Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монгол Улсын Их сургуулийн түүхийн тэнхимийн эрхлэгчээр олон жил ажилласан нэрт эрдэмтэн доктор, профессор Дашдаваагийн Хүүхэнбаатарын 80 насны ой өнөө жил тохиож байна. Тэрээр эдүгээ цагийн түүхийн шинжлэх ухааны оргилууд болох академич Жигжидийн Болдбаатар тэргүүтэй судлаачдын ачит багш юм. Эрдэм оюуны уурхай их сургуулийн тулах багана нь байсан эрдэмтэн профессорын охин Х.Билгүүнийг “Миний аав” булангийн зочноор урьж ярилцлаа.

-Тэр жил Долгорын Нямаа найрагчтай Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг Дэл Хөнжлийн уулсаар явахдаа аавын тань тухай олонтаа сонсч, бахдаж байв. Дэлийн хадны бичээс, булш бунхныг дэлхийн судлагдахуун болгосон хүн нь танай аав юм билээ. Удам гарлынх нь тухай ярихгүй юу?

-Миний аавын амьдралын том зорилго Дэл Хөнжлийнхөө уулсыг дэлхийн шинжлэх ухааны судлагдахуун болохыг харах байсан. Түүнийхээ үр шимийг үзэх гэж хичнээн олон жилийнхээ амь амьдрал, хөдөлмөр зүтгэлийг зарцуулсан гэж санана. Зуны амралтаар оюутнуудаа нутагтаа дагуулж очин хадны зураг илрүүлэх хайгуул явуулж, цөөн тооны булш, чулуун байгууламжид археологийн малтлага хийлгэнэ. Элгэн ханан хад бүхэн дээр нь дэлхийн түүх бичээстэй байдаг Дэл уул, ус нутагтайгаа аав минь амин холбоотой байв. Ах бид хоёрыг жил бүр нутагтаа дагуулж очно. Эх орноо хайрлах хайр, элгэн халуун сэтгэлийг бага балчраас минь суулгасан. Намайг дөнгөж төрөөд 45 хонож байхад аав ээж хоёр хөдөө очоод, ээжийн хөх сүүгүй болчихсон ямааны сүүгээр угжиж байсан гэдэг. Удам гарлын тухайд гэвэл аав нь Дашдаваа гэж банкны дарга байсан хүн. “Хэлтэс Дашдаваа” гэхээр Өлзийтийнхөн төдийгүй Дундговийнхон сайн мэддэг юм билээ. Ээж Сугар нь нутаг усандаа нэртэй “Хүүхнүүдийнхэн”-ий удмын хүн байсан. Бид “Амаа” гэж авгайлдаг байлаа. Аав ээж хоёр минь тавин найман онд танилцаж жаран онд гэр бүл болсон.

-Ижий аавын тань танилцсан түүхээс сонирхох гэсэн юм. Хүүхэнбаатар гуай их сургууль төгсөөд шууд багшаар үлдсэн байдаг. Сургуульдаа хагас зуун жил багшилж, Монголын түүхийн шинжлэх ухааны тулах багана нь байсныг хэн хүнгүй дурсдаг даа?

-Аав ээж хоёрын танилцсан түүх маш сонин. Нэг л гоё хайрын романс адил санагдах нь бий. Ээж анагаахын сургуулийн нэгдүгээр курсийн оюутан байхдаа Сэлэнгийн Сүхбаатар хотод хөдөө гэртээ амарч байж. Өөрөө бол Дарханы хүн юм. Яг тэр үед нь Их сургуулийн оюутнуудын концерт болжээ. Түүнийг сонирхохоор найз дээрээ очжээ. Найз нь аж үйлдвэрийн сайд байсан Паавангийн Дамдин гуайн гэргий. Хотын сэхээтний гоё охин байхгүй юу. Тэгтэл өнөө найз нь аавтай хамт сууж байсан гэдэг. “Яасан сайхан залуу вэ, хотын гоё охин чинь ийм залуутай найз байлгүй ч яахав” гэж бодсон тухайгаа ээж хэлдэг. Ингэж аавыг анх харснаас хойш нэг жилийн хугацаа өнгөрсөн байна. Нэг удаа байрных нь охин “эмнэлэгт хүн эргэх гэсэн юм хамт очих уу” гэж хань татан очтол мөн л аавтай таарчээ. Хэл шинжлэлийн нэртэй эрдэмтэн, академич Домийн Төмөртогоо гуай аав хоёр дотно найзууд. Ээжийг хань татаж очсон байрных нь охин Төмөртогоо гуайн найз байжээ. Ийм санамсаргүй хоёр ч тохиолдлоор аав ээж минь уулзаж танилцсан түүхтэй юм билээ. “Би онц сурдаг л хүнтэй сууна гэж бодож байсан. Манай хөгшин чинь онц сурдаг, тэгээд зогсохгүй Их сургуульдаа багшаар үлдсэн нь миний сэтгэлийг улам их татсан” гэж ээж нөхөрсгөөр хэлдэг юм. Аав минь үнэхээр л Монгол Улсын их сургуулийн шилдэг оюутан нь байж, дараа нь түүхийн тэнхимийн багш болж, тавь гаруй жил сургуульдаа тасралтгүй багшилсан гавьяатан. Эвлэлийн төв хорооны хэлтсийн дарга бол гэхэд “үгүй, надад дарга даамлын ажил зохихгүй” гэж хэлээд очоогүй байдаг. Их сургуулиасаа холдох дургүй хүн байсан. “Сургуулийнхаа өгсөн байрнаас нүүхгүй” гэнэ. Ямар сайндаа ээж бид шинэ байранд оръё гэж тохирон байр саваа олчихоод нүүхээр ачаалж байтал аав “Би явахгүй” гэж хэлээд больж байсан удаатай.

-Аавыг тань зүс царай сайхан хүн байсан гэдэг. Их сургуулийн үе үеийн оюутнууд ширүүн төрхтэй ч элгэмсэг, зөөлөн багш байсан гэж дурсдаг. Охиных нь хувьд юу хэлэхсэн бол?

-Би энэ хүний үр хүүхэд гэдгээрээ маш их бахархдаг. Нүдээ нээгээд сэрэх бүртээ надад тийм гоё бахархал төрдөг юм. Олон ч хүний дурсамж дурдатгалд бий дээ. Манай аав үнэхээр гоё хүн байсан. Хэн ч харсан сүрдмээр, долгионтой буржгар хар үстэй, ширүүндүү харцтай, ширвээ хар сахалтай, монхор хамартай. Хичнээн царайлаг гэж бодно. Ямар ч эмэгтэй хүн харахгүй өнгөрч чадахгүй. Дээрээс нь тэр хүний ухаан гэдэг гайхамшиг. Говийн хүний уужуу тайван, цөлх сайхан чанар ноён нуруу нэвт шингэжээ гэж боддог юм. Илүү дутуу зангүй. Амьдралдаа хүн муу хэлж байхыг нь сонсоогүй. Шулуухан яриатай, сэтгэлд нь нийцээгүй зүйлээ цүл пал хийтэл тухайн хүний нүүрэн дээр нь хэлчихдэг, ийм л хүн байлаа. Намайг загнах нь бүү хэл муухай ч харж үзээгүй дээ, аав минь. Ээж бол ах бид хоёрыг үглэнэ, зэмлэнэ. Аав өмөөрнө. Боловсролтой, соёлтой эрдэмтэн хүний дүр байдал тэр чигээрээ аавд минь байж дээ гэж санадаг. Хүүхдүүдэд их хайртай, ах бид хоёрыг ихэд дээдэлнэ.

Нэг зүйлийг сонин болгож хэлэхэд, эрэгтэй хүн гэхэд хэтэрхий соёлтой байжээ. Үр хүүхдээ бараг л үнсэж үлгээд байхгүй. Зүгээр л үнэрлэнэ. Хүмүүс үнсэхээр та нар яасан муухай юм. Хүүхдийг заваан шүлсэдлээ гэж дургүйлхэнэ. Өнөөдөр шинжлэх ухаан яг аавын зарчмыг барьж байна. Эмч нар нялх балчир хүүхдээ битгий үнс, янз бүрийн халдварт өвчин, ханиад шүлсээр дамждаг хэмээн захиж амьдралын мөрдлөг болгохыг шаардаж байна. Тэгэхэд тэртээ далаад оны эхээс л аав ийм зарчмыг баримталсан. Өөрийн эрхгүй нас тогтоод ухаан суугаад ирэхээр амьдралын ийм нэг зарчим нь хүртэл маш том ухаан байжээ гэж бодогддог. Байж байгаа нь л хайр хүрэм гоё. Маш сайхан хувцаслана. Царай зүс ухаан бүх зүйл цогцоороо тэгш, дахин давтагдахгүй ертөнц байжээ.

-Эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээлийнх нь тухай, мөн Монголын түүхийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмрийнх нь тухай асуумаар байна. 80 жилийнх нь ойн эрдэм шинжилгээний хуралд академич Ж.Болдбаатар “Ангийн багшаа дурсахуй”, академич Д.Төмөртогоо “Багын андаа дурсахуй”, доктор Ю.Болдбаатар “Дэл уулын судалгаа ба профессор Д.Хүүхэнбаатар” гээд энэ цагийн нэртэй эрдэмтэд бүгд дурсамж, илтгэл тавих юм билээ?

-Аав хойно аспирантурт сурч байхдаа доктор болсон. Хөдөө аж ахуйн нэгдэлжих хөдөлгөөний тухай бүтээлээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Мөн Эрдэнэ зуу хийдийн түүхийн бичээсийг аав ном болгож гаргасан. Жин дарах том бүтээл гэж эрдэмтэд үнэлдэг. Багын анд Д.Төмөртогоо академичтэй хамтраад “Монголын соёл” гэж ном гаргасан. Мөн “Монгол гүрний элчин харилцаа” хэмээх гадаад харилцааны түүхэн судлагдахууны тухай ном бүтээсэн. Үндсэндээ Монгол Улс гадаад улстай хэрхэн яаж элчин харилцаатай болсон түүхэн бүх баримтыг судалж бичсэн үнэлж баршгүй бүтээл. Энэхүү гурван ном нь манай гэр бүлийн, үе удмын маань хамгийн үнэт өв хөрөнгө байх болно. Түүхийн шинжлэх ухааны нэрт эрдэмтэн, академич Жигжидийн Болдбаатар гуай аавын минь шавь. Хичээл орж байсан хүүхдүүдийнх нь нэг гэдэг. Болдбаатар гуайг аав өөрөө багш болгож дараа нь Их сургуулийн тэнхимийн эрхлэгчээ өвлүүлж үлдээж байсан түүхтэй. Тиймийн учир Болдбаатар академич “Ангийн багш минь” хэмээн ихэд хүндэтгэдэг юм. Ер нь өнөө цагийн түүхийн бүхий л эрдэмтэн судлаачид аавын минь шавь нар. Өөрийнх нь шүтэн биширч дээдэлж явдаг Монгол Улсын их сургуулийнх нь түүхийн тэнхимийн эрхлэгч доктор П.Дэлгэржаргал, мөн ШУТИС-ийн багш доктор Ю.Болдбаатар нар бараг л манай гэр бүлийн гишүүд шиг явсан хүмүүс. Аав минь шавь нартаа үнэхээр хайртай байсан. Гадагшаа явах урилга ирнэ, тэр бүгдэд шавь нараа явуулна. “Залуучууд яваг. Энэ хэд маань юм үзэж, нүд тайлаг ” гээд өөрөө хойш суудаг байсан. Харин сүүлд жар гарсан хойноо Тайваньд болсон монголч эрдэмтдийн их хуралд явж ирээд сэтгэл их өөдрөг байж билээ. Шинжлэх ухааны академийн Түүх археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор С.Чулуун, Монголын үндэсний түүхийн захирал доктор Д.Сүхбаатар гээд бүгд аавын минь шавь нар.

-Танайхаар тухайн үеийн оюун санааны бүхий л аваргууд орж гарч явсан нь мэдээж. Аав тань үнэхээр олонтой явсан нь хэн бүхний амнаас дуулддаг юм?

-Утга зохиол, соёл түүхийн домог мэт яригддаг нэртэй хүмүүс манай гэрийн босгыг элээсэн. Оюун ухааны охь ундарга, Монголын сор болсон эрдэмтдийн дунд өссөндөө бахархдаг. Хөдөөгийн Пэрлээ гэж урт цагаан сахалтай хөгшин ирдэг байсныг би бүүр түүрхэн мэднэ. Аавын минь алга хавсран залбирдаг ачит багш нарынх нь нэг. Төрийн хошой шагналт Шагдаржавын Нацагдорж, түүхийн аварга хүмүүн Гүнжийн Сүхбаатар нараар хичээл заалгаж явсан. Миний бие дунд сургуулийн сурагч байхдаа хичээл тараад гэртээ ирэхэд хэн хэн угтдаг байсан гэж санана. Төрийн шагналт яруу найрагч Цэгмидийн Гайтав, Бэгзийн Явуухулан, мөн хөгжмийн зохиолч төрийн хошой шагналт Лувсанжамбын Мөрдорж гээд л эгнэнэ шүү дээ. Бүгд ирээд аавтай шатар нүүгээд, нэг шил юм тавьчихаад сууж байна. Сүүлд Дагвын Лувсаншарав гуай ирдэг байсан. Түүхийн хоёр Бат-Очир гэж мундаг хүмүүс байна. Мөн философийн доктор академич Норовсамбуу гуай байна. Их сургуулийн Нооёо гэж алдаршсан домог болсон багш нарын нэгэн. Энэ аваргуудыг чинь орой гэрт нь хүргэх, унаанд суулгах хариуцлагатай алба ээж бид хоёрт оногдоно доо. Гайтав гуай бол манайд олон хоносон доо. “Би Хүүхэнбаатарындаа хононо” гээд л хэвтээд өгдөг сөн.

-Ерөнхий сайд Ж.Наранцацралтын “нууц ноёнтон” нь танай аавыг гэж сонссон юм байна?

-Наранцацралт ахын ээж Орго аавын маань том эгч юм. Нааяа ахын (Наранцацралт агсныг хэлж байна) нэрийг аав өгсөн гэдэг. Наранцацралт ах, Бичээчийн Батмөнх ах бүгд л манайд амьдарч ээжийн гарын хоолыг идэж, сургууль соёлын мөр хөөж, гэр бараа болсон хүмүүс. Наранцацралт ах хойшоо сургуульд явахдаа манайхаас л явсан, мөн гаднаас манайд л ирнэ. Бүх зүйлээ ааваас асууна. Ёстой л нөгөө аавын “гарынх нь бүтээгдэхүүн” гэдэг чинь мөн.

Аав минь нэр төр албан тушаалд дургүй, сонин хүн байв. Ямар сайндаа гавьяа шагналгүй, гавьяат багш цол байтугай Хөдөлмөрийн гавьяаны одон ч үгүй өнгөрсөн. Тийм хүн чинь үр хүүхдэдээ, дотны хүмүүстээ түүнийгээ л үлгэрлэнэ. Наранцацралт ах хотын дарга байхдаа аав дээр ирнэ. “Нууц ноёнтон” гэдэг нь үнэн л дээ. “Намайг Ерөнхий сайдад дэвшүүлээд байна яах уу, ахаа” гэж асууж байсан. Тэгэхэд аав “Яах гэсэн юм. Чамд хотын даргын ажил чинь сайхан зохидог. Чи чаддаг ажил. Улс төр рүү орж хэрэггүй” гэж хэлсэн байдаг. Ингээд Нааяа ах Ерөнхий сайдын албанаас анх татгалзсан. Дараа нь Багабанди Ерөнхийлөгч хэд хэдэн хүнийг Ерөнхий сайд болох боломжтой гэж сонин хэвлэлээр зарлаад ахыг дахиад дэвшүүлсэн. Нааяа ах аав дээр дахиад ирсэн. Тэгэхэд нь “За яах вэ. Монгол төрийнхөө төлөө зүтгэ” гэж хэлсэн байдаг.Сүүлд өнгөрөхөд нь “Хайран хүүхэд” гээд үнэхээр харууссан. Тамир тэнхээгээ тасартал гомдож, цөхөрсөн. Наранцацралт ах Ерөнхий сайд болчихоод манайд ирж байлаа. Байрны гадаа, орцонд тэр чигээрээ хамгаалалт гарчихаад сүйд болж билээ. Аав минь 2013 онд цагаан сарын битүүний шөнө өнгөрсөн. Ямар их буянтай хүн байгаа вэ гэж боддог. Гэртээ хэдэн сар хэвтэхэд ээж минь асарсан. Ээж Дэндэвийн Даваасүрэн Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг, Яармагийн хүүхдийн эмнэлэгт бүхий л насаараа ажилласан хүн юм. Ийм л сайхан хүмүүсийн үр удам болж төрснөөрөө бахархдаг даа.

“Гранд Мед” эмнэлгийн Нуруу нугасны мэс заслын тасгийн эрхлэгч, их эмч М.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Нуруу нь өвддөг олон хүн байгаа. Нуруу юунаас болж өвддөг юм бэ?

-Гэмтэл, үрэвсэл, халдварууд, хавдарууд, элэгдэл гэх мэт олон зүйлээс шалтгаалж нурууны өвчин үүсдэг. Дээрх шалтгааны яг аль нь вэ гэдгийг төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэг, орчин үеийн багажийн шинжилгээгээр бүрэн оношлох нь чухал. Эрт оношлоогүй нурууны өвчин цааш даамжран хүндэрвэл насан туршдаа тахир дутуу болж ч болно. Багана нуруу гэдэг маань биднийг босоо тэнхлэгийн дагуу алхах, зогсоход бүх ачааллыг даах тулгуурын эрхтэн юм.

Нурууны гол хэсэгт биеийн бүх хэсгийн мэдээ мэдрэхүй, хөдөлгөөн хийх булчинг уураг тархитай холбох гүүр болсон нугасыг агуулж, хамгаалж байдаг. Дээрх шалтгаануудын улмаас нурууны ямар нэгэн бүтэц эмгэгт өртөн даамжирвал нэгдүгээр үүрэг болох тулгуурын алдагдал үүсч, босож алхаж чадахгүйд хүрнэ.Цааш даамжирвал нугасанд нөлөөлж, гар хөл саажих хүртэл ноцтой хүндрэлүүд үүсч болно.

-Ёзоорын дарагдал гэж яг ямар өвчин бэ?

-Нугаснаас баруун зүүн тал руу мэдрэлийн ширхэгүүд салаалан нугасны сувгаас мөчүүд рүү гарч байдаг. Мөчдийг мэдрэлжүүлэх үүрэг бүхий энэ бүтцийг захын мэдрэлийн ширхэг бас судас ч гэж нэрлэдэг. Энэ мэдрэлийн ширхэг нугасны сувгийн дотор байрлах яг нугалмын сувгаар гараад холдоогүй байх тэр хэсгийг мэдрэлийн ёзоор гэж нэрлэдэг. Хүний бие хүзүүнээс эхлээд ууц ахар сүүл хүртэл баруун зүүн талдаа 31 хос мэдрэлийн ёзоортой байдаг. Эдгээрийн аль нэг нь эсвэл бүлгээрээ олон шалтгаанаас эмгэгт өртөж болдог. Дарагдал гэдэг нь тэдгээр олон эмгэгийн зөвхөн нэг л нөлөөлөл нь юм.

Цаашлаад дарагдлыг үүсгэж байгаагаар нь хавдар, буглаа, үрэвсэл, гэмтлийн гаралтай ясны хугарал, нурууны бүтцүүдийн элэгдлийн суурин дээр үүссэн яс ургалт, уйланхай, дискний ивэрхий гэх мэт маш олон зүйл эмгэг байдаг. Мөн нөгөө 31 ёзоор яг аль түвшинд ямар байрлал дээр дарагдаад байна, энэ дарагдал нь тухайн хүний үндсэн шинж тэмдгийн эх үүсвэр, шалтгаан мөн эсэх зэрэг олон нарийн зүйлүүд бий. Эдгээрээс хамгийн их түгээмэл тохиолддог дарагдал нь нугалам хоорондын мөгөөрсөн жийргэвчийн ивэрхий, нугалмын ар талын үений яс ургалт зузаарал, нугасны сувгийн нарийсал, нурууны гулсалт зэрэг юм.

-Мэдрэлийн ёзоорын дарагдал өвчнийг бүрэн төгс эмчилж байна гэж ярьж байна. Дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэн алхаж байна гэсэн үг үү?

-Мэдрэлийн ёзоор дарагдлыг эмчлэхдээ хамгийн түрүүнд зөв оношлох хэрэгтэй. Дээр дурдсанчлан юунаас болж яг хаана ямар мэдрэлийн ёзоор хэр зэрэг дарагдаад байна вэ? гэдгийг олж тогтоох хэрэгтэй. Дараа нь эмчилгээний чиглэл гарч ирнэ. Эмчилгээний чиглэл гэдэг нь дотроо эмийн бус аргаар, нөхөн сэргээх физик эмчилгээ, өвдөлтийн менежмент буюу ажилбарт эмчилгээ багтана. Хамгийн сүүлд нь мэс заслын эмчилгээг дэлхийн олон эмч, эрдэмтдийн нотолгоонд суурилж үр дүн нь батлагдсан аргуудаар хийж байна. Манай эмнэлгийн эмч нар өндөр хөгжилтэй орнуудын эмч нартай хамтран ажиллаж туршлага солилцдог.Эмчилгээний аргууд цаг ямагт шинэчлэгдэж байна. Нэг талаас эмч нарын ур чадвар сайжирч, нөгөө талаас технологийн хөгжил анагаах ухаанд хурдацтай нэвтэрч байна.

Манай эмнэлэг яг л энэ зарчмаар хамгийн сүүлийн үеийн багаж тоног төхөөрөмжийг ашиглан тухайн чиглэлээр өндөр хөгжилтэй оронд бэлтгэгдсэн боловсон хүчнүүд дэлхийд дагаж мөрдөөд байгаа аргаар эмчилгээг хийнэ гэдэг бол яалт ч үгүй дэлхийтэй зэрэгцэн алхаж байна гэсэн үг. Гэхдээ бидэнд сурах, мэдэх, хөгжих олон зүйл бий. Өнөөдрөөрөө зогсож болохгүй шүү дээ.

Мэдрэлийн ёзоорын дарагдлын эмчилгээний хувьд хэлэхэд тухайн мэдрэлийн ёзоорыг ямар байдалд байгаагаас хамаараад эмчилгээний олон аргуудаас сонгоно. Эмийн эмчилгээ хийлгээд, тариа хийлгүүлээд үр дүн өгөхгүй байгаа тохиолдолд мэс засал хийдэг. Ганцхан мэс заслаар эмчилнэ гэдэг өрөөсгөл ойлголт. Гранд Мед эмнэлэг ёзоорын дарагдал өвчнийг аль ч эмчилгээний аргаар бүрэн эмчилж байна.

-Гранд Мед эмнэлэг дээр ямар ямар төрлийн нуруу нугасны мэс засал хийгдэж байна вэ?

Нурууны бүх түвшингийн дискний эмгэгүүд, сувгийн нарийсал, гулсалтуудыг бичил мэс заслаар, ёзоор чөлөөлөх диск сольж бэхлэх мэс засал мөн хамгийн сүүлийн үеийн дурангийн мэс засал аль аль нь хийгдэж байна. Мөн нурууны бүх түвшингийн хугарал гэмтлийг нээлттэй болон бичил мэс заслын аргаар бэхлэхээс гадна зөвхөн тусгай зүүний тусламжтай хэсгийн мэдээгүйжүүлгийн доор нугалмын хугарлыг ясны цементээр бэхжүүлэх, нуруу нугасны хавдруудын мэс заслуудыг амжилттай хийж байна.

-Танай эмнэлэг дээр дурангийн мэс заслын шинэ аргыг нэвтрүүлэх гэж байгаа гэсэн?

-Тиймээ. Манай эмнэлэг анх 2016 онд нурууны ар хажуугийн хүрцээр мэдрэлийн ёзоор гарах нүхээр дамжуулан дискний ивэрхий авч, ёзоор чөлөөлөх хагалгааг амжилттай нэвтрүүлсэн юм. Нурууны дурангийн мэс засал гэдэг нь дэлхийд 90 оноос л хөгжиж эхэлсэн. Энэ нь дуран оптекийн технологи сайжирсантай холбоотой. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй олон эмнэлгүүд одоо хүртэл дурангийн мэс заслыг хийж эхлээгүй л байна. Манай эмнэлэг дурангийн мэс заслынхаа эхлэлийг жилийн өмнөөс тавьсан нь сайхан хэрэг. Зарим өндөр хөгжилтэй оронд дурангаар диск аваад зогсохгүй дискийг нь сольдог арга саяхнаас амжилттай нэвтэрсэн.

Манай эмнэлэг ч гэсэн нурууны нугалам хоорондын мөгөөрсөн жийргэвчийг дурангаар солих мэс засал хийгдэхээр төлөвлөж бэлтгэл ажил нь хангагдаж байна. Уг мэс засал дэлхийд анх 1940 оноос эхлэл нь тавигдсан байдаг. 1960, 1970-аад оны үеэс нурууны ар талаас дискийг солих, ар талаас бэхлэх бэхэлгээнүүд үүсч эхэлсэнтэй холбоотойгоор илүү найдвартай, өндөр үр дүнтэй хийгддэг болсон. 1990-ээд оноос хиймэл диск орлуулах нийлэг болон металл хайлшийн технологи эрчимтэй хөгжсөнтэй диск солих мэс засал эрчимтэй хийгдэж эхэлсэн. Гэхдээ нээлттэй аргаар л даа. Харин 2000 оноос энэ хагалгааг бичил мэс заслын арга буюу бага зүсэлгээр хийдэг болсон.Манай эмнэлэг энэ аргыг 2013 онд Монголдоо маш амжилттай нэвтрүүлээд өнөөдрийг хүртэл олон хүнийг эмчилсэн. 2014 оноос л дурангийн аргаар буюу дурангаар диск солих хагалгааг Америк, Солонгос зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад амжилттай хийж эхэлж байна. Одоогоор өөр оронд дурангаар диск солих хагалгааг хийгээгүй байна. Энэ хагалгааг хийхэд хамгийн сүүлийн үеийн өндөр өртөг бүхий оношилгоо, эмчилгээний багаж тоног төхөөрөмж нөгөө талаас нээлттэй мэс заслыг олон хийж,бичил мэс заслаар диск солих чадварт сайн суралцсан эмч, сувилагч нарын баг хамт хийнэ.

Өөрөөр хэлбэл дурангаар диск солих хагалгаа нь оношоо маш зөв найдвартай тавьж, өвчний голомтоо зөв олохоос эхлээд нарийн төвөгтэй мэс заслыг нийлүүлэн хийж байж амжилттай үр дүн гардаг. Аль нэг нь доголдоход үр дүнгүйдэх магадлалтай. Манай Гранд Мед эмнэлэг дэлхийн хамгийн дэвшилтэт багаж тоног төхөөрөмжтэй, тэдгээрийг ажиллуулахад олон улсад бэлтгэгдсэн боловсон хүчинтэй. Бичил мэс заслаар диск солих мэс заслыг дэлхийн стандартын дагуу хийж гүйцэтгэж байгаа ба дурангаар диск солих хагалгааг нэвтрүүлэхэд бүх таатай боломж бүрдээд байна. Одоо удахгүй энэ хагалгаагулсдаа анхдагч болж амжилттай нэвтрүүлнэ гэдэгтээ итгэлтэй байна.

-Гранд Мед эмнэлэгт бичил мэс засал, дурангаар мэс засал хийлгэх гэх мэт дэвшилтэт нарийн мэс заслуудыг хийж байна. Ингэж хийснээрээ давуу тал ач холбогдол юу вэ?

-Давуу тал маш их. Нурууны мэс засал гэдэг нь нурууны хамгийн төв голд байх мэдрэлийн бүтэц болох нугас, нугасны ёзоорыг эмгэгээс нь салгах зорилгоор гадна талаас нь бүх бүтцүүдээр дайрч хүрдэг маш онцгой ажилбар юм л даа. Ямар нэгэн байдлаар бүтцүүдийн бүрэн бүтэн байдлыг алдагдуулах боломжтой. Уламжлалт нээлттэй мэс засал гэдэг нь хүний нүдээр харж хийж байгаа болохоор нарийн багаж шиг илүү тод харж чадахгүй шүү дээ. Нүдээрээ харж хийхэд том зүсэлт хийдэг нь нурууны булчин үе холбоос ясанд маш их хөнөөл учруулж үндсэн үр дүндээ хүрдэг. Гэтэл хэдий чинээ шарх том байна төдий чинээ мэс заслын үед гарах хүндрэлүүд нэмэгдэх магадлалтай.

Нөгөөтэйгүүр нурууны эмгэгүүдийг бий болгодог үндсэн механизм бол нурууны булчингийн тогтолцооны алдагдал, үе холбоосын алдагдал байдаг учраас нээлттэй мэс заслын дараа нурууны гэмтсэн бүтцүүдээс шалтгаалсан бас нэгэн төрлийн эмгэг бий болж зовиур үүсдэг. Бичил мэс засал гэдэг нь технологийн дэвшлийг дагаж явагддаг мэс засал тул хүний нүдээр харах боломжгүй бага зай орчинд тусгай өндөр технологийн багажаар харж хийдэг мэс засал л даа. Ингэснээр нурууны хэвийн бүтцүүдийг хамгийн ихээр хадгалж, мэс заслаас үүссэн гэмтлүүд нь ч буцаад хэвийн болж эдгэх магадлалыг хамгийн ихээр олгодог хөнөөл багатай хурдан тэнхрэх боломжийг бий болгоно. Нуруу нугасны мэс заслын дэлхийн одоогийн оргил нь дурангийн мэс засал мөн бичил мэс заслын арга технологи болоод байна.

Физик математикийн ахмад багш Батын Лодойдамбатай ярилцлаа. Тэрээр багшийн хөдөлмөрийн амаргүй албанд жаран хоёр жил буюу нэгэн жарны туршид зүтгэж явна. Эдүгээ наян зургаан настай энэ буурлаар 7500 гаруй хүүхэд хичээл заалгажээ. Бас л аварга сонсогдох нь мэдээж. Одоогоос хагас зуун жилийн өмнө буюу 1965, 1966 онд болсон олон улсын матетатикийн олимпиадад түүний шавь нар Монгол Улсыг төлөөлж амжилттай оролцож байсан түүхтэй. “Би чинь зууны манлай уртын дуучин Норовбанзад, төрийн шагналт дуурийн нэрт дуучин Уртнасан, ардын зураач Чуваамэд, улсын аварга Бээжин гээд алдар суутай хүмүүст багшилж явлаа” хэмээн ярих нь домог түүх шиг. Гучин хэдэн жил гандангаар орсонгүй. Шашин, мухар сүсэгт огт итгэдэггүй гэсэн нь яалт ч үгүй физик, математикийн шинжлэх ухаанд нэвчсэн хүний үг байх. Мянга мянган шавь нарынхаа хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн ийм л эрхмийг “Багш” булангийнхаа зочноор урьсан юм.

-Замнал түүхээс тань харахад, та чинь багшийн сургуулийн бараг л анхны төгсөгчдийн нэг юм билээ. Яриагаа эндээс эхэлье?

-Би гэдэг хүн 1942 онд Сэлэнгэ аймгийн Хушаат сумын бага сургуульд орсон. Дараа нь 1945 онд Алтанбулагийн сургуульд шилжиж очсон. Бага ангийн багш маань Цэдэндамба гэж тус сургуулийн захирал хүн байлаа. Багш бид хоёр нэг гэрт байсан. Мөн нэгдүгээр сургуулийн захирлаар хорь шахам жил ажилласан, Монгол Улсын гавьяат багш Гомбосүрэн 17 настай залуу, дөнгөж сургууль төгсөж очоод бидэнд багшилж байлаа. Алтанбулагийн сургууль хэзээнээсээ онцлогтой. Багш нар математикийн хичээлийг орос хэлээр заана. Наймдугаар ангиас гадаадын уран зохиол ороход бас л оросоор заана. Энэ нь бусад сургуулиудын хүүхдүүдээс орос хэлний мэдлэгээрээ давуу болчихож байгаа. Ингээд тавин хоёр онд аравдугаар ангиа төгсөөд Улаанбаатар хотод ирлээ. Багшийн дээд сургууль “Багшийн институт” нэртэйгээр дөнгөж нээгдэж байсан. Тус сургуулийн физик математикийн ангид элсэн орж 1955 онд төгссөн.

-Багшийн ажлын гараагаа хаанаас эхлэв дээ?

-Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар хотод нэг жил математикийн багшаар ажилласан юм. Тэгээд Зүүнхараагийн бага сургуульд очсон. Долоон жилийн сургууль болоход нь багшилсан. Ардын уран зохиолч С.Дашдооров мөн тэнд багшилж байв. Бид дотны сайхан найзууд байсан. Харин Боловсролын яамны шалгалтаар “сайн ажилласан” гэх үнэлгээгээр хот руу шилжсэн. Зургадугаар сургуулийн захирал байсан Хангай өөрийнхөө сургуульд авч ажиллуулсан. Өдөр нь сурагчдад багшлаад орой нь ажилчны сургуульд багшилна. Ажилчны сургуульд ардын зураач, уран сийлбэрч Лэгшидийн Чуваамэд, улсын аварга Чойжилын Бээжин, зууны манлай уртын дуучин Намжилын Норовбанзад нар сурч байсан гээд бодохгүй юу. Норовбанзад, Бээжин бид гурав чинь 1932 оны чацуутнууд юм. Хичээлээ зааж дуусчихаад орой нь наргиж наадна. Залуу ч байж дээ. Норовбанзад Банзрагчтай суугаад Дундговиос ирээд байсан, ид мандаж байсан үе нь юм. Бээжин мөн л уран барилдаант бөх гээд алдартай. Алиа хошин зантай нөхөрсөг сайхан хүн байлаа. Уг сургуулийн долдугаар ангид төрийн шагналт, зууны манлай Хорлоогийн Уртнасан сурч байсан. Уртын дуучин Дорждэрэм, гавьяат Сүглэгмаа гээд бүгд оройн сургуулийн миний шавь нар юм. Зургадугаар сургуулийн байранд одоо 45 дугаар сургууль баригдсан. 1962 онд Улаанбаатар хотын математикийн олимпиад гэж анх удаа болсон юм. Тэрхүү олимпиадад манай шавь нар түрүүлээд, багш нарын төрөлд нь би өөрөө түрүүлээд сүрхий юм боллоо. Зургийн аппаратаар шагнуулав. Төрийн төв хэвлэл сонины сурвалжлагч л зургийн аппараттай байсан цаг.

-“Оюуны олимп” гэж хэлж болох олон улсын математикийн олимпиадад таны хоёр ч шавь эх орноо төлөөлж оролцсон байдаг. Тэр тухай сонирхуулахгүй юу?

-Хуримын ордны тэнд хуучин гуравдугаар сургуулийн байранд 24 дүгээр сургууль анх байгуулагдахад миний бие Уртнасан захирлын хүсэлтийн дагуу багшаар очсон. Өглөө, өдөр, орой гэсэн гурван ээлжийн дагуу багшилна. Үндсэндээ өглөө долоон цагт гэрээс гараад шөнө 10 цаг өнгөрч байхад сая нэг гэрийн бараа харна. Аргагүй залуу ч байж, одоо санах нь ээ, ид оргилж байсан үе маань юм. Өдөржин тоо бодоод л хажуугаар нь физикээ заана. Багш ховор учир ахлах ангийнханд альгебр, геометр, шугам зураг, машин судлал, цахилгаан техник, астрономи гээд заахгүй хичээл гэж ховор. Жаран дөрвөн онд аравдугаар анги төгсгөлөө. 32 хүүхдийн 17 нь гадаадад сургуульд явж байлаа. Тэр жил Монгол Улс анх удаа математикийн олимпиадад оролцох болсон. 10 шилдэг сурагчийг улсын хэмжээнд шалгаруулж бэлдэхэд Хатанбаатар, Алтангэрэл гэсэн миний хоёр шавь шалгарч байсан. Гэхдээ тэр хоёр оролцох эрх авч чадаагүй. Тухайн үед надад нэг бодол төрсөн. Үнэхээр л би математикийн шилдэг багш мөн юм бол олон улсын олимпиадад шавиа оролцуулах ёстой гэж бодсон л доо. Ингээд бүтэн жил хүүхдүүдээ бэлдэхэд 1965 онд Польшид болсон олимпиадад Яргай гэсэн шавь минь шалгарч оролцсон. Сүүлд Техникийн их сургуулийн багш байсан хүн. Дэлхийн олон орны шилдэг сурагчидтай өрсөлдөөд есдүгээр байрт шалгарсан. Энэ бол том амжилт. Дараа жил нь буюу жаран зургаан онд Наваан-Юндэн гуайн хүү Арвисбаатар гэж залууг бас бэлдээд 11 дүгээр байрт орж байсан. Боловсролын яам миний хөдөлмөр зүтгэлийг тэр жил үнэлж хоёр өрөө байраар шагнаж байсан түүхтэй.

-Багш бүр өөрийн арга барил, заах ур чадвартай байдаг. Таны хувьд?

-Математикийн шинжлэх ухаан хүүхдийн оюуныг эмх цэгцтэй болгож, сэтгэн бодох чадварыг нь хөгжүүлдэг. Дэс дараалал, логик сэтгэлгээ сайтай болгодог. Физикийн хичээлийг би дандаа үзүүлэнтэй заана. Консвектоо бэлдчихээд тэр орой нь сургууль дээрээ очиж кабинеттай хичээлээ яаж заах уу, лаборатори туршилтын ажлаа яаж явуулах уу гэж бодоод хоосон ангид ганцаараа ярьж, бэлтгэлээ хийдэг заншилтай. Тэгж бэлдсэнийхээ маргааш нь хичээлээ заадаг байсан. Чин сэтгэлээсээ ханддаг байсны илэрхийлэл юм даа. Матетатикийн бодлогыг хүүхдүүдэд өгөхөөс өмнө заавал өөрөө бодож хариуг нь гаргана. Ангийн хүүхдүүдийг би дотор нь гурав хувааж хяналтын ажил буюу тоо бодуулна. Тоонд сайн хүүхдүүдэд улам хэцүү бодлого өгнө. Дунд зэргийн хүүхдүүдэд бас таарсан, тааруухан нэгэнд нь мөн хэмжээнд нь таарсан тийм бодлого өгч бодуулдаг байлаа. Хүүхдүүдэд сэдэв өгч даалгавар хийлгэнэ. Биеийг нь даалгах гэж янз бүрээр оролддог байсан. Миний шавь нараас барилгын, дулааны, цахилгааны, уул уурхайн гээд ихэвчлэн инженерүүд төрсөнд өвгөн би баярладаг. Хатанбаатар маань сүүлд төрийн шагнал авсан. Мөн “Монгол газар”-ын алтны уурхайн инженер байсан Гомбосүрэн маань бас төрийн шагнал авсан. Энэ улс орны хөгжлийг чинь математик сэтгэлгээтэй инженер хүмүүс л авч явна шүү дээ. Хими, физик, математик буюу байгалийн шинжлэх ухааныг эзэмшээгүйгээр хүн цаашаа явахгүй, улс орон хөгжихгүй. Уул уурхай, мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй энэ бүгдэд байгалийн шинжлэх ухааны суурь гол нөлөө болдог. Нийгмийн шинжлэх ухааны зарим хүмүүс өөрсдийгөө сүрхий өндөр өргөж байгаа харагдах юм. Урлаг, гоо сайхан ертөнцийг аварна, улс орны хөгжлийн гол зүйл ч гэх шиг. Би үүнд нэг их үнэмшдэггүй. Гоо сайхан авардаг бол аврахаар боллоо. Дуучид дуулаад энэ улсыг хөгжүүлдэг бол энэ олон гавьяат дуучид чинь хөгжүүлэхээр нэг боллоо. Гэвч тийм зүйл байхгүй л дээ. “Танай улсад хэл, түүхийн эрдэмтэд хичнээн зуун мянга байгаад ч инженер текникийн эрдэмтэд байхгүй бол хөгжлийн тухай яриад хэрэггүй” гэж нэг эрдэмтний хэлсэн үгийг би гучаад жилийн өмнө уншиж байсан. Энэ үг их үнэн санагддаг юм. Өнөөдөр Монголын нийгмийг харахад бүгд л дуулсан, хуурдсан, барилдсан, ноцолдсон хүмүүс байна. Дуу хуур, цэнгээн наадаан үнэндээ хэтэрч байна. Уул уурхай, барилгын юм хийдэг бүтээдэг инженерүүд байна л даа. Гэвч тэднийг ажиллуулах бааз суурь, ажлын байр байхгүй байгаа нь харамсалтай.

-Та бол Чингэлтэйн 72 дугаар сургуулийн нэрийн хуудас болсон багш. Саяхан тус сургуулийг төгссөн таны шавь нартай уулзсан юм. Их хурлын гишүүн Д.Ганболд, Нийслэлийн ИТХ-ын тэргүүлэгч М.Эрдэнэтуяа, уул уурхайн компаний захирал инженер Хандын Ган-Очир, гавьяат жүжигчин дуучин М.Болд гээд нэг үеийн төгсөлтийнхнөөс олон мундаг хүүхдүүд гарчээ. Бүгд л “Лодой багшийн маань буян. Биднийг өдий зэрэгтээ болгосон” гэж дуу нэгтэй хэлж байна лээ?

-Сэлэнгийн Ерөөд Техник мэргэжлийн тусгай сургууль гэж төрөөс байгуулсан сургуульд таван жил багшилсны дараа Чингэлтэйн 72 дугаар сургуультай хувь заяагаа холбосон хүн юм, би. Гомбосүрэн багш маань “Би шавиа авна” гэж намайг нэгдүгээр сургуульд авах гэж их үзсэн. Гэвч би 72-ын босго алхаад 17 жил тасралтгүй багшилжээ. Шулуун шударга зантай, багш сурагчдыг хичээлээс хоцрох, хичээл таслахыг тэвчдэггүй, ааш аягаа ил гаргадаг учир том жижигтэйгээ надаас жийрхдэг байсан. Нэг хэсэг хүмүүжлийн эрхлэгчээр ажилласан. Өглөө долоон цаг өнгөрөөгөөд л сургууль дээрээ ирнэ, үүдэнд хонх цохиод зогсож байна. Намайг хараад бүгд л гүйлдэн ирнэ. Банди нарыг тамхи татах, буруу хэрэг үйлдэх үед хатуу арга хэмжээ авна. Урьдчилан тохиролцож, гар барилцаж байгаад дараа нь арга хэмжээгээ авна. Тэр нь амар байдаг юм. Хүүхдийг загнаж зэмлэхдээ хэзээ ч хэл амаар доромжилж байсангүй. Дандаа ухааруулж, ой тойнд нь буутал үг хэлнэ. Тоо физикийн үнэхээр шилдэг сурагчид 72-ыг төгссөн юм. Миний нөлөө байсан байх, бүгд л тэгдэг юм. Гэхдээ тоонд гаргуун сайн хүүхдүүд байсан юм шүү. Ган-Очир нарыг нэрлэх байна. Тэр төгсөлтийнхөн мундаг байсан, тэр хэрээрээ өнөөдөр сайн сайхан явж байна. Төрийн түшээд, түмэн олны итгэл даасан сайхан хүмүүс болжээ, миний шавь нар. Техникийн их сургуульд Арвисбаатар, Жадамба, Батсүх, Данигай, Оюун гээд олон шавь маань багшилж байна. Их сургууль, багшийн дээд буюу Боловсролын их сургуульд багшилж байна. Матетатикийн шинжлэх ухаан өнөөдөр улам хөгжиж байна. Шинэ нээлтүүд ч их гарах болж. Сэтгэхүйн талын бодлогууд давамгайлах болсон. Бидний үед их сургуульд үздэг байсан хичээлийг одоо дунд сургуулийн ахлах ангийнхан үзэж байна.

Техникийн их сургуулийн ректор, академич С.Батмөнх гэж миний шавь бий. Нэг удаа надад “Багшаа 12 дугаар анги төгсөөд ирж байгаа хүүхэд үржүүлэхийн хүрдээ мэдэхгүй байх юм, ямар хэцүү юм бэ” гэж хэлсэн. За манай хүн ч арай л дэндүүлж байна даа гэж тухайн үед бодож байв. Гэтэл над дээр Их сургуулийн математикийн ангид орсон нэг хүүхэд гэрээр хичээллэж байсан юм. Тэр нөхөр үржүүлэхийн хүрдээ мэдэхгүй байгаа. Тэгээд их сургуулийн математикийн ангийн оюутан гээд байгаа.

-Та одоо хэр нь гэрээрээ багшилдаг гэсэн үү?

-2001 онд тэтгэвэртээ сууснаас хойш 17 жил гэрээрээ багшилж байна. Үндсэндээ би чинь 62 жил амьтны үрд тоо зааж байгаа хүн. Жил бүр 10-25 хүүхэд авдаг. Гуравдугаар сараас эхлэн хаврын шалгалтад нь бэлдүүлнэ. Дунд сургуулийн төгсөх ангийнхан ихэвчлэн ирнэ. Булган, Төв аймгаас ирж байсан. Мөн Баян-Өлгийгөөс нэг казах охин зорьж ирсэн. Сургуулиасаа нэг сарын чөлөө авч ирээд хичээл заалгасан. Хятадад сурч байгаа хүүхдүүд хүртэл ирдэг. Жаран хэдэн жил багшилна гэдэг амаргүй даваа юм байна. Намайг оюутан байхад нэгдүгээр сургуульд сурч байсан сурагч Шилээгарди сая ардын багш боллоо. Надаас хоёр насаар дүү, физикийн сайн багш хүн дээ.

-Сүүлд танаас нэг зүйлийг асуумаар байна. Физикийн шинжлэх ухааныг мэдэхгүй, огт үзээгүй лам банди нар хүний хувь заяаг нь шийдээд байх юм. Та ингэхэд хэр сүсэг бишрэлтэй хүн бэ?

-Шуудхан хэлэхэд би ямар ч шашин шүтлэггүй хүн. Гандан оролгүй гучин хэдэн жил болж байна. Лам нарыг харахаар уур хүрээд байдаг. Мэргэ төлгөөр нь сайн болдог бол өнөөдөр монголчууд бүгд мундаг хүмүүс болох байлаа. Шинжлэх ухааны ямар ч мэдлэггүй хүнээр хувь заяагаа тодорхойлуулаад, мухар сүсгийн цуурхалд яасан их итгэдэг юм. Үнэхээр л наад шашин сүсэг бишрэл чинь нөлөөлдөг юм бол та хэд ингэж зовж, сургууль соёл тоо физик гэхийн оронд мундаг лам дээрээ очоод том хүн болчихгүй юу гэж хэлчихмээр санагдах юм. Тарнидуулаад л, шившүүлээд л болоо юм байгаа биз. Надтай хамт ажиллаж байсан зураг хөдөлмөрийн багш хүн 1990 онд Дамбадаржаад лам болоод айлаар яваад байна гэнэ. Нэг айлд очоод “Лам дээлтэй айл хунараар орох амар юм. Наад зах нь үнэгүй хоол, цай идээд гэдэс өлсөхгүй юм” гэж ярьжээ. Түүнийг нь сонссон хүн надад ирж хэлээд “Тэр багш чинь ингэж хэлээд явж байх юм” гэхэд нь би үнэндээ хэлэх үг олдоогүй дээ.

Хилийн цэргийн дуу, бүжгийн чуулгын гоцлол дуучин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Гомбын Өлзийсайхан агсны зээ хүү Г.Батгомботой ярилцлаа. Тэрбээр эмээгийнхээ авьяасыг өвлөж, “Сэмхэн дурламаар” шинэ уран бүтээлээ өлгийдөн аваад удаагүй байгаа ажээ.

-Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгаар овоглосон олон сайхан уран бүтээлчид өөр өөрсдийн оршин буй цаг хугацаа, орон зайг эзэгнэн, ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсээр явна. Таны эмээ ч тэр сайхан дуучдын алтан үеийн төлөөлөл болж чадсан хүн шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Эмээ минь 1945 онд Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл суманд төрсөн. Эмээгийн авьяас дунд сургуульд байхад нь тодорч, зургадугаар ангидаа улсын уралдаанд оролцож “Улсын алдарт дуучин” дипломоор шагнагдаж байсан гэж аав ярьдаг. Гэхдээ эмээ дунд сургуулиа төгсөөд Архангай аймагт сувилагчийн сургуульд сурч байсан юм билээ. Тэр үедээ тус аймгийн соёл урлагийн 10 хоногийн концертод Л.Мөрдоржийн хөгжим “Хөхөө намжил” дуурийн Алтайн дагинын дуу, монгол ардын дуу “Могой хээр”, казах ардын дуу “Актама”-г дуулж Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдаж, мэргэжлийн дуучны үнэмлэх авсан гэдэг юм билээ. Түүнээс хойш урлагийн мөр хөөж, Хөвсгөл аймгийн Соёлын ордон, хилийн ба дотоодын цэргийн дуу бүжгийн чуулгад жүжигчин, гоцлол дуучнаар ажиллах болж. Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын дуучин байхдаа 1978 онд МУГЖ цолоор энгэрээ мялаасан. Мөн Ч.Лодойдамбын “Гарын таван хуруу”-ийн Сүрэн, Арбузовын “Эрхүүд болсон явдал”-ын Наталья, Ж.Лодойн “Бүрхэг шөнө”-ийн Саран гэхчлэн нэлээн олон дуулалт жүжгийн дүр бүтээж, зохиолын болон ардын богино дуунуудыг өөрийн өвөрмөц, арга барилаар дуулж нэрд гарсан ард түмний хайртай уран бүтээлчдийн нэг байсан.

-Ардын уран зохиолч П.Бадарч гуай “Застав минь баяртай” дууг маань МУГЖ Г.Өлзийсайхан анд маань өнөө л ганган, өвөрмөц хоолойгоороо халагдах цэргийн хацрыг нортол дуулж билээ” гэж дурссан байна лээ. Эмээгийн тань энэ сайхан хоолойг үр хүүхэд нь өвлөж, дуулж явна уу?

-Миний эмээ чинь их том биетэй, тарган хүн байсан. Түүнийхээ хэрээр цээлхэн, хүчтэй хоолойтой. Эмээ маань зургаан хүүхэдтэй байснаас уран бүтээлийн мөр хөөж, дуулсан хүн байхгүй. Гэхдээ бүгд л найранд гурван дугараатай, хурим найрыг сайхан хөгжөөчихдөг уран сайханчид гэж хэлж болно. Эмээ намайг жаахан байх үед тоглолтоор явахдаа дандаа дагуулж явдаг байлаа. 2007 онд сүүлийн тоглолтоо хийх үед нь би тайзан дээр эмээтэй цуг дуулж байсан юм. Тоглолт нь эхлэх болоогүй байхад би бүх хувцсаа өмсчихсөн, медалиа зүүчихээд Бөхийн өргөөн дотор гүйж явснаа тодхон санадаг. Тоглолтод хилийн цэргийн дуу бүжгийн ансамблийнхан бүгд оролцсон. Намайг хүн бүхэн өхөөрдөөд л, “Удам залгах ач хүү нь байна” гэдэг байлаа. Тэгж эмээгийнхээ тоглолт дээр эмээтэй цуг дуулж байсан. Түүнээс хойш удалгүй 2008 онд өөд болсон доо.

-Эмээгийн амины хүүхэд байжээ дээ?

– Эмээ намайг бага байхад хонь эргүүлэхээр явахдаа дагуулж явдаг байлаа. Тэгээд л хадан цохион дээрээс хонь руугаа харж байгаад дуулна. Дараа нь ёсолно. Эмээд хонинууд нь хүн болж харагддаг байж л дээ. Би бас дагаад дуулдаг байлаа. Эмээг хөдөө очихоороо тэр хавийн бүх хүмүүс “Өөжгий эгч ирлээ” гээд л бүгд хошуураад гүйцгээнэ. Хүн бүхэнд толгой дараалаад бэлэгтэй ирдэг байж дээ. Явах болохоор нь хонь мал гаргаад л ачиж өгөөд явуулдаг байсан. Сайхан сэтгэлтэй, их гоё хоол хийдэг хүн байлаа. Бас нэг удаа төв цэнгэлдэхэд наадмын нээлт дээр эмээ дуулж байсан юм. Тэгэхэд би бөхийн талбай руу ороод суучихдаг тийм жаахан хүү байлаа. Ер нь л эмээгийнхээ хайртай хүү нь, ийш тийшээ явахад нь дандаа хамт явдаг байсан.

-Дуучин Бурмаа, Мөнхбат, Банзрагч гурвын сэргээн дуулсан “Миний ардын сэтгэл цагаан” дууг анх эмээ тань дуулж, олны хүртээл болгож байсан юм билээ. Энэ дууг анх дуулах болсон талаар нь ярихгүй юу?

-Аавын хэлснээр яруу найрагч Ш.Сүрэнжав гуай энэ дууны шүлгийг эмээд зориулж зохиож өгсөн гэдэг. Тэгээд эмээ минь дуулж, ард түмний хүртээл болгосон. Эмээгийн энэ сайхан уран бүтээлийг СТА Бурмаа, Мөнхбат, Банзрагч гурав үргэлжлүүлж дуулаад ард түмэнд хүргээд явж байгааг сонсоход надад сайхан санагддаг. Би ч бас тэр понограммыг нь авч хааяа дуулдаг. Бас “Дорнод Монголын уудам тал” дууг нь “Нисванис” хамтлаг рок хэлбэрт оруулаад дуулсан байсан. Ерөнхийдөө миний хоолойны тембер эмээгийнхтэй адил тёнор болохоор би эмээгийнхээ дуунуудыг сэргээж дуулна гэсэн бодолтой явдаг.

-Эмээгийн тань шавь нарын нэг нь морины Батбаяр гавьяатыг гэж сонссон?

-Эмээ маш олон уран бүтээлийн цомог гаргаж, цөөнгүй шавьтай байсан. Тэдний нэг нь морины Батбаяр гуай. Би багадаа Батбаяр гавьяатын нэрэмжит морины дууны уралдаанд оролцдог байлаа. Аймгаас шалгарч, улсын уралдаанд оролцохдоо “Соёолонгийн тоос” дууг дуулж Хүүхдийн ордны “Авьяас” мөнгөн медалиар шагнагдаж байсан.Өнгөрсөн өвөл би Хөвсгөл аймгийн сумдаар тоглолт хийж явсан. Г.Өлзийсайхан гавьяатын ач хүү нь байна гэхээр “Жаахан хүүхэд дуулаад явж байсан. Ийм том болчихсон юм уу” гээд нутгийн олон минь хүндэтгэж байсан шүү.

-Өөрийн тань хувьд шинэ уран бүтээлээ өлгийдөж аваад удаагүй байгаа юм билээ. Уран бүтээлч залуу хүний хувьд цаашдын хүсэл мөрөөдөл, зорилгоосоо хуваалцахгүй юу?

-Эмээгээс өвлөсөн авьяасаа хөгжүүлээд, эмээгийнхээ авсан гавьяа шагналыг авч, нутаг ус, ард түмэндээ хүндлэгдсэн сайхан дуучин болно гэж боддог. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Т.Найданжавын аялгуу, яруу найрагч Чагнаадоржийн шүлэг “Сэмхэн дурламаар” шинэ уран бүтээл минь фм, радиогоор цацагдаад эхэлсэн байгаа.

Улс төрийн сөрөг хүчин хөөр баяр болон цовхчихыг сүүлийн хорин хэдэн жил “Өдрийн сонин” нарийн ажиглаж дэмжин бичиж байна. Яагаад гэвэл аль ч нам эвсэл төрийн эрх барина тэр бүгдэд “Өдрийн сонин” мөнхийн сөрөг хүчин байдаг. Сөрөг хүчин гэдэг олонхын дарангуйллаас цөөнхийн эрх ашгийг хамгаалж, ямар ч нөхцөлд ард түмнийхээ талд зогсон тэдний дуу хоолой нь болох учиртай. Гол утга агуулга нь энэ.

Эрх баригчдын идэж ууж, дур зоргоороо аашилж авирлан, төрийн мөнгөөр тансаглаж буй үйлдэл, бузар булай хуйвалдаан бүхнийг бид илчилж, нийгэмд баримттайгаар ил тодорхой гаргадаг. Тиймдээ албан тушаалаа хэтрүүлэн ашиглаж байгаа дарга сайд нарыг хазаарлах, үндсэндээ Засгийн газрыг унагах бүхий л операци, сөрөг хүчний дайралт давшилтыг дэмжиж, үзэл бодол дуу хоолойгоо нэгтгэдэг юм. Гэтэл Монголын улс төрийн гол хоёр хүчин болох Ардчилсан нам, Ардын нам сөрөг хүчний үндсэн чиг үүргээсээ шууд хазайсан. Зөвхөн сонгууль, эрх мэдэл, албан тушаал, ашиг хонжоо харах болсон. Засгийн газар нь мөхөж унан, сүйрч байвал тэдний бах тав нь ханана. Ард түмний амьдралд ямар байх нь огтоос хамаагүй.

Засгийн газраа татаж унаган зорьсон зорилгодоо хүрсэн сөрөг хүчнийхэн баяр хөөрөө багтааж ядан тэврэлдэж, энд тэндгүй хундага харшуулан уухай хашгирахыг бид удаа дараа харж байна. Ерэн оноос хойших 27 жилийн хугацаанд одоогийн байдлаар Их хурлын сонгууль долоон удаа болсон ч 16 Ерөнхий сайд Засгийн газрыг тэргүүлсэн байдаг. Долоон удаагийн сонгуулийн хугацаанд Засгийн газар арван зургаа солигдоод байна гэдэг Монголын төр ямар ч тогтворгүй, дархлаагүй, засаглалын гүн хямрал нүүрлэсний гол баталгаа. Жасрай, Энхбаяр хоёр л дөрвөн жилийнхээ хугацаат албыг дуусгасан бол бусад 14 Ерөнхий сайд нь гурван сараас хоёр жилийн хугацаанд гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлсэн байдаг. 19962000 оны хоорондох Ардчилсан холбоо эвслийн үед дөрвөн Засгийн газар байгуулснаас гурав нь огцорсон. Тэр бүгд сөрөг хүчин болох хуучин Ху намынхны ятгалга, сонгуульд ялагдсан өширхөл байсан. Ерэн найман онд Ц.Элбэгдорж Н.Энхбаяртай нийлэн хуйвалдаж байж М.Энхсайханы Засгийн газрыг унагасан. Шампанск буудуулж тэд баяраа тэмдэглэж байв. Гэвч удаа ч үгүй тавхан сар гаруй хугацааны дараа Элбэгдоржийн Засгийн газар огцорсон. “Чи намайг манай намынхантай нийлж огцруулах далд хуйвалдаан хийгээд байна уу” гэж Элбэгдорж Энхбаяраас асуусан байдаг. Нөгөөх нь “үгүй үгүй” л гэнэ. Ингээд Элбэгдоржийн Засгийн газар огцорлоо. Тэрээр огцорчихоод гараад иртэл Н.Энхбаяр Ц.Нямдорж хоёр баяр хөөртэйгээр тэврэлдэн угтсан дуулддаг. Ингэж сөрөг хүчин эрх баригч ардчилсан холбоо эвслийг хооронд нь бутаргаж, дөрвөн жилийн хугацаанд гурван удаа засгийг нь унагасныхаа үр дүнд 2000 оны сонгуульд 72 суудал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулж байсан. Эрх баригч АНаас огцорсон сайд Ж.Наранцацралтаас өөр хүн Их хуралд суугаагүй.

Засгийг огцруулдаг сөрөг хүчнийхний менежментийн арга 2004 оны сонгуулийн дараа дахиад л давтагдсан. Их хурлын ээлжит сонгуулиар байгуулагдсан Элбэгдоржийн Засгийн газрыг хоёр жилийн дараа огцруулсан. Тэгэхдээ М.Энхсайхан хэдэн жилийн өмнөх “өшөө”гөө авч Элбэгдоржийг сөрөг хүчнийхэнтэй нийлж огцруулаад Миеэгомбын Энхболд Ерөнхий сайд болсон. Гэвч түүнийг жил гаруй хугацаанд ажиллуулсан болоод л С.Баяр намын их хурлаараа намын даргаа ч авсан, Ерөнхий сайд ч болсон.

Одоо ч энэ байдал хэвээрээ, улстөрчид нь хэрүүл тэмцлээ хийгээд сандал ширээний төлөө дайтсаар байна. Хэдхэн хоногийн өмнө Их хурлын чуулганы хуралдаан дээр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга байсан Их хурлын гишүүн Ж.Мөнхбат нарын “хуц, солиор, хулгайч”-аараа дуудалцсан хэрүүлийг сонсоод сөрөг хүчин АН-ын Лу.Болд ёжтой гэгч нь инээмсэглэн дэлгэц дүүрэн гарахыг бид харж л байна. Монголын төрийг удирдаж буй Ардын нам “33”, “32”ын бүлэг хэмээн голоороо тас хуваагдаж дотроо сөрөг хүчин болсон байна. Тиймдээ л Их хурлын чуулганы үеэр төрийн индэр дээрээс нэгнийхээ луйвар булхайг ил болгоно, бүх зүйлийг нь шалгуулж илчилнэ, шоронд хийнэ гэж төрийн өндөр албан тушаалтан ёс зүйгүй аашилж, шүдээ хавиралдацгаан нэгнээ өширхөн занаж байна.

Ер нь энэ олон жилийн туршлагаас харахад сөрөг хүчний баяр баясгалан бол улс орон тэр чигтээ сүйрэн доройтохын дохио байдаг юм байна. Сөрөг хүчин баярлалдаад, хундага тулгаад, нялуунаар тэврэлдээд байх тусам Монголын төр улам хэврэгшиж, үнэгүйдэж, үхээнц дорой болж ард түмэн төрөө үл хүндэтгэдэг байна. Хүссэн хүсээгүй нэг л мэдэхэд ийм байдалд ордгийг бид нүдээрээ харлаа.

Мөн гадны орнуудын бэлээхэн жишээ байна. Ливид юу болсон гэж санана. Сөрөг хүчин нь ард түмнээ турхирч бослого гарган удирдагч Каддафиг аймшигтайгаар харгислаж алсан. Нефтийн бүтээгдэхүүн үнэгүй, түүнээ дагаад сандал ширээнээс аваад бүхий л эд хэрэглэл үнэгүй, дээрээс нь бизнесийн гарааны мөнгө гэж залуучууддаа 10 мянган долларыг хүүгүй өгдөг байсан, Ойрхи Дорнодын жинхэнэ диваажин болсон энэ улс өнөөдөр тамын орон болсон. Одоо тэнд өлсгөлөн, гуйланчлал, алан хядаан, хууль хяналтгүй төр л байна. Сөрөг хүчний ялгалганд орж удирдагчаа алсан ард түмэн түүнийхээ горыг хичнээн жил амсч зовохыг таашгүй.

Мөн Ойрхи Дорнодын амьжиргааны өртөг өндөртэй, хамгийн тансаг орнуудын нэг Сири улс байсан. Гэвч хүний эрх, эрх чөлөөг боомилсон хууль дүрэм гаргалаа хэмээн ард иргэд нь Засгийн газрынхаа өмнөөс боссон. Башир Ассадын дэглэмийг эсэргүүцсэн бослого долоон жил үргэлжилсний эцэст Сирийн мөргөлдөөний улмаас 465 мянган хүн амь үрэгдэж, нэг сая гаруй хүн шархдаж, 12 сая иргэн буюу дайны өмнөх тус улсын хүн амын тал хувь нь орон гэрээсээ даажаад байна. Тус улсын хамаг л өөдтэй өнгөтэй барилга байшин, түүхэн дурсгалт газрууд дайны хөлд нэрвэгдэж зүв зүгээр улс гэв гэнэтхэн газрын хөрснөөс арчигдлаа гэдэг шиг тамын орон болсон. Тунис, Египетийн бослого мөн адил сөрөг хүчний турхиралт гаднын томоохон орнуудын нөлөөлөлтэй холбоотой. Эрх чөлөөний бэлгэ тэмдэг болсон барууны орнууд Ойрхи Дорнодын дээрх улсуудыг дотор нь хагалган бутаргаж, сөрөг хүчнийг нь эрх баригчдынх нь өөдөөс турхирч босгож, ил далд санхүүжүүлдэг. Дэлхийн аялал жуулчлалын гол бүс болсон Египет улсын сөрөг хүчин Ерөнхийлөгч Хосни Мубаракийн дэглэмийг эсэргүүцэж, түүнийг амьд үхдэл болгож, бослого үймээн дэгдээснийхээ хүчинд аялал жуулчлалаас орж ирдэг тэрбум тэрбумын ашиг байхгүй болсон. Ингээд эдийн засаг нь нуран унаж, ядуу хоосон болсон. Украйны бослого, өнөө улбар шарынх нь хувьсгал ч сөрөг хүчнийхний өдөөн хатгалга билээ.

Тэгэхээр сөрөг хүчний улайран давшилт, ялалтын уухай, цаад үр дүн нь төрийг юу ч биш зүгээр л 00-ын цаас шиг болгож, улс орныхоо хувь заяаг эмгэнэлтэйгээр эргүүлж, ард түмнээ туйлдуулж орхидог байна. Эрх баригчдын муу муухайг үзэж, тэдний булай луйврыг илчилж, ард түмнийхээ төлөө юу ч хийхгүй байна хэмээн есөн шидээр шүүмжлэн гарч ирсэн сөрөг хүчин тэдэнтэйгээ яг ижил байдаг нь хамгийн том аюул. “Эдгээр шударга нөхдүүдэд төрийн жолоог атгуулах хэрэгтэй. Тэгж байж Монгол Улс хөгжинө, ард түмэн сайн сайхан амьдарна” гэх итгэлээр сөрөг хүчнийхэнд дархан эрхийг нь өгдөг. Гэтэл тэд өмнөх эрх баригчдынхаа алдааг давтаад зогсохгүй тэднээсээ ч муу ажиллаж, шийдвэр гаргасан нэг ч зүйл байхгүй хий хоосон амлаж лоозогносон, төр түмэнд хамгийн хорлонтой хүмүүс болох нь илэрдэг. Өмнөх эрх баригчдаасаа өшөө авахын төлөөх хорслын сэтгэлтэй, өлөн ходоодтой хонины арьс нөмөрсөн чононууд дараагийн ээлжээ хүлээж байдгийг Монгол Улсын сүүлийн 27 жилийн түүх гэрчилж байна. Эрх баригчдаас өшөө авна гэдэг нь улс орноосоо, ард түмнээсээ өшөө авч байна гэсэн үг юм. Сөрөг хүчин ялаад ард түмэнд юу ч нялздаггүй учир улс орныг сүйрүүлэх ёр гэдэг нь ийм учиртай.

Өнөө жил Таван толгойг зогсоосны 30 жилийн ой тохиож байна. Тэртээ наян долоон оноос Таван толгойн анхны ТЭЗҮ-г боловсруулж нөөцийг нь 6.4 тонн гэж тогтоосон байдаг. Түүнээс хойших 30 жилийн энэ хугацаанд улстөрчид хувааж залгиснаас ард түмэнд нялзсан юм бараг үгүй. Мөн Эгийн голын усан цахилгаан станцыг зогсоосны 25 жилийн ой тохиож байна. 1992 оноос Азийн хөгжлийн банктай хамтран 220 мВт-ын хүчин чадалтай 2.5 сая ам.долларын төсөвтэй Эгийн голын усан цахилгаан станц барих төслийг ярьж эхэлсэн ч 25 жилийн хугацаанд асуудал нь шийдэгдээгүйг юу гэж ойлгох уу. Ерээд оны дунд үеэс тавдугаар цахилгаан станцын сураг дуулдсан. Хоёр мянга арваад оны эхээр ашиглалтад орно гэдгийг албаны хүмүүс тухайн үед хэлж байсан. Сүүлд Бат-Үүлийн үед Хөлийн голын хөндийд барихаар газрыг нь тогтсон ч одоо хэр нь сураг ажиг алга. Аль ч засгийн үед нам гүм байсаар өдий хүрлээ. Гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станцууд насжилт хэрээс хэтэрсэн, ачааллаа даах боломжгүй болж буйг мэргэжилтнүүд хэлдэг, улс эх орны цохилох зүрх болсон энэ асуудалд анхаарал тавих төрийн түшээ алга. Нефтийн үйлдвэрүүд, төмөр зам гээд Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн гол тулгуур болсон том том төсөл хөтөлбөрүүд 20, 30 жилийн ойтойгоо золгож байна. Эдгээр амин чухал асуудлууд өнөөдөр эрх баригчдын шүлс төдий байна. Сөрөг хүчний баяр баясгалангийн үр дүнд ингэж л улс Монгол минь элгээрээ харуулдаж, эрхэт төр маань үхээнц дорой байдалд оржээ.

Монгол ардын нам өмнөх дөрвөн жилд сөрөг хүчин Ардчилсан намыг яаж гутааж, инээлдэн шоолж даапаалж байлаа. Эрх баригч буюу АН-ын бүтэлгүйтэлд сөрөг хүчин яаж баяр баясгалан болж байсныг бид тодхон санаж байна. Тэгвэл одоо Ардын нам өөрсдөө гараад яг л адилхан хувааж идээд, бүтэлгүйтээд сөрөг хүчнийхний инээдэм наргиан, доог тохуу болоод байж байна. Сү.Батболдын засгийн газрын 17 хувийн өсөлтийг сөрөг хүчин АН-ынхан “17 хувийн өсөлт чинь ард түмэнд хүрэхгүй байна” гэж дайрч давшлан, элдэв хоёроор хэлсээр байгаад засгийг авсан. Тэгтэл Н.Алтанхуягийн засаг юун 17 хувийн өсөлт вэ. Эдийн засгийн өсөлт гэрлийн хурдаар буурч 3, 4 хувьтай дүүжин даажин байгаад сүүлдээ 0 заасан. Эдийн засаг хүнд хэцүү, ард түмний амьдрал баргар байхад эрх баригч нөхөд сөрөг хүчнийхэнтэй нийлж Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагасан. Ардын намын нөхөд муу муухайгаар нь дуудаж байгаад огцруулж байсан. Ингээд Чингис, Самурай бондын хоёр тэрбум долларын эдийн засгийн цусны эргэлт нам зогссон. Дараа нь Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар гарч ирээд ард түмнийг бүр амаар нь шороо үмхүүлсэн гэхэд болно. Энэ бүгд дээр сөрөг хүчин тоглолт хийж бүхий л төсөл хөтөлбөрийг нь гоочилж, хийсэн бүхнийг нь харлуулсны эцэст өнгөрөгч сонгуулиар өөрсдөө 65 суудал авч ялалт байгуулсан.

Ард түмнээ бараг л диваажинд амьдруулна гэж гарч ирсэн Ардын нам амласан бүх зүйлийнхээ эсрэг ажилласан. Татвар нэмсэн, хүүхдийн мөнгө зогсоосон гээд иргэд, ирээдүй хойчийнхоо халаас руу дайрсан. Ардын намын нөхөд одоо эв эеийг хичээн эрх баригч шиг байж, сөрөг хүчнийхээ бах тавыг багахан шиг хангах хэрэгтэй байна. Та бүхнийг ард түмэн сонгож гаргаж ирсэн. Ард түмэндээ яагаад хариу барих өчүүхэн сэтгэлгүй байдаг юм бэ. Эцэст нь хэлэхэд, эрх баригчид баяжаад байдаг, сөрөг хүчин баярлаад байдаг. Ард түмэн хоосон хэвээр л байна шүү дээ.