Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Д.Эрдэнэбат гишүүний хамт

Монгол Улсын аварга малчин Тогтохын Чотонтой ярилцлаа. Тэрээр хувь амьдралаа өөрийн хүчээр босгон улсын аваргын болзол хангасан ч алдар хүндэд бялуураагүй нэгэн юм. Сум орон нутгийнхаа эмнэлэгт хүүхдийн тасаг иж бүрнээр нь тохижуулан хүлээлгэн өгч, жил бүр хүүхэд хөгшдөд гарын бэлгээ гардуулж, өөрийнхөө нэрэмжит шагналыг малчдын дунд бий болгосон гээд Чотон гуайгаар овоглосон буян дагуулсан үйлс тасрахгүй. Г.Аким зохиолчийн “Тэнгэрийн нохой” номын баатар улсын сайн анчин түүний таван хүүхдийн нэг нь төрийн их баяр наадмын хүчтэн өндөр Баянмөнх начин билээ. Сэлэнгэ нутгийн төрийн түшээдээс аваад олон хүн эл эрхмээс үг сургаалыг нь сонсдог юм. “Эгэл жирийн өвгөд гэдэг эрдэнэ хадгалсан уулс юм” хэмээн нэрт зохиолчийн хэлсэнчлэн эгэл даруухан хэрнээ номын гэгээ цацруулж, ариуслын цагаан мөрийг тунаруулсан аварга малчныг “Өдрийн сонин”-ы хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний дугаартаа урин хөөрөлдсөн маань ийм учиртай.

Хүү өндөр Баянмөнхийн хамт

Наваан-Юндэнгэнийн Оюундарь гишүүн гэрт нь зочиллоо

О.Гүндэгмаа баатар Чотон гуайг зорьж очлоо

Монгол ардын цэргийн зөвлөлийн гишүүд. Зүүн гар талаас гурав дахь нь: Элбэгдорж Ренчино, Хатанбаатар Магсаржав, Д.Нацагдорж, Х.Чойбалсан (1923)

Д.Нацагдорж судлаач, хэл шинжлэлийн доктор Чойжилсүрэнгийн Жачинтай ярилцлаа.

-Их зохиолчийг Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын төр захиргаа, хүн зон нь манай нутгийн унаган хүү гэж бахархаж, алдаршуулахыг хичээсээр ирсэн. Түүний унасан газар, угаасан ус нь Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт уу, аль эсвэл өөр газар уу ?

-Д.Нацагдоржийн төрсөн он, төрсөн газар, нас барсан он, нас барсан газрын тухайд ямар нэг эргэлзээ байхгүй. Эрдэмтдийн олж тогтоосноор Д.Нацагдоржийн арав гаруй анкет архивт хадгалагдаж байна. Тэдгээрийн хоёрт нь “Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Мэлцэй (Мэлзэй) нэрт газар төрсөн”гэж тэмдэглэжээ. Мэлцэй буюу Мэлзэй гэсэн газрын нэр бол тун содон нэр. Ийм содон нэртэй газар Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутагт байхгүй. Харин Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт Мэлз уул, Мэлзэй толгой гэсэн нэртэй газрууд байна. Мэлз нь ч тэр, Мэлзэй нь ч тэр чухамдаа Д.Нацагдоржийн төрсөн нутаг хэмээн нутгийнхан нь хэлэлцсээр ирсэн их, бага Гүн нуур, Галуутайн гол, Нүүрэнтэйн дэнж, Шилийн худаг, Аягын бүрд зэрэг газрын ойролцоо байна. Эдгээр газар нь эдүгээ Төв аймгийн Бяндэлгэр сумын нутагт харьяалагдаж байгаа болохоор Д.Нацагдоржийн төрсөн газар нь Төв амйгийн Баяндэлгэр сумын нутаг гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Хэрэв энэ нутаг ус өөр аймаг, хот суманд харьяалагдахаар бол өөр аймаг сумын хүн болохбиз. Тэглээ ч төрсөн газар нутаг нь өөрчлөгдөхгүй. Үүнчлэн, Д.Нацагдоржийн төрсөн газар нь 1920 хэдэн оны үед Төв аймгийн Тогос уул суманд, 1930 хэдэн онд Төв аймгийн Мөнгөнморьт суманд хожим нь (1958 он) Баяндэлгэр суманд харьяалагдах болсноос Д.Нацагдоржийн амьд ахуй цагт Мөнгөнморьтын харьяанд байсан Мэлзэй, хожим нь Баяндэлгэрийн харьяанд ирсэн болохоор түүнийг эдүгээ Аяга, Мэлзэй, Нүүрэнтэй хаана ч төрсөн байлаа Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт 1906 онд төрсөн гэх учиртай.

Үүнээс гадна их зохиолч маань төрж өссөн нутаг усныхаа нэрийг шүлэг зохиолдоо оруулсан нь бий. Баяндэлгэрийнхэн бол арав гаруй газрын нэр хэлдэг юм. Би хоёр газрын нэр хэлье. “Миний нутаг” найраглалд “Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай” гэж байдаг даа. Тэгвэл Гүн, Галуутай орчинд байдаг “Байц”, “Бэрх” гэсэн хоёр уулын нэрийг энд оруулсан байна гэж баттай хэлж болно.

Сүүлийн үед Д.Нацагдоржийн ананда Шригээс гадна өөр нэг охины тухай ярьж, бичих боллоо. Энэ ямар учиртай юм бол?

-1976, 1977 оны үед “Д.Нацагдоржийн музей”-н үзмэрт түүний “Миний хэнз хурга…” шүлгийг бичиж тавихдаа Цэрэндулам гэдэг хүний дурсамжийг хамт тавьсан байлаа. Түүнийг би үзээд Цэрэндулам гэдэг хүнийг сураглан уулзаж үгийг нь сонссон юм. Тэрхүү Цэрэндулам гэдэг хүн бол одоо зохиолч Б.Бааст зэрэг зарим хүний Д.Нацагдоржид хамааруулан ярьж байгаа хүн мөн. Тэр үед Цэрэндулам гуай хэлэхдээ: “Би Нацагдорж Пагмадулам хоёрын хүүхэд мөн. Аав надад “Хэнз хурга” шүлэг бичээд өгсөн нь үнэн” гэж байв. Ийм учраас тэр цагт амьд сэрүүн байсан Д.Нацагдоржийг мэдэх Д.Намдаг, Н.Наваан-Юндэн, Б.Гомбо зэрэг хүмүүсээс энэ тухай асууж сураглахад “Юуных нь Нацагдоржийн охин байхав. Охинтой байсан бол Нацагдорж Пагмадуламаас салж чадахгүй байсан. Нинаг охиноо аваад нутаг буцсанаас хойш Нацагдоржийн зовж шаналж байсныг мэднэ. Ийм хүн чинь яаж хүүхэдтэй эхнэрээсээ өөрөө салахав. Харин Цэрэндулам бол Пагмадуламын төрсөн дүү мөн. Хүрээний гангачуул нас ахисан хойноо хүүхэд гаргавал түүнийгээ нууж, нас биед хүрсэн хүүхдийнхээ хүүхэд гэж ярих явдал байсан. Цэрэндулам өөрийгөө Пагмадуламын хүүхэд гэж боддог нь ийм юмнаас л улбаатай байх” гэсэн билээ. Энэ үгэнд итгэж болох юм. Учир нь 1925 онд хийсэн “МАХН-ын гишүүдийн нэр зэргийн бүртгэл” гэдэгт Пагмадулам өөрийгөө “гэргий” хэмээн хариулаад “нөхөр, хүүхэд, төрөл хэд буй” гэсэн асуултад “эцэг, эх, нөхөр, дүү 1” (Хатанбатын Мэндсайхан. Пагмадулам (Их зохиолч Д.Нацагдоржийн гэргий Дамдины Пагмадуламын амьдрал, хувь заяа). УБ., 2016, 55 дахь тал) буюу хүүхэдгүй, харин нэг дүүтэй гэж хариулсан байна. Нэг дүү гэдэг нь түүний төрсөн дүү Цэрэндулам байж таарна. Иймд Д.Нацагдорж өөрийнх нь хэлснээр “ганц охинтой”, тэр нь Ананда Шри мөн.

Их зохиолч маань 1932 онд Европын шинэ жил тэмдэглэснийхээ төлөө, 1936 онд албаны гэрэл зургийн цаасыг албанд нь хэрэглэснийхээ төлөө шоронд орсон гэдэг. архи ууж яваад үхсэн ч гэдэг. Нацагдорж юуны учир ингэж хэлмэгдэж зовов?

-Д.Нацагдоржийн угсаа гарлыг 1930 оны үеийн янз бүрийн анкет бүртгэлд ямагт тайж хэмээсэн байх бөгөөд түүний тайж гарал нь Монгол Улсад “Зүүнтнүүд”, “Хэт хувьсгалчид” идэвхжсэн 1930-аад оны үед ангийн бус этгээд буюу “ангийн дайсан” гэсэн ойлголт болж, шорон гянданд хорьж, хэлсээр хэлмэгдүүлэх шалтгаан болсон нь илэрхий. Энэ хэцүү бэрх цагт түүнийг “ядуу ангийн тайж бөгөөд гадаадын сургуультай” хэмээн өмгөөлж, ажилтай үлдээж байсан баримт ч бас бий. Тухайлбал, Д.Нацагдорж 1929 оны хавраас 1930 оны хавар хүртэл тэр үеийн Төмөрийн заводад орчуулагчаар, 1930 оны хавраас “Залуучуудын үнэн” сонинд ажиллаж байгаад 1931 оны 1 дүгээр сарын 15-д Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд (ШУХ)-д оюутан буюу эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажилд орсон нь архивын баримтаар нотлогддог. ШУХ-д ажилд ороод зургаан сар болж байх тэр үе буюу 1931 оны зун Улсын хоёрдугаар шалгалт гэгч ШУХ-д иржээ. Тийнхүү шалгагдсан ШУХ-ийн ажилтнуудын бүртгэлд Нацагдоржийн нэр байх бөгөөд “эрхлэх хүний санал” гэсэн асуултад “ядуу ангийн тайж бөгөөд гадаадын сургуультай” гэсэн нь Д.Нацагдорж бол тайж боловч ядуу ангийн хүн, бас гадаадад сургууль ном үзсэн тул ажилд нь үлдээе гэсэн санал болно. Энэ саналыг тэр үеийн ШУХ-ийн дарга А.Амар, Л.Дэндэв нарын зэрэг удирдах хүмүүсийн хэн нэг нь өгсөн байж таарна. Энэ саналын ачаар Д.Нацагдорж ажилдаа үлдэж, бүтээл туурвилаа үргэлжлүүлж, 1937 оны 7 дугаар сарын 13 хүртэл амьд явж чадсан байна.

Д.Нацагдоржийг архи уудаг байсан, архи ууж хөлчүүрч яваад амиа алдсан гэж ярьж, бичих нь бий. Үнэхээр архи уусан хийгээд, архи уусан нь эрүүл мэндэд нь муугаар нөлөөлсөн байж таарна. Гэхдээ шоронгоос илүү нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд (1930-1937 он) тэрбээр, үнэхээр архинд орсон бол ШУХ-ийн хоёр ч тасгийн дарга (Одоогийнхоор бол хоёр хүрээлэнгийн захирал)-ын алба хашиж, түүх, хэл бичиг, уран зохиол, орчуулгын хэдэн зуун бүтээл туурвих боломжгүй нь ойлгомжтой. Харин архи уусан, зарим хүнд уусан мэт харагдсан шалтгаан нь өөр юм гэсэн баримт бас бий. Язгууртан тайж, ангийн дайсан гэсэн байнгын даралт шахалт хэлмэгдүүлэлтийн дунд амьдарч, бүтээхдээ архи ууж согтуурч явсан нь архинд дуртайдаа бус амьд явж, бүтээж туурвих гэсэн арга ядсан нэг арга байсан талаар Д.Нацагдорж, Э.Оюун гуайд ярьж байсан гэдэг. Энэ тухай тодруулж хэлье.

1970-аад оны сүүлээр ардын жүжигчин, эрдэмтэн зохиолч Э.Оюун гуайгаас Д.Нацагдоржийн тухай асуухад, “1937 оны хавар Д.Нацагдоржийг “Шороотын Цэвээн” хэмээн алдаршсан жүжигчин Чимэдийн Цэвээний хамт Дунд голын тэнд байсан Сэтгэл мэдрэлийн больницод хэвтэж байхад нь “Их авгай” жүжгийн зохиолыг авахаар очсон юм. Тэгэхэд Д.Нацагдорж гуай “Ахиад шоронд орвол амьд гарч чадахгүй юм байна. Архи уугаад гэлдэрч явбал арай ч дахиад хийчихгүй болов уу” гэж ярьж байсан” гэсэн нь Д.Нацагдоржийн архи уусны уг шалтгааныг тодруулсан үг юм.

Харин 1950-аад оноос Д.Нацагдоржийн уг гарлыг ном зохиолд “хохь тайж” хэмээн тэмдэглэх болсон нь ангийн дайсан гэхээс зайлсхийх гэсэн бас нэг оролдлого байжээ. Үүнээс үзвэл Д.Нацагдоржийг хэлмэгдүүлсний уг шалтгаан нь түүний тайж гарал байсан байна. Ийнхүү Д.Нацагдоржийн язгууртан тайж гарал, амьд ахуй цагт хэлмэгдлийн бараан сүүдэр болон тусч байсан бол эдүгээ цагт эзэн Чингисийн удам гэсэн гэгээн гэрэл болон цацарч байна.

Д.Нацагдоржийг Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч гэдэг. Заримдаа үндэслэгчдийн нэг гэдэг. Ингэж хоёр янзаар хэлэхийн учир шалтгаан байна уу?

-Үнэхээр зарим хүн яриан дундаа “үндэслэгч”, “үндэслэгчдийн нэг” гэсэн үгийг хольж ярих нь бий. Эрдэмтдийн бичсэнийг үзвэл Д.Нацагдоржтой нэг үе буюу 1920, 1930 оны үед зохиол бичиж байсан С.Буяннэмэх, Ц.Дамдинсүрэн нарын зэрэг зохиолчдын бүтээлийг Д.Нацагдоржийн бүтээлтэй эн зэрэгцүүлэн авч үзэхдээ эдгээр зохиолчдыг “Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчид” хэмээн үзсэнээс “Д.Нацагдорж бол Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг” гэх ойлголт гарсан байна. Харин “Д.Нацагдорж бол Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч” гэх санаа 1940-өөд оны үеэс эхлэн гарч, Монголын уран зохиол судлал, тэр дундаа Д.Нацагдорж судлалд хэвшиж тогтсон юм.

1945 онд Д.Нацагдоржийн 14 зохиолыг эмхэтгэж Д.Нацагдорж “Зохиолын түүвэр” нэрээр гаргахдаа академич Ц.Дамдинсүрэн, анх удаа Д.Нацагдоржийг “Шинэ цагийн ууган зохиолч” гэсэн байна. Түүнчлэн, 1955, 1961 онд гарсан Д.Нацагдоржийн “Зохиолын түүвэр” болон “Зохиолууд” түүврийн оршил өгүүллийг мөн академич Ц.Дамдинсүрэн бичихдээ, “Монгол Ард Улсын шинэ үеийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг”, “Нацагдорж манай сонгодог зохиолч мөн” гэсэн байна. Энэ санааг Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 60 жилийн ойн хурал дээр Монголын зохиолчдын хорооны дарга С.Удвал тавьсан илтгэлдээ “…Нацагдоржийг Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үүсгэн бүтээгч гэж нэрлэсэн учир гэвэл зохиолыг зөвхөн хэн эхэлж бичсэнээр нь биш уран бүтээлийнх нь төрөл чанар, шинэ нээлт, социалист реализмын аргаар бүтээснээр нь түүний хувьсгалт уламжлалаар нь үнэлж зүй ёсоор үүсгэн бүтээгч гэж үзэж байна” (“Утга зохиол, урлаг” сонин. 1966 он 11 дүгээр сарын 18 №47(516)) хэмээн үндэслэгчийн асуудлыг ул үндэстэй тодорхойлсон байна.

Д.Нацагдоржийг Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч гэж үзэх нь өнгөрсөн 20 дугаар зуунд ардын аман зохиол, бичгийн уран зохиолын хөрсөн дээр Монголын орчин үеийн уран зохиол бүрэлдэн хөгжсөн түүхийн эхний үед зохиол бүтээлээ туурвисан гэдэг зөвхөн цаг хугацааны утгаар хэлсэн хэрэг биш юм. Харин Монголын уран зохиолын хэл, дүр, дүрслэлийг дорно, өрнийн уран зохиолын боловсрол, суу билгээрээ, бүтээлч хөдөлмөрөөрөө цоо шинэ хэмжүүрээр шинэчлэн тогтоож, яруу найраг, хүүрнэл, жүжгийн зохиолын бүх төрөл зүйлээр хэзээд орчин үеийн байх сонгодог зохиолууд туурвисан учраас түүнийг Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч хэмээн үзэх үндэстэй байна.

Таны 2016 онд Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 110 жилийн ойд зориулж “Дашдоржийн Нацагдорж. Зохиолын цоморлог” хоёр боть, 2017 онд доктор С.Чулуунтай хамтран “Дашдоржийн Нацагдорж, гэрэл зураг баримт” ном хэвлүүлснийг мэднэ. Харин сүүлийн үед их зохиолчийнхоо талаар ямар бүтээл туурвилтай байна вэ?

-2018 он гарсаар “Нацагдорж судлалын эрих” ном хэвлүүллээ. Энэ номд миний бичсэн “Нацагдорж судлалыг онцлох учир”, “Их Нацагдоржийн “Folk¬lore” дэвтэр” гэсэн хоёр өгүүлэл болон Д.Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээлийн тухай үе үеийн судлаачдын бичсэн өгүүллүүд, Д.Нацагдоржийг таньж мэдэх хүмүүсийн дуртгалууд болон Нацагдорж судлалын 2000 шахам бүтээлийн ном зүйг багтаасан бөгөөд Нацагдорж судлалын асуудлыг намтар, бүтээл, ном зүй гэсэн гурван хүрээг бүрэн хамарснаараа судлаач, багш оюутан, өргөн олон уншигчдад сонирхолтой төдийгүй Нацагдорж судлалын шинэ үе өсөн дэвжихэд тус болно хэмээн найдаж байна.

Өнөө цагт цагаан сарыг яаж тэмдэглэвэл зохих талаар угсаатан судлаач, түүхийн ухааны доктор Б.Баатархүүтэй ярилцлаа.

-Цагаан сар өнөөгийн төв сууринд амьдарч буй хүмүүст бэрхшээлтэй болсон мэт байна. Заавал том ууц тавьж, өндөр идээ засдаг, хүн бүрт бэлэг өгөх ёстой юм уу?

-Өнөө үед төв суурин газарт амьдарч байгаа хүмүүсийн хувьд жаахан бэрхшээлтэй болсон. Нүүдэлчдийн баяр учраас төв суурин газарт үл зохилдох зүйлүүд гараад байдаг. Цагаан сарын бэлтгэл нь дан мал, аж ахуйгаасаа хангагддаг. Тухайлбал, цагаан идээгээ намар бэлдчихнэ, идээ ундаа нь дан цагаан идээ байсан. Харин битүүний өдөр мах идэх ёстой, битүүлэгний махаа өвлийн идэшнээсээ төхөөрчихнө. Өөрөөр хэлбэл, малчид сар шинийн баярын бэлтгэлээ өөрсдийнхөө аж ахуйгаас хангачихдаг. Гэтэл төв суурин газрын хүмүүс бүх зүйлээ худалдаж авах шаардлага гардаг учраас олон бэрхшээл тулгарах болсон. Мөн ууц тавих, айл бүр заавал олон үе идээ засах, ирсэн хүн болгонд бэлэг өгөх ёстой юм шиг ойлголттой байх болжээ. Энэ ойлголтоосоо болоод залууст санхүүгийн бэрхшээл тулгарчихаад, тун хүнд байдал ажиглагдаж байна. Уламжлалт ёсоор 40 хүрээгүй гэр бүл гурван үе идээ засдаг ёстой. Мөн бурхны шашин дэлгэрсэн цагаас эхлэн боовоор идээ засдаг болсон гэдэг. Тавгийн идээ засдаг боов нь анхнаасаа л дан ул боов байгаагүй, хавсаа, мушгиа зэрэг өөр өөрийнхөө хийдэг боовоор авсаархан идээ засчихдаг байсан уламжлалтай. Тэгэхээр сар шинийн баярт тийм нүсэр зардал гарахгүй. Монголчууд хуримын ёслолд л бүхэл ууц хэрэглэж, цагаан сараар бол төлөөлүүлж ууц тавьдаг байсан. Төлөөлүүлж гэдгийг жишээгээр тайлбарлавал, говь нутагт бол гартаа бариад идэх боломжтой, жижигхэн ууц байсан. Дал дөрвөн өндөр гэх мэт авсаархан махаа тавьчихдаг юм.

-Эрт үед бэлэг өгдөггүй, мөнгөтэй ч золгодоггүй ёстой байсан юм биш үү?

-Эрт үед онцгой хүндэтгэсэн хүндээ юм барьж золгодог байсан, эд зүйл нь юу ч байж болно. Гэхдээ энэ нь өгнө гэсэн үг биш, зүгээр л гар хоосон биш шүү гэсэн илэрхийлэл. Харин онцгой хүндэтгэсэн хүндээ бол өгч золгодог байсан. Мөн цагаан сар эв нэгдлийн баяр учраас эвлэрэхийн бэлгэдэл болгож, бид өмнө нь бие, биедээ мэс гаргаж байсан ч түүнийгээ цайруулъя гэдгээ илэрхийлж, цагаан даавуу барьж золгодог байсан. Гэхдээ цагаан даавуугаа өгөхгүй, өмнөх маргаанаа цайруулж буйгаа илэрхийлж цагаан даавуу барьж золгож буй юм. Зарим нутагт саяхныг хүртэл уламжлагдан ирсэн бас нэг соёл нь, эрчүүд сур барьж золгодог. Гар хоосон биш гэдгээ илэрхийлж байгаа хэрэг. Тухайлбал, эрчүүд морь унахдаа хормойгоо даруулдаг байсан суран бүсэн хормойн боолт гэх сураа барьж золгож байгаа юм. Бурхан шашинтны лам, хувраг настай хүнд хадаг өгч золгодог байсан нь аажмаар мөнгө өгдөг ёс болоод хувирчихсан. Сар шинээр хүүхэд, өтгөсийг онцгой хүндэтгэдэг учир настай хүнд мөнгө барих нь буруу гэж шүүмжилж бас болохгүй зүйл. Баяр ёслол угаасаа цаг үеэ дагаад хувирч өөрчлөгдөж байдаг. Дээр үед бэлэг гэдгийг хувь гэж нэрлэдэг байсан. XIII зуунаас өмнө цагаан сарыг хувь сар гэж нэрлэдэг байлаа. Энэ нь анчин гөрөөчин байсан үеэс эхлэлтэй. Ан гөрөө хийж, ангийн махны хувийг хүмүүст тараадаг. Хэдэн тарвага агнаад ирлээ гэхэд зөвхөн гэртээ хэрэглэхгүй, хавь ойр ах дүүгийн бүх айлд хувь хүртээнэ. Ангийн баярын үеэс улбаатай махан хувь өгдөг уламжлал цагаан сар дамжин уламжлагдаад ирсэн. Ялгангуяа цагаан сараар өндөр настай хүмүүс, хүүхдүүдийг баярлуулдаг ёстой. Настай хүн, хүүхэд хоёр ялгаагүй л хүнээс юм горьддог. Дунд үе бол өөрөө өөрсдийгөө аваад явах чадвартай учраас барагтай бусдаас бэлэг горьдохгүй. Зарим айлуудыг ажиглаж байхад хүн болгонд бэлэг гэхээсээ илүү, айл өрхөд нь хувь өгдөг ёс хэвээр байна.

-Сар шинийн баяр ёслолын ач холбогдол нь юу вэ?

-Асар олон утга учиртай. Нас нэмсний, өвлийг өнтэй давсны, тухайн ураг төрлийнхний баяр, заавал өөрийн ах дүү нарынхаараа ордог. Хэн нь ам бүл нэмж, хэн нь боломжтой амьдарч байна. Хэн нь ядарсан зүдэрсэн байна гэдэг мэндээ мэдэлцэж, нэг нэгэндээ тусалдаг, дэмнэдэг эв нэгдлийн бэлэг тэмдэг бол цагаан сар юм. Мөн сар шинээ тэмдэглэж, олонтой яваагаараа бахархдаг утга учиртай. Өнөөдөр бид нэг л их идээ засч, том ууц тавиад, гоёж гангараад л сар шинийг хэлбэр төдий л тэмдэглээд байна. Ингэхийн оронд сар шинийн агуулга, ач холбогдол нь юу юм бэ гэдгийг хүүхдүүддээ сургах хэрэгтэй. Хуучин алаг мэлхий өрөх, шагай наадах гээд л олон тоглоомыг сар шинээр тоглодог байсан. Уламжлалт тоглоом гэдэг чинь наргиж цэнгэхийн нэр биш. Хүүхдийг хүмүүжүүлэх зааж сургах арга байсан юм.

-Хотын нөхцөлд сар шинийн баярыг яаж тэмдэглэвэл сайн бэ?

-Өрх тусгаарласан айл л цагаан сар хийдэг ёстой. Залуу хөгшиндөө гол биш. Харин залуус нь гурван үе идээ засдаг, дал дөрвөн өндөр тавьчихдаг авсаархан идээ будаатай байх л уламжлалтай. Битүүний өдөр бол махны баяр, цагаан сарын шинийн нэгэн болохоор цагаан идээний баяр. Монголчуудын үндсэн хоол хүнс бол мах, цагаан идээ л байсан. Гурил гэдэг зүйл хожуу орж ирсэн. Хүнсний ногоо бол бүр хожуу үеийнх.

-Шинийн нэгний өглөө нар харна гэж хошуурдаг. Энэ ямар утга учиртай юм бэ?

-Нүүдэлчин, малчин айлууд нар мандахаас өмнө босдог. Би хөдөөний хүүхэд, өглөө эрт босоод адуугаа хураагаад, унагаа барьчихаад байж байтал нар манддаг байсан. Тэгэхээр мандах нар харна гэдэг бол өнөөгийн хотод байгаа бидний л ойлголт. Монголчууд маш эртнээс нар, сарыг шүтэж ирсэн. Монголчууд шинийн нэгний өглөө хамгийн түрүүнд индэр, эсвэл эзэн сүлдний овоондоо гарч нар гарахаар, цай сүү, идээ ундааны дээжээ өргөдөг байсан. Баруун монголд бол их гал түлж байж идээ ундааны дээжээ өргөдөг ёстой байлаа. Өдөр болгон нарнаас өмнө босдоггүй хотын хүмүүс шинийн 1-ний өглөө эрт босоод нар харахад буруудах зүйл үгүй. Харин нэг дор нэг овоон дээр шаваад, бие биенээ идээ будаагаараа дарчих гээд байгаа нь одоогийн суурьшмал соёлд тун зохимжгүй байгаа

-Хүн бүр мөр гаргах ёстой юу?

-Мөр гаргах ёсыг зөвхөн айлын эр хүн гүйцэтгэдэг ёстой. Нэг айл бол нэг жим мөртэй байна гэсэн утгыг илэрхийлж байгаа юм. Таван хүн таван тийшээ зүг гаргачихвал тэр айл чинь тарж бутрахын цондон болно гэсэн үг. Эрт үед айлын эр нөхөр буугаа үүрээд, морьтойгоо давхиж, буу дуугаргадаг, эсвэл хийморийн дарцгаа барьж мөрөө гаргадаг байсан. Одоогийнх шиг хальт гарч байшингийн булан тойрчихоод байгаа нь зүг гаргах ёс биш. Хиймороо сэргээж мөр гаргана гэдэг нь хотын нөхцөлд нэг л тохирохгүй байгаа юм.

-Шинэ хувцас өмсөх ёстой гэх ойлголт бас бий?

-Европын жуулчдын тэмдэглэлд байгаа. Ялангуяа цагаан өнгө бол эхлэлийн, ариун цагааны өнгө. Гүег хаан хаанд өргөмжлөгдөхдөө өмссөн хувцас нь бүгд цагаан байсан. Монголын эзэнт гүрний талаарх гайхалтай мэдээнүүд бий. Харц ноёд ялгаагүй бүгд цагаан дээл өмсдөг байсан. Одоо бид бүгд сар шинээр цагаан дээл өмсөх нь боломжгүй. Гэхдээ үндэсний хувцсаа өмсч байвал зүгээр. Түүнээс биш, костюм өмсчихөөд, золголт хийж явбал зохимжгүй. Сар шинийн нэгэн гэдэг чинь шинэ зүйлийн бэлгэдэл, хүн өөртөө түүнээс асар их дэм авч байдаг тул тэр өдөр уйлдаггүй, эм уудаггүй, өвчин хэлдэггүй, сайн сайхныг бэлгэдэн хэлэлцдэг. Энэ нь тэр жилдээ сайн сайхан байхыг илэрхийлж буй явдал. Тиймдээ ч шинэ цамц юм уу ядаж нэг шинэ оймс аваад өмсчихсөн ч бэлгэшээлтэй шүү дээ. Нөгөө талаараа үндэсний дээл хувцсаа зөв зохистой өмсөх нь зүйтэй. Түүнээс биш хэт үнэ цэнэтэй ганган чамин тансаглах шаардлагагүй. Аль ч нийгмийн үед төрийн өндөр албан тушаалтан, эрх мэдэлтэй зэрэг хүмүүс хэт тансаглаж, гангардаг л байсан. Гэхдээ ард түмний хувьд бол энгийн сайхан, цайвар өнгөтэй монгол хувцсаа өмсчих нь илүү зохимжтой.

-Хотын залуусын сар шинэ ямар байвал илүү дээр вэ?

-Залуучууд золгохгүй гар барьдаг, зарим нь бусдаас илүү мэт хэрэглэх гэж аархдаг, хэт их архиар нэгнээ шахдаг гэх мэт зүйл их ажиглагдах юм. Би өөрөө судалгаа хийдэг хүн, сургалт эрхэлдэг, оюутнуудад, магистр докторуудад ч хичээл заадаг. Тэндээс харахад нэгэнт бие хүн болоод төлөвшчихсөн бол засарна гэж байдаггүй юм байна. Тиймээс хүүхэд багачууд, боловсролын системд өв уламжлал, зан заншлыг хичээл болгож заах ёстой. Хүүхэд багаасаа төлөвшсөн зүйлээ хэзээ ч мартдаггүй. Хүмүүжилгүй хүн бол хулгай хийнэ, хүнтэй муухай харьцана, гэхдээ боловсрол үүнээс тусдаа зүйл. Боловсрол мэдлэг олгодог болохоос биш, хүмүүжил олгодоггүй. Нэгэнт хүмүүжил нь тодорхой болсон хүмүүст ийм ууц тавь, ингэ тэг гэж хэлбэл сонсоод л өнгөрнө. Гадны хөгжилтэй орны иргэд өөрсдийн уламжлалт баяраа жил бүр яаж тэмдэглэх үү гэж хүнээс асуудаггүй. Асуух шаардлага байхгүй. Японд ямар нэгэн уламжлалт баяр нь боллоо гэхэд хэнээс ч асуухгүй, яаж тэмдэглэхээ хүн бүр мэддэг, багаасаа боловсролын системээр дамжуулаад авчихсан байдаг.

-Цаг үетэйгээ нийцүүлэн уламжлалаа өөрчлөх зүйл байж болох уу?

-Тухайн заншил ямар заншил вэ гэдгээсээ хамаарна. Зарим нь орчин үед нийцэхгүй мухар сүсэг байвал өөрөө халагдаж солигдоод л жамаараа өөрчлөгдчихдөг. Гадны орнууд асар их дэвшиж, хөгжсөн ч уламжлалынхаа бүтцийг яг хэвээр нь хадгалдаг. Хятад, Япон, Солонгос дэлхийд хөгжлөөрөө тэрүүлж байгаа ч ёс уламжлалаа маш сайн хадгалсан байна. Монголчуудын гол дутагдал бол эв түнжингүй байдал. Хагаралдаж бутардаг. Монгол манжид эзлэгдэж манжийн ноёдоос авлига аваад л байсан. Сар шинийн баяр бол олон зүйлийг агуулаад байгаа. Ерөнхий агуулга нь монголчуудыг эвтэй байхыг бэлгэдсэн.

Монгол зурхайн “Түвдэнпэлжээлин” хийдийн хамба лам Ж.Гончигсүрэнтэй ярилцлаа.

-Хэдхэн хоногийн дараа сар шинийн баяр болох гэж байна. Энэхүү баярыг хэт их нүсэр тэмдэглэж байна гэж шүүмжлэх хүн байдаг. Цагаан сарыг яаж тэмдэглэх нь бурхны шашинд зохицох вэ?

-Энэ бол монголчуудын авч үлдсэн тун чухал соёлын нэг. Өвлийг өнтэй давсны, нас нэмсний баяр, удам судар төрөл төрөгсдөө сайн таньж мэдэх, бусдыгаа хайрлах, хүндлэх сэтгэлийн билгэдэл. Ахмадуудаа хүндэтгэж, ах дүү төрөл садантайгаа учран золгодог агуу их баяр. Үүнийг зөвхөн хэлбэр талаас нь харж тайлбарлаж болохгүй юм. Хамгийн гол нь үе, үеийн өвөг дээдэс хойч үедээ зан заншлаа уламжлуулан үлдээж байгаа, үлдээсээр ирсэнд энэ баярын гол утга учир оршиж байгаа юм. Мөн урин цагтай золгож хаврын урь орж байгаагийн илэрхийлэл. Сар шинийн баярт ихэд хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй. Монголчууд үеийн үед уламжлалт зан заншлаа дээдлэх, бурхан шашинаа хүндэтгэдэг, бие биеэ энэрэн асардаг их утга учрыг сар шинийн баяр илэрхийлсээр ирсэн. Мөн цагаан сараар зүг мөрөө гаргаж буй нь сэтгэлээ засч байгаа хэрэг. Сар шинээр, гэрийн эзэн баруун хойд зүгт сууна. Ах дүүсийн баяр учраас насны эрэмбээр хүндэтгэн суулгадаг ёстой. Монголчууд сар шинэдээ өртэй орохыг ч цээрлэдэг.

Мөн хүнд муу санасан байвал түүнийгээ цайруулдаг. Сар шинэ гарч хамаг муу санаа, сэтгэлийн хир буртаг ариллаа, түүнийгээ цайрууллаа гэж сэтгэлдээ бодох хэрэгтэй. Хамгийн гол нь биеэр хийж байгаа үйлдэл болон хэлж байгаа үг, сэтгэл санаагаа ариун цагаан байлгах учиртай юм. Ер нь хүн сайн сайхныг бодож, ярьж сэтгэж байвал айл хотол, ах дүүгийн амьдрал, ажил алба бүх үйл бүтдэг юм. Сүүлийн үед айл бүр ууц тавьдаг болжээ. Цагаан сараар заавал ууц тавих ёс байхгүй. Ер нь бие, хэл, сэтгэлээ сайхан байлгаж, цовоо сэргэлэн, баясгалантай цагаан сараа угтах хэрэгтэй. Энэ баяраар архи дарс уудаггүй, хов жив ярьдаггүй.

-Битүүлэх ёсыг хэрхэн үйлдэх вэ?

-Энэ өдөр айл өрх гэр орноо бүрэн гүйцэд цэвэрлэсэн, идээ будаагаа бүгдийг нь бэлтгэж базаасан байх учиртай. Тийм хоол иднэ, идэж болохгүй гэх зүйл бол байхгүй. Юу байна, түүгээрээ бусдыгаа чин сэтгэлээсээ дайлахад болно.

Сар шинийн баярын өдрүүдэд ч тэр, битүүний өдөр ч тэр элбэг дэлбэг байвал л сайхан шүү дээ. Энэ өдөр Лхам бурхан 3000 ертөнцөөр айл бүгдэд зочилдог гэсэн уламжлалтай тул хийдүүд Лхам хурдаг. Тиймээс битүүний орой айлууд Лхам бурхны унаанд зориулан ундаа гэж үүдэндээ мөс цас тавьдаг уламжлалтай. -Сар шинийн баяраар бие, биедээ бэлэг өгөх нь зөв эсвэл буруу гэх ойлголт байх юм. Үүнийг та хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Бэлэг биш сэтгэлийн өглөг гэсэн үг. Байгаа зүйлээрээ л хүмүүсийг дайлахыг хэлээд байгаа юм. Ядуу хүн ч өглөг өгөх боломж дүүрэн. Орж ирсэн хүн бүрт сэтгэлээ зориулан сайн сайхан хандах нь ч өглөг. Байгаа орчноо, бусдыгаа тайван амгалан, итгэлтэй харцаар харах нь өглөг. Дулаан сайхан инээмсэглэх нь нүүрээ зориулах өглөг, болно бүтнэ гэж үнэн сэтгэлээсээ уужуу тайван хэлэх нь хүнд сэтгэлээ зориулах өглөг болдог. Зорьж ирсэн хүмүүсийг хүндэтгэж, гэр орноо тав тухтай байлгах нь ч өглөг. Хэнийг ч ялгаваралгүй тэгш хандах нь асран нигүүлсэх, баяр баясгалангийн өглөг юм.

Их өглөг өгч, их зардал гаргаж байна гэх шүүмжлэл харагдах юм. Өглөг гэдэг зүйлийг бэлэг биш, сэтгэлийн өглөг гэж ойлгож, хармын сэтгэлгүйгээр өгөх ёстой. Юугаар ч өглөг өгч болно шүү дээ. Нэг ширхэг харандаа өгсөн ч ихэд баярлан хүлээн авах хэрэгтэй. Хэн хэнд нь буян хурна. Өөрт хэрэггүй бэлэг өгвөл хэрэгтэй нэгэнд нь өгчихөж болно. Бэлэг гэж нэрлээд буй өглөгт шингэж буй сэтгэл нь хамгийн чухал.

-Сүүлийн үед хүмүүсийн байдал тогтворгүй ч юм шиг. Олон асуудал үүссэн, зөрчил маргаан ихтэй байх боллоо. Энэ нь юунаас болоод байна вэ?

-Цаг хугацаа гэж нэг зүйл бий. Олон мянган жилийн турш хүн төрөлхтөн амьдралыг туулсаар байна. Жил сар улиран өнгөрөх тусам, гадаад дэлхий етөнц, хүний дотоод оюун санаа хүртэл цаг үеэ даган өөрчлөгдөж байна. Ингэж хувьсан өөрчлөгдөх нь дэлхийн хууль ч бид сэтгэлээ номхотгохгүйгээсээ болоод, хэл ам хэрүүл тэмцэл, атаа жөтөөг их гаргаж байна. Энэ нь бурхны шашинтай салшгүй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, өөрөө өөрийгөө танин мэдэх сэтгэл байгаа ч бусдыг асран энэрэх сэтгэл нь алга болсоор байна. Монголчууд шашин номоо устгасны үр дүн ийнхүү 80 жилийн дараа илэрч байгаа юм. Боловсрол олсон, ухаарсан, гэгээрсэн хүмүүсээ хэрэггүй мэт үзэж түүх, соёлоо устгасаны хор уршиг нь энэ. Ёс заншлаа мэдэхгүй, бурхан шашиндаа итгэхгүй болсоор байна.

-Хүн ард сэтгэлээ засах вэ. Энэрэнгүй нигүүлсэлд хэрхэн суралцах вэ?

-Бурхны сургааль гэдэг зүйлийг үзэх хэрэгтэй. Нүгэл гэж юу юм. Хойд, урд нас гэж байдаг уу, үгүй юу гэх зэргийг анхаарах ёстой байна. Хүний нас ганцхан энэ насаар дуусахгүй. Мөн хичнээн хөрөнгө хураасан ч энэ ертөнцөд ирсэн шигээ нүцгэн буцна. Тиймээс хэт их хөрөнгө хураах, түүнийгээ буруу аргаар олох хэрэг байна уу, үгүй юу гэдгээ бодох ёстой. Гэхдээ боломжтой сайн сайхан баян тарган яваа хүмүүсийг хараад би баярладаг. Тэд урд насандаа бүтээсэн сайхан үйлийнхээ ерөөлөөр, одоо элбэг дэлбэг, хангалуун амьдралтай байгаа юм гэж хардаг. Тиймээс тэднийг бид адлах ч бас хэрэггүй. Хичнээн их хөрөнгөтэй, хөрөнгөгүй байсан ч ядарсан олон амьтанд чин сэтгэлээрээ тусалчихаж байвал буян нь хурна.

-Манай ард олны амьдрал хүнд хэцүү, төр тогтворгүй байгааг монголчуудын хийж буй нүгэл ихдээд байна гэж ойлгож болох уу?

-Нүгэл ихдээд гэж шууд ойлгож болохгүй. Боловсролоо дээшлүүлэх, юмны үнэн зөв учир зүйг ойлгож чадахгүй байна гэсэн үг. Үйл биеэр, сэтгэлээр, хэлээр үйлдэгддэг. Үйлийг үйлийн эзэн эдэлнэ үү гэхээс өөр хүн эдэлдэггүй юм. Айл гэрийн хүмүүс эвтэй л байвал буян хишиг тогтоно шүү дээ. Улс, байгууллага ч ялгаагүй. Эвтэй л байвал улс эх орон маань хөгжинө. Хэрүүл тэмцэлтэй байвал хийсэн буян нь арилаад, юу ч тогтдоггүй юм. Энэ бол бурхны сургааль. Аливаа сав хир буртагтай, цоорхой, уруугаа харсан бол юу ч тогтохгүйтэй адил. Үүнийг ойлгож буян хураах арга бол сэтгэлийн их амар амгаланг олох. Тиймээс хүн ард сэтгэлээ хиргүй тунгалаг байлгах л ёстой байгаа юм.

-Монголчууд алт их ухдаг, үүнээс болоод байгалийн хатуу ширүүн үзэгдэл их ажиглагдах болсон гэдэг. Алтыг ухах нь зөв үү, буруу юу, бурхны шашинд юу гэж тайлбарладаг вэ?

-Газар дэлхийг оршин тогтнуулдаг байгаль дэлхийн гагнаасууд гэж бий. Дэлхийг нэг сав гэж үзвэл савыг бүтэн байлгаж буй гагнаас алт юм. Тиймээс байгаль дэлхийгээ ухаад баяжихгүй, жаргахгүй. Сүйтгэсний хор хөнөөл нь тэрнээс илүү их сүйрэл болж ирнэ. Одоо ч усгүй, ургамалгүй болж байна. Мөн ухсан алтаа юунд, ямар зүйлд яаж зарцуулж байна гэдгээс бас шалтгаална. Ганцхан хувиа бодож баяжихыг улайрч буй бол их нүгэл болно.

-Энэ насанд хийсэн нүгэл хэзээ эргэж ирдэг вэ?

-Хэзээ ч ирж болно. Шамшигдана гэх ойлголт байхгүй. Энэ насанд эсвэл дараагийн төрөлд ирнэ.

-Тэгэхээр орох оронгүй, идэх хоолгүй тун хүнд хэцүү амьдарч буй хүмүүсийг урьд насныхаа үйлийг эдэлж байна гэж ойлгох уу?

-Хүн өөрөө бас хичээх хэрэгтэй. Урьд насны үйл байсан ч тэд нүглээ нимгэлж болно. Ядуу хоосон хүн ч маань уншиж болно, хүнд тусалж, хүний ажлыг хийгээд, шалыг нь угаагаад өгчихвөл аяга цай өгнө биз дээ. Байгаа хувцсаа оёод, нөхөөд өмсчих хэрэгтэй. Ядаж л мал маллаж, ногоо тарьж, хашаа цэвэрлэж чадахгүй хүн лав байхгүй. Хийе гэвэл хүн юуг ч хийгээд амьдарч болно. Өөрөөс нь их зүйл шалтгаална. Хэн нэгэн намайг асрах ёстой гээд буруу хараад хэвтээд байж болохгүй.

-Хүн хувь төөргөөр амьдардаг гэдэг шүү дээ?

-Хаана, хэзээ, ямар газар төрөх вэ гэдэг нь урьд урьдын үйлтэй холбоотой. Баян газарт, усгүй, хоолгүй газарт ч төрөх хүн байна. Хүний амьдралын төөрөг зөвхөн эцэг эхээс шалтгаалахгүй, урьд насны үйлийн үр тасардаггүй юм. Гэхдээ тэр үйлийг яаж эдэлж, яаж нимгэлж, хэрхэн амьдрах нь өөрөөс нь шалтгаална. Сэтгэл санаагаа сайхан болгоод, бусдад ерөөл тавиад хэн, хэндээ хүндэтгэлтэй хандаад ирвэл хамаг үйлс бүтээд сайхан болно. Хамаг зүйл өөрөөс нь шалтгаалж байна гэдгийг хүмүүс ойлгохгүй байна. Хүн бүр аливаа юмны учир шалтгааныг олж судалж мэдэж байх хэрэгтэй байна. Уг нь хүний төрлийг олно гэдэг чинь хамгийн ховор сайхан тохиол. Бусад хүний гэмтэй биш, эрдэмтэй сайн, сайхан талыг нь харах хэрэгтэй. Хүнийг муулаад, муухайгаар хараад байвал өөрөө өөртөө л тэр хүний муу муухай бүхнийг татаж байгаа юм.

-Хүний хувь заяа бас төрсөн жил, сар, өдрөөрөө тодорхойлогддог гэл үү?

-Миний багш ихэр төрсөн хоёр хүүхэд цагийнхаа зөрүүнээс болоод, өөр өөр хувь заяатай байдаг гэж хэлсэн. Хүн бүрийн зурхай ижил жортой биш. Өдөр бүр сайн цагтай, 27 од гэж бий. Аль барилдлагад, мэнгэнд суудалд төрсөн гэх мэт олон зүйлээс их юм шалтгаална. Түүнээс биш шоо хаяад мэргэ хийгээд хэлдэг зүйл бол зурхай биш юм.

-Өөр өөр айлын хүүхдүүд ч яг нэг цаг минутад төрсөн бол ижил хувь заяатай гэсэн үг үү?

-Ойролцоо байна. Гэхдээ газар нутгийнхаа хуваариас бас шалтгаална. Яг нэг цаг минут секундэд Улаанбаатарт, Ховдод төрсөн хоёр хүүхдийнх ижил заяатай байхгүй. Тухайн газрын байрлал, уртраг, өргөргийн, өндөр намын үзүүлэлтүүд хүртэл хамаарна. Аль газрыг олж төрнө гэдэг нь мөн өөрийн урьд насны үйлтэй ч холбоотой.

-Ярианыхаа төгсгөлд ирэх нохой жилийн өнгө ямар байх талаар сонирхоё?

-“Тийн унжлагат” хэмээх нохой жил залуус болон дунд суудалтанд сайн, нялхас, түмэн олонд дунд, өвгөд, өндөр суудалтанд тааруу жил гарах ерөнхий дүр зураг буусан. Их хүмүүн амгалан сайн, санаснаа бүтээх жил гарна. Иргэдийн байдал амар амгалан байх ч эзэд түшмэл, улс гэрийн байдал тайван бус бага зэргийн хямралтай гэжээ. Мөн жилдээ өвс ногоо сайтай, үр тариа дэлгэрэх боловч, зундаа хур багатай, мөндөр, цахилгаан ихтэй байх нь. Жилийн эхэн ба адаг сард салхитай, газар тариалангийн ажил дэлгэрч, үр жимс ургац арвинтай мал өсч, зуд турхангүй байна гэсэн ерөнхий дүр зураг буусан байна. Гэхдээ хулгай дээрэм олшрон, олсон эд малыг ноёд авч, эд тариа үнэгүйднэ хэмээн бичигдсэн байгаа. Хоёрдугаар сарын 16-нд буюу шаргачин туулай өдөр шинийн нэгэн тохиож байна. Буян үйлдвэл цаглашгүй буян нэмж, үйл бүтэх сайн өдөр тохиож байгаа. Нохой жилд үхэр, хонь, луу болон бар жилтэй хүмүүс анхаарууштай. Тухайлбал үхэр жилтнүүдийн хувьд бага харш жил гарч байна. Тухайн жилтнүүд сүлд дорой, эв эеийг эрхэмлэвэл нэн сайн хэмээн зурхайд буусан байх жишээтэй. Харин бар жил нохойтой ивээл ч хийморь дорой, аливаа ажил үйлс саадтай байх тул засал хийлгэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл дүнсэр буюу гариг эрхсийн нөлөөлөл, харш жил таарч байгаа хүмүүс засал ном хийлгэх шаардлагатай. Мөн хий, огторгуй, уул, мод суудалд суусан хүмүүс алив үйл хийхдээ болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Тухайлбал, уул суудалд суусан хүн гангар шаазан барьсан тул ан гөрөө хийх, нойтон мод огтлох, бохир идээ, хар малгай, хувцас авах, өмсөхийг цээрлэнэ.

Монгол Улсын гавьяат багш, МУИС-ийн тэргүүлэх профессор, хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, билгүүн номч академич, МЗЭ-ийн шагналт Тэгшжаргалын Сэнгэдоржтой ярилцлаа.

-Таны өсч торнисон нутаг ус, бага насны дурсамжаар ярилцлагаа эхэлье?

-Би Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын “Булангийн шугуй” хэмээх улаалзгана алагласан нутагт Тэгшжаргалын арван нэг дэх хүү нь болон мэндэлсэн. Ах эгч нараа дагаж олон сургууль дамжсан. Гэсэн хэдий ч сурлага сахилгаар сайн сурагчийн тоонд ордог байв. Бага байхдаа ангийнхаа багшийн найдвартай юм шиг мөртлөө найдваргүй шуудан зөөгч явлаа. Учир нь ангийн эмэгтэй багш Уртнасан, бага сургуулийн багш Мишкад надаар захиа зөөлгөнө. Замдаа захиаг задалж үзэхэд “Орой клубт кино үзье” гэх зэргээр бичсэн байсансан. Мишка багш хариу явуулна. Ингээд дахиад л үгэнд дурлаж, захиаг нь задалж үздэг байж билээ. Ийм л хөгтэй шуудан зөөгч байлаа.

-Анх сургуулийн босго алхаж байсан үеэсээ дурсахгүй юу?

-Тухайн үед айлууд хүүхдээ сургуульд оруулах их дургүй. Малчин болгох сонирхолтой байсан. Ямар ч байсан есөн настайдаа сумынхаа сургуульд орсон. Сургуульд орчихоод гэрээ их санана. Надаас хоёр насаар ах Ц.Бадарч “Гэртээ харья” гэж хэдэн хүүхэд элсүүлсэн. Би ч багтаж, хэдүүлээ гэрийн зүг гүйж байж билээ. Дунд ангидаа Улаанбаатар хотод суралцаж, арван жилээ төгссөн. Нэг өдөр биднийг мэргэжил сонгуулахаар хичээлийн эрхлэгч дуудлаа. Ингээд Төрийн ордны Дээд боловсролын хорооны Жадамба гэдэг хүн дээр бид оров. Миний ээлж болоход ямар мэргэжил сонирхдог тухай асуухад би “Сэтгүүлч болох хүсэлтэй” гэсэн. Тэгсэн чинь энэ жил Их сургууль нээгдэж байгаа. Иймээс “Сэтгүүлчийн ангид ор” гэсэн. Тэгэхээр нь би гадаад руу явж сурмаар байна гэсэн. Тийм бол “Зөвлөлтөд хуулийн сургуульд суралц” гэснээр миний мэргэжил эзэмших эрх нээгдэж Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн факультетад дөрвөн жил суралцсан. Сургуулиа төгсөж ирээд, эрдэм шинжилгээний ажил хийх сонирхолтой гэдгээ тухайн үеийн МУИС-ийн тэнхимийн эрхлэгч, хожим Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга, гавьяат хуульч, доктор профессор Г.Совд багшид хэлсэн. Тэрээр намайг “Соёмбо тэмдгийн асуудлаар” судалгаа хийгээд үз гэсэн юм. Урьд нь нэрт эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен нарын судалсан уг сэдвийг зориг гарган хийхээр болов. Ингээд МУИС-ийн эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцүүлсэн минь амжилттай болсон доо. Ингэж л Монголын анхны томоохон дээд сургуульд багш болох зам мөрөө эхлүүлсэн юм. Энэ үеэс өдийг хүртэл МУИС-ийн Хууль зүйн сургуульд багшилж байна.

-Өнөө үед ховорхон харагдах баян хуур хөгжим танай өрөөнд байх юм. Та баян хуурыг сайн тоглоно биз…

-Сонирхлоороо тоглох гэж оролддог. Бага ангид байхад хөгжмийн багш маань хэсэг хүүхдийг дагуулан цэргийн ангиудаар явж тоглолт хийлгэж билээ. Тэгэхэд доод ангийн нэг охин “Хонгорхон хулстайн тал” дууг эвлэгхэн нь аргагүй дуулахад баян хуураар би дагаж хөгжимдсөн юм. Энэ охин бол хожмын Зууны манлай дуурийн дуучин, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Х.Уртнасан байлаа. Ингэж би энэ алдарт дуучны анхны хөгжимчин болж байсан.

-Хамгийн анхны бүтээлээ хэзээ туурвиж байв?

-Аравдугаар ангид байхдаа “Төрүүлсэн эх-Төрсөн нутаг” шүлгийг Маяковский, Гайтав гуай нарын арга барилаар бичиж “Утга зохиол, урлаг” сонинд огт танихгүй хоёр зохиолчдод аваачиж өглөө. Хэд хоногийн дараа хүүхдүүд сонин үзээд шуугилдаад байхаар нь очоод хартал миний шүлэг гарсан байв. Ингэж миний анхны шүлэг сурагч байх үед хэр баргийн юм нийтэлдэггүй, босго өндөртэй Монголын зохиолчдын Төв хэвлэлд гарч билээ. Тухайн үед танихгүй байсан хоёр зохиолчийн нэг нь “Хошуу цагаан нутаг” роман бичсэн ахмад зохиолч Н.Банзрагч (алдарт уртын дууч Норовбанзад гуайн нөхөр), нөгөө нэг нь яруу найрагч Д.Найманжин (“Улаанбаатарт байгаа миний аавд” киноны дууны шүлгийг бичсэн) нар байсныг хожим мэдэж, эдгээр зохиолчдыг дурсан санаж явдаг юм.

-МЗэ-ийн шагналыг хүртсэнд баяр хүргэе. Шагналын хур буулгасан “Нутгийн дуулал” шүлэг бүтсэн түүхээсээ ярьж өгөөч?

-Хөгжмийн зохиолч Д.Пунцагдоржтой хамтран хэд хэдэн дуу хийсэн. Ингээд дуу болон бүтсэнд урамшиж, 1960 оны дунд үеэс дууны шүлэг дагнан бичиж эхэлсэн.Тэр үед дууны үгийг МЗЭ-ийн яруу найргийн секцийн эрхлэгч Б.Явуухулан гуайд үзүүлж батлуулсан. Тэгээд радио телевизээр явах эрх нээгддэг тогтолцоотой байлаа. 1964 онд “Нутгийн дуулал” нэртэй шүлэг бүтээж, аяыг нь хөгжмийн зохиолч Д.Пунцагдорж хийж, эстрадын ахмад дуучин З.Цэнд-Аюуш гуай анх дуулж олны хүртээл болгосон юм. Уг онд МЗЭ-ийн анхдугаар их хурал хуралдах үе тохиож билээ. Гэр бүлийгээ нутаг устай зүйрлүүлж бичсэн. Энэ дууг МУГЖ Д.Сосорбарам, МУГЖ Н.Чулуунхүү, Д.Дагийсүрэн, нэрт дуучин Адарсүрэнгийн шавь С.Баянмандах зэрэг олон дуучид өдийг хүртэл дуулсан. Уг дуунд маань зориулсан хөшөө 2005 онд Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын төвд боссон.

-Амжилтад хүрэхэд хамгийн их түшиг тулгуур болдог зүйл бол гэр бүл. Та өөрийн гэр бүлээ танилцуулаач?

-Түшиг болж, гэр орныг минь өнгөтэй, найдвартай авч явдаг хүн бол миний хань С.Сарантуяа юм. Эрүүл мэндийн байгууллагад насаараа ажилласан. Би Эрхүүгийн их сургуулийн дөрөвдүгээр курсын оюутан байхдаа Монголд ирж амарсан юм. Ингэхдээ орчуулагч хийж байсан. Энэ үеэр Нийслэлийн тавдугаар сургуулийн аравдугаар ангийн охинтой танилцаж билээ. Миний туулж өнгөрүүлсэн их ажлын талаас илүү хувь нь ханьд минь ногдох ёстой гэж боддог.

-Таны зургийн цомгийг үзэж байхад хань С.Сарантуяа гуай их сайхан урт үстэй харагдсан…

-Тийм шүү. Миний хань “Монголын сайхан урт гэзэгтэй бүсгүй”-гээр шалгарч байсан. Ингээд хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуайгаас хүндэт өргөмжлөл шагнал гардаж авсан. Энэ нь манай гэр бүлд мартагдашгүй баяр болж билээ. Ийм л сайхан ханьдаа зориулж “Сайхан монгол саран бүсгүй” дуу зохиож, хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Д.Лувсаншарав гуай ая оруулж, МУГЖ У.Далантай дуулж олон түмэнд хүргэж байсан юм.

-Сурган хүмүүжүүлэгч гэдэг асар том хариуцлагыг нуруундаа үүрч явдаг хүмүүсийн нэг яах аргагүй мөн. Багшилсан он жилүүдийн тэр их үүрэг хариуцлага хүлээсэн дурсамжуудаасаа хуваалцвал?

-50 гаруй жил багшлахдаа үндэсний болон олон улсын эрх зүй, дэлхийн улсуудын төр эрх зүй гээд нийт найман төрлийн хичээлийг МУИС, ЭЗДС, ХААИС-д монгол, орос хэлээр зааж 6000 гаруй дээд мэргэжилтэй хуульчдыг бэлтгэж, 600 шахам магистрыг төгсгөжээ. Д.Лувсаншарав, Э.Авирмэд, Г.Совд багшнарын хамт одоогийн хөдөлмөрийн баатар ардын багш, гавьяат хуульч Б.Чимид бид хоёр нэмэгдэж хууль зүйн сургалт, эрдэм шинжилгээний ажлыг явуулдаг байлаа. Боловсрол шинжлэх ухааны салбар дахь миний энэхүү амжилт ололт бол өөрийн орны болон Орос улсын нэрт эрдэмтдийн туслалцааг авч, МУИС гэдэг эрдэм оюуны их өргөөнд багтан ажилласны ач буян юм.

-Доктор цол хэргэмд хүрнэ гэдэг тийм ч амар даваа биш. энэ их хөдөлмөрөө яаж эхлүүлж байв?

-1976 онд ШУА-иас зарласан аспирантурын уралдаант шалгалтыг орос хэл, намын түүхийн хичээлээр өгч тэнцээд судалгаа шинжилгээ хийх замд орж байв. Төрөөс хөдөө аж ахуйн хоршооллыг удирдах эрх зүйн асуудлаар сэдэв сонгон, төлөвлөгөөний дагуу бүлэг зүйлүүдээ бичиж цэгцлэх, багш нарт уншуулж санал авч сайжруулах, бэлэн болсныг нь оросоор орчуулах зэрэг ажлыг хийснээр диссертаци бэлэн болж билээ. Ингээд эрдэмтэн Э.Авирмэд багшийн удирдлагаар 1980 онд ШУА-ийн хууль зүйн ухааны дэд эрдэмтний зэргийг амжилттай хамгаалсан. Үүнээс 14 жилийн дараа Байгаль орчныг хамгаалах эрх зүйн уламжлал шинэчлэл сэдвээр МУИС-ийн дэргэдэх Эрдмийн зөвлөлд хууль зүйн шинжлэх ухааны докторын зэргийг 100 хувийн саналаар хамгаалсан юм. Мөн бүтээлийн үзүүлэлтээр 1997 онд профессор цолыг Эрдмийн зэрэг цол олгох Дээд зөвлөлийн шийдвэрээр тус тус хүртэж байлаа.