Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Түрүүч нь №232(5799) дугаарт

-“ХАВАР НАМРЫН ЦАСАН САРХИАТ ХАРЛАГ ТАХЬ ШИГ ЭРЭЭН УУЛ”-ЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Монголын утга зохиолын оргилууд болох Д.Пүрэвдорж, Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ нар. 1960-аад он

Чухамхүү ер бусын тэнгэрлиг найрагч хэмээн хэн бүхэнд дархлагдан зөвшөөрөгдсөн Пүрэвдорж гуайнхаа төрсөн нутгийнх нь одот тэнгэрийг ширтнэм. Хөлийн дор их найрагчийн голомт Монголын хүйс нутгийн алтан шаргал элс нурах нь сонсдож, бүлээн дулаан орчинг бүрдүүлнэ. дулаан, Хайрхан, Хөгнөхаан, Батхаан дөрвөн их уулсын титэмлэсэн хүрээлэл энэ нутаг үнэндээ хангай, говийн цогцлол. Их элс, алдарт Элсэн тасархайн үзүүр хаяа нь билээ сэн. “Яруу найрагч хүн ийм л ёстой гэдгийг бүтээлээрээ төдийгүй өөрийнхөө асан бадамлаж явсан он жилүүдээр тэр баталсан юм” гэж Заяатын Ядмаа нь бардам хэлж байна. “Би түүний шүлэг найргийг унших бүртээ туркийн алдарт зохиолч назым Хикметийн сэтгэл зүрхээрээ найрагч хэрхэн шатаж явах тухай үгийг санадаг билээ. Найраг нь үргэлжийн эрэл дунд ямагт галын дөл шиг өөдөө бадарч, уншигчийн зүрхэнд цоргин явдаг гэж боддог” хэмээн доржийн гармаа гуайн хэлсэн нь “нээрээ тийм дээ” гэх бодлыг төрүүлдэг юм.

“Сайхан хун жигүүр амраан

Сангийн далайд чуулах үеэр

Тэнгис талын сүрэг бэлчин

Тэнгэрийн заадас шиг тоосрон байдаг

Намрын хүйтэн уулан дунд

Найман нуур уйдах цагаар

Наран хайлах хонгор говийн

Нарийн таана хэнзлэн байдаг

Орхон голын униарт хөндийд

Одод огших хаврын үүрээр

Алтан түрүү хөрсөө түлхэн

Алсын од шиг түгсэн байдаг

Хөвч ногоон уулын хангай

Хөшиг номин талын хангай

Уудам цэнхэр говийн хангай

Унаган нутаг минь Өвөрхангай…” гэж Халхын заяанд төрсөн бүхэн суу билэгт найрагчийнхаа тарни мэт, охь ундарга болсон шүлгийг нь уншиж, хийморь лундаа нь бадраад багтаж ядан байгаа нь анзаарагддаг. Бүрдийнхэн хот хүрээний найрагчдаа угтаад Пүрэвдоржоороо бахархан, мандааж сууна. ардын уран зохиолч тангадын галсан, монголын нэрт гүүш, соён гэгээрүүлэгч цэрэнпилийн Гомбосүрэн, төрийн шагналт яруу найрагч дамбын төрбат, соёлын гавьяат зүтгэлтэн санжийн Пүрэв нарын эрхмүүд хүрэлцэн иржээ. тэд бол тэнгэрлиг бадрангуй найрагчтай сэтгэл зүрхний садан, ном эрдэм, багш шавийн барилдлагатай явсан хүмүүс юм.

“Урьхан хаврын намуун шөнөөр

Уулын цаанаас шувууд ирлээ

Онгон талын цагаан нууранд

Одтой наадан дуулж хонолоо

Хаврын шувууны дуунд уяран

Хайртаа санан гармаар байнаа

Хатан дөрөөний чимээ чагнаж

Харгуйн бараа хармаар байнаа

Дархан хилээ манаж яваа

Дайчин чамдаа очмоор байнаа

Давхар давхар мянган уулын

Даваа бүхнээр давмаар байнаа

Удаан хүлээсэн нуураа амрааж

Усны чандаас шувууд ирнээ

Учрал хүссэн намайг жаргааж

Удахгүй бас чи минь ирнээ” (“Хаврын шөнийн бодол”),

“Алсын анирхан уулс дунд

Агаарын сайхан хөдөө юм аа

Ажил хийж амьдран суумаар

Ай даа сайхан нутаг юм даа

Уулс үүлс нь гүнд нь туссан

Усны тунгалаг хөдөө юм аа

Урт насалж удаан жаргамаар

Урамтай сайхан нутаг юм даа…” (“Хөдөө нутаг сайхан”),

“Янагийн сайхан харц шиг

Яргуй нүдлэн мишээж

Ханшийн ногоо нярайлсан

Хаврын тал нялхарна…” (“дөрвөн цагийн тал”) гээд өнөө домогт найрагчийн монгол хүмүүний сэтгэл зүрхийг долгилуулсан дуунууд нь уянгалах нь бахадмаар. “Янагийн сайхан харц шиг…” хэмээн зууны манлай намжилын норовбанзад гуайн дуулахыг сонсох хичнээн сайхан.Банзрагч гавьяат “агаарын сайхан хөдөө”-г нь дуулсан найрагчийн хөрөг нэвтрүүлгийг хаа нэгтээ цэнхэр дэлгэцээр үзэж суухуйд бодол санаа цэлмээд, дотоод ертөнцөд ер бусын хүч хуралдах шиг болдог.Хорин таван найраглал бичиж хорьдугаар зуун, хориннэгдүгээр зууны торгон заагт “Монгол найргийн дархан цэц” гэдгээ тамгалж өгсөн эл эрхмийн энгийн нэг дууны шүлэг нь ч эрдэнэ мэт жинхэнэ бүтээл байдаг нь гайхмаар. тэрээр улсын гавьяат багш, утга зохиол судлалын нэрт эрдэмтэнЧойжилжавын Билигсайханы онож хэлснээр “Үг эзэгнэх эрдэм”-ийг төгс эзэмшсэн нэгэн. “Үг бол утгын утсанд хэлхэх эрдэнэс мөн. Онож хэлсэн үгийн тунгалаг талстын цаанаас шүлгийн санаа нэвт гэрэлтэх ёстой” гэж нэгэнтээ хэлсэн нь ч бий. Үг эзэгнэх эрдмийг төгс эзэмшсэн, дархан цэцтэй найрагч л

“Ханат цагаан гэрийн

Од хийморийн тоонон дээр

Хасаг халуун тулганы

Омог дөрвөн тотгон дээр

Хан Алтай аавын

Онгон тэргүүн оргил дээр

Хатан Сэлэнгэ ээжийн

Одод орчих мандал дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Ганган улаан тэмээний

Зогдор дэвсэх тэшил дээр

Гантай мөнгөн хэтний

Зоо дэлдэх тээгэн дээр

Гангийн халуун говийн

Хулан ангах ээрэм дээр

Гантиг чулуун хясааны

Янгир халих элгэн дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Хүж дурдан бүсний

Ташаа дарах нугалаан дээр

Хүрэн манан хөөрөгний

Даалин дарах шаргиан дээр

Хүүшийн сүүдэр буусан

Уулын гацаа бууцан дээр

Хүннү дээдсийн тамгалсан

Улбаа гархин буурин дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би

Аавын мөнгөн хазаарын

Найман цэнгийн товруун дээр

Азын алаг мэлхийн

Наян нэгэн шагайн дээр

Алиахан саарлын унага

Хөллөн тэнцэх нуга дээр

Ангирын хоёр дэгдээхэй

Хөвөн цэнгэх нууран дээр

Тусгаар тогтнол чамайг

Тунхаглан бичнэ би…” гэж бичдэг биз ээ. “Пүрэвдорж гуай маш олон ухааны халуун амин үзүүрийг өөрийн болгож оюун ухаандаа мэтгээслэн хадгалж явдаг хүн. тэр нэг удаа “Уран бүтээлд хатуу зөөлөн хоёр хөг ая байх жамтай. Энэ нь хайрлах, үзэн ядах хоёр юм. Үзэн ядаж байгаа зүйлээ амин зүрхээр нь үзэн ядах хэрэгтэй. Үүнийг үзэн ядах ухаан гэдэг. м.шолохов “Үзэн ядахын ухаан” гэж дайны сэдэвт зохиол хүртэл бичсэн” гэж ярьсан. “улаан гэрийн хоригдол” болж явсан тэрээр хуучин тогтолцооны үед зуйрган хулчгар үзэгдэл хал балгүй юм хийх сэтгэгдлийг бүрэлдүүлж, улмаар сэтгэхүйн хязгаарлалт тогтоосон. Энэ бол мөхөл юм гэсэн нь бий. Тэр хатуу зүйлийг зохиолч зад цохиж гарах учиртай гэдэг. Энэ бол уран бүтээлч хүний иргэний зориг юм. Түүний энэ зориг нас тогтож нэр хүндэд хүрсэн хойно нь буй болж төлөвшөөгүй. социализмын улаан хувьсгалын үзэл санаа орныг бүрэн бүрхэж байсан жараад оны эхэн үед “Чингис”, “тусгаар тогтнол” шүлгүүдээ бичсэн нь яруу найрагчийн бадрангуй эр зоригийн илэрхийлэлт” хэмээн нацагийн Даваадаш найрагч бичсэн нь гарцаа байхгүй үнэн санагддаг ажгуу.

“Мань хүн миний ойлгосноор ахмадуудаас намдаг багш, лхамсүрэн гуай хоёрт гайгүй. Чойжилын Чимид гуайд талтай, дашдооровт дотно юм шиг санагдуулна. багштай нутгархаж, үрэн гуайтай найзархаж байснаа дурсана. Харин Дооровын тухай яриа өдөхөд илт сэргэж чин сэтгэлээсээ инээнэ” гэж монгол утга зохиолын амьд түүх, архив болсон Хоролын Зандраабайды гуай хэлж билээ. Ядмаа ах тэр хоёрын эмхэтгэж гаргасан “дэлгэрхангай уулнаас дэлхийг харсан дооров” дурсамжийн номонд Пүрэвдорж гуай “инээдийн гэрэлд сэтгэл цэлмэнэ” хэмээн хөрөг дурсамж бичиж түүндээ “дооров бол бидний үеийнхэн дотроос инээдмийн гэрэл цацраасан хамгийн амьд, бүх бүтээлээрээ муу бичиж чадахгүй болтлоо боловсорсон гэдгээ харуулсан зохиолч байсан” гэдгийг бардам тэмдэглэсэн байдаг. Тэгээд “Бид хоёрыг зохиолчдын онигоо наргианы хувиараа эрхлэх аж ахуй байгуулсан гэж хүмүүс хэлдэг байлаа” хэмээн үнэнээ хүлээсэн байж билээ.

Харин дооровынх нь тэртээ далаад оны эхээр москвагаас Пүрэвдорждоо бичсэн нэгэн захидлыг уншсанаа санах юм. аварга зохиолчид нэгэндээ ингэж л захиа занаа бичдэг байхдаа гэх бодол төрсөн. “Захиа бичихийн шалтгаан хаанаас гарав гэвэл намайг тоодоггүй нэг сайхан хүүхэн өнөө л нэг анзаарч мэндлэхэд мишээж, уулзъя гэхэд толгой дохиж, учирсан хойноо мартахгүй чамайг…гэх мэт үгийг авч байсан мэт явдал тохиолдсон юм. тэр нь юу байваа гэвэл чиний “цэнхэр даалимбан тэрлэг”-ийг уншиж гайхалтай ихээр баярласных. Би анх уншаад духаа нэгээр барахгүй хэд хэд пад пад хийтэл алгадсан. ийм юм санахгүй маанаг хар толгой гэж тэр шүү дээ” хэмээн “Хөх даалимбан тэрлэг” алдарт найраглалыг нь уншаад баяр бахдалаа ийн илэрхийлсэн байна.

“Цэрэг эрсийн улаан тоос

Цэцгэн дундуур татаад ирлээ

Цээжин дотор учрал зарлаад

Цэнхэр уулыг даваад ирлээ

Олон эрчүүд дайснаа дараад

Онгон талаар давхиад ирлээ

Орон гэртээ зайгаа эзлээд

Одтой адил харваад ирлээ

Халагдаж ирэх цэргийн сургаар

Хадам аав сумын төв рүү

Унаа хөтлөө хоёр морьтой

Улсын түрүүнд давхиад явчлаа

Хөөрөн сэнсрэх сэтгэл гэдэг

Хөл газар хүрэхгүй дэрвэж

Хөв чийгий нь эгшээн тавихаар

Хөх даалимбан тэрлэгээ гаргалаа

Урд хормойд нь унага даага гэж

Урдаас дугтарч оёосы нь тавилаа

Хойт хормойд нь хонь хурга гэж

Хойноос нь дугтарч хаваасы нь тавилаа

Дотоод хормойд нь тос өөх гэж

Дороос нь дугтарч шидээсий нь авлаа

Эзгүй байхад нь хийсэн юм гэж

Эцсийн учгаа хатгаж авлаа

Салаа гэзгээ дагнан сүлжиж

Сар сувдан даруулга зүүлээ

Цайны дээлээ нөмгөн өмсөж

Царай зүсээ тольдон заслаа

Үдэш эртхэн хажуулаг гэж

Үнээ малаа эртхэн саалаа

Хонгор хүүгий нь цэвэрхэн хувцаслаж

Хоёрхон усаар тогоо авлаа

Тэгтэл … нар шингэсэн хойно

Тэртээгээс хадам аав ганцаар

Эмээлтэй морь хөтөлсөн чигээр

Эргэж ирээд уяан дээр буулаа

Гэр лүүгээ нэг явах гэснээ

Гэнэтхэн зог тусаж хэсэг зогссоноо

Хонгор морины эмээлийг авч

Хоёр бүүргэнд хазаарыг сойлоо

Үеийг эзэлсэн буурал хайлаас

Үндэс тасран гуйвалж байх шиг

Сүртэй өвгөн эмээл тэвэрсээр

Сүүдэр шиг нааш айсуй хайрагдлаа

Гэнэтхэн миний дотор пал хийж

Гэртээ орж гэрэл барилаа

Айсан туулай шиг дүрлийн гайхаж

Аавын өөдөөс дуугүй ширтлээ

Аав ч бас таг дуугүй

Асга царай нь тас харанхуйлж

Төөрсөн гар нь эмээлээ алдахуй

Төмөр дөрөө нь ёолон харшлаа

Хөл дорхи газар дайвж

Хөх ногоон улаанаар эргэж

Хүний орчлонд барьц алдахдаа

Хүүгээ л би тэврэн авлаа

Эрлэг дайны хүйтэн савар

Эвдэрсэн сэтгэл тэмтрэх цагт

Ямар их хүнд үнээр

Ялалт ирснийг бид мэдлээ” хэмээн дунд сургуулийн сурагч ахуйдаа уншаад үнэндээ бахдаж байсан сан “говийн өндөр” роман, “Өндөр ээж” кино, “Хүлэг”тэргүүт найраглал, “Хойтон жилийн наадам” шүлэг тэргүүт утга зохиолын бүхий л төрөл жанраар тэгш туурвисан төрийн шагналт сормууниршийн Дашдооров духаа нэгээр барахгүй хэд хэдэн удаа пад пад хийтэл алгадсан байхад мань мэтийн жулдрай үнэндээ юу хэлэхэв дээ.

агуу их дооров ийн духаа балбасан бол “Хар цас”, “Хөх даалимбан тэрлэг” хоёрыг нь уншаад сэнгийн Эрдэнэ уран бүтээлийн цагаан атаа хөдөлснөө дурссан байдаг. “Пүрэвдорж бид хоёр монголын орчин үеийн утга зохиолд зулай зулайгаа гишгэж төрсөн ах дүү шиг хоёр. Би түүнээс цөөхөн жилийн түрүүнд яруу найрагчийн нэр зүүсэн. Пүрэвдорж шүлэг найргаа бичиж хэвлүүлээд уншигчдын дунд ойрхон нэрд гарсан. Зөвлөлтийн нэрт яруу найрагч Евгений долматавский Чойжилын Чимидэд бичсэн нэг захидалдаа “орны сайхан найрагч явахаас илүү хувь заяа үгүй” гэсэн байдаг. Пүрэвдорж бол миний үеийн сайхан найрагчдын нэг. Жараад оны дундуур Пүрэвдорж “Хар цас”, “Хөх даалимбан тэрлэг” гэдэг хоёр сайхан найраглал бичиж билээ.

Би тэр найраглалуудыг нь уншаад баярлахын дээдээр баярлаж, нөхрийнхөө яруу найрагчийн сэтгэл, үг хэлний яруу тунгалаг дүрслэлийн нарийн нандинг хэзээ хэзээнээс илүү ойлгож, түүнээс нь дутуугүй сайхан өгүүллэг, тууж бичихсэн гэж хичээж байж билээ. магадгүй тийм бүтээлч атаархал миний бүтээлд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн биз ээ” гэж уран зохиолч сэнгийн Эрдэнэ наяад оны эхээр бичсэн нь бий.

Эрдэнэ гэснээс Пүрэвдорж гуай их зохиолчийн эцсийн зүүдийг элгэн халуунаар бичиглэн үлдээсэн байдаг шүү. “Эрдэнэ бол сэтгэлдээ уянгын эгшиглэнтэй зохиолч. Харин түүний тэлмэсэн яруусал нулимстай байсан юм. Эрх танхи насандаа эсэргүү хилсээр эцгээ буудуулж сэрүүн галттайн хөвчөөс үргэсэн янзаны нүд насан турш будантай явсан юм” гэж тодотгоод аугаа их Сэнгийн Эрдэнийгээ сүүлчийн удаа эргэж очсоноо дурсчээ.“Хоёрдугаар эмнэлэгт түүнийг эргэж очиход тэр минь бие эцэж гагцхүү сэтгэлийнхээ дөрөөн дээр тогтож байх шиг санагдсан.

Надтай харцаараа мэнд солиод Эрдэнэ минь “Би жаахан өндийж суумаар байна” гэлээ. Би цээжийг нь өргөн өндийлгөж түшин хэдхэн агшинд суулгав. Эрдэнэ тамирдангуй инээвхийлж, хачин юм зүүдэллээ гэж мушилзсанаа “цэрэндэжид минь цэл залуухан бид хоёр Бразилын Ерөнхийлөгчийн гоёмсог ордонд хүлээн авалтад цэнгэж байх юм” гэхэд нь би “Бразил байдаг нь ч юу билээ. Ядахдаа Чилид Пеночетийн ордон байсан бол чи бид хоёр сураг дуулсан баймаар юм” гэхэд “Харин тийм ээ” гээд Эрдэнэ хажуулав. минь хар багаас ижилссэн ханиа өрөвдөж дотоод ертөнцийнхээ илч гэрэлд эрхлүүлэн зүүдэлжээ. Би эмнэлгээс ирээд гэр рүү нь утасдаж Цэрэндэжидэд энэ тухайгаа хэлбэл “Та хоёр чинь бүр зүүдээ ярихтайгаа байгаа юу” гээд инээсэн юм. Энэ инээд Эрдэнийн зүүдний цагаан тайлал байлаа. сэнгийн Эрдэнийн эцсийн зүүд энэ. аугаа их бичгийн мэргэн, энэрэнгүй үзэлтэн, энэ хүн зүрх сэтгэл төдийгүй зүүдээрээ ийнхүү цагаан гэгээ цацан буцсан билээ” хэмээснийг уншиж “Бор гэрийн богд” номноос нь уншаад нулимсаа барьж даанч чадаагүй дээ, би.

Үргэлжлэл бий

ХӨСҮТ-ийн Сүрьеэгийн тандалт судлалын тасгийн эмч Д.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.

---

-Эмэнд дасалтай сүрьеэгээр өвчлөгсдийн тоо нэмэгдсээр байна. Энэ хүмүүсийг бүрэн эмчлэх ямар, ямар эмчилгээ танайд хийгдэж байгаа вэ?

-Сүрьеэгийн тандалт судалгааны албанаас өнгөрөгч онд эмэнд тэсвэржилтийн тандалт судалгааг гурав дахь удаагаа зохион байгууллаа. Үүгээр манайд шинэ тохиолдлын дунд рифампбицен эмэнд тэсвэржилтийн эзлэх хувь 5.3 хувь, урьд нь эмчлэгдэж байсан тохиолдол 16.5 хувьтай гарсан. Эмэнд мэдрэг сүрьеэгийн тоо харьцангуй тогтвортой байгаа ч эмэнд дасалтай сүрьеэгээр өвчлөгсдийн тоо нэмэгдсээр байна. Харьцуулбал, 2006 онд анх эмэнд дасалтай сүрьеэгийн улсын дундаж 1.5-тай байсан бол одоо 7.6 болтлоо нэмэгджээ. Энэ үзүүлэлтийг нөгөө талаар оношлогооны чадвар сайжирч байгааг харуулж байгаа явдал гэж харж болно. Аймаг, дүүргүүдийн эмнэлэг эмэнд тэсвэржилтийг хоёр цагийн дотор мэддэг аппарат, тоног төхөөрөмжтэй болсон. Эмэнд дасалтай сүрьеэгээр өвчлөгсдөд таваас зургаан төрлийн эм уулгадаг. Ямар эмэнд тэсвэртэй байна гэдгээс хамаараад харилцан адилгүй. Нэг эмээс өдөрт дөрвөөс таван ширхгийг, нийт хориод эмийг хоёр жилийн турш ууна. Энэ бүх эм, эмчилгээ манай улсад 100 хувь үнэгүй байдаг.

-Сүрьеэгийн эмчилгээг 100 хувь үнэ төлбөргүй хийдэг. Бүрэн эдгэрэх боломжтой өвчин гэхээр хүмүүс тайвширч, алгуурлах тал байдаг уу?

-Тийм. Тухайн өвчтөний халааснаас нэг ч төгрөг гардаггүй болохоор хүмүүс эмчилгээг тууштай хийлгэдэггүй. Энэ нь өөрөө эмэнд дасалтай сүрьеэ бий болох анхдагч хүчин зүйл болдог. Хоёрт, тухайн хүн анхнаасаа эмэнд дасалтай сүрьеэгийн нян авч энэ өвчнөөр өвчилдөг. Антибиотек тэсвэржилтийн эрин үе гэдэг шиг сүрьеэгийн тэсвэржилт нь сүрьеэгийн эмчилгээ бий болсон үеэс эхлээд яригдаж эхэлсэн. Ямар ч нян, бактерийг буруу эсвэл дутуу эмчлэхэд тэсвэрждэг. Эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн эмчилгээ урт хугацаанд буюу есөөс 24 сарын хугацаанд үргэлжилдэг. Манай улс 2003 оноос эмэнд тэсвэртэй сүрьеэг оношилж, 2006 оноос эмчилж эхэлсэн. Манай улсад хийгдэж байгаа эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн эмчилгээ нь ДЭМБ-ын зөвлөмж болгосон олон улсын стандартад нийцсэн байгаа. Иргэдийн дунд Япон, Солонгост очвол сүрьеэг сайн эмчлэгдэнэ гэсэн хандлага ажиглагддаг. Бид тэдэнтэй яг ижил стандартаар эмчилгээ хийдэг.

-Сүрьеэ өвчин бүрэн эдгэрэх боломжтой. Гэтэл сүрьеэгээр өвчлөгсөд нас барах тохиолдол гарсаар байна. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Сүрьеэгийн эмчилгээ үнэ төлбөргүй болохоор хэзээ ч очсон эмч нар бүрэн эмчилнэ гэж боддог. Хэзээ ч ирсэн бид эмчилнэ. Гэхдээ эмчилгээний сонголт хязгаарлагдмал болдгийг хүмүүс мэдэх хэрэгтэй. Эмчилгээгээ тасалж дутуу орхиод байвал өвчин хүндэрсээр бүрэн эмчлэгдэх боломжгүй болно. Нэг эмэнд дасалтай сүрьеэ өвчтэй хүнийг эмчлэхэд дөрвөөс зургаан мянган долларын эмийг үнэгүй өгдөг. Олон эмэнд дасалтай сүрьеэд бол 40 мянган долларын өртөгтэй 5-6 төрлийн эмийг хоёр жил өдөр бүр уух ёстой. Тухайн өвчтөн хэрвээ энэ эмчилгээг тасалдуулах юм бол ямар ч эмчилгээ байхгүй. Үхлээр дуусна. Ийм 100 хүн тутмын 75 нь таван жилийн дараа нас бардаг. Үлдсэн 25 нь амьдралын төгсгөлийн шат руу шилжинэ гэсэн үг.

-Зөвхөн сүрьеэ өвчний үед илрэх шинж тэмдэг гэж байдаг уу?

-Ганцхан сүрьеэ өвчний үед илэрдэг өвөрмөц шинж тэмдэг гэж байдаггүй нь сүрьеэг оношлоход төвөг учруулдаг. Хоёр долоо хоногоос дээш хугацаанд ханиалгах, хоолонд дургүй болох, жин буурч, турах, ядарч сульдах, шөнө хөлрөх эсвэл халуурах гэх мэт ханиад томуу болон бусад өвчинтэй төстэй шинжүүд илэрдэг. Үүнээс болоод эмч нар өөр өвчин гэж сэжиглэнэ. Өвлийн улиралд жаахан хүүхэд сүрьеэгийн нян авчээ гэхэд томуу, томуу төст өвчин гэж үзээд өөр талаас нь эмчлээд байдаг. Энэ мэтээр өөр өвчинтэй андуурах тохиолдол бий.

-Хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?

– Сүрьеэ амьсгалын замаар дамждаг учраас хувь хүнээс шалтгаалах зүйл байхгүй. Гэхдээ сүрьеэгийн халдвар авсан хүн бүхэн өвчилдөггүй. Тэдний арван хувь нь өвчлөх эрсдэлтэй. Дархлаа сул байх эсвэл нэг төрлийн нянг дахин дахин авч байгаа хүмүүс өвчилдөг. Тийм болохоор сүрьеэ өвчтэй хүмүүс гэр бүлийнхнээ тогтмол үзлэг оношлогоонд хамруулж байх хэрэгтэй.

-Дэлхийн улс орнуудтай харьцуулахад сүрьеэ өвчний тархалт манай улсад ямар байна вэ?

-Дэлхийд сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй 20 орны тоонд манай улс ордоггүй. Гэхдээ номхон далайн баруун бүсийн 37 орныхоо сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй дөрвөн орны нэгд орж байна. Сүрьеэ өвчний бүртгэгдэж байгаа тохиолдол арван жилийн өмнөхтэй харьцуулахад буурсан дүр зураг харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, нийт бүртгэгдэж байгаа сүрьеэгийн тохиолдол 100 мянган хүн амд 134 байгаа юм. Харин тархалтын судалгаагаар 100 мянган хүн амд 757 хүн байх боломжтой гэж гарсан. Тэгэхээр тархалт тав дахин өндөр байна. Энэ үзүүлэлт бол оношлогдохгүй, бидэнд баригдахгүй, тухайн өвчтөн байх тохиолдолд өөрөө зовиураа мэдэхгүй маш их байна гэсэн үг. Тэгэхээр одоо сүрьеэтэй тэмцэх стратеги, урьдчилан сэргийлэх хөтөлбөрүүд идэвхтэй илрүүлэлт рүү чиглэж байна. Нийгэмд оношоо мэдэхгүй, өвчин тараагаад яваад байгаа хүмүүсийг эрт илрүүлэх хэрэгтэй байна. Эрт илрээд бүрэн эмчлэгдэх юм бол эмэнд дасалтай болохоос бүрэн сэргийлэх боломжтой.

Тархины харвалттай тэмцэх дэлхийн өдрийг энэ сарын 29-нд тэмдэглэн өнгөрүүлнэ. Энэ талаар өчигдөр холбогдох байгууллагуудаас мэдээлэл хийлээ. Дэлхий дахинд жилд 26 сая хүн харвалтаас болж тахир дутуу болдог байна. Жилдээ 17 сая хүний тархинд цус харваж, үүнээс 6.5 сая хүн нь нас бардаг аж. Манай улсад ч уг өвчний тохиолдол нэмэгдэж, нас баралтын гол шалтгааны хоёрдугаарт орж байна. Тархинд цус харвахад хүргэдэг гол зүйл нь өөх тос, давс, архи тамхины хэрэглээ, амьдралын буруу хэв маяг, стресс, хөдөлгөөний хомсдол, бодисын солилцооны эмгэг гэж байна.

Аяны хүрээнд харвалтын анхны шинж тэмдэг, харвалтад хүргэх шалтгаан, түүнээс сэргийлэх талаар хүн амд тодорхой мэдээлэл өгч, эрүүл амьдрах арга барилд сургах, эрсдэлээ өөрсдөө үнэлэх, хянах чадварыг эзэмшүүлэх талаар сургалт явуулж, гарын авлага тараах зэрэг ажлыг хийхээр төлөвлөжээ.

Энэхүү аян нь энэ сарын 16-нд эхэлсэн бөгөөд 29-нийг хүртэл үргэлжлэх юм. Эхний ээлжинд ”Ягаан цээнэ” өрхийн эрүүл мэндийн төвийн 40-өөс дээш насны буюу зорилтот бүлгийн иргэдэд эмч, мэргэжилтнүүд, эм зүйч нар хамтран сургалт явуулж, зөвлөгөө, мэдээлэл өгөх ажээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн зохицуулах хорооны дарга С.Гантуяа энэ тухай ярихдаа “Улсын хэмжээнд харвалтаар өвчилсөн хүмүүсийг зөвхөн гуравдугаар эмнэлэгт хүлээн авч эмчилгээ хийдэг ч хүрэлцээгүй байдаг. Иймээс бид дүүрэг болон хөдөө орон нутагт харвалтыг эмчлэх тасаг байгуулахаар баг гарган ажиллаж байна” гэж хэллээ.

Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн мэдрэлийн төвийн дарга Л.Энхсайхан “Харвалт бол өргөн тархалттай. Хүний амь насанд аюултай. Хөдөлмөрийн чадавх алдалтад нөлөөлдөг. Харвалтын дараа эрсдэл ихтэй, эмчилгээний зардал маш өндөр гардаг. Тиймээс эрт урьдчилан сэргийлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Хүн мэддэггүй зүйлээсээ айдаг, сэргийлж чаддаггүй. Мэдлэгтэй болчихвол өөрөө, өөрийгөө урьдчилан сэргийлчихнэ. Тиймдээ ч Эрүүл мэндийн сайдын тушаалаар энэ удаа тархины харвалттай тэмцэх өдрийг 11 хоногийн аян болгоод байгаа юм” гэлээ.

Энэ үеэр Монголын харвалт судлалын нийгэмлэгийн тэргүүн Р.Амарбаясгалангаас тодрууллаа.

-Тархины харвалт залуужиж байна уу. Хэдээс хэдэн насныхан энэ өвчинд нэрвэгдэж байна вэ?

-Залуужих хандлага бий. 35-аас дээш насны хүмүүс харвах нь энгийн үзэгдэл болчихоод байгаа. Түүнээс гадна 19 настай, хорь, хорин хэдтэй залуучууд хүртэл харвалтад өртөж байна. Хүн зүгээр, эрүүл байхад харвана гэж байхгүй. Шалтгааныг өөрсдөө л бүрдүүлж байна.

-Тухайлбал, юунаас болж харвахад хүрч байна вэ?

-Сүүлийн үед хүмүүс амтлаг, тансаг удаан хадгалагддаг хоол хүнс их хэрэглэх болсон. Ийм бүтээгдэхүүнүүд судас, судасны ханыг хатууруулдаг. Судасны хананд товруу үүсгэнэ. Мөн цусыг өтгөрүүлж, цусан доторх хаягдал муу зүйлийг ихээр бий болгоно. Ингээд бохирдолтой, хэт өтгөн болсон цус тэсэхээ болиод харвалт үүсгэж байна гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байна. Даралт ихэсдэг болсон хүн заавал аппараттай байх ёстой. Хувь хүн өөртөө даралт үзэх хянах нөхцөлийг бүрдүүлж байх шаардлагатай. Заавал өндөр настай гэлтгүй, хүн бүр даралтаа үзэж өөртөө дүгнэлт хийж байх ёстой. Өөрөө өөрийнхөө даралтыг хэд байдаг, хэрхэн хэлбэлзэж буйг мэдэж байх шаардлагатай.

-Стресс мөн энэ өвчний гол шалтгаануудын нэг юм билээ?

-Стресстэй холбоотой олон өвчин үүсч байна. Тиймээс өөрсдөө л өөрийгөө стресс, өвчин зовлонгоос сэргийлэх хэрэгтэй гэдгийг ойлгох шаардлагатай байна шүү дээ. Хүний суурь өвчнүүд тархины харвалтыг үүсгэж байна. Мөн зүрхний өвчинтэй ч холбоотой. Тиймээс зөв амьдрах зөв хэвшлийг дадал болгох хэрэгтэй байна. Чихэр, ундаа, өөх тос, архи дарс, тамхины хэрэглээ ихтэй хүмүүс хамгийн түрүүнд л харвалтад өртдөг. Үүнээс гадна хоолойны ангин бөөр, зүрхний өвчнөө бүрэн оношлуулж, эмчлүүлээгүй бол архагшаад харвалтад хүргэнэ. Залуучууд толгой өвдөөд байна гээд яваад байдаг, энэ нь судасны хана хагарахад хүргэдэг. Эцэг эхчүүд хүүхдээ аль болох эрүүл өсгөх хэрэгтэй. Эцэг эх нь архаг ангинтай бол хүүхдэд ч дамжиж байна. Дээхэн үед монголчууд өөр, өөрийн гэсэн аягатай. Хаа ч явсан өөрийнхөө аяга, халбагыг хэрэглэдэг байсан. Гэтэл орчин үед бүх аяга халбага нийтийнх болсон байна. Мөн хүүхдээ хооллохдоо өөрийнхөө амаар дамжуулж, хоолоо хөргөж өгч байна. Ингээд амнаас ам дамжсан халдвар цаашлаад цусны ханыг гэмтээдэг. Энэ нь мөн тархины харвалтад хүргэнэ гэсэн үг. Тиймээс хүн бүр хүүхдээ цэвэр цэмцгэр, зөв хэвшилтэй эрүүл саруул өсгөвөл өвчнөөс айхгүй байх боломжтой.

-Цус харвалтын үеийн шинж тэмдэг?

-Харвалт болохоос өмнө энэ талаар мэдлэгтэй байх ёстой. Жишээлбэл нүдний хараа муудах, хэл ам мурийх, гар хөл бадайрах зэрэг шинж тэмдэг илэрвэл харвалт өгөх гэж байна гэж үзэж болно. Эмнэлэгт хурдан хүргэж цаг хожих хэрэгтэй. Судас хагараад гурван цаг болоход тархи үхдэг. Амиа алдана, эсвэл тахир дутуу болно.

-Цус өтгөрөх нь харвалтын гол шалтгаан юм байна. Яаж цусаа шингэлэх вэ?

-Цус өөрөө өтгөрнө гэж байхгүй. Стресс, архи, тамхины хэрэглээнээс болж тархины харвалт нэмэгдэж байна. Тамхи татдаг хүний цус маш өтгөн байдаг. Ялангуяа тамхи татдаг бол аспирин 100 зэрэг зохих эмүүдийг ууж байх ёстой. Мөн бусад холестрин бууруулах эм, бэлдмэлүүдийг хэрэглэх нь зөв. Мэргэжлийн эмчид үзүүлж, эмчийн зааврын дагуу зохих эмчилгээг хийлгэн харвалтаас сэргийлэх бүрэн боломжтой.

Энэ сарын 20-нд хүүхэд асран хүмүүжүүлэх “Эрдэм төв”-д Өмнөдмонголчууд 18 сая төгрөг хандивласан билээ. Уг хандивыг гардуулан өгсөн “Тэнгэрлэг аян” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ө.Алтантунгалагтай ярилцлаа. Тэрбээр гэр оронгүй иргэдийн тухай ярихдаа “Монгол хүн арай ч ингэж амьдарч болохгүй ээ” хэмээн нулимс дуслуулаад л байх юм билээ.

---

-“Эрдэм төвд” олгосон 18 сая төгрөгөө хэрхэн цуглуулсан бэ. Энэ талаар яриагаа эхэлье?

-Өмнөдмонголд байгаа хүмүүстэйгээ нийлээд, “Эрдэм төв”-ийн халаалт засвар үйлчилгээ зэрэгт зориулж 18 сая төгрөгийн хандив цуглуулсан. “Эрдэм төв”-тэй хамтраад гурван жил болж байна. Багш нар нь хүүхдүүдээ яг л өөрийнхөө хүүхэд мэт хайрлаж, өсгөн хүмүүжүүлдэг. Нийтдээ 20 гаруй хүүхэдтэй, хүүхдүүд нь мөн төрсөн ах, эгч, дүүс шиг эв найрамдалтай. Үлгэр жишээ гэр бүл шиг сайхан хамт олон болохоор бид туслахдаа дуртай байдаг юм. Гэхдээ өмнө нь бид 10-аад асрамжийн газраар явж үзсэн. Зарим хүүхэд асрах төв хангамж сайтай, зарим тусламжийг голох хэмжээнд хүрсэн юм шиг байна лээ. Өмнө нь урдаас дулаан хувцас оруулж ирж тараахад “Эрдэм төв”-ийнхөн гололгүй авч байсан.

-Танайх зөвхөн монголд хандив тусламжийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа юу. Өмнөдмонголд манайх шиг хүүхэд асрах төвүүд бий юу?

-Өмнөдмонголд үйл ажиллагаа ер явуулаагүй. Бараг шаардлага байхгүй. Асрамжийн газар байдаг ч хүүхэд байхгүй. Харин “Эрээн”-д хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн нэг асрамжийн газар байдаг. Өнчин тусламж хэрэгтэй хүүхэд “Эрээн” хотын хэмжээнд ганцхан бий. Тэр хүүхдэд маш олон байгууллага тусалдаг.

-Өнчин өрөөсөн хүүхдүүдийг хэн харж ханддаг юм бол?

-Ах дүүс нь аваад өсгөчихдөг юм шиг байна лээ.

-Та Улаанбаатарт анх 1992 онд ирсэн юм билээ. Анх ирэхэд ямар санагдаж байв?

-Би өөрөө сэтгүүлч мэргэжилтэй. Мэргэжлээрээ нэг л жил ажилласан. 1992 онд орчуулагч, бараа бүтээгдэхүүн зарахад жуулчлагч хийхээр орж ирсэн. Тэр үед Монголд бараа материал гэж ховор. Дэлгүүрийн лангуунууд хоосон байлаа. Гэхдээ хүмүүс нь их соёлтой байсан санагдаж байна. Тэр үед ч Монгол хүн гэдэг бол Өмнөдмонголчуудын зүрхнийх нь төв байсан. Багаасаа халхад ирэхийг хүсч мөрөөддөг байв. Анх ирэхэд маш гоё санагдсан, хамгийн эхлээд Сүхбаатарын талбай дээр очоод л мөргөж байлаа. Одоогийнхоос нэлээд өөр байсан шүү. Ямар ч байсан хүмүүс ил задгай ер хог хаядаггүй байлаа. Одоо болохоор хаа, хамаагүй хогоо хаячихдаг болчихсон байна. Арван жил Украинд амьдарчихаад, цаашид хаана хүүхдээ хүмүүжүүлж, сургах вэ гэж нөхөртэйгээ ярилцаад Монголд суурьшихаар шийдсэн юм. Хятадын 10 жилийн сургалт хэт хатуу, хүүхдийг автомат сурдаг хэрэгсэл шиг сургадаг болохоор Хятад яваагүй. Харин Монголд арай тааваараа сурах боломжтой, хүүхдийн хүмүүжилд анхаардаг, агаар салхинд гараад сайхан байдаг юм. Миний нөхөр Украин хүн. Бид Монголд танилцсан.

-Монголд арван жил амьдраад, буцаж явчихаад арван жилийн дараа ирэхэд Улаанбаатар ямар болсон байна?

-Маш өөр болсон байна. Хүн их, түгжрэл, утаа их, том том байшин барилга олон болжээ. Мөн иргэдийн амьжиргааны төвшин хэт ялгаатай. Нэг талдаа хөгжсөн мэт харагдаж байгаа боловч нэг хэсэг нь орхигдож, амьдралын түвшний ялгаа асар их болсон байна. Монголчуудын амьдрал уруудсан байна гэж хэлэх гээд байгаа юм. Тиймээс орхигдсон хэсэг рүү нь бие сэтгэл нүдний харц татагдаад, арай ч монголчууд ингэж амьдарч боломгүй санагдаад, захын хорооллын айлуудаар явж үзсэн.

-Яваад орохоор айлууд хэрхэн хандаж байв?

-Зарим нь зөвөөр ойлгодог ч зарим нь ойлгохгүй байсан. Тиймээс хорооны нийгмийн ажилтнуудад нь хандаад, судалгаатай нь танилцсан чинь орох орон, идэх хоолгүй гэр бүлүүд маш олон байсан. Сонгинохайрхан дүүргийн хоёр айл гэхэд олон нялх хүүхэдтэй, гэр нь энд тэндээ цоорчихсон, идэх хоолгүй, өмсөх хувцасгүй, тэр амьдарч байгаа гэр нь айлынх. Өвлийн хүйтэнд айл нь гэрээ авчих гээд байдаг. Тэгээд л шууд Өмнөдмонголчууддаа хандсан. Ийм айл байна, гэр авч өгөх хэрэгтэй байна гэж байгаа юм. Өмнөдмонголчууд монгол гэрт амьдардаг ч арай тийм ноорхой гэртэй айл гэж байдаггүй болохоор ихэд гайхацгааж, төр засаг нь юу хийдэг юм бэ гэж байсан. Ийм айл олон болохоор, дүүрэг хорооноос дэмжээд ч дийлдэггүй юм шиг байна лээ. Ингээд “Тэнгэрлэг аян” төрийн бус байгууллагаа байгуулаад, энэ хоёр айлыг гэртэй болгож, үйл ажиллагаагаа эхэлж байсан.

-Өмнөдмонголчуудын амьдрал хэр байгаа вэ. “Тэнгэрлэг монгол” аянд ямар хүмүүс нь хандив өгч байна?

-Манай аянд нэгдсэн хүмүүс бүгдээрээ борчууд, эмч, багш, энгийн иргэд, хар ажилчид ч байгаа. Тэд сарын цалингаасаа бага, багахан мөнгийг монголчуудад зориулж тогтмол хуримтлуулаад, төрийн бус байгууллагынхаа дансанд байршуулаад, тусладаг. Борчууд нь борчууддаа л тусалж байгаа юм. Монгол хүн хог түүж амьдарч байгаад тэд үнэхээр эмзэглэж, сэтгэл нь өвддөг. Өмнөдмонголд тохижилт үйлчилгээнд ажилладаг цөөхөн тооны өмнөд монгол хүн байдаг ч хог түүж амьдардаг хүн гэж байхгүй. Аав, ээж ах эгчийгээ тохижилт үйлчилгээний компанид ажиллуулвал нэгнийгээ загнана, монгол хүн хэзээ байтлаа хог цэвэрлэж амьдарч байсан юм. Яагаад тийм ажил хийлгэж байгаа юм гэдэг.

-Та хаана төрж өссөн хүн бэ?

-Сүхбаатар аймгийн цаахан талд байх Шилийн гол аймгийн Зүүн үзэмчин хошуу, Алтан хил суманд төрж өссөн, би хөдөөний хүүхэд. Аав минь монголчуудад зориулж эмнэлэг барьсан, хоёр ч эмнэлгийг Өмнөдмонголд босгосон Өргөн гэж сайн эмч хүн байлаа. Бага байхаасаа бид монголчуудыг хайрлан, шүтдэг, халхуудыг маш өндрөөр үнэлж өссөн. Халхад очоод, Улаанбаатарыг үзчих юмсан, Сүхбаатарын талбай дээр ганц оччих юмсан гэж ярьцгаана. Монголоос хийсч ирсэн чихрийн цаасыг ч хайрлан, нандигнаж, хадгална. Сүхбаатарын талбай дээр гуталтайгаа гишгэвэл муухай болгочих байх гэж бодно. Монгол хүн бол бидний цус махны минь тасархай гэж мэдрэгдэнэ, монгол наадам үзэх сайхан, энэ тухай ярихаар уйлчих гээд байдаг юм.

-Таны төрж өссөн сум мал аж ахуйтай юу. Хэрхэн аж төрцгөөж байна вэ?

-Газар тариалан эрхэлдэг аймгууд бий. Гэхдээ Шилийн гол, Хөлөн буйр бол мал аж ахуй дагнасан байдаг. Өмнө нь мянгат малчид гэж олон, айлд идэш өгөхдөө хэд, арваар нь тасалж тууж өгдөг байсан. Сүүлийн үед төрийн шийдвэрээр суурин мал аж ахуйтай болчихсон байна лээ. Айл бүр өөрийн эзэмшлийн газар, торон хашаатай. Айлууд хэдэн малтай байхыг нь заачихсан. Жишээлбэл, нэг айлын малын тоо 100-гаас илүү гарвал торгуультай гэх мэтчилэн дүрэмтэй юм билээ. Өмнөдмонголын нэг хошуу гэдэг бол монголоор нэг аймаг гэсэн үг. Гэтэл хошуунд сургууль гэж байхгүй болсон, бүх сургуулийг татан буулгаад, зөвхөн төвдөө сургадаг болсон. Залуучууд, гоё байртай, том, том машин унаад явдаг боловч бүгд зээлтэй. Зээлнээс болоод амиа хорлох тохиолдол ч гарсан байна лээ. Гэхдээ Монголтой харьцуулахад амьдралын түвшин жигд боломжийн байдаг.

-Монголчууд та нарын туслах юмсан гэсэн сэтгэл, урмыг хугалах тохиолдол гарч байна уу?

-Бидний дунд хилийн зааг гэдэг том хана, хэрэм босчихсон. Төрсөн ах дүү хоёр 70 жил өөр, өөр газар амьдарчихаар чинь ойлголцохгүй зүйл гарна. Хэрэм хананы хоёр талд нь байгаа учраас бие, биенээ гомдоох үе байна шүү дээ. Гэхдээ ирээдүйд, бидний хүүхэд, хүүхдүүдийн хүүхдүүдийн үед бие биенээ илүү ойлгодог болох байх. Тийм зүйлийн эхлэлийг бид тавих учиртай.

-Өмнөдмонголчууд ямар дуу, хуур сонсож байна?

-Монгол хувцас их өмсөнө. Зохиолын дуунд илүү дуртай. С.Жавхланд их хайртай байдаг юм. Би ч бас хайртай. С.Жавхлан зөв бодолтой. Монголчууд яагаад монгол хувцсаа өмсдөггүй юм бол гэж бид их гайхдаг. Монголын мэдээ үзнэ, улстөр сонирхоно. Монгол тулгатны зуун эрхэм, Авьяаслаг монголчууд гээд гоё, гоё нэвтрүүлгүүдийг бүгдийг нь үздэг. Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болсон юм чинь монголчуудынхаа амьдрал, амьжиргааг сайжруулах байх гэж Өмнөдмонголчууд итгэж байгаа юм билээ.

-Сайн дурын хандив өгөхөөр явахад манайхан яаж хүлээж авч байна вэ?

-Албан газруудаар орохоор та нарын цаад зорилго чинь юу юм. Үргэлж тусална гэж байхгүй. Газар авах гэж байгаа юм уу. Ямар ашиг харж байна. Барилга барих гээд байна уу гэдэг. Үнэндээ бидний цаад зорилго бол ахан дүүсийнхээ дунд үүссэн, сэтгэлийн хана хэрмийг л нураах шүү дээ. Цагаанчулуутын хогийн цэг орохоос айдаг болоод байгаа. Атаманууд нь хужаа нарын хоолыг идэхгүй хэмээн зодох гэж дайрч байсан.

-Өмнөдмонголчууд монголд ирж ажиллая, суръя гэхэд хэр саадтай байдаг вэ?

-Байнгын оршин суух эрхийг компанийн захиралд л олгодог юм билээ. Тиймээс хятадуудад ийм виз илүү олгогддог гэсэн. Өмнөдмонголчуудын визний асуудал маш хүнд байгаа.

-Танай төрийн бус байгууллагын цаашдын зорилго юу байна?

-Одоогоор бид орон гэргүйчүүдэд тогтмол хоол хийж өгч, дулаан хувцасладаг. Цаашид орон гэргүй хүмүүсийг үнэгүй усанд оруулчихдаг, хувцсыг угааж өгөөд, харуулын ажилд ч болсон оруулчихдаг болчих юмсан гэсэн бодолтой байгаа. Халхууд маань Өмнөдмонголчуудын энэ их сайхан цайлган сэтгэлийг битгий хөсөрдүүлээсэй гэж бодож байна.

-“ХАВАР НАМРЫН ЦАСАН САРХИАТ ХАРЛАГ ТАХЬ ШИГ ЭРЭЭН УУЛ”-ЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Шавь Т.Очирхүү, Д.Төрбат нарын хамт

Шартын давааны хөтөл дээрээс Монгол найргийн дархан цэц Дэндэвийн Пүрэвдоржийн онгод билгийнх нь оргил шүтээн Эрээн уулыг харж зогсном. Их найрагчийн элгэн уяхан сэтгэлээр асгаруулан дуулсанчлан “Хавар намрын цасан сархиат харлаг тахь шиг Эрээн уул” нь яг л дүрээрээ тосон угтлаа.Цэцэн билэгт найрагчийг өлгийдөн авсан өврийнхангайн Бүрд бол Монгол Улсын төв цэг, хүйс нь болсон нутаг сан билээ. Даваа уруудан уулын хормой руу түших үест зүүн урдтай Их Монгол, Бага Монгол хоёр их уул намрын оройн хөхөмдөг туяанд тодрон харагдана. Их Монгол уулын энгэрийн цагаан нуурын хойморт Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар мэндэлсэн түүхтэй.

Тэртээ 1639 онд Улаанбаатар хотын суурийг энэ нутагт тавьжээ. Их найрагч өөрийгөө Монголын нийслэлийн дархан иргэн хэмээн өргөмжлөөд “Миний хондноос өмнө зүгт богино өртөөчийн газар Монгол Улсын төв цэг, умар зүг хугас үдийн шогшоонд эртний нийслэл Хархорум бий. Тэгэхээр би яах аргагүй улсынхаа төв голомтыг олж унасан хүүхэд” хэмээн эрэмшдэг нь ийм учиртай ажгуу. Монгол нэртэй уулс, Их Монгол хэмээн улс даяар алдаршсан алдарт аварга Хасын Шаравжамц, басхүүмонгол овогтон сууж асан түүх судрын улбааг бодохуйд цээжинд үнэнхүү бишрэл төрмөөр ариун дагшин газар шороо санагддаг билээ.

Намар оройн сэтгэл шанздах хайлган цагаар их найрагчийн нутгийг үгийн урлагийн эрхэм нөхдийнхөө хамт зорино, хэмжээлшгүй баяр байх нь аргагүй.

“Энэ жилийн намар урт байна

Ээрэм талд хөх униар сэнсэрч

Энгэр газар хөв ногоо хэнзэрч

Энэ жилийн намар урт байна

Тэр жилийн намар шиг урт байна

Тэртээх алс хулангийн тоос шиг манарч

Тэнгэрийн хаяанд хуурай үүлс хулжсан

Тэр жилийн намар шиг урт байна

Алтан наранд хэлхсэн юм шиг

Ангир шар өдрүүд араас цувж

Айраг найр хоёроо барж ядсан

Ай даа мөн ч урт намар байж шүү

Удахгүй өвөлжөөнд танайтай айлсана гэхээс

Уулын толгой будраасай гэхэд будрахгүй

Усны шувуу буцаасай гэхэд буцахгүй

Уртын дуу шиг уянгалсан урт намар байж шүү…” шүлгийг нь уншиж зүрхнийхээ тольтод нулимстай явлаа. Хөдөө сургуулийн дунд ангийн сурагч ахуйдаа “Монголын шилдэг яруу найраг” номоо энэ шүлгийг олж аваад, дэвтэртээ сурагч бэхээр хуулж бичээд цээжилж байсан сан. Тэгээд Арцын Улаан хадны дээшээ Их Арцын амны битүү ширэнгэд адуугаа хайж явахдаа уул хадандаа цангинатал уншиж явсан жулдрай юм би. Тэрхүү дүр зураг нүднээ үзэгдэж, унаж явсан морины хөлс амтагдах шиг болсон.

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Д.Пүрэвдорж, нэрт орчуулагч Ц.Гомбосүрэн, Сүрэнхорлоо нарын хамт

“Урт намар”-аас улбаалан өнөө алдар суут “Чингис”, “Тусгаар тогтнол” шүлгүүд, “Хөх даалимбан тэрлэг”, “Сэгс цагаан Богд” найраглалуудыг нь уншиж, ёстой л монгол найргийн гал дөл, үгийн урлагийн охь дээжсийг ханатал амсаж, жинхэнэ Пүрэвдоржоор өвчилж явсаан. Түүний эдгээр бахдам шүлэг найргийг нь цээжлээгүй, зүрхнийхээ чандад хадгалаагүй монгол хүн гэж үгүй болов уу.

Бүрд сумын төвийг зорьж яваа найрагчдын унаа алдарт Шарлингийн хөндийг огтлон, захаараа нимгэхээн болортон зайрмагтсан голыг нь гаталлаа. Энэхэн агшинд “Шаварт сайрын

Шар устай

Шандын голыг

Шарлин гэнэ

Хал үзсэн

Хадны хайлаас шиг

Хар өвгөнийг

Хас гэнэ

Хас гуайг унахад нь

Шарлингийн усаар угаасан гэнэ

Хас гуайг босоход нь

Шарлингийн усаар ундалсан гэнэ

Хар Хасыг угаалаа гээд

Шар Шарлин хар бололгүй

Шар усыг нь уулаа гээд

Хар Хас шар бололгүй

Өчнөөн жил

Өлзийгөө өгөлцөн

Өвгөн гол хоёр

Өөдөлж яваа юм…” хэмээн эхэлдэг монгол ханхалсан нүнжигт зохиол санаа бодол харван орж ирж байна. “Пүрэвдорж нэгэнтээ Монголын яруу найргийг Дашзэвгийн Сэнгээ үнэн амьдрал руу, Явуухулан уянга руу, Лхагвасүрэн ухаарал руу оруулсан гэж хэлсэн. Энэ дундуур өөрийг нь урлах руу гэж нэммээр санагдана. Энэ найрагч шиг цэцэн билэгтэй үгийн чөмгөнд урлаж бичдэг зохиолч Монголын уран зохиолын түүхэнд хорьдугаар зуунд гараагүй гэхэд нэг их хилсдэхгүй. “Чингис”, “Тусгаар тогтнол”, “Хөх даалимбан тэрлэг” зэргийг сор бүтээлүүд нь гэж үздэг хэдий ч “Шарлингийн хар Хас” найраглалыг монгол хүний ур ухааны хосгүй гүйцэтгэл гэж би хувьдаа боддог. “Шарлингийн хар Хас” найраглал нь Дэндэвийн Пүрэвдоржийн оргил бүтээл бөгөөд төгс төгөлдрөөрөө Микеаланжалогийн барималтай адилтгаж тодотгосон юм.

Энэ хүн Оросын гайхамшигт яруу найрагч Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский нартай нэг жилтэй бөгөөд амьдрал нь мөн тэдэн шигээ магтаалтай зэмлэлтэй, шагналтай шийтгэлтэй, нөхөртэй дайсантай “яруу найрагч хутганы ирэн дээгүүр ч өсгийгээрээ явж чадах”-ын бодит жишээ” хэмээн соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зохиолын нэрт мастер Ишдоржийн Цэрэнжамц хэлж билээ.

Пүрэвдорж гуайн ижий долоон хүүхэд төрүүлснээс эхний таван бүсгүй нь нярайдаа эндсэн юм гэдэг. Хоёр хүү тогтсоны том нь Пүрэвдорж, бага нь одон бөмбөгийн дасгалжуулагч Санжмятав.

“…Агтын зоонд цан хярсан

Арван тавны цагаан шөнө

Ангир сайхан ээжээн чилээж

Алгахан зайд чинь төрсөн билээ

Хажуу худгийн буурал хондонд

Хана шийрэлсэн буурь минь бий

Хүн төрлөө чамтай холбож

Хүй дарсан чулуу минь бий

Торойх тэрхэн чулуун дээр

Тоонын нүд шиг тэнгэр бий

Тоонын нүд шиг тэнгэр дунд

Тогтоож харсан од минь бий

Туяат тэрхэн одны дор

Тулгын дөрвөн чулуу бий

Тулгын дөрвөн чулуу тойрон

Туулайн бөжин мөр минь бий

…Эрээн ууландаа эзэн суусан

Хонгор ээжийн хүү билээ би

Эрээн уулнаас элэн ниссэн

Хоёр хараацайн нэгэн билээ би…” хэмээн бичсэн нь үнэн юм.

Алаг нүдэн Дашдорж хэмээх аав нь цас будагнасан тэр нэг өдөр орхиод явсан харууслын зураг намтарт нь бий. Тэр тухайгаа “1939 оны намар манайх Хотонт сумын нутагт шилжин сууж би ч нэгдүгээр ангид оров. Хотонтод манайх сумын дарга Дашдэндэв гуайнхтай нэг хашаанд. Гэргий нь Долгормаа гуай гэж сайхан зантай буриад эзэгтэй. Хоёр гэрээрээ орж гаран хоол ундаа хувааж эвт айлын хаяа нийлж хавар болгов. Би нимгэн дэвтэр, бал харандаагаар шагнуулаад хөл хөөрцөг болон гэртээ иртэл манайх нэг л биш ээ. Аав явах гэж байгаа бололтой. Миний шагналыг аав ээж хоёр нэг нэгээр нь авч байна. Аав намайг үнсээд, аав нь явлаа, аймгаас дуудсан хаана очихыг мэдэхгүй. Их удаан явах байх. Миний хүү ээжийнхээ үгэнд сайн орж, их номтой хүн болно шүү гэлээ. Гадаа цас будраад л. Аав хурдан буугаа үүрч, ээж хойноос нь дээж өргөөд хоцорлоо. Аавын бараа бурангуй тэнгэрт уусан шингэв. Орой нь манай хамар хашааны Дум хөгшин орж ирээд дүү бид хоёрын толгойг илснээ “Довдмаа минь, чи мөн ч арилсан дотортой хүн юм даа. Хоёр хүүхэдтэй чинь хаяад явж байгаа хүний хойноос сүү өргөөд хоцорч байдаг” гэхэд ээж “Яах вэ. Алт шиг хоёр алаг үр хайрлаад явж байгаа хүний зам нь өлзийтэй байг дээ, хөөрхий” гэж билээ. Би аавын бүр явсныг мэдээд годхийн гарч дуганын модон дээр газар шагайн суусаар харанхуй болгов. Ийнхүү манай амьдрал Хотонтын төвийн сайхь дуган мэт нуран унаж билээ. Хожим нь томчуулын ярианаас аав минь нөгөө айлын буриад эгч Долгормаатай нийлээд удаа ч үгүй салж, тэгээд хот руу явчихсныг там тум сонссон. Хар багын хань ижил, үр хүүхдээ орхиод аав минь жаргахаасаа зовох нь илүү байсан юм билээ. Эр хүн би хорвоогийн энхэл донхолд ядрах, задрах аль алиныг үзсэн хойноо аавыгаа өрөвдөж, хайрлаж яваад өөд болгосон” гэж өгүүлсэн байна. Сүүлд аав нь Гайтав, Ванган, Явуу, Эрдэнээ гээд олон зохиолчдыг хүү шигээ хүндэтгэн хайрлаж, тэд нь хамт ууж идэж, сэтгэл сэржим хоёроо хуваалцсан хүний л амьдралын хар цагаан түүхч байдаг юм билээ.

“Үүрийн цагаан туяа юу

Амар сайхан тал байна

Үерийн усны шаагиа юу

Амуу тарианы шаргиа байна

Санасан зорисон хэрэг бүтэх

Алтан шар зам тийшээ байна

Сайхан учрал зэрэг бүрдэх

Аяны жолоо дээшээ байна

Үүлсийн тэнгэр чөлөө юү

Уулсын цэнхэр даваа байна

Холын одны дохио юу

Талын хотын гэгээ байна…”,

“Сайхан аав сүргээ баяжааж

Саальчин ээж сүүгээ бялхааж

Найман зовхист хотлоор нэгдээд

Намайг чамайг нааш ир гэж байна

Залуу найзаа замд гаръя

Заавал тийшээ хамт явъя

Анхны шангаар үр амилж

Атрын шимээр түрүү өргөж

Намрын тал тариа атгаад

Намайг чамайг нааш ир гэж байна…” хэмээн Пүрэвдорж гуайн аян замын ерөөл шингэсэн дуунуудыг нь дуулсаар Шарлингийн голыг нь гаталлаа. Эл эрхмийг аян замд алжааж ядарна гэдгийг мэддэггүй араагаа гартал тас тас хөхөрч, амандаа гал зуусан бүргэд шиг явдгийг хэн хүнгүй л дурсдаг. Дуу гэснээс анхны бүтээл нь “Алтан намар” дуу гэдэг. “Алтан гургалдай” Аюушийн Загдсүрэнгийн хоолойд тааруулж бичсэн гэдэг. Театрт ороод Ванганы захиалгаар бичсэн юм гэнэ лээ. Захаас ямааны гурвын шалдан хаа авч шөлөнд нь шар будаа хийж буцалгаад, чихнийх нь хөлс дусагнасан тэр орой ижийнхээ галын дэргэд уг шүлгээ бичжээ. Тэгэхдээ Дашийн Мяасүрэнгийн аялгуунд зохируулж бичсэн байна. Ингэж л “Алтан намар”уран бүтээлийнх нь хараацай болон нисч, анхны шагнал болох хоёр зуун төгрөгөөр дотоод үйлдвэрийн хоёр хар чемодан авч байснаа найрагч бахархан дурсдаг.

Театрт орсон тухай нь сөхвөл, аавынх нь дүү Намжил тухайн үеийн Гэгээрлийн яамны орлогч байжээ. Пүрэвдорж гуайг шүлэг найраг оролддог гэж дуулаад театрын дарга Нямын Цэгмид гуайд аваачиж өгчээ. Алдарт “Богд” буюу Цэгмид гуай уран сайхны удирдагч Ламжавын Вангантай уулзуулсан байна. Өөрийнх нь хэлснээр театр руу үзэгчдийн хаалгаар бус жинхэнэ амьдрал өрнөж байдаг тэр талаас нь орж явчихаж. Хаана л бол дуулсан хуурдсан, будсан шунхадсан дуурь жүжиг сургуулилсан улс байх нь мэдээж.

“Тэнд халхын цоохор Цогт, энд Арслан тайж, Хулан хатан, наана нь Гүенбаатар, цаана нь Улаанмалгайт… дүрээрээ сүрдэхээс яах юм. Хийлч Цэрэндолгор урлангийнхан “Эно” гэдэг Эрэнноров ч байж л байсан. Нансалмаа ч болдог Хоролмаа ч болдог Пүрэвсүрэн ид гаарч байсан үе. Загдсүрэн, Цэвэлсүрэн хоёр гоцлож эхэлж, ардын жүжигчин Гантөмөр гэж шовх улаан хархүү театрын үүд дөнгөж татаад байлаа. Ичинхорлоо гуай, Хандсүрэн гуай бөөн намба. Цул авьяас баахан нэр хүнд заларч харагддагсан даа. Л.Намхайцэрэн, Л.Гаваа, Б.Дамдинсүрэн,С.Гончигсумлаа эд залуухан, театрын хаалгыг онголзуулдаг банди нар нь гэхэд хойно сурч байсан Л.Мөрдорж, Ц.Намсрайжав, Д.Лувсаншарав гээд бодохгүй юу” хэмээн ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтойгоо хүүрнэсэн яриа нь Цоодол найрагчийн “Шар тэмээний нутаг” номонд байдаг сан.

Үргэлжлэл бий

Монголын Соробангийн холбооны дэргэдэх “Монгол Соробан” сургалтын төвийн захирал Д.Баярсайхантай ярилцлаа. Хүүхдүүдэд япон сампин соробангаар нэмэх, хасах, үржих, хуваах үйлдлийн тоо бодуулах, анзан буюу цээжээр бодож сургах сургалтыг явуулдаг юм. Тиймээс түүнтэй соробангийн ач холбогдлын талаар ярилцлаа.

---

-Хүүхдийг хэдэн наснаас нь соробан сампингаар хичээллүүлэх нь зөв юм бэ. Энэ нь хэрхэн яаж хөгжүүлдэг, ямар ач холбогдолтой вэ?

-Манайх 4-16 насны хүүхдүүдийг хичээллүүлж байгаа юм. Хичээллэхэд хамгийн тохиромжтой нь таван нас. Хэт бага насны хүүхэд бол бас тохиромжгүй байдаг. Хүүхдийн хөгжилд маш их хэрэгтэй, сургуульд ороход бэлтгэж, зөв суурийг тавьдаг сургалт гэж ойлгож болно. Соробан сампин нь хүүхдийг анхаарал сайн төвлөрдөг, ой тогтоолт сайтай, хурдан сэтгэдэг, тэсвэр тэвчээртэй болгож, баруун зүүн тархийг тэнцвэртэй хөгжүүлдэг юм. Оюуны хамгийн чухал дасгал гэсэн үг. Үүнийг япончууд тархины фитнесс гэж нэрлэдэг. Энэ дасгалыг хийж байгаа хүүхдийн ой тогтоолт сайн хөгждөг, маш хурдтай сэтгэдэг. Соробанаар хичээллэж байсан хүүхэд сайн төвлөрдөг тул сургуульд ороод цээж бичиг хийхдээ алдаагүй бичдэг зэрэг маш олон давуу тал бий.

-Япон стандарт гэсэн үг биз дээ?

-Манайх бол япон стандар-таар заадаг. Монголд үүнийг оруулж ирсэн, мэргэжлийн хамгийн анхны сургалтын төв байгаа юм. Японы стандарт гэж төвшин тогтоох шалгалт бий. Энэ шалгалтаас зэргээ тогтоолгоод, сургалт хийж болно гэх эрхээ авсан газар. Манай багш нар өндөр зэрэгтэй. Сургалтын хөтөлбөрийг Монголын Соробангийн холбоонд боловсруулан Японы Соробангийн чадварын түвшин тогтоох холбооноос нягтлан баталгаажуулсан. Мөн суралцагчдад зэрэг гэж бий. Манайд нэгдүгээр зэргийг авчихсан хүүхдүүд ч байна. Жил бүр уламжлал болгон зохиогддог олимпиад ирэх сарын 12-нд болно. Үүнд 300 гаруй хүн оролцоно. Японд яаж олимпиад тэмцээнийг хийдэг тэр жишгээр явагддаг том тэмцээн байгаа юм. Мөн Японоос төлөөлөгчид ч ирнэ.

-Өдөрт хэдэн цаг хичээллэдэг вэ?

-Манайх өдөрт нэг хичээллэхдээ хоёр цагаар хичээллэнэ. Дөрвөн аргын тоо заана. Сонгодог дуучин хүн байлаа гэхэд бэлтгэл хийж байж л олон цагаар дуулах чадварыг эзэмшдэг, яг түүнтэй адилхан зүйл байгаа юм.

-Тэгэхээр хүүхэд бүрийг суулгах хэрэгтэй сургалт гэж ойлгож болох уу?

-Хүүхэд болгон явах нь зөв. Урлагийн төрлийн дугуйлан байсан бол авьяасыг нь харж байж явуулж болно. Энэ бол өөр зүйл, тодорхой хэмжээгээр хүн оюун ухаанаа хөгжүүлэх л хэрэгтэй шүү дээ. Хүүхэд бүрийн оюуны чадамж, онцлог өөр, өөр болохоор хүлээж авах чадвар нь хүртэл өөр байдаг. Зарим хүүхдэд хэцүү санагдана. Эхлээд хурдтай бодох дадал суугаагүй байна. Тодорхой хэмжээний давааг давчихаараа дасгал хүндрээд байна гэсэн үг. Өдөр өдрөөр хөгжүүлдэг. Өгөгдөлтэй хүүхдүүд бол шууд л дурлаад л суралцаад явчихдаг.

-Өгөгдөл гэхээр ямар онцлогтой байх уу?

-Байгалийн өгөгдөл. Өгөгдөлтэй гэдэг нь байгалиасаа ой тогтоолт нь сайн. Боломжийн хэмжээний хурдтай, төвлөрөх чадвар сайтай байна. Сул хүүхдүүд гэж бас бий, хүн хүн өөр, ихэр байсан ч хоёр өөр байдаг шүү дээ. Тууштай явах юм бол энэ оюуны спортыг эзэмших боломжтой. Манайхан тууштай явах дээр алдаад байдаг. Хүмүүс Япон сампин л гэсэн хаяг харах юм бол ижилхэн гэж ойлгодог. Манайх анхан шатаар бүх дүрмийн дурын тоог нэмж хасч байхад, бусад газар зөвхөн нэмэхийг зааж байх жишээний. Анхан шат 300 мянга гэж бодвол гурав хуваагаад 900 мянгаар заах нь байна. Манай зааж байгаа анхан шатыг гурав тасалж заадаг гэсэн үг. Дараагийн шатанд үржих, хуваахыг үзнэ. Ерөнхийдөө бүх массыг хамарч хөгжүүлнэ гэсэн зорилготой.

-Цэцэрлэг сургуулиар явж заах боломж бий юу?

-Нийгмийн ажилтнууд цэцэрлэгийн эрхлэгч нар манайд ирээд заагаач гэдэг хүсэлт их тавьдаг. Очиж заах боломжгүй. Соробан сампин заахад хүүхдийг төвлөрүүлэх шаардлагатай тул орчин чухал. Гэтэл цэцэрлэг гэр шиг бужигнаж байдаг учир төвлөрөх боломжгүй. Орчинд нь ороод ирвэл шууд төвлөрөөд явчихна гэсэн үг. Хэзээ ч сургалтын төв дээрх шиг сурч чадахгүй. Зарим хүмүүс мөнгө аваад очиж заагаад байдаг. Орчинд нь заахад цэцэрлэгийн насандаа үржих, хуваах, бутархайг хүртэл боддог болчихдог, гэхдээ энэ нь хүүхдийг зовоосон хүнд зүйл биш. Бага багаар ахиулаад л аяндаа дадал болгодог юм.

-Японд багш нар нь эрэгтэй хүмүүс байдаг гэсэн үү?

-Тултал нь хөгжүүлсэн зүйл сонгодог болж байна. Энэ бол японы оюун ухааны сонгодог спорт. Зарим сэргэлэн хүмүүс үүнийг бизнес болгож, өөрчилж хялбарчлаад хурдан бодох арга зэргээр нэрлэж сургалт явуулж байна. Агуулга бол тал хагас. Япон стандартын сонгомол арга шиг хөгжүүлэхгүй. Япончуудын оюун ухааны боддог аргачлал нь санаа авсан хурдан бодох арга цэвэр төсөөлөл. Гар хуруу хэрэглээд бодоод байгаа юм.

Япончууд болохоор 500 гаруй жилийн турш хөгжүүлчихсэн. Эцэг эхчүүд үе дамжин хүүхдэдээ энэ оюуны спортыг уламжлуулдаг заншил японд тогтсон байна. Японы сэхээтнүүд хүүхдээ оюуны ажил хийлгэнэ гэж эртнээс тооцоолон багаас нь энэ спортоор хичээллүүлдэг. Эрчүүд заадаг, манайд харин эмэгтэй багш нар зааж байна.

-Танай сургалт хэдэн хувийн үр дүнтэй байдаг вэ?

-Эцэг эхчүүд сургалтын газруудыг судалдаг байх хэрэгтэй. Сурган хүмүүжүүлэгч хүн үзээд судлаад харьцуулаад, шинжлэх ухаанч хандаж байж бий болгодог байхгүй юу. Ямар ч учрыг нь олохгүй хэдэн мөнгө олж болохгүй. Манай сургалтын үр дүн 90-ээс 100 хувьд хэлбэлзэнэ. Ийм баг хамт олонтой. Бүрэн төгс ойлгочихсон, мэдэрчихсэн.

-Онош гэж бас нэг зүйл байх шиг?

-Онош бас чухал. Энэ ийм хүүхэд байна гээд оношилно. Жишээлбэл, эцэг эхчүүд нь хүүхдээ гэрийн даалгавар сайн хийдэг гээд аваад ирэхээр нь сампингаар нэг л бодлого бодуулна. Ингээд л даалгавраа хийдэг үгүйг мэдчихэж болно. Энэ чиглэлээр японд очиж медаль авна гэдэг бол тив дэлхийн тэмцээнд амжилттай оролцохоос ч том зүйл. Үүнийг манайхан ойлгодоггүй. Манайхан ойлгодоггүй олон улс л яриад байдаг. Японд жинхэнэ мундагчууд байгаа. Үнэхээрийн ур чадварын хувьд хүнд бэлтгэл хийх ёстой байдаг. Өөртөө итгэх итгэлийг нь суулгах ёстой байдаг. Их нарийн л даа. Тоо боддоггүй. Төлөвшүүлнэ. Ой тогтоолт, хурдан сэтгэх чадварын сургалт үргэлжлээд жил гаран яваад нэгдүгээр зэрэгтэй болдог. Дээд тал нь 3-4 жил болоход нэлээд сайжирчихсан байна.