нүд сэтгэлийг соронзодсон нь Гончигдамбын Дарамзагд байсан гэдэг. “Ахуй нутгаа юунд орхив, алс газар юуг зорив гэдгийг бичсэн Лермонтов яг дүрээрээ байж билээ” гэж ардын зохиолчийн дурсамжид байдаг сан.

Дарамзагд гуай хөгжмийн нарийн мэдрэмжээс гадна хэл сурахдаа онцгой хүн байжээ. 1956 онд цэргийн ансамбль гадаадын олон орноор айлчлан тогложээ. Тэрхүү тоглолтод найрал дууны багш, удирдаачаар явсан байна. Очсон орныхоо дууг эх хэл дээр нь сурч тэр дор нь найруулаад тоглох нь гайхмаар. Ялангуяа хамгийн адармаатай гэгддэг румын хэлийг маш хурдан сурч, цэрэг эх орны сэдэвтэй хүчирхэг дуунуудыг гайхалтай дуулаад тайзнаас буухад гадныхан “Та бүхэн их сайхан дууллаа. Энэ дууг хэдэн жил дуулж байгаа вэ” гэж асууж байсан гэдэг. “Өнөөдөр л сурлаа, багш маань сая өөрөө сураад бидэнд зааж өгсөн юм” хэмээн чуулгынхныг нь хэлэхэд, уг тоглолтыг найруулж удирдсан Дарамзагдыг румынчууд дээд зэргээр бахархан хүндэтгэж байсан тухай олон чиг дурсамжид бий. Чех, солонгос дуунуудыг мөн адил тэр дор нь сураад бишрүүлж байжээ.

1961 онд Москвагийн Чайковскийн нэрэмжит хөгжмийн их сургуульд найрал дууны удирдаачийн ангид суралцахаар явсан байна. 30 гарсан хойноо хөгжмийн сургуульд анх суралцаж байгаа нь тэр. Москвагийн найрал дууны удирдаачийг ахмад үеийнхнээс Дагвын Лувсаншарав, Гончигдамбын Дарамзагд нар төгссөн байдаг. Тэрхүү далайцаараа явчихсан даа гэж үе үеийн хөгжмийн нэрт мастерууд үнэлдэг нь ийм учиртай. Оюутан байхад нь дэлхийд алдартай Москвагийн төв чуулга урьж ажиллуулж байсан түүх бичигдэнэ. Тэр тухайн Элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан хүмүүс бахархан дурсдаг. Хуучин ЗХУ гэдэг дэлхийн том гүрэн. Тэр том гүрний төв чуулгад Монголоос уригдсан анхны хүн нь Гончигдамбын Дарамзагд гээд бодохгүй юу.

Түүний нэрийн хуудас болсон бүтээлийнх нь нэг яах аргагүй “Өргөн Сэлэнгэ” дуу юм. “Өргөн Сэлэнгэ минь холын замдаа ойн дундуур шуугин урсана, Өтгөн шаргал тариалан минь түүний дэнжид халиуранхан байна” хэмээн элгэн халуун монголчуудынхаа сэтгэлийг сүлж, зүрхэнд нь шигтгэж үлдээсэн энэ дууны шүлгийг түүх, утга зохиол судлаач Галдангийн Даваацэрэн бичжээ. “Хонгор даага” гээд бас чиг хэд хэдэн номтой энэ хүн “Бороо бороо ороосой, оросын маамуу ирээсэй” гэсэн дууны шүлгийг бас бичсэн байна. Төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Нацагийн Жанцанноров Дарамзагдын уран бүтээлийн тухай нэгэнтээ ярихдаа “Төгөлдөр юм гэж энэ хорвоод байдаггүй юм гэсэн. Гэхдээ монголчуудын бүтээсэн нийтийн дуун дотор төгөлдөрт дөхсөн бүтээл бол яах аргагүй “Өргөн Сэлэнгэ” мөн. Тэрхүү аялгын өндөрсөл, оргил, буулт, хийж байгаа нотны сонголт, дуучнаас шаардаж байгаа хоолой, чадамж, үсрэлт, огтлол гээд бүх зүйлээрээ агуу” хэмээн дуун алдсан удаатай. Өөрийгөө дуучин гэж тоодог, дуучин болох юмсан гэж хүсдэг, дуучин болоод нэр хүнд олсон хүн бүхэн “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг дуулах учиртайг тэрээр бахдам хэлээд “Москва орчмын үдэш”-тэй л үзэлцэнэ дээ гэж тодотгосон юм.Монголын хөгжмийн урлагийн өнөө цагийн ноён оргилуудын нэг Жанцанноров ийнхүү “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг дахин байранд нь тавьж өгсөн.

Дуу бүхэн нь өөр өөрийн гэсэн давтагдахгүй онцлогтой гэж мэргэжлийн хүмүүс шүүрс алдаад байдгийн баталгаа нь бүтээл бүр дээр мэдрэгддэг. Дэндэвийн Пүрэвдоржийн галтай залуу насандаа бичсэн “Чи минь битгий мартаарай” шүлэгт өнөө л аугаа их Дарамзагд хайлган сайхан аялгуу хийж ханьдаа зориулжээ.

“Хархан нүдний талимаанд чинь

Хайлан уяран суухад минь

Ханийн жаргал амсуулснаа

Хайрт минь битгий мартаарай

Бадамлянхуа уруулын чинь

Балыг амтлан суухад минь

Хорвоогийн жаргал амласнаа

Хонгор минь битгий мартаарай

Шан туушин гэзэгний чинь

Шанхыг нь илбэн суухад минь

Чин хайраа амласнаа

Чи минь битгий мартаарай …” гэх амраг хайрын асгарсан чиг аялгуутай уг бүтээл тухайн цагтаа хэтэрхий нялуун энээ тэрээ гэж шүүмжлүүлж байсныг бид мэднэ. Палам гэж сайхан дуучны давтагдашгүй хоолойгоор Монголын радиогийн алтан фондонд бичигдэж үлджээ. Пүрэвдорж Дарамзагд хоёрын бас нэг аварга бүтээл нь

“Орчлонд би азтай төржээ” гэсэн дуу юм. Уг бүтээлийг ардын жүжигчин, Монголын урлагийн “алтан гургалдай” Аюушийн Загдсүрэн үнэндээ бяртай дуулсан байдаг. Мөн гавьяат жүжигчин Д.Банзрагч гуай төгөлдөр хууртай дуулсан нь ч сэтгэл булаадаг юм. “Орчлонд би азтай төржээ” дууг мэргэжлийн дуучдын дуулах урын санг баяжуулах зорилгоор хийгдсэн бүтээл гэж үнэлэх нь бий. Зууны манлай Цогзолмаа гуайн дотносож, элгэмсэж хэлдэгчлэн өнөө л аварга Дарамын чинь бас нэг бүтээлийг хэлэхгүй өнгөрч боломгүй. Ономын Жигмэдготов гэж радиогийн ахмад сэтгүүлчийн үгийг нь бичсэн “Тогтохоо болилоо” дуу. Монгол Улсын ардын жүжигчин Г.Түмэндэмбэрэл анх дуулж олонд хүргэсэн бол өнөөдөр “морины” Г.Батбаяр гавьяат, “Би монгол эр хүн”-ий Батболд нар хоршин дуулж буйг уншигч олон сайн мэднэ. “Арван найман нас хүрэхээр

Аавынхаа гэрт тогтохоо байлаа

Амраг жаалхан чамдаа очъюу гээд

Агсам зээрдийг сойдог боллоо” хэмээн Дарханы театрын залуухан гавьяат Барьдын Энхбатын хоолойгоор “Ирж яваа цаг” киноны дундуур энэ дуу явахад нэг л бүлээн дулаахан сэтгэгдэл төрөөд, бодол санаа тунгалагшаад ирдэг сэн. Үүнд л нэрт хөгжмийн зохиолчийн авьяас билэг, ая дангийн даац далайц байдаг биз ээ.

Тэрээр сонгодог бүтээлийн томоохон төрөл дуурьт авьяасаа сорьсон нэгэн. Тухайлбал, хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Лодонгийн Түдэвийн “Нүүдэл суудал” романаар Пунцагийн Бадарч найрагчийн цомнолыг нь бичсэн “Нүүдлийн замд” дуурь бий. Түдэв гуайг Монголын хувьсгалт залуучуудын байгууллагыг тэргүүлж байхад нь очиж уулзан “Нүүдэл суудал” романаар нь дуурь хийх тухайгаа дуулгажээ. “Цомнолыг нь манай Бадарч бичнэ, та зөвшөөрнө биз дээ” гэж сүрхий тулган асуусан байна. Романыг нь дуурь болгоно гэхийг сонсоод Түдэв гуай ихэд цочирджээ. Тэгснээ М.Шолоховын “Дөлгөөн Дон”-оор дуурь бүтээж байсныг санаад зөвшөөрсөн гэдэг.

“Аавыгаа сэрүүн тунгалаг байхад нь уг дуурийг нь би сонсч чадаагүй юм. Гадаадад оюутан байсан. Саяхан радиогийн алтан фондноос олж сонсоод аавыгаа дахин биширлээ. Ханиа алдчихсан, амьдралынхаа тийм их гунигтай, хүнд хэцүү үедээ бичсэн юм шүү дээ гэж бодохоос нулимс асгарсан” хэмээн нэрт хөгжмийн зохиолчийн охин соёл судлаач, доктор Оюун нь дурсч байсан юм. “Аав минь хошин шогийн өндөр мэдрэмжтэй хүн байсан. Эгч Баясгалан маань царайлиг сайхан бүсгүй байсан. Манай байрны хүүхдүүд болоод сургуулийнх нь банди нар эгчийн араас гүйнэ. Орой гэртээ цүнх дүүрэн захиатай орж ирдэг сэн. Аравдугаар ангид байхад нь гадаа хүүхдүүд дуудаад, эгч санаа зовоод гарч чадахгүй байхад аав хэдийнэ мэдчихсэн “Ганган залуу хархүү, гадуур эргээд байна уу. Гараад очъё гэсэн чинь ааваас айгаад байна уу. Ирээч гэсэн дохиогоор исгэрч дуудаад байна уу, итгээд очъё гэсэн чинь ээжээс айгаад байна уу” гээд дуу хүртэл зохиож байсан сан. Шаравын Сүрэнжав гуай аав хоёр ууж явах цагтаа ийм нэг дуу хийгээд Баадайжав гуай дуулж байсан юм. Үндсэндээ эгчид зориулсан дуу юм” гэж хуучилж билээ.

Монголын хөгжмийн урлагийн аваргуудтай нөхөрлөж, дээрээс нь Цэгмидийн Гайтав, Бэгзийн Явуухулан, Чойжилын Чимид, Сормууниршийн Дашдооров гээд нэрт зохиолчидтой ижилсэж явсан энэхүү билэг авьяастан Сэлэнгэ мөрөндөө үйчихсэн нь харамсалтай. Авьяастай хүнд л байдаг адармаатай гэнэн цайлган түүнийг хэн хүнгүй хүний хайлан хэмээн хүндэтгэдэг. Аливаад тэр бүр хөл алдаад байдаггүй Явуухулан найрагч нэгэнтээ “Дарамзагд бол төрийн шагнал авах тийм л авьяастай хөгжмийн зохиолч” гэж бичиж байжээ. Гэвч “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг долгилуулсан энгүй их авьяастан юун төрийн шагнал энгэртээ ганц ч одонгүй хүмүүний хорвоог орхисон байнам. Харин жилийн жилд түүний нэрэмжит олон улсын дуулаачдын уралдаан ёс юм шиг зохиогдож, Монголын болоод монгол туургатны, мөнхүү дэлхийн нэртэй дуучид хуран цуглаж чадал чансаагаа сорьдог нь сайхан. Энгэртээ ганц ч одонгүй хальсан Дарамзагдын бүтээл ийнхүү дэлхийн дуучдын чансааг тогтоож байна. Үүн шиг том бахархал гэж үгүй л болов уу.

Сүхбаатарын талбайд. 2017 он

Монголын хөдөө нутагт соёлын үрийг хэрхэн тарьж байсан тухай энгүүн сайхан өгүүлэх “Шинэ үсгийн багш” киног мэдэхгүй хүн байхгүй. Яг л энэ кинонд гардаг шиг адал явдлаар дүүрэн арван жилийг хамт өнгөрүүлсэн нэг ангийнхныг энэ удаад онцолж байна. Тэд бол 1957-1967 онд Завхан аймгийн Нөмрөг сумын дунд сургуульд бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн 10А ангийнхан юм.

10А ангийг 39 хүүхэд суралцаж төгссөн бөгөөд тэд эрдэм номд шамдахын хажуугаар сургуулийн барилгын ажилд хүч нэмж тоосго хэвлэхээс эхлээд ууланд мод бэлтгэх, түлээ хөрөөдөж саж хийх, хавар чулуу “гүүп”-лэх, сургуулийн идэшний малыг тууж ирэх, намар овьёос хураах, өвөл бой хийх гэх мэт олон ажлыг нугалж байжээ. Сургуулийн захирал Б.Пүрэвжав хөдөлмөрийн хүмүүжил гэж цуглаан бүрт ярина. Үнэхээр ч хөдөлмөрийн хүмүүжлийг бид Нөмрөгийн арван жилийн сургуульд эрдэм ухаанаас ч дутуугүй авсаан. Энэ бүхэн бидний амьдралд үр өгөөжөө өгч, хүн бүр эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд өөр өөрсдийн хувь нэмрийг оруулж явах үнэтэй туршлага болсон хэмээн ангийн хөвгүүн, хожим ХААИС-ийн багш болсон Ж.Батаа нь дурсан ярьж байлаа.

Эдний ангийнхан өнгөрөгч есөн сард 50 жилийн ойн уулзалтаа хийж, амьдрал туршид нөхөрлөсөн дурсамж бүхнээ хуваалцаж хоёр өдрийг хамт өнгөрүүлсэн юм. Энэ үеэр бүгд л ам нэгтэйгээр Нөмрөг сумын дунд сургуулийн ачит багш нарынхаа зааж сургасан бүхнийг дурсан ярьцгааж байв.

10А ангиас төрсөн гавьяат багш Б.Галиндэв “Манай орос хэлний Товуужав багш Ц.Дамдинсүрэнгийн “Буурал ээж” найраглалыг оросоор бүхлээр нь цээжлүүлэх зорилт тавьсан бололтой бидэнтэй их зууралдсан даа. Пүрэвжав багш маань цөмийн физикийн нэг зузаан ном барьж орж ирээд л атом, цөмийн ухаанаас заана. Ийм том агуулгатай сургалтанд мань мэт нь үнэхээр жижигдэж байсан байх аа. Шагдар багш бараг хамгийн ахмад багш байсан байх. “Советский писатель” гэсэн нэг номтой. Энэ номноосоо агуу их Горькийн зохиол бүтээлийн тухай сургийг анх дуулгаж билээ. “Эх”, “Салхич шувуу” гэх мэт зохиолуудын тухай их ярина. Толстой, В.Маяковский гээд суут зохиолчдын тухай ярьж, тэр үед орчуулагдсан бүтээлүүдээс нь уншуулдаг байлаа. Манай 8А, 8Б бүлгүүд хоорондоо уншсан зохиолуудаараа үе үе маргаан зохион байгуулж, бараг л зодолдохдоо тулна. Одоо бодоход Шагдар багшийн хичээлээ явуулж байсан энэ арга над мэтийн нөхдийг уран зохиол унших анхны дөртэй болгосон юм байна аа” гэж хөгжилтэйгээр ярьсан юм.

Ар Жанчивлан 2017 он

Нөмрөгийн арван жилд тэднийг сурч байх үед Намхай тэргүүтэй “Уранзохиолын дугуйлан” хичээллэдэг байжээ. Хожим ихээ том зохиолч болох мөрөөдөлтэй хэсэг сурагчид долоо хоног бүр цуглаж бичсэн шүлэг, өгүүллэгээ шүүн ярилцдаг байсан гэнэ. Үүгээр ч зогсохгүй Д.Даржаа, Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ гээд нэр цуутай зохиолчдод захиа бичиж байсан удаатай. Зохиолч Д.Даржаа гуай тэднийг тоож хариу захиа бичсэнд бүгд тойруулж уншсан байна. Тэрхэн мөчид өөрсдийгөө Монголын зохиолчдын эвлэлийн гишүүн болчихсон мэтээр сэтгэж байсан гэнэ. Мөн 10А-ийн волейболчид спортын мастер, гавьяат тамирчин Доржжүгдэр гуайд захиа бичиж байжээ. Шилдэг волейболчин болохын тулд яах, юу хийх ёстой талаар зөвлөгөө хүссэн гэж байгаа. Энэ бүхнээс үзэхэд 10А-гийнхан болон тэр үеийн сурагчид хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн, сурч мэдэхийн төлөө зогсолтгүй тэмүүлж байсныг гэрчлэх мэт. Үнэхээр ч ийм хүсэл эрмэлзэлгүй хүнээс сайн сайхан зүйл хүлээж, горьдохын хэрэггүй биз ээ.

Тухайн үед Завхан аймаг гуравхан арван жилийн сургуультай. Нөмрөг сумын сургуульд Баян-Уул, Баянхайрхан, Түдэвтэй, Сонгино, Цэцэн-Уул, Сантмаргац сумын хүүхдүүд ирж суралцдаг байжээ. Байнгын цахилгаан гэрэлтэй, МААМС-тай Нөмрөг сум Ар Завхандаа том сумд тооцогддог байсан гэнэ. Бусад сумдын сурагчид хичээлийн шинэ жил эхлэхэд шуудангийн машинаар эсвэл замын унаанд суугаад сургуульдаа ирнэ. Харин шинэ оны арав хоногийн амралтаар гэр рүүгээ харих унаа олддоггүй байж. Аавууд нь хөтөлгөө морьтой ирж хүүхдүүдээ авах бөгөөд мориор салхи татуулан ижийдээ очих сайхан байдаг сан гэж ангийн охин Х.Дашцэрэн уяран ярьж байлаа.

Түүх газарзүйн багш Ж.Нацаг “10А” ангийг зургадугаар ангиас нь даан авч, төгсгөжээ. Ж.Нацаг багш нэгэнтээ “Би ганцхан удаа анги даасан. Тэд маань сайн явнаа” гэж шавь нараараа бахархан ярьж байсан талаар ангийн охин, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан Д.Сүглэгмаа дурсан ярив.

Нөмрөгийн арван жилийн урлаг спортын “одод” 10А ангид суралцдаг байжээ. Цана, хөнгөн атлетикийн Д.Дайриймаа, волейболын Л.Банди, Ж.Дамдинсүрэн, бүжгийн олон авьяастныг нэрлэж болно. Мөн Ч.Дэчинпунцаг, Ж.Балдандорж, Д.Баавгай зэрэг физик математикийн тэргүүлэх сурлагатнууд, бүх хичээлдээ жигд сайн Б.Жамбалдорж, Д.Сүхбаатар, Н.Цогт-Очир, Ш.Гаябазар нар үеийн нөхдөө үлгэрлэн манлайлж байсан гэнэ. Тухайн үед дунд сургуулийнхны дунд ид яригдаж байсан “Соёлч нөхөрлөл”-ийн мандатыг 10А-ийнхан хүртэж, Ж.Батаа, Ё.Төмөр, Ө.Дашлхүндэв зэрэг номонд нэвчсэн сурагчид “Д.Нацагдорж” тэмдэгтний болзлыг хангасан байна. Мөн өөрсдийн найруулан тоглосон “Ламбагуайн нулимс” жүжгээрээ багш нараа уйлуулж байжээ. Тэдний яриаг сонсож суухнээ 10А ангийг бүх талаар, сайн сайхан ажил үйлс, үг хэлээрээ үеийнхнээ оройлж манлайлсан бөөн идэвхтэй сурагчид бүрдүүлж байжээ гэж бодогдсон юм.

1963 онд буюу тэднийг зургадугаар ангид байхад Монголын пионерийн анхдугаар чуулга уулзалт Улиастай хотод болоход 10А-ийн С.Гэлэгжамц үеийн нөхдийн хамт оролцож байсан нь түүнд мартагдашгүй дурсамж болжээ. Мөн 10А-ийн хөгжим, бүжиг, дууны их авьяастан Х.Дашцэрэн Польш улсын олон улсын сурагчдын форумд оролцож ирээд үзсэн харснаа сонирхуулан ярьж, ангийн нөхдөдөө “Шууваад вечкаа долоо сечка доозеляаныг аа хаа…” хэмээн сурсан дуугаа зааж байсан гэнэ. Ер нь ч эдний ангийн Б.Жамбалдорж, Р.Баярсайхан, Х.Дашцэрэн, Д.Галбадрах, Д.Чулуундаваа нар дуу бүжиг, урлаг уран сайхны авьяасаараа ангийнхнаа манлайлж байжээ.

Сургууль төгссөнөөс хойш найман жилийн дараахь уулзалтын үеэр

10А-ийн хөвгүүдээс юм юм гарна. Тэд сургуулийн контороос нэлээд зайтай нэгдлийн мужааны цех байсан байшинд хичээллэдэг байсан тул хичээлийн завсарлагаанаар үргэлж барилдана. Заримдаа охидуудаараа багш нарыг харуулж байгаад л барилддаг байж. Ангийн охид нь “Багш, багш” гэж хөвгүүдээ хуурч пийшэнд нүүрээ шаруулах шийтгэл авдаг байсан тухай ангийн хөвгүүн, цагдаагийн офицер Б.Даажинсүрэн дурсан ярьлаа.

Эдний ангийн хамгийн хөдөлгөөнтэй, сүйхээтэй сурагч нь “туулай” хочит Ц.Мондоон байжээ. Ангийн нөхөд нь “Мондооныг үргэлж инээд дагаж байдаг”, “Мондоон бүжиг наадмын манлайд хатирах хүн”, “Мондоон бяртай төрсөн бол бөх болж цоллуулж явах нэгэн” гэх мэтээр дурсан ярьцгаах нь түүнийг анги хамт олныхоо дунд нэр хүндтэй, эвтэй найрсаг, шулуухан гүндүүгүй нэгэн байсныг нотлоод өгөх мэт.

Тэднийг аравдугаар ангиа төгсдөг жил буюу 1967 онд Бадраагийн үг, Ш.Эрдэнэбатын ая “Багшаа дуулъя”, “Арав дахь хавраа үдье” дуунууд төрөн гарч, хит болж байжээ. Тавин жилийн ойн уулзалтаараа тэд гэгээн сайхан дурсамж бүхнийг нь агуулсан сайхан дуунуудаа дуулж, хүүхэд насны гэгээн дурсамжаараа аялцгаалаа.

10А-ийнхан сургуулиа төгссөнөөс хойш үргэлж уулзаж, улам дотноссоор байсан гэнэ. Төгсөлтийнхөө найман жилийн ойгоор 1975 онд Баянзүрхийн рашаан амралтанд уулзахад Дубнагийн цөмийн институтэд ажиллаж байсан ангийн нөхөр Ч.Дэчинпунцаг нь энэхүү уулзалтыг зорин ирж байжээ. Үүний дараа хорин жилийн ойн уулзалтаа ангиас төрсөн хурандаа Баярсайханыдаа тэмдэглэж байсан бол 30 жилийн ойгоо “Буриад монгол гутал”-ын үйлдвэр ажиллуулдаг Б.Жамбалдоржийнхоо гэрт уулзалдацгаасан байна. Мөн дөчин жилийн ойн уулзалтаа ангийн нөхөр, эдийн засагч, шинэ үндсэн хуулийг эх барилцаж явсан Т.Төмөрбаатарынхаа Гацуурт тосгонд цуглаж, энэ бүхэнд нэг насны нөхөрлөлөө бататгаж явжээ.

Мөн ч тавин жилийн дараа 10А ангийнхан эргэн уулзахад ангийн багш Ж.Нацаг болон ангийн анд Ж.Балдандорж, Ш.Гаябазар, Ж.Дамдинсүрэн, Г. Дариймаа, Д.Дариймаа, Б.Жамбалдорж, С.Цэрэнбүтэд нарын хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлээд байсанд тэднийхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэж мэхийн гашуудацгаасан юм.

Сургууль төгссөний 50 жилийн ойн бэлтгэл ажлын үед зааварлах зөвлөгөө өгөх ажлын хэсгийнхэн. 2017 он

10А ангийнхан эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн болж улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд өөр өөрсдийн хувь нэмрийг оруулсаар өдгөө гавьяаны амралтдаа гарцгаажээ. Энэ тухай ангийн нөхөр, гавьяат багш, философич Б.Галиндэв дурсан ярилаа. Тэрбээр, Ж.Дамдинсүрэн, Т.Төмөрбаатар, Б.Балгансүрэн нар маань хөдөө аж ахуйн нэгдлийн даргаар өндөр үр бүтээлтэй ажиллаж байсан тул Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнагдаж байлаа. Т.Төмөрбаатар, Н.Цогт-Очир нар анхны ардчилсан үндсэн хуулийг батлалцаж байснаар бид бахархахгүй байхын аргагүй. Д.Сүхбаатарын тэргүүлсэн нийслэлийн 28 дугаар дунд сургууль олон жилийн турш боловсролын салбарт нэр цуутай байлаа. Ж.Батаа ХААИС-д олон жил багшилж, төлийн өвчин судалж, нялх малын гарзны амыг хаасан. Д.Баавгай, Х.Дашцэрэн нар эмч болж хүн ардынхаа эрүүл мэндийн манаанд нэг насаа зориулжээ. Малзүйч Д.Мияадорж төрөлх нутгийнхаа мал сүргийн эрүүл энхийн төлөө хийсэн ажлаараа орон нутгийнхаа хүндтэй мэргэжилтний зэрэгт хүрээд байна. Ж.Балдандорж сургуулийн захирал, Ш.Гаябазар ХАА-н эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд ажиллаж байхдаа хэд хэдэн ном бичиж байлаа. Ё.Төмөр хүнсний инженер, А.Сэрээтэрдагва агрономич, Х.Цэдэв, С.Цэрэнбүтэд, З.Энэбиш, Г.Пүрэвдорж, У.Содномбалжир нар ардын хүүхдийг сургах ажилдаа нойр хоолоо умартан зүтгэжээ. Дуугүй цагаан Мийгаа маань дулааны инженер Мийгаа болсон. Г.Гаадмаа, Л.Банди нар цаг уурч, З.Дамбий, Даажинсүрэн нар цагдаагийн офицер, Б.Балгансүрэн, Н.Дашзэвэг, Х.Цэдэв нар сум орондоо хүндлэгдэн тус тусын ажлаа эрхэлж байна. Мөн манай Сонгино сумын Г.Загдрагчаа, Р.Вандандорж нар хүнд огтын гэм хоргүй, сайхан сэтгэлийнхээ аясаар амьдарч явна” хэмээн ангийн нөхдөө дурссан юм.

10а ангийнхны хайр хүндлэлийг хүлээсэн Б.Жамбалдорж нь дулааны инженер мэргэжилтэй боловч дунд сургуульд байхдаа уранзохиолын амтанд орж улмаар хэд хэдэн өгүүлэл, шүлэг, номоо уншигдын гар дээр тавьсан байна. Үүгээр ч зогсохгүй “Шинэ үсгийн багш” кино зохиолыг бичиж, киноны нээлтэд ангийн нөхдөө урьж байжээ. Монголын ард түмний сэтгэлд хоногшсон энэ сайхан кино зохиолын санаа Нөмрөг сумын арван жилийн сургууль, багш нар, ангийн нөхдийнх нь дурсамжаас чухам төрөн гарсан биз ээ.

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, дэд профессор Содномдоржийн Цэцэгмаа1982 онд Монгол Улсын их сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийг дүүргэсэн. Монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжлээр өдгөө 35 дахь жилдээ багшилж байгаа. Үндэсний бичиг соёлоо түгээн дэлгэрүүлэх үйлсэд сэтгэл зүрхээ зориулж яваа нэгэн. Хүүхэд багачуудыг ном уран зохиолд дуртай, уншигч хүүхдүүдэд “Аялагч” номын санг 10 гаруй жил ажиллуулж 60 гаруй мянган хүүхдэд үйлчилжээ. Одоо Монголын хүүхдийн ордны хэлбичгийн дугуйлангийн багшаар ажиллаж байна. Тэрээр “Жигмэд Тогмид хоёр”, “Норовын намтар”, “Аз жаргалын эрэлчин” тэргүүт зохиолын эзэн, хүүхдийн зохиолын нэрт төлөөлөгч, Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч Дамдинцоогийн Содномдоржийн охин юм.

---

-Та багш хүн. Ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн түүхээсээ сөхнө үү.

-Би 1977-1982 онд МУИС-ийн Монгол хэл, уран зохиолын ангид суралцаж төгссөн Монгол хэл уран зохиолын багш мэргэжилтэй хүн. Энэ мэргэжлийг сонгох болсон нь учиртай. Миний аав зохиолч хүн. Аав маань миний багын зураг бүхий цомогт “… би охиноо зохиолч, багш, эмч гурвын аль нэг нь болоосой гэж хүсдэг. Чадвал гурвууланг нь …” гэсэн гар бичмэл зургийн тайлбар байдаг. Дунд сургуульд байхаас номонд дуртай, гэрээр маань зохиолчид ирж очдог, аав маань бичсэн дуу шүлгээ уншиж өгдөг, гэртээ номын булантай байлаа. Бас эмч болохыг мөрөөдөж эмнэлгийн ном уншдаг байв. Гэвч тооны хичээлд жаахан маруухан болохоор эмч болж чадахгүй юм байна гэж бодоод монгол хэл, уран зохиолын ангийг сонгож аавынхаа хүссэн нэг мэргэжлийг эзэмшсэн дээ. Монгол бичгээ ихэд сонирхож монгол бичгийн сонгоны ангид сурсан. Миний аав монгол бичигтэй, кирилл, монгол бичгээр их сайхан бичдэг хүн байсан. Их сургуулиа төгсөхөд тэр үед хөдөө орон нутагт багшлах боловсон хүчин дутмаг байсан болохоор манай төгсөлтийнхнийг хөдөө хуваарилсан. Намайг Эрдэнэт хотод анх хуваарилахад би их дуртай байв. Учир нь бүүр хөдөө биш, шинэхэн хотод гэж баясч байв. Хуваариа сонсчихоод аавынхаа ажил дээр гүйж ирэхэд аав маань хөдөө нь дээр дээ гэсэн. Одоо бодоход эрх танхи охиноо хөдөөгийн амьдрал үзэг гэснийх болов уу. Тэгээд би бодлоо, аавын нутаг руу явдаг ч юм бил үү, хамаатан садан байгаа гээд л олон юм бодож байснаа гэнэт нөхөртэйгөө зөвлөе, эсвэл бүүр нөхрийнхөө нутаг Дундговьд багшилъя гээд энэ санаагаа хэлэхэд хань минь бололгүй дээ гэсэн. Ингээд л өөрийнхөө саналаар говийн аймагт сайн дураараа ажиллахаар болсон. Ажлын гараагаа Дундговь аймгийн Говь-Угтаал сумын найман жилийн сургуулиас эхэлсэн. Шинэ багшид заах арга зүй, ур чадвар, туршлага юм юм л дутаж байсан нь мэдээж. Анх заасан дөрөвдүгээр ангид уншиж бичиж сураагүй хүүхдүүд байлаа. Эхний улирлаар 45 сурагчаас 22 нь муу дүн авч хичээлийн эрхлэгчдээ зэмлүүлж байлаа.

Хөдөө нэг жил ажиллаад хотод шилжин ирж нийслэлийн 34-р сургуульд багшийн орон тоо үгүй тул пионерийн ахлах удирдагчаар ажилласан. Улаан бүчтэний удирдагч байна гэдэг сайхан. Хэдэн жилийн дараанаас Их, дээд сургууль, шашны дунд сургууль, ОХУ-д монгол хэл бичгийн багшаар ажилласан. 1989 оноос монгол бичиг бүх нийтээрээ сурах улсын бага хурлын тогтоол гарч тэр цагаас монгол бичгээ дагнан заах болсон. Хөдөөгийн дунд сургуулийн багш нар, Буриадын багш нарт монгол бичгээ зааж явлаа. Монгол хэл бичгийн дээд сургуульд багшилж байсан үе маань сэтгэлд илүү дотно байдаг. Учир нь миний олон шавь нар өнөөдөр дунд сургууль, дээд сургуульд монгол бичгээ зааж явна. Багш хүний хамгийн гол чанар бол сэтгэл зүрхээрээ хүүхдийн төлөө, бусдын төлөө гэсэн үнэнхүү сэтгэл байх ёстой. Тодруулбал, үндэслэж буй цэцгийг усалж тордож ургуулж, төлжүүлж байгаа гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд зүрх сэтгэлийн боловсрол гэж ярих болсон. Зүрх сэтгэлээсээ хандаж, зүрх сэтгэлтэй зөв хүнийг төлөвшүүлэх нь багшийн гол хөдөлмөр, үзэл баримтлал юм. Би аавыгаа дурсмаар байна л даа. Миний аав бичсэн зохиол бүтээлээрээ олон зуун мянган хүүхдийг хүмүүжүүлсэн. Үе үеийн уншигчдад аавын минь олон сайхан ном хүрсэн. Өнөөдөр “Жигмэд Тогмид хоёр”, “Норовын намтар”, “Барилгачин Баяраа”, “Учран золгохын ерөөл”, “Цэцэгт нугын эрвээхий”, “Зун цаг”, “Баатарчуудын марш”-ийг дуулж, уншиж өссөн. Хөдөлмөрийн баатар Л.Түдэв гуай аавын минь “Түм буман хүүхэд” зохиолын түүвэр номын өмнөтгөлд “Түм буман хүүхдийн эчнээ багш” гэсэн том нийтлэл бичсэн байдаг. Аав гэдэг агуу багш миний дэргэд байсан болохоор миний мэргэжил сайхан.

-Багш хүний жаргал нь юунд байдаг бол. Басхүү зовлонтой ажил гэдэг дээ?

-Шавь нар минь сайн сайхан явж байвал жаргал нь тэр. Шавь нараас нь аж амьдрал нь муу явж дуулдвал сэтгэл ихэд эмзэглэнэ. Миний зарим шавь нар ажил олдохгүй дэлгүүрийн лангуун дээр, зах дээр наймаа хийгээд явж байгааг мэр сэр харсан. Сайхан мэргэжил эзэмшээд, ээж аавын мөнгөөр сурч боловсорчихоод ингэж явах гэж харамсах үе байдаг. Одоо ч багшийн ажил тэр бүр олдохгүй болохоор ингэж яваа биз гэж бас бодогддог. Ер нь багшийн гол хөдөлмөр бол эрдэм мэдлэгтэй, эрүүл саруул, зөв үйлдэл, зөв сэтгэлтэй, зөв хүнийг төлөвшүүлэх юм. Хэдийгээр гэр бүлийн орчин хамгийн гол боловч багш хүн бол оюун сэтгэлгээний, амьдрах ухааны луужин нь байх учиртай. Багш хүн зөвхөн хичээлийн хэдэн цагт баригдах биш тухайн хүүхдийнхээ сэтгэл зүрхийг чагнаж, тэдний сэтгэл зүрхний инженер нь байх явдал. Багшийг хүндлэх, багшийг шүтэх ухаан гэж байдаг. Багшаа дээдэлж, хүндэлж, тэр хүмүний оюун тархинд буй талхыг сурч авах, судалж мэдэхийг үнэнхүү хүсэгч нь сурагч шавь нар нь байдаг.

-Та багшаа дээдлэх талаар ярьж байна. Энэ тухай тодруулах гэсэн юм. Сүүлийн үеийн хүүхдүүдэд багшаа хүндэтгэх чанар хэр байна вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд багшийг дээдлэх, хүндлэх, шүтэх энэ үзэл дордож байна уу даа гэж бодогддог. Багш хүн өөрийгөө хүндлүүлэх , хүүхдэдээ үлгэр дуурайлтай байх, мэдлэг чадвартай байх, чин сэтгэлээсээ ханддаг байх тэр зарчим алдагдснаас ийм байдал үүсдэг болов уу. Нөгөө талаар өнөөгийн эрин үед цахим орчноос элдэв мэдээлэл авдаг, ном зохиолоос хол, унших нь багассан, боловсролын бодлогын зарим нэг гажуудал нөлөөлдөг байх гэж бодогддог. Эртний ном сургаалд багшийг оройд нь тавьдаг байсан нь зүгээр нэг хэрэг биш юм. Хүн бүр л багштай. Цэцэрлэгийн, сургуулийн гээд л. Тэр ч байтугай аав, ээж ч багш. Багшгүй хүн гэж үгүй шүү дээ. Багшийн оюун тархин дахь мэдлэг, мэдээллийг хүлээн авч, өөрийгөө хөгжүүлж, амьдралын ухааныг заалгаж байгаа нь хүний амьдралын хамгийн том өгөөж, буян нь юм даа.

-Ахмад багшийн хувьд асуухад, залуу багш нарын алдаа дутагдлыг юу гэж харж байна?

-Байлгүй яах вэ. Би энд тэнд анзаарч л явдаг. Зарим нэг залуу багш нар мэргэжилдээ дургүй, цалингаа голсон, сэтгэлээсээ ажилладаггүй, хүүхдээ өнгө мөнгөөр ялгаварласан, дутуу дулим мэдлэгтэй харагддаг. Тодруулбал, ёс суртахууны доголдолтой багш гэсэн үг л дээ. Багш бол хүүхдийн амьд толь. Багшийн харилцаа, хандлагад өөрчлөх зүйлс харагддаг. Тэгэхдээ сайн багш нар үүнээсээ олон. Зүрх сэтгэлээ зориулж, олон сайхан шавь төрүүлсэн багш нар их ээ. Залуу багш нарт хэлэхэд хүүхдэд хайртай бай. Хүүхдээ өөрийн нэг үр шигээ хайрлах. Мэдсэн сурснаа бүгдийг хүртээх чадварыг эзэмших. Ингэхийн тулд байнга суралц, хүүхдээ дагаж биш дагуулж явмаар санагддаг.

-Багшийн эрдэмд хөтөлсөн ач буянтай хүмүүсээ дурсахгүй юу?

-Би нэн түрүүн мэргэжил рүү маань хөтөлсөн МУИС-ийн багш нараа дурсмаар байна. Монгол бичгийн А үсгийг заасан Монгол Улсын гавьяат багш Далхжав, ардын багш Чойжилсүрэн нар юм. Анх энэ хоёр буурал багшаар монгол бичгээ заалгаж өдгөө үүнийхээ үр шимийг үзээд явж байна.Удаа нь сургууль төгссөний дараа ардын багш Ш.Чоймаа, Т.Дашцэдэн мөн тухайн үед Боловсролын яамны монгол бичгийн сургалтын төвийн дарга асан Н.Батмагнай нарыг үргэлж санаж, эднийхээ үйл хэргийг үргэлжлүүлж, өнөөдөр олон мянган хүүхэд залууст монгол бичгээ түгээсээр явна.

-Та түрүүнд “Аав гэдэг агуу багш” гэж хэлсэн. Танай аав бол Монголын хүүхэд багачуудыг өөрийнхөө зохиолоор хүмүүжүүлсэн оюун санааны эцэг юм. Хүн бүгдийн багш гэж хэлж болно. Түдэв гуайн тодорхойлолт ч үүнд хамаарах нь мэдээж?

-Тийм ээ, миний аав Монголын үе үеийн хүүхэд багачуул дунд зохиол бүтээлээрээ мөнх оршиж чадсан хүн. Түүний олон зохиол дунд сургуулийн сурах бичигт байр сууриа баттай эзэлсэн. Ирэх онд Монголын хүүхдийн ордны түүхт 60 жилийн ой болно. Энэхүү ойгоор аавын маань “Аз жаргалын эрэлчин” хүүхдийн анхны дуурийг тавина. Анх 1961 онд Монголын Пионерийн ордны багш, сурагчид энэ дуурийг анх удаа тоглож байсан юм билээ. Өдгөө дахин энэ том дуурь амилах гэж байна. Өнгөрсөн жил Драмын театрын М.Түвшин найруулагч, театрын жүжигчид “Норовын намтар” найраглалыг жүжиг болгон тавьж тоглосон. Их сайхан сонирхолтой жүжиг болсон. Олон сайхан жүжигчид тоглосон. Аавын маань “Жигмэд Тогмид хоёр” өнгөрсөн онд 60 нас хүрсэн. Энэ онд Норовын намтар нь 60 нас хүрч байна. Бие нь үгүй ч бүтээл нь мөнхөд оршино гэдэг агуу юм даа. Ирэх онд аавын маань 90 насны сүүдэр тохиож байгаа. “Монголын хүүхдийн утга зохиол ба Д.Содномдорж” гэсэн цогц судалгааны номоо эхэлсэн. Он гараад хэвлүүлэх бодолтой байна. Энэ сайхан хүний үр удам нь болж төрсөн учир ном эрдмийнх нь ажлыг үргэжлүүлж яваадаа сэтгэл бүлээн байдаг. Уран зохиолын номын амт шимтэнд хүүхэд багачуудаа дурлуулах гэж багагүй олон жил зүтгэж ирлээ. “Аялагч” номын санг ажиллуулж 60 гаруй мянган хүүхдэд үйлчилсэн байна. Тэр бүхэн “Номын багш минь” хэмээн хүндэтгэдэг. Хүүхдийн ордны хэлбичгийн дугуйлангийн багшаар ажиллаж байна.

Дэлхийн хөмсөг шивээсчдийн тэмцээн есдүгээр сарын 20-23-ны өдрүүдэд Нидерландын Ротердам хотод зохион байгуулагдсан билээ. Уг тэмцээнд “Хатанзаяа салон”-ы үүсгэн байгуулагч Х.Хатанзаяа урилгаар оролцоод дөрөвдүгээр байрт ороод иржээ. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

-Хөмсөг шивээсчдийн хамгийн том тэмцээнд амжилттай оролцоод ирсэнд баяр хүргэе. Тэмцээний сонин сайхнаас дуулгаач. Өмнө нь энэ төрлийн тэмцээнд Монголоос шивээсчид оролцож байсан юм уу?

-Дэлхийн тэмцээн учраас гоо сайхны тэр дундаа хөмсөг шивээсээр мэргэшсэн шилдэг мастерууд оролцож, шинэ техник технологи, шинэ санаа, шинэ боломжийг эрэлхийлж, хоорондоо туршлагаа солилцлоо. Монголын хөмсөг шивээсний салбар болон өөрийн ур чадварт улам илүү ахиц дэвшил гаргахыг зорин зүтгэж, нэлээд зардал гаргаж 270 гаруй орны мастеруудтай өрсөлдөөд ирлээ. Өмнө нь энэ төрлийн дэлхийн тэмцээнд Монголоос хэн ч оролцож байгаагүй юм. Анх очоод айж, сандарч байлаа. Тэмцээнд орохоор ирсэн гоо сайханчид том, том чемодантай техник хэрэгсэлтэй их сүртэй ирцгээж байтал би жижигхэн ягаан гар цүнхтэй очлоо. Азиас ирсэн гэхээр намайг бараг тоож харж байгаа ч хүн байсангүй. Тэгэхээр нь хажууд сууж байсан ганц хоёр хүнд өөрийн шивсэн хөмсөгнүүдийнхээ зургийг үзүүлсэн чинь хүмүүс их анзаарч, анхаараад, сүүлдээ намайг маш олон хүн тойрчихсон, миний уран бүтээлүүдийг үзэж сонирхсон. Гадныхан материаллаг байдалд илүү анхаардаг юм байна лээ.

-Тэмцээний үйл явц ямар байв. Ямар хүнд хөмсөг шивж бусадтайгаа өрсөлдсөн бэ?

-Дэлхийн мастеруудын тэмцээн учраас гоё болсон. Тэмцээн болж байхад гадаа нь хөмсөг шивүүлэхээр ирсэн моделиуд байлаа. Зохион байгуулагчид тэднээс сонгоод, гоо сайханчдадаа хуваарилна. Надад үрчлээ ихтэй, настай хүн таарчихсан. Тэд шивээсээ хийлгэчихээд, өмнөх зургаа бариад гарч ирдэг. Ингээд шүүгчид оноогоо өгнө. Хүрэл медаль авах боломж байсан ч ганц оноогоор ялагдсан. Алт авсан Хятадын гоо сайханч бүсгүй өмнөх жил энэ тэмцээнд оролцож байсан юм билээ. Түүнд өнгөт арьстай залуу модель таарсан. Өнгөт арьстнуудын хөмсөг амархан хэвэнд ордог, шивээс сайн авдаг онцлогтой байдаг юм. Уг нь бид моделио аваад очиж болох байсан юм билээ. Анхны жил болохоор туршлагагүйтсэн. Дараа жил дахиж орно.

-Ер нь хөмсөг шивээсний төрлөөр, аль улсын шивээсчид тэргүүлдэг юм бэ?

-Биеийн шивээс гоо сайхны шивээс хоёр тусдаа ойлголт. Хятадууд техник технологи, туршилт зэргийг түрүүлж гаргаад, маш их туршилт явуулчихсан байдаг. Хятадын гаргасан санаа, шинэ технологийг европчууд улам сайжруулж хуулбарлаж байна. Гэхдээ одоогоор гоо сайхны шивээсний төрлөөр Оросын гоо сайханчид л тэргүүлдэг. Тэд дэлхийг тойроод сургалтаа хийгээд л явж байдаг юм.

-Сүүлийн үеийн хөмсөг шивээсний дэлхийн чиг хандлага ямар болж байна. Хуучин хөмсөгний шивээс хөхөрчихдөг, мөд арилдаггүй байсан. Харин одоо амархан арилчихдаг болсон гэх яриа бий?

-Хуучны шивээс хөхөрчихөөд л 10, 20 жил болдог байлаа. Одоо хүмүүс тийм арилдаггүй хэрнээ гоё байх шивээсийг хүсээд байдаг. Тийм зүйл байхаа больсон. Хуучны шивээсний будаг чинь төмөр ихээр агуулсан маш муу будаг байсан юм. Төмөртэй будаг арьсанд ороод хөхрөөд, ногоороод маханд шингэчихээд, сүүлдээ ясанд нь орчихоод арилдаггүй. Одоо миний хийж буй будаг бол Олон улсын гоо сайхны мастерууд хэрэглэдэг био эволюшн, свисс колор зэрэг байгалийн гаралтай будагнууд байгаа юм. Мөн нэг удаагийн сав, зүүг ашигладаг. Натурал будгаар шивүүлсэн тохиолдолд хөмсөгний шинэ загвар гараад ирэнгүүт өмнөхөө шинэчлээд байх боломжтой. Тиймээс натурал будгаар будсан арилдаг шивээс их дэлгэрээд байгаа юм. Үүнээс гадна хүн бүрийн хөмсөгний арьс өөр, өөр байдаг. Нүүрний арьс хуурай, холимог, тослог гэж байдаг бол хөмсөгнийх үүнээс ч олон янз. Хэт хатуу хуурай арьстай бол шивээс авахдаа тааруу, хэт тослог бол уусгаад хэцүү байдаг. Бүх хүний хөмсгийг яг ижил будгаар шивж байгаа боловч заримынх нь удаан тогтоно, заримынх нь амархан арилчихдаг. Тухайн хүний арьсны онцлогоос их шалтгаалдаг юм. Мөн савандаж угаагаад л, их үрээд байвал арьс гуужиж, шивээс амархан арилна. Хүний арьс өөрт мэдэгдэхгүй маш их гуужиж байдаг шүү дээ.

-Хөмсөгний хамгийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологи болох “6D om­bre” будалтыг танай салон хийдэг. Энэ нь ямар онцлогтой шивээсний төрөл вэ?

-Өмнө нь 3D гэж үстэй мэт шивээс байсан ч хэт хиймэл, хашаа шиг хэрээслээд зурчихсан харагддаг байсан. Харин одоо 6D гээд хөмсөгний ширхэгийн дагуу натурал харагдуулахаар буддаг болсон. “6D ombre” гэхээр энэ үстэй мэт шивээс дээр уусгалт хийж өгөхийг хэлж байгаа юм. Энэ шивээсийг монголд би зохиож гаргасан юм шүү дээ. Хүмүүс миний өгсөн нэрийг авчихаад л хэрэглээд байх юм. Би өөрөө энэ нэрээ патентжуулах ёстой байсан юм билээ. Одоо хөмсөгний шивээс илүү натурал ямарч хүрээ байхгүй, битүү уусгалттай байдаг болсон гэсэн үг.

-Хөмсөг шивэхийн тулд хамгийн эхлээд юуг анхаарах шаардлагатай вэ?

-Хүний нүүр уншиж чадахгүй мөртлөө ганцхан загварын хөмсөг зураад сурчихсан, тэр загвараа хүн болгонд шивээд байдаг. Хүн хүний нүүрний хэлбэр өөр, өөр. Мөн хүний уруул хөмсөг хоёр хоорондоо маш их холбоотой. Хүний инээмсэглэлд нь тохируулж хөмсөгний хэлбэрийг гаргаж шивэх ёстой. Доошоо инээдэг хүний хөмсөг дээшээ хэлбэртэй байвал утгагүй. Уруулнаас хэмжээ авч хөмсөгний хэлбэрийг тодорхойлдог юм. Энэ бол ОХУ-д хөмсөгний мастераас сурсан миний технологи. Одоогоор монголд нэвтрээгүй ч нүүр уншина гэдэг нь бас маш чухал зүйл.

-Хөмсөг шивэхийн юу нь хамгийн сайхан байдаг вэ?

-Хөмсөг засах нь надад илүү таалагддаг, өөрөө их сонирхолтой байлаа. Тиймээс өөрийн сонирхлоороо хөмсөгний шивээсийн төрлөөр олон улсад суралцсан. Хүний хөмсгийг шивчихээр нүүрээ угаачихсан юм шиг өнгө ороод л сайхан болчихдог. Нүүрний гоо сайхны 50 хувь нь хөмсөгнөөс хамаардаг юм шүү дээ. Би хөмсөг шивж байхдаа орчноос тасарчихдаг. Зөвхөн шивээсээ хийгээд л байвал сайхан санагддаг. Мөнгө биш хүний төлөө, хүний хөмсгийг сэтгэлд нь 100 хувь нийцтэл нь хийхийг хүсдэг. Энэ нь надад гоё мэдрэмж өгдөг юм.

-Зарим хүмүүс оригоороо хөмсөг шивүүлэхгүй байвал гоё гэдэг. Үүн дээр та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Нэгдүгээрт хөмсөг будах цаг хугацааг хэмнэнэ. Нүүрээ угаагаад, усанд ороод гарсан ч хөмсөгтэй, хөөрхөн хэвээрээ байна. Ингээд хүн өөртэй итгэлтэй болчихоор хамаг ажил нь бүтээд л эрч хүчтэй байдаг. Өөртөө итгэлгүй ажил бүтэхгүй бол хүний араар ороод байна шүү дээ. Хүнийг баярлуулаад, өөртэй итгэлтэй болгоно гэдэг чинь буянтай ажил байхгүй юу.

-Нүүрээ уншиж сурах хэрэгтэй гэж байсан. Нүүрний хэлбэрийг зөв уншиж, зөв будахын тулд юунаас эхлэх шаардлагатай вэ?

-Эхлээд орчноо бүрдүүлэх хэрэгтэй. Цагаан гэрэлтэй гоо сайхны тольтой байх хэрэгтэй. Сандалныхаа гуравны нэг дээр суугаад, хэт ойроос биш, жаахан холоос толинд өөрийгөө харахаар нүүрний гажиг, өө сэв сайн харагддаг юм. Өөрт тохирсон орчинтой байж гоё хоол хийдэг шүү дээ. Түүнтэй адилхан, ажил хийх технологи, орчин ажлын үр дүнд маш чухал нөлөөтэй шүү дээ.

-Танайх нүүр будалтын сургалт хичээллүүлэх гэж байгаа юм байна. Энэ сургалтаар ямар, ямар зүйлийг заах вэ?

-Тухайлбал, хамгийн амархан аргаар гэрийн нөхцөлд маск тавихыг заана. Зөгийн бал сүү, цагаан будааг найруулаад, долоо хоногт хоёр удаа маск тавихад их үр дүнтэй байдаг. Заавал үнэтэй зүйл авч хэрэглэхгүй гуужуулагчийг яаж хийх боломжтой зэрэг аргуудыг ч заана. Мөн нүүр будалтын суурь тавилт, гэрэл сүүдэр тавих, аль болох натурал будалт хийж байх хэрэгтэй. Ингээд дараагийн өдөр хөмсөг, нүд тэгээд уруул, контур гэх мэт бүгдийг дор бүр нь яаж будахыг заана. Илүү үр дүнтэй, ойлгомжтой будалт нүүр арчилгааг хүн тус бүрийн арьсанд тохируулж заадаг. Хүн бүрийн нүүрний хэлбэр, онцлог өөр өөр учраас бүгдэд нь адилхан хичээл орох нь бас өрөөсгөл шүү дээ. Нүүр унших гэдэг зүйл монголд одоогоор алга. Хэн ч үүн дээр ажиллахгүй, мэдэхгүй байна. Будалтын сууриа хийж чадаад байдаг ч, нүүрээ уншиж чадахгүй байна. Өдөр бүр өөрийн царайгаа яаж энгийн гоё байлгах вэ гэдэгт бүсгүйчүүдийг сургамаар байна.

-Шивээсээр халдвар дамжих магадлал өндөр гэдэг. Яаж халдвараас сэргийлэх боломжтой байдаг юм бэ?

-Хөмсөг шивээсний бүх зүйл нэг удаагийнх байдаг учраас халдвар дамжихгүй байх бүрэн боломжтой. Харин багаж ариутгаж хэрэглэдэг мэс заслуудын тухайд л эрсдэлтэй байдаг. Гэхдээ яг нэг удаагийн хэрэгслүүдээ нэг удаа хэрэглэж байна уу, үгүй юу гэдэг л асуудал. Тиймээс үйлчлүүлэгчид сайтар шалгаж байх хэрэгтэй байгаа юм. Мэргэжлийн бус шивээсчид гоо сайхны шивээсийг ихээр хийж байгаад харамсаж байна.

-Хөмсөг шивүүлж болохгүй тохиолдол гэж байх уу. Шивээс хийлгэхдээ юун дээр анхаарах шаардлагатай вэ?

-18 нас хүрсэн. Согтууруулах ундаа хэрэглээгүй байх хэрэгтэй. Мөн жирэмсэн, нярай биетэй хүнд болон сарын тэмдэг ирж байгаа тохиолдолд шивээс хийхгүй. Төмрийн харшилтай, хуучин шивээс нь тод бол давхарлаж шивэх боломжгүй байдаг юм. Бүх хүнд давтан хийнэ. Гэхдээ хүн бүрийн онцлогоос шалтгаалаад, хэдий хугацаанд давтан хийх зэрэг нь өөр, өөр байдаг юм. Хөхүүл эхчүүд хүүхдээ зургаан сар хүргээд бор хоолонд орохоор нь шивээс хийлгэх ёстой байдаг.

-Та багаасаа шивээс, гоо сайхны төрөлд сонирхолтой байсан уу. Мөн өөрийн төгссөн сургууль, гэр бүлээ танилцуулаач?

-Би 1985 онд төрсөн. Нөхөр хоёр хүүхдийн хамт амьдардаг. Дунд сургуульд байхаасаа шивээс, гоо сайхныг сонирхох болж “Сарнайх” гоо сайхны төвд суралцаж анх энэ салбарт хөл тавьж байлаа. Их засаг их сургуульд Хятад хэлний орчуулагч мэргэжил эзэмшсэн. Дөрвөн жилийн өмнөөс Хатанзаяа салоноо шаргуу ажиллуулж эхэлсэн. Энэ хугацаанд Хятад, Бээжин, Өмнөд Монгол, Хонконг, Швед, Польш зэрэг улсуудад очиж гоо сайхны шивээсчдийн уулзалт, сургалт, үзэсгэлэн худалдаа зэрэгт оролцож явлаа. 6D шивээсийг би Дэвид багшаараа анх заалгаж сурсан. Төд удалгүй Солонгос улсад очиж олон улсын гоо сайхны шивээсний тэмцээнд хүч үзэж, хоёр алтан медаль, цомоор шагнагдаж байсан минь надад маш их урам өгсөн. Энэ тэмцээнд 450 хүн оролцож байлаа.

Мөн 2016 онд Бээжин хотноо зохион байгуулагдсан тэмцээнээс мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн. Харин нүүр уншихыг надад ОХУ-ын алдарт маке ап артист Валерия Хутсан багш зааж өгсөн.

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Монголын үндэсний олон нийтийн телевизийн 50 жилийн ойн баяр энэ жил тохиож байгаа билээ. Тэгвэл энэ их айлаар овоглож, 40 шахам жил үндэсний телевизийн нүүр царай болж явсан нэвтрүүлэгч Ж.Бямбаатай ярилцлаа.

---

-Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз үүсэн байгуулагдсаны 50 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе. Энэ их айлтай ажил, амьдралаа холбосон түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-Би Завхан аймгийн Ургамал суманд төрж өссөн хөдөөний хүүхэд. Жаахандаа хоолой их өвддөг. Хоолойны ангени өвчтэй байлаа. Дөрөвдүгээр анги төгсмөгц ээж аав хоёр маань ганц охиныхоо хоолойны махыг авахуулна гээд гэрээ ачаалаад 1966 онд нийслэлд нүүж ирсэн юм. Нийслэлд ирээд 21 дүгээр дунд сургуулийн тавдугаар ангид элсэн орж хотын хүүхэд болж байлаа. Тухайн цаг үед өмссөн хувцас, зан характер маань яг л хөдөөнийхөөрөө. Хотын хүүхдүүдтэй нэг хэсэг ижилдэж нөхөрлөнө гэдэг хүүхэд насанд минь их хүнд хэцүү байсан санагдана. Ичимхий болохоор хотын хүүхдүүдтэй ижилдэж дасна гэдэг амаргүй байсан. Дунд ангид ороод үеийн нөхөдтэйгээ ижилдэн дассан. Би хөдөө байхдаа “Эх орон-52” радио сонсож өссөн юм. Нэвтрүүлэгч ах эгч нар сайхан сайхан нэвтрүүлэг, шүлэг уншиж, ярина. Тэр бүхэн миний сэтгэлд хадаатай үлдсэн. Би энэ хүмүүс шиг сайхан ярьдаг хүн болох юм сан гэсэн багын хүсэл мөрөөдөлтэй хүүхэд байлаа. Ингээд найм, есдүгээр ангиасаа “Октябрийн цуурай” гэдэг радио станцаар сурагчдад дасгал гимнастик заах, хийлгэх, “Пионерийн үнэн” сонин дээр гарсан аятайхан материалуудыг түүвэрлээд завсарлагаанаар уншдаг дадалтай болсон. Мөн нэвтрүүлэгч шиг уншихыг хичээдэг байлаа.

-Нэвтрүүлэгч болохыг та багаасаа хүсч мөрөөдөж байжээ?

-Тийм ээ. Би аравдугаар ангиа төгсөөд багшийн дээд сургуулийн орос хэлний ангид шалгалт өгсөн боловч миний оноо хүрээгүй. Химийн ангид орсон. Гэхдээ надад химийн багш болно гэсэн төсөөлөл ер байгаагүй. Хагас жилээр сураад сургуулиасаа гарчихлаа. Аав минь охиныхоо сэтгэлийн дуудлагыг дагаж, хүсэл мөрөөдөлд минь ойртуулах бодлоор радио дээр дагуулж очсон. Тэгэхэд надаар “Үнэн” сонины жижиг хэсгээс уншуулж, мэддэг шүлгийн хэсгээсээ унш гэсэн. Анхны шалгалт маань тэр байлаа. Дуу хоолой боломжийн, үг хэллэг тод, шүлэг хөөрхөн уншдаг юм байна. Энэ хүүхдийг нэвтрүүлэгчээр бэлтгэхэд болохгүй зүйл алга гэж анх удаа надад найдлага төрүүлж байсан юм даа.

-Тэгээд л үндэсний телевизэд ажиллаж эхэлсэн үү?

-Үгүй. Нэвтрүүлэгч гэдэг мэргэжил бол олон талын мэдлэгтэй байх ёстой. Тийм учраас дээд боловсролтой байхыг шаардана гэж надад хэлсэн. Тэгээд л Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн эдийн засагчийн ангид элсэн ороод, дөрвөн жил суралцаж төгссөн. Намайг гуравдугаар курсэд байхад телевизэд нэвтрүүлэгч шалгаруулж авна гэсэн зар явлаа. Тэр зарын дагуу телевиз дээр ирээд шалгалтад орсон. Гурван зуу гаруй хүүхэд залуус шалгуулснаас гурван хүн тэнцэж, хамгийн эцсийн шалгаруулалтад би ганцаар тэнцэж байж билээ. “Чамайг сургуулиа төгсөхөөр ажилд авна” гэсэн мэдээг сонсоод хөл газар хүрэхгүй баярлаж байсан. Ингэж багын хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх анхны үүд хаалга минь нээгдсэн.

-Авьяастай, төрөлхийн сайхан дуу хоолойтой төрнө гэдэг хүн бүхэнд заяах зүйл биш. Гэхдээ л авьяас нэг хувь, хөдөлмөр 99 хувь гэдэг шүү дээ. Анх эфирт гарахад айж сандрах зүйл байсан уу?

-1977 онд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг эдийн засагч мэргэжлээр төгсөөд төгссөн жилээ телевизэд ирсэн юм. Уншилтын, хөтлөлтийн дадал эзэмшүүлэх үүднээс радиод нэг хэсэг дадлага хийлгэсэн. Радиогийн тэр олон нэвтрүүлэгчид надад зааж сургаж байлаа. Телевизийн нэвтрүүлэгч хүн ямар байх ёстой гэдэг анхны “А” үсгийг минь радиогийн нэвтрүүлэгч Жанцан гэж сайхан нэвтрүүлэгч надад зааж, би шавь нь болсон. Г.Чулуунбат, Балжир, Гүнгаа, Батцэрэн гээд алтан үеийн сайхан нэвтрүүлэгчид надад бүхнийг зааж, чиглүүлсэн. Ингээд радиод нэг жил ажиллаад 1978 оны есдүгээр сараас телевизэд ажиллах болов оо. Хөдөөний бүрэг ичимхий, задраагүй хүүхэд байсан учраас хэцүү санагдах зүйл бишгүй байлаа. Айна, ичнэ, сандарна. Тэр бүхэн хүлээс юм шиг л санагдаж байлаа. Хамгийн анх Доржбат нэвтрүүлэгчтэй арван минутын мэдээ уншихаар камерын ард сууж байснаа ер мартдаггүй. Энэ хугацаа надад маш хүнд хэцүү байсан. Хоёр өвдөг чичрээд, хоёр гар салгалаад хамаг биений хөлс асгарч байлаа. Тэр үед “Би алдаж болохгүй” гэсэн ганцхан бодолтой л оржээ. Мэдээг үзэгчдэд яаж хүргэх вэ, яаж ойлгомжтой унших вэ гэдгийг тэр үед тархинаасаа гаргаад хаячихсан байж билээ.

-Тэр үед нэвтрүүлэгч, хөтлөгчөөр их сургуульд суралцаж төгсдөггүй байж. Хамт олноосоо, практик дээрээс л бүхнийг сурсан байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. 1978 онд отгон нэвтрүүлэгч гэдэг алдрыг хүртэж, хоёр дахь үеийнхнийг манлайлж орж ирж байлаа. Д.Нарантуяа маань надаас хоёр жилийн өмнө орж ирээд байсан. Мэдэхгүй, чадахгүй зүйл ч их байлаа. Тэр үед хангай шиг түшигтэй нэвтрүүлэгч Цэенханд гуай минь надад ярьж, зөвлөдөг байлаа. Батбаяр, Доржбат, Харцага гээд бүгд л миний багш болохоор хүмүүс байсан. Далдаас уншиж, хэд хоноод эфирт гараад эхлэхээр бага багаар дасдаг юм билээ.

-Үе үеийн телевизийн нэвтрүүлэгчдийн дундаас таны дуу хоолойны өнгө, хөтлөлтийн ур чадвар эрхгүй ялгардаг. Энэ бүхнийг бий болгохын тулд хэрхэн хөдөлмөрлөж байсан талаараа хуваалцахгүй юу?

– Миний дууны өнгийг нэг тийм ваархтан өнгөтэй гэдэг. Үүнийг би сайн ойлгодоггүй. Хүний чихэнд сонсголонтой нэг зүйл байдаг болов уу. Телевизийн нэвтрүүлэгчид дундаас би нийтлэлийн нэвтрүүлэг, уранзохиолын нэвтрүүлгийг анх уншиж эхэлсэн байдаг. Манай телевизийн соёл урлагийн редакцийн найруулагч Жанал гуай намайг шүлэг яруу найраг боломжийн уншчихдаг юм байна. Үүнийгээ хөгжүүлж үргэлжилсэн үгийн зохиол, өгүүллэгийн утга учрыг үзэгчдэд хүргэх эрхэм даалгаврыг надад өгсөн. Ингэж би “Үгийн увидас” нэвтрүүлгээр Удвал, Догмид, Лувсанцэрэн гээд хэд хэдэн зохиолчдын үргэлжилсэн үгийн зохиолыг уншиж үзэгчдэд хүргэж байлаа. Энэ маань хожим “Болор цом” яруу найргийн наадам дагнасан хөтлөгч болоход нөлөөлсөн байх. “Болор цом” яруу найргийн наадмын хөтлөгч болсон нь миний амьдралд тохиосон хамгийн сайхан дурсамжтай, бахархалтай цаг үе байжээ. Үүнээс гадна “Алтан намар”, “Морин хуур” зэрэг хөгжмийн наадмын нэлээн олон дугаарыг дагнан хөтөлж байлаа. Энэ бүхэн бол миний яруу найрагт дуртай, уран зохиолын ид шидийг гайхаж биширч явсны минь буян заяа юм болов уу гэж боддог доо.

-Авьяас тэтгэвэрт гардаггүй гэдэг. Та өнөөдөр ч “Лавайн эгшиг” радиогоор Монголын ард түмэнтэйгээ уулзаж, бодол санаагаа хуваалцсаар явааг тань харахад бахархалтай санагдаж байна л даа?

-Тэгэлгүй яахав. Ард түмнийхээ хайр хүндлэлийг алхам тутамдаа тэдний харцнаас мэдэрч явна гэдэг том аз завшаан. Түүнийг дааж явна гэдэг том ухаан. Би өөрийгөө азтай, жаргаж яваа эмэгтэй гэж боддог. Өнөөдөр би эмээ болж, ач зээ нарынхаа дуу хоолой, инээд хөөрийг сонсож тэдэнтэйгээ бужигнаж явна. Насныхаа намартай аль хэдийнэ золгосон ч энэ сайхан гэгээрлийг хүнд өгдөг Монголын бурхан шашинтны төв Гандан хийдийн “Лавайн эгшиг” радиод ажиллаад хоёр жил гаруй хугацааг үдэж байна. Миний дуу хоолой тасраагүй, Монголын мянга мянган сонсогчидтой радиогийн долгионоор уулзаж яваагаа азтай тохиол гэж боддог. Танд шавь оръё, таны арга туршлагаас суръя гэсэн олон сайхан шавьтай. Монголын телевизүүдээр тэд минь хөтлөгч нэвтрүүлэгч хийж байгааг харахад сайхан байдаг. Бахархдаг. Энэ бас л миний аз жаргалын нэгээхэн хэсэг гэж боддог шүү.

1982 онд нийслэл хотын Хайлаастын 72 дугаар сургуулийг төгссөн гурван ангийн хамт олныг “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Дунд сургуулиа төгссөний 35 жилийн ойгоо тэд саяхан тэмдэглэсэн юм. Гурван ангийг 126 хүүхэд төгссөнөөс 60 орчим сурагч нь 35 жилийнхээ баярт хүрэлцэн ирсэн байв. Америкаас, Солонгосоос хүртэл ангийнхныхаа уулзалтад зориод ирсэн нь үнэндээ бахархалтай санагдаж байв. Энэхүү төгсөлтийнхнөөс Их хурлын гишүүн, Монгол төрийн эрхэм түшээ Даваагийн Ганболд, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Монголын дуурийн нэрт дуучин Магилжавын Болд гээд сор болсон эрхмүүд гарчээ. Төрийн ордонд орж, есөн хөлт цагаан тугандаа хүндэтгэл үзүүлснээр тэдний баярын уулзалт эхэлсэн юм. Дараа нь арван жил шуугилдаж төгссөн сургуулийнхаа алтан босгыг бүгдээрээ алхаж, анги ангидаа орон, инээд хөөр, наргиантай сурагч ахуй цагаа дурсацгаасан.

Арвын А ангийг монгол хэл уран зохиолын нэрт багш Д.Зузаан, 10Б ангийг орос хэлний Т.Бадамханд, 10В ангийн математикийн домог болсон багш Б.Лодойдамба нар дааж төгсгөжээ. Сурагчдынхаа ойн баярын уулзалтад эдүгээ наян зургаан настай ч гэрээрээ хичээлээ заасаар байгаа Батын Лодойдамба багш нь, мөн жаран зургаан настай орос хэлний Туваанжавын Бадамханд багш нь хүрэлцэн ирсэн байна. Хоёр багшийнхаа гэгээн сайхан дүрийг хараад, яриа хөөрөөг нь сонсоод хайрт шавь нарынх нь сэтгэл тэнийж, баяр баясгаланд умбан байлаа. Анги дааж өдий зэрэгтэй болгосон ачит багш нартаа шавь нар нь хүндэтгэл үзүүлж, бэлэг дурсгалаа гардуулсан юм. Мөн бурхны оронд одсон Зузаан багшийнхаа үр хүүхдүүдэд нь ч хүндэтгэл үзүүлсэн нь бахдал төрүүлж байв. Жаран дөрвөн оны луу жилтнүүдийн төлөөлөл болсон эрхмүүд өдгөө нас тавь гараад ирсэн ч залуу сайхнаар, яг л ид дунд насандаа, хөдөлмөр бүтээлийнхээ үр шимийг үзэж, алдар гавьяагаа үнэлүүлэн яваа нь мэдрэгдэж байсан. Төрөлх сургуульдаа зочилсон тэднийг сургуулийнх нь удирдлагууд хүндэтгэн угтав. Гурван ангидаа хуваагдан орж, ёстой л нэг хүүхэд ахуй насандаа очсон мэт дэгэн дэрвэж байсан. Сургуулийнхаа үүдэнд дурсгалын зураг татуулсан. Бүгдийнх нь царайнаас гэрэл гэгээ цацарч, аз жаргалаар бялхан байгаа нь илт. Долоо, наймдугаар ангид нь хариуцаж байсан Доржийн Одхүү багш нь сургууль дээр ирсэн байна. “Дөч гаруй жил багшилжээ” гэж даруухнаар өгүүлнэ. Одхүү багшийн охин Гэрэлмаа энэ төгсөлтийнх ажээ.

Гурван ангийн хүүхдүүд сургуулийн гадна дурсгалын зургаа татуулах мөчид Батын Лодойдамба багштай хөөрөлдлөө. Тэрээр 1955 онд их сургууль төгсөөд 1997 он хүртэл 47 жил, найман сар багшийн хөдөлмөр эрхлээд тэтгэвэрт гарчээ. Гэсэн хэдий ч гэрээрээ багшилж буйгаа дуулгасан. “Багшийн алдар хүртээд өнөө жил 62 дахь жилийнхээ намартай золгож байна” гэсэн нь үнэндээ аварга сонсдож байгаа юм. Лодой багшийн үндсэн мэргэжил нь физик математикийн багш. “Би чинь олон мэргэжилтэй хүн. Физик, математик, альгебр, геометр, шугам зураг бүгдийг нь заадаг байлаа” гэв. Ган-Очир, Гэрэлмаа, Батдэлгэр, Эрдэнэбаатар гээд олон шавь нар багшийнхаа тоо физикийн мэргэжлийг өвлөжээ. “Наян хоёр оны энэ төгсөлтийнхөн математикаар сайн байсан. Би чинь нэлээд чанга багш байлаа. Энэ шавь нарын маань ээж аав нь хүртэл миний шавь нар байсан. Тухайлбал, Чулуунбаатарын ээж 1955 онд миний долдугаар ангийн шавь байсан. Одоо ингээд тооцоод үзвэл 7500 шавь байна” гэв. Төрийн шагналт зууны манлай дуучин Хорлоогийн Уртнасан, хөдөлмөрийн баатар төмөр замын Чойдог, улсын арслан П.Дагвасүрэн, улсын аварга Ч.Бээжин, төрийн шагналт уртын дууч Намжилын Норовбанзад гээд домог болсон алдар суутнууд Лодой багшаар хичээл заалгаж явсан гэж бодохоор бахархал төрөхөөс аргагүй. Ингээд тус төгсөлтийн сурагчдын төлөөлөл болсон эрхмүүдтэй уулзсанаа хүргэж байна.

Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, үндсэндээ Улаанбаатар хотын парламентын гишүүн Мангалжавын Эрдэнэтуяа уг төгсөлтийнхний бахархал болсон нэгэн. Тэрээр Монгол Улсын их сургуулийн нягтлан бодох бүртгэлийн ангийг дүүргэжээ. 10 А-гийн ангийн дарга хийж байсан гэнэ. Арван жилдээ “таван онцын эзэн” байж, сургуулиа алтан медальтай төгссөн аж. Тус гурван ангиас алтан медальтай хоёр хүүхэд төгссөний нэг Эрдэнэтуяа, нөгөө нь энэхүү 35 жилийн уулзалтыг зохион байгуулагчдын нэг Ганжаа буюу Хандын Ган-Очир.

“Би Москва явах байсан юм. Гэвч аав, ээж маань явуулаагүй. Их сургууль төгсөөд худалдаа бэлтгэлийн яам, Монголын хоршоодын холбоонд ажиллаж байсан. Нягтлан бодох бүртгэлийн албаа хийж ирсэн. 1997 оноос хойш 20 жил хувийн хэвшилд ажиллаж байна. Ноос ноолуурын “Сор кашмер” компанийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байна” гэж Эрдэнэтуяа захирал хэлсэн. Хайлаастын тойргоосоо нийслэлд сонгогдоод, олны итгэлийг хүлээгээд ажиллаж байгаа нэгэн. Ийнхүү тус төгсөлтийнхөн нийслэлийн парламентын гишүүнтэй бол ангийн сурагч Даваагийн Ганболд Чингэлтэй дүүргийнхээ даргаар ажиллаж байгаад одоо УИХ-ын гишүүний монгол төрийн хүндтэй албанд зүтгэж яваа. Ингэж Лодой, Зузаан багш нарын эрхэм шавь нар төр түшилцэж явна.

10 В ангийг төгссөн Нацагийн Цэцэгмаа гэж инээд алдсан сайхан эгч. 10 в-гийн эвлэлийн дарга тэрээр “Эрдэнэтуяа бид хоёр багын найзууд л даа. Найз маань МУИС-ийн эдийн засгийн анги авлаа. Би хуулийн сургууль авсан юм. Эрхүүгийн их сургуульд явсан. 1987 онд төгсөж ирээд Батлан хамгаалах яаманд Монгол Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын зөвлөлд ажиллаж байсан. Гэмт хэрэг хариуцсан хэлтэст нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. 1991 оноос прокурорын байгууллагад ажилласан. Дүүрэг, нийслэл, улсын прокурорт ажилласан. Хяналтын прокурор, хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад 2014 оноос өмгөөлөгчөөр ажиллаж байна. Миний ажил амьдрал өөдтэй өнгөтэй сайхан яваа минь багш нартай минь холбоотой” хэмээн бахдан өгүүлсэн юм. Ер нь хүн бүрээс л “Сайн багш нарын шавь нь байсан” гэх яриа сонсдож байлаа.

“Биднийг Лодой багш маань төгсгөсөн. Одоо хүртэл хүүхдүүдэд тоо заана. Бид чинь гурван ангийн 120 гаруй хүүхэд төгссөн. Багш маань хүүхэд бүрт зориулсан бодлогын хураамж гараараа хийнэ. Тэр үед чинь компьютер гэж байсангүй. Хүүхэд бүрт тарааж өгөөд тайлбарлуулж авдаг. Хүүхдүүд нь сайн бодно. Тааруу нэгнийхээ бодлогыг бас бодно. Юманд мэриймтгий байх, өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлэх зарчимтай байх зэрэг нь багшийн өвлүүлсэн сургамж. Ажил амьдралын хэвшил болсон. Лодой багш маань ирчихсэн бужигналдаж сууна. Мөн бидэнд орос хэл заадаг Бадамханд багш маань ирчихсэн байна. Тэр үед их л залуу багш байсан даа. Мөн Далай гэж орос хэлний багш байсан. Тэр багшийн нөлөө их байсан. Орос хэлээр шалгалт өгөхөд би хамгийн өндөр оноог нь авч байсан. Сайн багшийн гавьяа тэгж л мэдрэгддэг юм билээ. Анхны захирал Раадан гэж хүн байсан. 1985 онд биднийг оюутан байхад өнгөрсөн. Захирал хэрнээ хүүхэд нэг бүртэй тулж ажилладаг тийм хүн байлаа. Эвлэлийн үүрийн дарга Цэцгээ багш байлаа. Физикийн Мажигжамбаа гэж багш байлаа. Ёстой сайхан багш. Бид заасан хичээлийг нь цэг таслал алдалгүй цээжилдэг байсан. Онцгой заах аргатай хүн. Пионерын байгууллага гэж байлаа. Миний бие сургуулийнхаа бүлгэмийн зөвлөлийн дарга байв. Содовын Туяа багш пионерын удирдагч байлаа” гэж Цэцэгмаа өмгөөлөгч хэлсэн юм.

Уг төгсөлтийнхнөөс хэд хэдэн хос төржээ. Дэд хурандаа Д.Чулуунбаатар офицер, гэр бүлийн хүн нь Пүрэвжаргал нэгдүгээр төрөхийн алдартай эмч. Эвлэлийн үүрийн дарга Ванчиндоржийн Оюунчимэг мөн төгсөлтийнхөө А.Бээжинтэй гэр бүл болсон. Аудитын компани ажиллуулдаг сайхан гэр бүл гэж найз нөхөд нь магтсан. 10 а-гийн Гансүх, Мөнхцэцэг хоёр, 10б-гээс Лхагвасүрэн, Ганцэцэг гээд бүлүүд төрснийг дуулгаж байлаа. Холын Америкаас ангийнхныхаа уулзалтад зорин ирсэн 10б-гийн В.Мөнхцэцэг “Сарын өмнөөс л уулзалтын тухай бодож эхэлсэн. Асар их сэтгэл хөдөлсөн. Наашаа ирэхэд хэцүү байсан. Нөхөр маань дургүйцэж чадахгүй, зөвшөөрч чадахгүй байлаа. Тэгтэл хоёр хоногийн өмнө “За чи яваад ир, нөхөдтэйгээ уулзаад ир” гэж хэлэхэд нь нулимс гарах шиг болсон. Сэтгэл хөдлөөд газраас хөндий нисч байгаа юм шиг болсон. Би яалт ч үгүй сэтгэлийн дуудлагаараа ирсэн” хэмээн нулимс унаган байж ярьсан юм. Тэрээр их баярлахаар хэцүү байдаг юм байна. Үг хэлье гэхэд үг ч гарахгүй болох юм. Хүүхэд ахуй насны дурсамж хамгийн гэгээн сайхан. Би Завханы Яруу сумынх. Гуравдугаар ангид хотод шилжиж ирсэн. Америкт 10 гаруй жил болж байна. Ж.Мөнхцэцэг, Ганцэцэг, гавьяат Болд, Найманжин бид холбоотой байдаг. Гансүх маань байна, мөн Цэцэгмаа, Ганжаа, Энхтайван гээд олон хүнийг нэрлэж болно” гэв. Мөнхцэцэг эгч сурагч байхдаа бүжигчин охин байснаа дурссан. “Фэйсбүүкийн групп нээгдэх үед Цэцэгмаа над руу утасдаад. Ганжаа групп нээчихсэн, ороорой гэсэн” гээд сандран ярьж байв. Тэрээр найз нөхөд, ангийнхнаа хичнээн их санадгийн илэрхийлэл нь арван жилийн альбомоо Монголоос захиулж Америкт авчруулснаас нь мэдрэгдэнэ. “Хүмүүс ааруул борц захьдаг. Тэгэхэд би зургийн цомгоо захьсан даа” гэж хэлсэн нь сайхан хариулт байсан.

“Манай гурван анги чинь хоорондоо холилдсон. Нэг ангийнхан л гээд ойлгочиход болно. Нэг сэтгэлтэй, нэг бодолтой хүмүүс” гэж Ганжаа буюу Ган-Очир ах хэлж байна. Эл эрхэм сургуулиа алтан медальтай төгсөөд Политехникийн сургуульд элсэн орж тус сургуулийг Д.Сүхбаатарын нэрэмжит цалинтай төгсөж байсан гэдэг. Тэгээд эх орны зүүн хязгаар Дорнод аймгаас ажил амьдралын гараагаа эхэлжээ. “Би чинь улсад ердөө долоон жил ажилласан хүн. Тэгээд хувийн бизнес хөөсөн. Японоос машин зөөсөн анхдагчдын нэг байлаа.Одоо уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын зөвлөгөө өгөх компани байгуулаад ажиллаж байна” хэмээсэн юм. Төгсөлтийнхний 20, 30 жилийн уулзалтын тухай нандин дурсамжийг хуучилсан. “Сайхан зохион байгуулчихаад ард нь чимээгүй үлдэх дуртай” гэж даруухнаар инээмсэглэн өгүүлж байлаа. “Гурван ангийн хүүхдүүдийн сайн сайхан явж байгаа нь багш нартай холбоотой. Тухайн үед дандаа тоо физикийн багш нар хичээл орж, хатуу чанга хүмүүжүүлсэн. Залуу насанд багш нарын хөдөлмөрийг ойлгодоггүй байжээ. Одоо бүгд хэлдэг. Лодой багшийнхаа хүчээр, Мажигжамбаа багшийнхаа хүчээр бид ингэж явна. Манай ангиас найман эрэгтэй хүүхэд байлаа. Сурлагаараа эхний наймд жагсана. Гурван арвыг жагсаахад Даржаа, Өнөрбаяр, Бээжин, Батцэнд, Батжаргал бид орно. 10в-гийн энэ хэд тачигнуулна гэж бусад маань хэлдэг” хэмээн бахархсан. Ганжаа ах 7-10 дугаар ангидаа математик, физикийн олимпиадад сургуулиа төлөөлж тасралтгүй оролцжээ. Улсын аваргад дөрөвдүгээр байрт орж байсан. Хотын аваргад хоёр, гуравдугаар байрт шалгарч байсан гээд амжилтууд нь дурайна. Өөрөө бол тун чиг даруухан нэгэн. “Сор кашмер” компанийн үйлдвэрийн дарга Жаргалын Гансүх. Цэргийн нэгдсэн дээд сургуулийг төгссөн тэрээр Балданхүү, жижиг Жагаа нартай 72 дугаар сургуульд улс төрийн дууны “Мөнхийн золбоо” хамтлаг байгуулж үйлдвэрүүд, сургуулиудад очиж дуулдаг байснаа сонирхуулсан. Мөн жигдхэн формоор ижилсдэг, Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн тэмдэг зүүдэг, “Цэнхэр дэлбээ” клуб байгуулж бага ангийн хүүхдүүдийн сургалтад нь тусалдаг байснаа ч хэлсэн. Хань Энхцэцэгтэйгээ нэг анги ажээ. Урд ширээндээ суудаг охиноо панаалдаад насны ханиа болгосон сүрхий эр. Солонгосоос ирсэн Базаргүрийн Ганцэцэг “Лхагвасүрэн бид хоёр гэр бүл болсон. Хань минь Солонгост байна. Хүүхдүүд маань тэнд сурч байна. 35 дугаар сургууль, 17 дугаар сургууль, тэгээд 49 дүгээр сургуулийн анхны сурагчид” гэж дурсамж сөхсөн. Солонгост байхдаа фэйсбүүкээр америкийн Мөөгийтэйгээ холбогдон шөнөжингөө арван жилийнхээ дурсамж дурдатгалыг бичилцсэн байна. Ямар гоё сэтгэл гэж санана. Усанд явж байсан, хадлан, төмсөнд явж байснаа дурссан. “Бүх дурсамж минь нүдний өмнө жирэлзээд өнгөрч байна” гэж тэрээр зураг шиг хэлсэн юм. Хайрцагны завод дээр очиж хайрцаг хадаж байсан тухайгаа, хайрцгандаа орж тоглодог байснаа Мөнхцэцэг тэр хоёр ярьсан.

Ч.Найманжин нийслэлийн авто замын газар ажиллаж байсан гэнэ. Аав Чойжилсүрэн нь Партизаны сангийн аж ахуйн дарга, гавьяат зоотехникч байсан аж. Охидоо тэвэрч явсныг харсан аав нь “Ямар сонин юм, чи сангийн аж ахуйн бух уу” гэж загнасан гэдэг гээд инээлдэж байна. Мөн Лодой багш шавь нараа гараараа гөрдөг байснаа сонин болгож хэлсэн. Тамхи татсан нэгийг нь алганы амт үзүүлдэг байсан нь тэр. Өөрөө болохоор труб зуугаад хичээлээ заана. Миний сайн юмыг ав. Муу юмыг авбал та нартай хатуу ярина. Эрэгтэйчүүдийн тоглоом хатуу гээд хөвгүүдээс баталгааг нь авдаг, ээж аавуудтай нь таван салаа боов өгнө шүү гээд гэрээ байгуулдаг байжээ. “Тэр үеийн эцэг эхчүүд яасан ч сайхан байсан юм гэж байв. Өөрсдөө ховлоод хүрээд ирдэг сэн. Одоо тэгэх юм бол хэрэгтэн болно” гээд инээж байв.

Цэдэнбалын Даваасүрэн Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яаманд 18 жил ажиллаж буйгаа, 10б-гийн эвлэлийн үүрийн дарга байсан Ж.Эрдэнэчимэг тооны хичээлд дуртай байснаа, Д.Пүрэвсүрэн Төмөр замтай ажил амьдралаа холбоод одоо Сэлэнгийн Шаамарт зөгийн аж ахуй эрхэлж буйгаа Ч.Отгонжаргал зээ нараа ханьдаа тушаачихаад Эрдэнэтээс ирснээ уулзалтдаа зорин дуулгалаа. Монголын Онегин гэгддэг гавьяат жүжигчин Монголын болоод дэлхийн сонгодог дуурийн гол дүрийг бүтээсэн хүчирхэг дуучин Магилжавын Болд найрыг удирдсан. Н.Алтанцэцэг, Залмаагийн Мөнхцэцэг нар Сүхбаатарын районы хөнгөн атлетикийн нэртэй тамирчид гэдгээрээ ангийнхныхаа бас л бахархал болсон бүсгүйчүүд. Ийнхүү 72 дугаар сургуулийн нэрийн хуудас болсон ангийнхны 35 жилийн уулзалт халуун дотно, биенээ хайрласан, санасан сайхан дурсамж дурдатгалаар өрнүүн болсон юм.