Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Зүүн гараас С.Цэрэн аварга, Л.Хишигсүрэн начин, дүүгүүр Д.Гомбосүрэн начин нар. 1970-аад он

Монгол бөхийн 33 шинжийг хадгалж төрсөн бөх гэгддэг Сэрээтэрийн Цэрэн аваргын охин Даваасүрэнтэй ярилцсанаа хүргэе.

---

-Аав тань Намхай, Лувсанжамбаа гээд домогт их аваргуудын нутгийн хүн. Удам судар, ус нутгаас нь яриагаа эхлэх үү?

-Тийм ээ, аав минь Булган аймгийн Сайхан сумын нутаг Агуйтын голд эхээс мэндэлсэн. Бөхийн ном бүтээлд 1937 онд төрсөн гэж байдаг. Өөрөө бол “Би чинь туулай жилтэй хүн юм” гэдэг байв. Туулай жилийг нь хөөгөөд үзэхээр гучин есөн он болно. Том ах нь “Миний дүү гучин есөн оны дайны жил төрсөн” гэдэг. Тэгэхээр аав минь 1939 онд төрсөн нь батлагддаг. Аав нь Сэрээтэр гэж олон түмэнд хүндлэгдсэн уран дархан хүн байжээ. Ээж Сүрэн нь өвс хадлангаа өөрөө бэлтгэдэг, бүл чадалтай хүн байсан. Бид эмээгээ мэднэ. Аав минь багаасаа л бөхөд дуртай байж. Арван хоёр настай хүүхэд “улаан гуталт” Жанчивдорж хэмээх нутгийнхаа хүчит зааны аманд гарч байсан юм билээ.

“Хар хошуу” Чимид гэж мөн л нутгийнхаа бяртай бөх хүнийг Октябрийн баярын барилдаанд давснаар бөхийн гараагаа эхэлсэн гэж өөрөө дурсдаг. 16 настай байхдаа зэргэлдээх Баян-Агт сумын наадамд түрүүлж бөхийн анхны цолоо авч байсан гэдэг юм. Тавин найман онд цэрэгт татагдаж, барилгын цэргийн ангид хуваарилагдсан байна. Том Санжаа гуай, Эрдэнэ-Очир арслан, Зундуй заан энэ хэд чинь нэг оны цэргүүд. Ямар сайндаа тэр үед бөхчүүдийн дунд “Армийн таван халуун” гэсэн нэршил гарч байхав. Эрдэнэ-Очир арслан, Санжаа заан, Зундуй заан, жижиг Санжаа гуай, аав энэ тав шүү дээ. Аавыг цэрэгт мордоход том эгч маань хоёр настай, би хоёр сартай ээжтэйгээ үлдэж байсан гэдэг. Цэрэгт байхдаа монгол бөхийн аварга хэмээх дээд цолонд хүрсэн хүн.

-Цэрэн аваргыг их ойн одтой бөх гэдэг. Улсын баяр наадамд арван жилийн зайтай түрүүлж, үзүүрлэн даян аварга цолонд хүрсэн. Ер нь бөхийнхөө хувьд ч, хүний хувьд ч жудагтай, олонтой хүн байсан нь мэдрэгддэг юм?

-Жаран оны улсын наадамд Л.Сосорбарам арсланг заан цолтой байхад нь зургаагийн даваанд давж начин цолонд хүрчээ. Ингээд дараа жил нь буюу 1961 онд ардын хувьсгалын түүхт 40 жилийн ойгоор Дамдин аваргын таван жил завсаргүй түрүүлээд байсан өндөр амжилтыг зогсоосон. Үндсэндээ Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлсэн байдаг. Тэр барилдааныг нь архивын бичлэгээс л үзсэн. Цэргийн бөх шууд ес даван түрүүлж аварга цолонд хүрсэнд олон хүн баярласан нь мэдээж. Эмээ маань, хөдөө суугаа ээж маань их л баярласан гэдэг. Жаран нэгэн оны наадмаар ингэж түрүүлээд, арван жилийн дараа далан нэгэн онд ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор Х.Баянмөнх аваргатай үлдэж үзүүрлэсэн. Их ойн одтой бөх хэмээх алдрыг ард олноосоо хүртсэн нь ийм учиртай. Далан нэгэн оны наадамд үзүүрлэчихээд гэртээ бөөн баяр, бэлэг сэлтээ бариад инээд алдаад ирж байсан нь санаанаас гардаггүй.

Аавыг ам авахдаа бяртай сайн бөхчүүдийг шилж амладаг гэж бөхийн зүтгэлтнүүд хэлдэг. Далан оны наадамд тавын даваанд “өмсдөг” Дамдиндорж гуайг амлаад унаж байсан. Бөхийн нэрт засуулч Ш.Лхүгдэв гуай тэргүүтэй олон хүний дурдатгалд аавын тумбрайдах мэхний талаар байдаг. Багадаа унага өргөсөөр цээжний их бяртай болсон, улмаар тийм мэх хийх дадал суусан гэж аав өгүүлдэг. Дамдин аварга, аав хоёр их дотно найзууд. Манайхаар үргэлжид ирнэ. Циркийн гавьяат жүжигчин байсан. Манай ээж цэргийн оёдолчин, аваргатай нэг дор ажилладаг байлаа. Бид чинь эхээс арвуулаа юм. Зургаан охин, дөрвөн хүүтэй. Аав минь улсын аварга цолтой бөх хүн ч гэлээ маш өрөвч зөөлөн сэтгэлтэй, уяхан нэгэн байсан. Ямар ч хүнийг маш их хүндэтгэж харилцана. Ер нь өөрийгөө улсын том цолтой бөх гэж боддог ч үгүй байсан байх. Зодог шуудгаа өмсөөд наадмын дэвжээнд гарахдаа л иртэй бяртай, аварга бөх гэдгээ мэдэрч байснаас энгийн үед гүндүүгүй сайхан эр, ёстой л хүмүүсийн хэлдгээр хүний хайлан байсан даа.

-Урлаг соёлын аваргуудтай ч нөхөрлөж явжээ?

-Нэрт яруу найрагч Намжимын Очирбат, “Эх орон танаа”, “Дэлтэй шувуу” гээд олон сайхан дууны шүлэг бичсэн зохиолч Жанчивын Шагдар гээд хүмүүс манайхаас салахгүй. Мөн дуучин Адарсүрэн гуай ирнэ. “Чи үнэхээр Адарааг аваад ирж чадах юм уу” гэж зарим нэг хүмүүс ааваас ам асууж байсан ч удаатай. Аав Адарааг авчираад, манайхаар дүүрэн хүмүүс бужигналдаад дуу хуур, найр наадаан болно. Монголын кино урлагт жанжин Сүхбаатарын дүрийг мөнхөлсөн Дашнамжил гуай мөн л манайхаар ирнэ. Аавын дотны найзуудын нэг. Нэг өдөр манайд ууж байгаад согтоод уначихсан. “Жанжин ингэж толгойгоо үүд рүү харуулж болохгүй” гээд аав мөрнөөс нь татаад босгож байсныг санадаг юм. Дашнамжил гуай аавд нэг их гоё цаг бэлэглэж билээ. “Жанжны өгсөн цаг” гээд аав минь хүмүүст хэлдэг сэн.

Хөдөөнөөс анх ирээд Арслантай гүүрний тэнд Эрдэнэ-Очир арслангийнхтай айл бууж байлаа. Хатанбаатарын дүрээр ард түмний хүндэтгэлийг хүлээсэн Эрдэнэбулган найруулагчийн аавын гэрийг манайх худалдаж авсан байдаг. Сүүлд Намжилсүрэнд Эрдэнэбулган найруулагч энэ тухай хэлсэн дуулддаг. Аавынхаа тэр гэрийг миний бие хэдэн жил хадгалсан. Уул усных нь салхийг амсаж яваг дээ гээд төрсөн нутаг Сайхан суманд нь амьдарч байгаа Намхайдорж дүүдээ өвлүүлж өгсөн.

1971 оны наадмын түрүү, үзүүр. Х.Баянмөнх, С.Цэрэн

-Аварга олон нойтон хүүхэдтэй, цэл залуухнаараа ханиасаа хагацсан байдаг…?

-1981 онд ээж минь дөчин гуравхан насандаа өнгөрсөн. Тэгээд л аав минь 10 хүүхэдтэйгээ өнчирч хоцорсон. Бага нь таван настай байсан. Том эгч бид хоёр дөнгөж тусдаа гараад байсан. Эмэгтэйчүүдийн хорооны дарга байсан Сономын Удвал гуай хэлж байж дөрөвдүгээр хороололд гурван өрөө байр улсаас өгсөн юм. Тэр маш том тус байсан. “Цэрэн минь чи олон нойтон хүүхэдтэй ханиасаа үлдлээ. Чамд байр хэрэгтэй юу” гэж асуухад, аав “За яахав дээ, болоод л байна, бид чинь” гэж хариулсан гэдэг. Том эгч маань байр л хэрэгтэй байна гэж хэлснээр байртай болсон. Удвал гуайн энэ тус ижийтэй минь холбоотой. Удвал гуай манай ээжээр дээлээ хийлгэдэг байсан юм билээ. Ээж маань дээлийг маш сайхан оёно. Аав наадмын өглөө бүр ханийнхаа хийсэн шинэ дээлийг өмсөөд “Халхын Юндэн гөөгөө” гэдэг шиг сайхан эр гэрээсээ гардаг сан.

-Танай аав Мөөеө аварга хоёр их дотно байсан гэдэг. Тэр тухай олон ч дурсамж дурдатгал хөврөх нь мэдээж?

-Мөөеө аварга, аав хоёр Сэлбийн лагерийн ойролцоо наадмын бэлтгэлд гарна. Тухайн үед одоогийн бөхчүүд шиг нутаг усаараа гал болоод бэлтгэлд гардаггүй байсан санагдана. Мөөеө аварга, аав хоёрын түүхийг ярьж яаж барах билээ. Жараад оны дундуур манайхтай Чойжамц гэж Төв аймгийн хүнийх айл аймаг байсан. Тэднийд Мөөеө аварга их ирнэ. Намайг арваад настай байхад жүжигчин Янжин гэж гоё эгчтэй ирдэг байсан. Харин наймдугаар анги төгсөх үе буюу далаад оны дундуур Мөөеө аварга ханийгаа, Тамир эгчийг дагуулж ирж байсан. Манай том эгч Орос руу сургуульд явахад аав минь “Том охиноо үдэж өгч байгаа юм” гээд найр хийсэн юм. Гандангийн том пойшигийг айргаар дүүргээд л. Сайханы Эрдэнэцогт, Бямбасүрэн гээд жолооч ах нар айргийг нь гуч машинаар зөөгөөд л. Тэр найранд Мөөеө аварга Тамир гэдэг урт хар гэзэгтэй, өндөр гоё эгчийг дагуулж ирж байсан.

Манайхаар Монголын хүчит их аваргууд бүгд л ирж байсан. Түвдэндорж аварга мотоцикльтойгоо давхиад л ирнэ. Нэг нутаг усных болоод ч тэр үү, аавд их амь. Дамдин аварга нүд нь гялалзаад, тас тас инээгээд хойморт маань сууж байна. Хадаа аварга гэж хэлхгэр сайхан хүн. Тэр үед ид залуу ч байсан. Чимидийн Лундаа, Галдандагва гээд улсын цолтой сайхан бөхчүүд байлаа. Тэд чинь ирээд Сайханы айргийг хул хулаар ууна. Нэг нэгийгээ явуулаад, бөөн инээдэм болно. Батсуурь аварга гэж тэвхэгэр цээжтэй, дуу цөөтэй, цэргийн гоё хүн байсан.

Нэг удаа Батсуурь аварга хүүгээ дагуулаад ирдэг юм. Яг тэр үед шилний үйлдвэрийн ой болоод аав тэр хоёр очиж барилдахаар боллоо. Би аавыгаа дагаад явлаа. Уг барилдаанд аав минь түрүүлээд, олон түмэн бүччихсэн, сүрхий юм болж билээ.

-Зодог шуудаг хийдэг тухайд нь ярихгүй юу?

-Зодог шуудаг яаж урлахыг цэрэгт байхад цэргийн дарга нь зааж өгсөн юм гэнэ лээ. Сонгинын амралтад бөхчүүдтэй бэлтгэлд байхдаа бусдынхаа зодгийг оёно. Монгол гутлаа мөн өөрөө хийнэ. Хүүхдүүдээ бараг бүгдийг нь зодог шуудаг, гутал хийлгэж сургасан. Ээжийг өнгөрсний дараа бид хэд аавдаа наадмынх нь дээл болоод зодог шуудаг, гутал, малгайг нь шинээр хийж өгч байв. Миний дүү Батсүрэн монгол гутал сайхан хийнэ. Дүүгийн хурим болох гээд мөнгө төгрөг хэцүү байх үед бүгдээрээ зодог шуудаг оёж, хуримыг нь хүний гар харалгүй хийж л байлаа. Миний бие бөхийн малгайг дагнан хийдэг. Эрхэмбаяр, Санжаадамба гээд залуу аваргуудын малгайг хийж байсан. Манайх дөрвөн хөл нь зааны дүрс бүхий ширээтэй юм. Түүнийг хараад Эрхэмээ аварга “За дүү нь заан болчих юмсан” гэдэг байсан. Тэгтэл ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор заан, гарьд, арслан цолыг нэг өдөр авсан. Дараа нь аварга болсон. Олимпийн аварга Түвшинбаяр байна. Олимпийн аварга болсныхоо дараа наадамд зодоглохдоо надаар малгайгаа хийлгэсэн. “Малгай минь маш сайхан болжээ. Одоо цол авах нь миний үүрэг” гэж хэлж билээ. Тэгээд тэр жил харцага болсон. Өнгөрсөн зун заан болоод Сайхан сумандаа наадам хийхдээ бас надаар малгай хийлгээд явсан. Залуу хүчтэнүүд Цэрэн аваргын үр удам гэж манайхыг зорьж ирэн, ихэд бэлгэшээж байгаа нь сайхан санагддаг.

С.Цэрэн аваргынх гэр бүлээрээ

-Аав минь ээжийн хийсэн дээлийг өмсөөд халхын сайхан Юндэн шиг гоё эр наадамд явдаг тухай та дээр яриан завсраа хэлсэн?

-Аав минь нүд хөмсөг сайтай, бие галбир төгс сайхан бөх байсан. Бөх хүний, эр хүний жудаг ёсыг эрхэмлэж явсан. Цэл залуухан ханиасаа үлдсэнийг нь бодоод тусдаа гарсан айлын эзэгтэйн хувьд аавыгаа өрөвдөнө. “Та нэг хүнтэй нийлчихээч” гэж хэлэх гээд хэлж чадахгүй. Нэг удаа зориг гаргаад аавыг гэртээ дуудлаа. Хоол хийж өгөөд, ганц шил юм гаргаад “одоо л хэлье” гэтэл аав минь миний хэлэх гээд байгааг аясаараа анзаарсан уу, архиа ч уулгүй, нэг уйлж аваад яваад өгч байлаа. Харин дараа нь удалгүй Сэрчмаа гэж Архангайн сувилагч эмэгтэйтэй нийлсэн дээ. 1990 онд Сайхан сумын 70 жилийн ойгоор аавыгаа дагаад, мөн тэмээ өргөдөг Жамьяндорж арслантай хамт баярт нь очиж байлаа. Хүн бүхэн Цэрэн аварга гэж хүндэтгээд л. Надад хичнээн жаргалтай байсан гэж санана. Түүнээс хоёрхон жилийн дараа бид аавыгаа алдсан.

-Цэргийн заан Намжилсүрэн гэж танай дүү байлаа. Аав шигээ сайхан бөх болох нь гэж яригддаг л байсан. Гэтэл өнгөрчихсөн дуулддаг. Ер нь аваргын удам сударт бөх байна уу?

-Дүү минь 2005 онд өвчний улмаас залуугаараа өнгөрсөн юм. 1995 онд том Сүхбат гарьдаар дөрөв давж, начны даваанд тулж очин олны анхааралд өртөж байлаа. “За дөрөв давчихлаа, одоо яахав ийхэв гээд” Лхагвасүрэн заан, Даваажав начин гээд Булганы бөхчүүд ярилцаад зогсож байгаа зураг байдаг юм. Гэвч начин болж чадаагүй. Тавын даваанд Цэрэнпунцаг заанд (гарьд) амлуулаад унасан.

Би Нацагдорж, Эрдэнэболд гэсэн хоёр хүүтэй. Багадаа барилдах дуртай, чөлөөтөөр хичээллэдэг байсан. 73 дугаар сургуулийн Лхажав багшийн шавь нар. Эрдэнэболд Монголын үндэсний их сургуульд биеийн тамирын багш, чөлөөт бөхийн шүүгч хийдэг. Нацагдорж биеийн тамирын сургууль төгсөөд “Орчлон” клубэд бодибилднгийн багшаар ажилладаг. Манай дүү Батсүрэнгийн зээ хүү “Аваргын гараа” хүүхдийн барилдаанд орсон. Өвөө нь Сайхан сумын заан Цогт гэж байсан юм. Одоо улсын начин Энхбатын удам болно. Хоёр талын удамтай болохоор бөх болж магад гэж харж сууна. Нэг инээдтэй дурсамж сөхөхөд, манайх гэдэг айл зурагтгүй байлаа. Улсын наадмын бөхийг шугамын радиогоор чагнасан юм. Аавынхаа барилдахыг чагнаж байгаа царай нь тэр. Тэгтэл аав уначихлаа. Миний дургүй хүрээд шугамын радиогоо эвдчихээд хөгшин ээждээ загнуулж байж билээ. Ойрд аавынхаа тухай хэн нэгэнд ингэж яриагүй юм байна. Сэтгэл цэлмээд сайхан болчихлоо. Аав минь дуунд дуртай, ялангуяа “Цэргийн нөхрөө хө, Цэрэнтэйгээ хоёулаа хө” гэх дууг бусдаар дуулуулах дуртай. Жаран нэгэн онд “Цэргийн бөх түрүүллээ” гээд Самдангийн Долд гэж цэрэг армид ажилладаг байсан найрагч аавд зориулж уг шүлгийг бичжээ. Түүнд нь Монгол Улсын ардын жүжигчин Хаянхярваа гуай аялгуу хийснээр аавын минь тухай дуу төрсөн түүхтэй.

Шүүхийн мэтгэлцээний олон улсын тэмцээнд МУИС-ийн баг амжилттай оролцож, гуравдугаар байр эзлээд иржээ. Тус багийг дасгалжуулж оролцсон МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн дэд профессор, хууль зүйн ухааны доктор Д.Гангабаатар багштай ярилцлаа.

---

-Олон улсын тэмцээнд танай шавь нар амжилттай оролцоод иржээ. Хаана болсон, ямар онцлогтой мэтгэлцээн байв?

-Олон Улсын Улаан загалмайн хороо, ХонгКонгийн улаан загалмай нийгэмлэг, Хонг Конгийн их сургууль хамтран зохион байгуулдаг Ази-Номхон далайн орнуудын олон улсын эрүүгийн эрх зүйн салбарын шүүхийн мэтгэлцээний 16 дугаар тэмцээн юм. Энэхүү тэмцээн энэ сарын 06-10-ны өдрүүдэд Хонг Конгод зохион байгуулагдсан. Дэлхийн шилдэг 100 их сургуулийн жагсаалтад багтдаг Хонг Конгийн Их Сургууль, Токиогийн Их Сургууль, Австралийн Нью Саут Валийн Их Сургууль зэрэг Ази-Номхон далайн бүсийн 21 улсын хорин таван их сургуулийн шилдэг багууд хуулийн мэдлэг, ур чадвараараа өрсөлдлөө. Манай МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн баг прокурорын талаас гаргасан тайлбараараа гуравдугаар байр эзэлж, анх удаа шагналт байранд шалгарч байна.

-МУИС-ийн багт ямар хүмүүс оролцсон бэ?

-Хууль зүйн сургуулийн эрх зүйн оройн хөтөлбөрийн хоёрдугаар ангийн оюутан Б.Мягмардорж, Г.Энх-Амгалан, олон улсын эрх зүйн дөрөвдүгээр түвшний оюутан Б.Итгэл, гуравдугаар түвшний оюутан А.Мандуул нар оролцсон. Миний бие дасгалжуулагчаар ажилласан. Аль ч улсын хууль зүйн сургуулийн оюутны хувьд шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд сургуулиа төлөөлөн оролцох нь нэр төрийн хэрэг байдаг. Тэмцээнд амжилт гаргах нь хуулийн сургуулийнх нь хувьд томоохон үйл явдал байдаг.

-Олон улсын тэмцээнд шагналт байр эзлэхийн ач холбогдол нь юу вэ?

– Шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээний оролцоо, эзэлсэн байр суурь нь гадаад улсуудад хуулийн сургуулийн чансааг тогтооход чухал үзүүлэлт болдог юм. Жишээлбэл, АНУ-ын хуулийн сургуулиуд шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд түрүүлсэн, байр эзэлсэн үзүүлэлтээрээ өрсөлддөг. Гаргасан амжилтаараа оноо цуглуулж, энэ нь сургуулийн эрэмбэд нөлөөлдөг. Тиймээс хуулийн сургуулиуд шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд өндөр ач холбогдол өгдөг. Нөгөө талаас хуулийн сургуулийн хувьд тэнхимийн сургалтаас гадуурх оюутны хөгжилд чиглэсэн хоёр гол үйл ажиллагаа байдаг. Нэг нь шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээн, нөгөөх нь хуулийн сургуулийн сэтгүүлийг оюутнууд эрхлэн гаргах явдал юм. Манай Хууль зүйн сургууль энэ хоёрт онцгойлон анхаарч байгаа. Энэ удаагийн тэмцээнд гаргасан амжилт бол хуулийн салбарын олон улсын тэмцээнд монгол оюутнууд амжилт гаргаж чадна гэдгийг харуулж, олон оюутанд итгэл үнэмшил, урам зориг өгсөн үйл явдал боллоо. Магадгүй ирээдүйн Олон улсын эрүүгийн шүүхийн шүүгчээр монгол хүн сонгогдох үүд хаалгыг нээсэн ч байж болох юм.

-Сургуулийн зүгээс дэмжлэг үзүүлдэг үү?

– МУИС-ийн ХЗС-ийн удирдлага дотооддоо болон олон улсын шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд оюутнуудаа идэвхтэй оролцуулахыг бодлогоор дэмжиж байгаа. Энэ тэмцээнд манай баг дөрөв дэх удаагаа оролцож байна. Хуулийн өөр салбарын хэд хэдэн олон улсын тэмцээнд манай баг оролцдог болсон. Дотооддоо бол эрүүгийн эрх зүй, иргэн, захиргааны эрх зүйн чиглэлээр жил бүр шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд оролцож, МУИС-ийн ХЗС баг тогтмол дээгүүр амжилт үзүүлж ирсэн.

Манай сургуулийн Практик сургалтын төв Олон улсын улаан загалмайн хороо, Монголын Улаан загалмайн нийгэмлэгтэй хамтран олон улсын эрүүгийн эрх зүйн чиглэлээр жил бүр дотооддоо шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээн зохион байгуулж байгаа. Энэ тэмцээнд түрүүлсэн баг нь олон улсын тэмцээнд оролцдог. Тэмцээнд оролцох зардлыг олон улсын Улаан загалмайн хорооноос тодорхой хэсгийг нь гаргаж, сургуулиас бас дэмжлэг үзүүлдэг.

-Оюутанд чиглэсэн арга хэмжээ гэж ойлгож болох уу. Нийгэмд ямар ач холбогдолтой вэ?

-Тэгж ойлгож болно. Өнөөдрийн оюутнууд маань ирээдүйн монголын хуульчид, өмгөөлөгчид, шүүгч, прокурор шүү дээ. Сайн хуульч болохын тулд оюутан эрх зүйн онол, практик аль алиныг нь судлах ёстой. Иргэдийн эрх, ашгийг хамгаалах, шударга ёсыг хамгаалах ирээдүйн хуульчид маань эрх зүйн практик ур чадвар эзэмшсэн байх ёстой. Шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээн нь энэ зорилгод үйлчилдэг гэж ойлгож болно. Эрх зүйн онол, практикийн мэдлэгтэй, ёс зүйтэй хуульчид л Монголын нийгэмд шударга ёсыг тогтооход хувь нэмрээ оруулж чадна.

Ямар, ямар төрлүүдээр өрсөлдсөн гэсэн үг вэ?

-Уг шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээн нь Олон улсын гэрээ, конвенц, тэдгээр дээр үндэслэж гарсан Олон улсын эрүүгийн шүүхийн болон бусад шүүхийн шийдвэрийг өгөгдсөн кейс дээр хэрэглэх байдлаар явагддаг. Ингэснээр оюутны кейс болон түүнд холбогдох хуулийн зохицуулалтыг судлах, анализ хийх, үндэслэл бүхий гаргалгаагаараа шүүгчдийн өмнө илтгэж, мэтгэлцэх ур чадварыг хөгжүүлэх зорилготой. Өөрөөр хэлбэл, өмгөөлөгч, прокурорын дүрд тоглож, шүүхийн өмнө мэтгэлцдэг. Шүүгчид нь энэ салбарын мэргэшсэн хуульч, шүүгч, хуулийн сургуулийн профессорууд байдаг.

-Олон улсын тэмцээнд оролцоход ямар бэрхшээл тулгардаг вэ?

– Төрөлх хэл дээрээ шүүхийн мэтгэлцээний тэмцээнд оролцоход их бэлтгэл, хууль эрх зүйн мэдлэг, ур чадвар шаарддаг. Хүний нутагт, гадаад хэл дээр орон орны шилдэг их сургуулийн багтай хуулийг мэдлэг, ур чадвараар өрсөлдөнө гэдэг амаргүй даваа. Бид энэ тэмцээнд өнгөрсөн оны есдүгээр сараас эхэлж бэлдсэн. Оюутнуудын маань заримдаа нойроо хугаслан байж, хичээж хөдөлмөрлөсний үр дүн юм.

-Сүүлийн жилүүдэд хуулийн салбарт суралцагчдын тоо нэмэгдэж энэ мэргэжлийн илүүдэл үүслээ гэх зүйл яригддаг. Илүүдэл үүснэ гэж байх уу. Энэ мэргэжлийн ач холбогдлын талаар хэлж өгөөч?

– Хууль, эрх зүйн мэдлэгтэй иргэний илүүдэл үүснэ гэж байхгүй. Иргэд нь өөрсдийн эрх, үүргээ мэддэг, эрх баригч, албан тушаалтны үйл ажиллагаа хуулийн хүрээнд байгаа эсэхэд дүгнэлт өгч, шүүмжилж, үзэл бодлоо илэрхийлж, эвлэлдэн нэгдэж чаддаг байж гэмээнэ шударга, ардчилсан нийгэм орших боломжтой. Тиймээс хуулиа мэддэг, эрх үүргээ ухамсарладаг, эрх мэдэлтний үйлдлийг сэтгэл хөдлөлөөр биш хууль ёс, үндсэн хуулийн үнэт зүйлсийн шалгуураар оруулж үнэлж, дүгнэдэг иргэн олон болох тусам эрхтэн дархтан дур зоргоор авирлах орон зай хумигдах юм. Японд хуулийн хоёр төрлийн хуулийн сургууль байдаг. Нэг нь зөвхөн хуульч бэлтгэх зорилготой. Нөгөөх нь эрх зүйн мэдлэгтэй мэргэжилтэн бэлтгэдэг. Хуулийн сургуульд сурсан хүн бүр хуульч болох албагүй. Эрх зүйн мэдлэгтэй эмч, эдийн засагч, компанийн ажилтан байж болно. Тийм болохоор эрх зүйн мэдлэгтэй иргэн илүүднэ гэж байхгүй. Харин эрх зүйн боловсрол олгодог хууль зүйн сургуулиуд чанартай мэдлэг, ур чадвар олгодог байх ёстой.

-Сүүлийн үеийн мундаг хуульчид Японд боловсрол эзэмшсэн байдаг. Тэдний нэг нь та. Япон улс эрхзүйн мэдлэгтэй иргэдийг олноор нь бэлтгэж байгаагийн нэг ач холбогдол нь япон хүмүүсийн ухамсар, ёс суртахууны байдлаар илэрч байна гэж ойлгож болох уу??

-Өөрсдийн үнэт зүйлс, эрх, эрх чөлөөгөө хамгаалж, эрх мэдэлтний өмнөөс айхгүй дуугарах иргэд олшрох тусам албан тушаалтнууд дураар авирлах нь багасаж, эргээд нийгэмд эерэгээр нөлөөлнө. Өөрөөр хэлбэл, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн эрх зүйн соёл төлөвших тусам иргэд амар жимэр амьдрах нөхцөл бүрдэнэ. Нидерланд гэхэд л гэмт хэрэг ихээр буурсан тул шоронгоо хааж эхлээд байна. Зарим хотынхоо шоронд хөрш улсынхаа хоригдлыг хорьж байна. Гэвч хуультай байгаад, хуулиа мэддэг иргэд байгаад бүхнийг шийдэхгүй. Японы хөгжил бол нэг талаас уламжлал, соёл, ёс суртахууны үнэт зүйлсээ хадгалж, хөгжүүлж чадсантай нь холбоотой.

Зам тээврийн хөгжлийн төвийн дарга Р.Будтай авто замын асуудлаар ярилцлаа.

---

-Авто замын салбарт хамгийн тулгамдсан асуудал бол замын чанар байх шиг. Хэрхэн яаж чанартай зам барих вэ?

-Авто замын чанар, үр ашиг гэдэг бол мөнхийн сэдэв. Замын чанар, үнэ хоёр нэг зүйлийн хоёр тал. Чанартай зам тавихад үнэ өртөг их орно. Сүүлийн жилүүдэд замын барилга угсралтын ажлын үнэ тодорхой хэмжээгээр нэмэгдсэн. Хэдий хэмжээний мөнгө өгч байна тэр хэмжээгээр чанартай зам барих боломжтой гэсэн үг. Нэг талаараа зам засварын ажлын хувьд хөрөнгө байнга дутагдалтай байдаг. Мөн зам барина гэдэг нэг асуудал. Барьсны дараа арчилж, хамгаалж, засвар хийж зорчигчдын тав тухтай зорчих нөхцөл, хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг бүрдүүлэх нь чухал. Үүнд 60-аад тэрбум төгрөгийн хэрэгцээ байдаг. Гэтэл өнгөрсөн жилүүдэд түүний 10 тэрбумыг оны эхэнд, 12 тэрбумыг оны эцэст улсын төсөвт батлаад өгсөн байгаа. Чанар гэдэг бол нэг хүн анхаараад, хэлээд шийддэг асуудал биш. Тухайн замын ажилд оролцож буй гэрээний ажилтнаас эхлээд салбарын сайд хүртэлх бүх хүний хариуцлагаас шалтгаалдаг юм. Дээрээс нь барьсан замыг иргэд хэрэглэгчид зориулалтын дагуу зөв зүйтэй ашиглах нь чухал. Ингэснээр тухайн зам чанартай, үр ашигтай байх юм. Аливаа зүйлд хариуцлага чухал гэсэн үг. Авто замын тухай хуульд хариуцлагын асуудлыг тодорхой тусгаж өгсөн. Замын чанар олон зүйлээс шалтгаалдаг ч зураг төслөөс ихээхэн хамаардаг. Зарим зам, гүүрийн зураг төсөл чанарын шаардлага хангадаггүй. Зам, гүүрийн зураг төслийг чанаргүй боловсруулснаас замын эвдрэл гарвал, зураг зохиогч нь асуудлыг хариуцна гэх зэргийг хуульд тусгаж, шат шатанд хариуцлагын асуудлыг ярьж байна.

-Нэг талаараа зам барьж буй компаниуд муу ажиллаж байна гэсэн үг үү?

-Зам барьдаг 28 компани байгаагийн 20 нь улсын компани. Найм нь хувийн компани байна. Замын ажилд, компанийн хурд, хүч чадал, ажлын боловсон хүчин энэ бүхэнтэй нь харьцуулахад дэндүү ахадсан тоо байгаа юм. Тухайлбал, Завхан аймаг гэхэд 1200 орчим км зам хатуу болон сайжруулсан замыг хариуцан ажиллаж байгаа. Тэнд 40-50 хүнтэй ажлын баг, техник технологи нь хүрэлцэхгүй, ийм компани том сүлжээний ашиглалтыг хариуцна гэдэг хэцүү. Тийм учраас цаашдаа бид сүлжээнийхээ, ялангуяа хатуу хүчилттай 100-200км замыг дангаар нь хариуцуулаад, шинэ засварын нэгжүүд барих зайлшгүй шаардлага гарч байгаа юм. 2020 он хүртэл бүх аймгуудаа нийслэл хоттой хатуу хүчилттэй замаар холбох зорилт тавин ажиллаж байна.

-Чанаргүй зам баригдсан хойно хариуцлага тооцох систем бий юу. Замын чанарыг сайжруулахын тулд ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Зураг төсөл хүртэл чанарт чухал, мөн өртөг зардал, материалын чанар, барьж буй хүмүүсийн чадвар, техник тоног төхөөрөмжийн хангамж, хяналт гэх мэт зүйлүүдээс хамаарч байгаа юм. Сүүлийн үед зураг төслийн нэлээд олон компани байгуулагдсан байна. Сайн ч компани бий. Гэтэл шинээр байгуулагдсан ямар ч туршлагагүй компаниуд ч олон байгаа. Компаниуд алдаа их гаргаж байна тэр алдаа нь эргээд барилга барихад илэрч байна. Тиймээс чанарыг бүх шатанд анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Авто замын салбарт жирийн ажилтнаас эхлээд инженер, техникийн ажилтнууд болон салбарын сайд гээд бүгд нэгдсэн зорилго чиглэлтэй ажиллаж байж чанарыг дээшлүүлнэ. Чанар сайжирвал үр ашиг сайжрах нь ойлгомжтой. Чанаргүй зам гүүр баривал засвар арчилгааны зардал нэмэгдэнэ. Авто замтай холбоотой хууль өнгөрсөн оны тавдугаар сарын нэгэнд УИХ-аар батлагдаад долдугаар сарын 1-нээс эхлэн мөрдөгдөж байгаа. Энэ хуульд зам гүүрийн чанарын асуудлыг нэлээд тодорхой тусгаж өгсөн. Хэрвээ чанаргүй зураг төсөлтэй зам бариад түүнээс үүдэлтэй хохирол улсад учирвал зураг төсөл хийсэн компани хариуцна. Хоёрдугаарт, зураг зохиосон хүмүүсийн зургийн экспертиз байгаа. Хяналтын систем тэр хийсэн зургийн техникийн алдааг харахгүй чимээгүй экспертиз хийгээд өнгөрсөн тохиолдолд хариуцлагыг экспертиз хийсэн хүн хариуцахаар хуульчилсан. Тиймээс нэг үеэ бодвол одоо хуулийн дор ажиллаж амьдрах учраас зураг төслийн байгууллагууд анхаарч эхэлж байна. Засварын баталгаат хугацаа нэг жил байсан. Энэ хуулинд гурван жилээр тусгаж өгсөн.

-Хотын түгжрэл их, хөдөө орон нутаг руу гардаг гарц цөөхөн болохоор улам түгжирдэг. Гарцуудыг нэмэх боломж байдаг болов уу. Түгжрэлийг хэрхэн бууруулах вэ?

-Хотын түгжрэл маш хүнд болж байна. Гэхдээ түгжрэлийг шийдэх арга олон янз. Манай нөхцөлд бол нэн түрүүнд хотыг тойрсон хурдны замууд, дунд хэсгээр хоёр түвшинт давхар зам барих хэрэгтэй. Тунель барих нь өртөг өндөртэй, газар доогуурх байгууламж манайд анхнаасаа төлөвлөгдөөгүй тул хэцүү. Маш их өртөг зардлаар бий болох болно. Тиймээс хоёр түвшинд л хурдны зам барих зайлшгүй шаардлага бий. Түгжрэлийг сааруулахын тулд дугаар хязгаарладаг, тэгш сондгой дугаараар зорчих санаа бол миний гаргасан санаа, ажил юм. Гэсэн ч иргэдийн амьдрал ахуй сайжраад хүн болгон машин унах болсон байна. Олон улсад энэ тохиолдолд зохицуулалт хийдэг. Тодруулбал, та дөрвөн хүний суудалтай машинтай яваа бол өөрөөсөө гадна гурван хүнээ аваад яв. Эхнэр, хүүхдүүдээ сургууль, ажилд нь нэг машинаараа хүргэж өг гэсэн журам гаргасан байдаг. Үүнээс гадна түгжрэлийг бууруулахын тулд манай улс дагуул хотуудыг шуурхай байгуулах хэрэгтэй байна. Энэ байдлаар Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнийг зохицуулах бараг боломжгүй болж байна.

-Дагуул хотыг байгуулна гэхээр их өртөг орно гэх яриа бас бий. Ойрын хугацаанд манай улс дагуул хот байгуулж чадах болов уу?

-Дагуул хот хамгийн хялбар арга. Одоо байгаа хотууд Багануур, Архангай, Төв аймаг Дархан, Эрдэнэт зэргийг л дагуул хот болгочих хэрэгтэй. Олон улсад дагуул хот байгуулахын тулд түгээмэл ашигладаг зарчим нь бол их, дээд сургуулиудыг дагуул хотууд руу төвлөрүүлэх арга байдаг юм. Их, дээд сургуульд сурахаар хүүхдүүд хөдөөнөөс ирж байна. Сургуулиа төгсөөд буцаж явахгүй байна. Эрчим хүч, зам, дэд бүтэц нь бэлэн байгаа тул дагуул хотууд байгуулахын тулд сургуулиудын барилга байгууламжуудыг л барих шаардлагатай. Барихын тулд хувийн хэвшилтэй хамтарч болно шүү дээ.

-Хурдны замууд хотод хэзээнээс баригдах бол. Тийм төсөл хөтөлбөрүүд яригдаж байна уу?

-Хотын захиргааны л хариуцах асуудал.

“Монгол ард” эскадрилийн нисгэгч, ЗХУ-ын баатар Г.С.Петровский, Маршал Ю.Цэдэнбал, Б.Дорж генерал, БХЯ-ны зөвлөх В.П.Дороднов, Арын эгнээнд: УТГ-ын зөвлөх Н.Д.Зеленин, Д.Ёндондүйчир, С.Батаа, Б.Цог, Ч.Пүрэвдорж нарын генералууд. 1978 он

Монгол Улсын батлан хамгаалах салбар болоод цэрэг армийн түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх гавьяатан бол Батын Дорж генерал юм. Тэрээр 1948-1952 онд Москва хотноо дэлхийн алдарт М.В.Фрунзегийн нэрэмжит цэргийн академийг, дараа нь Ворошиловын нэрэмжит Зөвлөлтийн Зэвсэгт хүчний жанжин штабын академийн дээд курсыг төгсжээ. Төрж өссөн унаган нутаг нь Завхан аймгийн Алдархаан сум. Дорнын их найрагч Явуухулан, “Зам”, “Хошуу цагаан нутаг” тэргүүт бүтээлээрээ алдартай Намсрайн Банзрагч нарын авьяас билэгтнүүдтэй нэг нутгийнх. Алдархаан сумандаа тариа тарьж, адуу мал маллаж байгаад гучин таван онд цэргийн албанд татагдан нийслэл Улаанбаатар хот дахь нэгдүгээр морьт дивизийн Бага даргын сургуульд хуваарилагдсан байна. Ингэж туурга тусгаар орныхоо бүрэн бүтэн байдлыг хангах их үйлсийнх нь гараа эхэлсэн ажгуу.

Цэргийн албанд нэг, хоёр жилийн нүүр үзээд л салаан дарга болон дэвшиж улмаар нэгдүгээр морьт хорооны сумангийн дарга болжээ. Гучин есөн он буюу Халх голын дайны жил хорин таван насандаа ардын цэргийн морьт дивизийн дарга бөгөөд Улаанбаатар гарнизоны даргын хариуцлагатай албанд томилогдох нь тэр. Идэр залуухан захирагч Доржийн удирдсан морьт дивиз Халхын голд байлдаж буй анги салбаруудыг бие бүрэлдэхүүнээр хангах эх орны даалгавартай. Үндсэндээ дайны хүнд бэрх жилүүдэд цэргийн албанд татагдан ирсэн залууст цэргийн эрдэм сургах, дайны талбарын урьдчилсан нөхцөл байдлыг хангах ярвигтай үүргийг хүлээж байсан нь энэ. Хорин хэдтэй залуу морьт дивизийг чадварлаг удирдаж, байлдааны цагийн хатуу даалгаврыг биелүүлэн, цэргийн даргын төрөлхийн авьяастай болохоо батлан харуулсан гэдэг. Олон ч дурсамж дурдатгалд энэ тухай өгүүлжээ.

Халхын голын дайнд монгол цэргийг гардан удирдаж байсан Монгол Улсын баатар, хурандаа генерал Жамьянгийн Лхагвасүрэн “Батын Дорж Улаанбаатар хот дахь нэгдүгээр морьт дивизийг удирдаж байхдаа шинэ цэргийг сургаж хүмүүжүүлэх ажилд идэвхийлэн зүтгэж, үүргээ нэр төртэй биелүүлснийг би бахархан тэмдэглэмээр байна. Халхын голд байлдаж байгаа ангиудыг Доржийн дивизээс хэд хэдэн удаа нөхөж хангасан юм. Тэд цөм байлдааны үүргийг гарамгай сайн биелүүлснийг хэлэх нь зүйтэй” хэмээжээ. Барагтайд үг унагаад байдаггүй залуу жанжны энэхүү тодорхойлолт Батын Дорж генерал Халхын голын дайнд ямар том үүрэг хүлээж, түүнийгээ нэр төртэйгөөр биелүүлснийг хэлээд өгч байна. Дайны талбарт эх орныхоо төлөө эрслэн боссон залуучуудыг цэргийн эрдэмд сургаж, зоригжуулж, итгэл үнэмшилтэй болгож дээд командлалаас өндөр үнэлэлт авсан түүнд Монголын цэрэг арми итгэл хүлээлгэн 1940 онд Дотоод явдлын яамны Хязгаарын ба дотоод цэргийн хэрэг эрхлэх газрын даргаар томилов.

Тухайн цаг мөчөөс хойш тэрбээр амьдралынхаа 20 шахам жилийг Монгол Улсын дархан хилийг баталгаажуулах, хамгаалах үйлсэд зориулсан. Тодруулбал, хилийн цэргийн командлагчаар ажиллаж байх хугацаандаа эх орны баруун хязгаарыг тохинуулах, Оспанийн хасгийн дээрэмчдийн удаа дараалсан дайралтуудыг няцаах оролдлогыг амжиллтай хийсэн юм. “1940-1948 онд Гоминдаан, Оспаны зүгээс баруун ба баруун өмнөд хилээр манай улсад халдан цөмөрч улмаар түрэмгийлэлээ өргөжүүлэн тэлэхээр зэхэж байсан үед “Мажиг” гэдэг нууц нэртэйгээр баруун хилд очиж байлдааны ажиллагааг удирдсан. Хилийн цагийн байдалд тохируулан шийдэмгий, шуурхай ажилласны дүнд дайны байдалд хүргэхгүйгээр Монгол Улсын хил хязгаарын аюулгүй байдлыг хангаж чадсан бөгөөд тэр ажиллагаа нь генерал Батын Доржийн стратегийн мэдрэмж, удирдан зохион байгуулах авьяас чадварын цар хүрээг тод харуулсан. Тэрбээр 1943-1944 онуудад Оспантай Маршал Х.Чойбалсанг Ховд аймгийн Булган сумын Алагтолгойд, Булган голын Майхан толгойд, өөрөө биечлэн хэд хэдэн удаа уулзуулж харилцан найрамдалтай байх….” гэж баруун хилийн тулгаралтын түүхэн дурдатгалд бий.

Монгол Улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандар, Монгол Улсын баатар, Армийн генерал Батын Дорж, Монгол Улсын баатар Дүгэрийн Нянтайсүрэн нар

Энэ тухай цэргийн шинжлэх ухааны доктор, дэслэгч генерал Ш.Арвайн дурдатгалыг сөхье. “1940 онд Монголын цэргийн даргаар томилогдон, Монгол, Орос, Япон, Манж дөрвөн улсын хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд толгойлон оролцсон билээ. Үндсэндээ улсын хил тогтоох хамтарсан комиссын Монголын талын хэсгийн даргаар Б.Дорж гуайг томилсон байна. 1940 оны хавраас жил дамнан Буйр нуурын умард эргийн Улаан ганга хэмээх газраас Нөмрөг голын өмнө орших амралтын уул хүртэлх 215 км газарт улсын хилийг тогтоож, 132 хилийн багана босгосон түүхтэй. Энэхүү тогтоосон хилийн шугам нь 300-гаад жилийн өмнө буюу 1734 онд тогтоосон хилийн зурвастай нийцсэн. Энэ нь хожим 1962-1964 онд Улсын хилийн шугамыг газар дээр нь дахин тогтоох эрх зүйн суурь болж өгсөн” гэж өгүүлжээ. Баруун хилийн тулгаралт буюу домогт Байтаг Богд, Бүдүүн харгайт, Их, Бага Хавтага, Мэргэн уул, Бор Цонжийн говь, Хонин усны говь, Зээгийн ус, Аргал шанд зэрэг баруун Алтайн уул, ус, их говь цөл нутагт эх орныхоо төлөө амь хайрлалгүй тулалдсан эрсийн баатарлаг гавьяаг Дорж генерал “Эх орны төлөө цохилох зүрх” номондоо тодорхой бичсэн байдаг.

Дорж генералыг хязгаарын газрын дарга байхад нь нарийн бичгийн даргаар нь ажиллаж байсан эрхэм бол хурандаа генерал Жарантайн Авхиа билээ. “Миний бие 1945-1947 онд Дорж генералын бие хамгаалагч, нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Дөчин долоон онд баруун хилийн байлдааныг удирдахад нь хамт гар бие оролцож байлаа. Дорж гуай бол энгийн даруу, ноён нуруутай, ааш зан сайтай цэрэг армийн гарамгай удирдагч байсан. Би гэдэг хүн Дорж гуайн гараар орж байж л жинхэнэ цэргийн хүн болсон доо” хэмээн бахдал дүүрэн хэлсэн удаатай. Дорж генералыг хүн таньдаг, түүнийхээ зэрэгцээ сурган хүмүүжүүлэх онцгой авьяастай нэгэн байсныг өөрийн амьдарч асан, мөн шавь нарынх нь Монголын цэрэг армийг удирдаж буй он жилүүд батлан харуулдаг юм. Тухайлбал, цэргийн хүн болгон хүмүүжүүлсэн олон зуун генерал, офицерууд 1970-1990 оны Монголын арми, зэвсэгт хүчний нүүр царай болж байсан. Мөн тэдний шавь нар нь өдгөө ч зэвсэгт хүчний шинэчлэлийн манлайд явж байна.

Ерэн оноос эхэлсэн цэрэг, армийг эрс өөрчлөн шинэчлэх амаргүй ажлын ачааны хүндийг үүрч, зэвсэгт хүчнийг өнөөгийн түвшинд хүргэх ажлыг удирдсан манай өндөр боловсрол мэргэжилтэй генерал, офицеруудын ихэнх нь чухамдаа Б.Дорж сайдын үед л сонгогдон шалгагдаж гарч ирсэн хүмүүс гэгддэг юм билээ. Далаад оны эхээр гэхэд л генерал Ж.Ёндон ЗХУ-д Жанжин штабын академи дүүргэж ирээд Б.Дорж генералын дэргэд, шууд удирдлагад нь байж улмаар Жанжин штабын даргаар ажиллаж, цэргийн шинэчлэлийг эхлүүлж байсан. Тухайн он цагт гуч гаруйхан настай шижигнэсэн залуус байсан Л.Моломжамц, Ч.Пүрэвдорж, Ш.Жадамбаа, Д.Гэндэнпил, С.Гомбосүрэн гэх мэт хожмын сайд, Жанжин штабын дарга, удирдах тушаалын генералууд бүгд Б.Дорж сайдын сонголтоор, түүний дэмжлэгээр дэвшин гарч ирсэн хүмүүс гэдэг. Ер нь Дорж генералын үед цэргийн албаны нэр хүнд илт сэргэж, офицер, ахлагч нарт удаан жилийн нэмэгдэл олгох, одон медалиар шагнах, цалин хангамжийг нь сайжруулах, цэргийнхэнд зориулсан орон сууцны хорооллууд босгох гээд олон асуудлууд дурдагддагийг Монголын цэрэг армийн үе үеийн удирдлага, зүтгэлтнүүд тодотгодог юм.

“Орчин цагийн дайны шинж чанар, цэргийн хэрэгт гарсан хувьсал, зэвсэгт тэмцэл явуулах онол, практикийн өөрчлөлттэй уялдуулан Монгол ардын хувьсгалт цэргийг “Морьт цэргийн байгуулалтаас эхлээд буудлагын, дараа нь “Мото буудлагын цэрэг” болгон өөрчлөн байгуулах эхлэлийг тавьсан. Энэ үеийг “морьт цэргээс орчин үеийн арми байгуулсан шилжилтийн үе” ч гэж нэрлэдэг. Олон улсын цэрэг-улс төрийн цагийн байдлаас урган гарч ирсэн шаардлагад зохицуулан монгол цэргийн байгуулалтад зарчмын өөрчлөлт хийж, армийн ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох тулгын чулууг тавих их ажлын эхлэлийг тавьсан хүн нь мөн л Дорж генерал гэдэг. Эл домогт эрхэм 1944 онд Сайд нарын зөвлөлийн тогтоолоор хошууч генерал цолоор шагнуулсан түүхтэй. Монголын анхны 11 генералын нэг юм. Тавин зургаан онд дэслэгч генерал, жаран есөн онд хурандаа генерал, далан нэгэн онд Ардын хувьсгалын түүхт 50 жилийн ойгоор армийн генерал цолоор шагнуулсан. Цэргийн нэрт жанжнаас гадна Монголын гадаад харилцаа, дипломат албанд багагүй олон жил ажиллажээ. Ардчилсан Солонгост Элчин сайдаар ажиллаж байгаад дараа нь тухайн үеийн Ардчилсан Герман улс, мөн Холбооны Бүгд найрамдах социалист Югослов улсуудад Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар ажиллаж байсан.

“Би Дорж гуайг Батлан хамгаалахын сайд байхад нь эхлээд орчуулагчаар нь ажиллаад удалгүй нарийн бичгийн даргаар нь ажилласан. Далан найман онд эрүүл мэндийн байдлаас болоод Авхиа гуайд ажлаа хүлээлгэж өгсөн. Ингээд ахмад зүтгэлтний хорооны даргаар явахдаа намайг аваад явсан. 1982 оны наймдугаар сар хүртэл буюу насан эцэслэтэл нь 10 жил хажууд нь бараа болсон. Элчин сайдаар олон жил ажилласны хувьд гадны орнуудад маш их нэр хүндтэй Болгар, Польш зэрэг орнуудын тэргүүнүүдтэй зузаан харилцаатай байв. Хүнийхээ хувьд гүндүүгүй, ёстой нэг монгол хар ухааныг нэвчтэл шингээсэн хүн байсан. Хатууд хатуу, зөөлөнд зөөлөн нэгэн байлаа” гэж “Батын Дорж” сангийн тэргүүн Цэдэвийн Мянган хэлж байна. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө буюу 2014 онд 100 жилийнх нь ойгоор бахдам он жилүүдийнх нь түүхийг бичиглэсэн ном бүтээл гаргаж байжээ.

“Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед нам, засгийн даалгаврыг үлгэр жишээчээр биелүүлж ирснийг болон улсын батлан хамгаалах хэргийг биелүүлэхэд байгуулсан их гавьяаг нь үнэлж…” хэмээх Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар далан дөрвөн онд Монгол Улсын баатар цолоор шагнасан байдаг. Зарим хүмүүс баатрынх нь алтан соёмбыг баруун хилийн тулгаралттай, эх орныхоо дархан хилийг бүрэн бүтэн үлдээсэнтэй нь, дайны байдалд хүргээгүй гавьяатай нь холбодог юм. Монгол Улсын батлан хамгаалах яамны сайдаар хоёр удаа, Нийгмийн аюулаас хамгаалах яамны сайдаар мөн хоёр удаа, Хилийн цэргийн дарга буюу командлагчаар мөн л хоёронтоо томилогдон ажиллаж байсан нэгэн. Монгол Улсын түүхэнд армийн генерал цолыг анхлан хүртсэн түүхт эрхэм, хорьдугаар зууны монгол цэргийн гарамгай зүтгэлтний тухай товчхон өгүүлэхэд ийм буюу.

МҮОНРТ-ийн Ерөнхий захирал Л.Нинжжамцтай ярилцлаа.

---

– МҮОНТ-ийн спорт суваг нээлтээ хийлээ. Спортын төрөлжсөн сувгийн ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Спортоор дамжуулан эрүүл чийрэг үндэстнийг бий болгох зорилгоор энэхүү сувгийг нээж байна. Мөн шинэ залуу үе, ард түмэндээ эрүүл чийрэг бие бялдартай байхыг уриалах, спортоор дамжуулан үндэсний болон тив, дэлхийн аваргыг төрүүлэх зорилготой. Залуус спортоор хичээллэдэг байгаасай гэж чин сэтгэлээсээ хүсэж байгаа. Спортоор дамжуулж эрүүл үндэстнийг бий болгох ёстой юм. Манай үндэсний олон нийтийн телевизийн радио телевизийн нэг, хоёрдугаар сувгаар спортын мэдээ мэдээллийг хүргэдэг. Гэсэн ч дотоодод болж байгаа спортыг бүрэн үзүүлэх ямар ч боломжгүй байсан учраас бид спортын сувгийг төрөлжүүлж бие даасан суваг болгох нь зөв гэж үзсэн. Спортын тэмцээнүүдийг олон нийтийн спорт сувгаараа дамжуулж үнэ төлбөргүйгээр үзэгчдэд хүргэнэ. Мөн тив дэлхийн олон улсын чанартай бүх тэмцээнүүдийг ч үзэгчиддээ үнэ төлбөргүйгээр бэлтгэж, сувгийнхаа нээлтийг хийсэн юм.

-Өдөрт хэдэн цагийн эфир дамжуулах вэ?

-Бид өдөрт 18-24 цагийн эфир дамжуулахаар төлөвлөсөн. Мөн спортын цэнгээнт нэвтрүүлгүүдэд онцгой анхаарна. Хамгийн эхэнд хийх том контент бол ОХУ-д болох хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг шууд дамжуулна. Мөн Токиогийн олимпийг дамжуулахаар төлөвлөж байна. Үүнээс гадна эр зоригийн шалгуур “Монгол Нинжа дайчид” шоуг хийхээр албан ёсны эрхээ аваад байна. Түүнчлэн “Ред Булл”-ын экстрим спортын контентыг гаргана. Энэхүү сувгийг нээхэд спортын холбоод, УИХ, Засгийн газар маш сайн дэмжлэг үзүүллээ. Спортын суваг нээлтээ хийж буй энэ цаг мөчид МҮОНРТ-ийн спортын албанд ажиллаж байсан инженер, техникч, уран бүтээлчиддээ баярлалаа. Бид аль болох хамгийн шилдэг гэсэн бүхнийг үзэгчдэд хүргэхийн төлөө хичээх болно. Мөн шинэ ирээдүйн төлөө, спортоор дамжуулж эрүүл аж төрөх ёс, амьдралын хэв маягийг өөрчлөх зорилготой. Спортын бие даасан маш олон тэмцээн уралдаан болж, спортын салбар хөгжиж байна. Спортоор бид 60,70 жил хичээллэсэн. Тэгвэл дагалдаж гарч ирж байгаа туялзуур жад, спортын гимнастик зэргийг сүүлийн үед хүүхэд залуучууд маш олноор сонирхож байгаа учир энэ спортуудыг сурталчилан дэмжих ёстой. Мөн залуучуудын ярьдаг экстрем спортыг бид залуучууддаа үзүүлнэ. Үүн дээр нэмж хэлэхэд Монгол Улсын төр засгаас бид дэмжлэг хүсэж байгаа. Яагаад гэвэл энэ спортыг ард иргэддээ үнэ төлбөргүй үзүүлж байгаа шүү дээ. Олон нийтийн телевиз гэдэг дэмжлэг авч байж үзэгчдэд хүрдэг. Спортын контент дэлхийн зах зээл дээр маш их үнэтэй байгаа. Энэ их хөрөнгө оруулалтын төлбөр мөнгийг дангаараа Үндэсний олон нийтийн телевиз гаргаж чадахгүй байгаа юм. Ард иргэдийнхээ эрүүл аж төрөх ёс, эрүүл үндэстэнг бий болгоход Засгийн газар, төр засаг биднийг харна гэдэгт найдаж байна.

-Мөн спортын салбарт ихээхэн хувь нэмэр оруулж байна гэсэн үг юм байна?

– Эрүүл аж төрөх ёс, залуучуудын хөгжлийн төлөвшилд зориулж хангалттай цаг гаргахгүй байгаа тул спорт суваг нээх бас нэг шалтгаан юм. Спортод зориулж хангалттай цаг гаргаагүй учир хүүхэд, залуучуудын амьдарлын хэв маягт хар тамхи, архи, утаат тамхи зэрэг муу зуршил бий болж байна. Нийслэл, хөдөө орон нутгийн хаана нь спортын тэмцээн болж байна вэ, тэр бүхнийг үзэгчдэд хүргэнэ. Зөвхөн том спортын төрөл төдийгүй Монголд хөгжиж буй бүх спортыг дэмжинэ.

-Танай телевиз үүнээс гадна ямар төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, ямар ажилд анхаарал хандуулж байна вэ?

-Ухаантай хүн бусдын алдаан дээрээс суралцдаг гэдэг. Ухаалаг Монгол хүнийг бүтээхэд МҮОНРТ анхаарлаа хандуулж байна. Бид ухаалаг сэтгэлгээтэй байж энэ дэлхийн хүмүүсийн дунд үлдэнэ, үргэлжилнэ, оршино, хөгжинө. Оршиж үлдэж үргэлжилж хөгжихийн тулд оюун санаагаа дэлхийд батлагдсан мэдлэгээр, дэлхийг хөтөлж буй технологийн дэвшлээр, дэлхийн хүмүүсийн бичиж буй “үнэн бодит түүх”-ээр цэнэглэх ёстой. Монголын тархи оюуны зүг чиг болох учиртай МҮОНРТ нь бие даасан хараат бус,үнэн бодит мэдээ мэдээлэл, нийтлэл нэвтрүүлэг баримтат кино, дэлгэцийн бүтээлийг дамжуулан түгээх зорилгоо зөвхөн үндэсний хэмжээнд төдийгүй дэлхийн хэмжээнд хэрэгжүүлэх эхлэл тавигдаж байна. Энэ бол “Дэлхийн түүхүүд” шилдэг цуврал баримтат кино. Ийм боломжийг олгосон “The Why Foundation”-ы үүсгэн байгуулагч, “Дэлхийн түүхүүд” төслийн ерөнхий продюсер Метте Хофманн Маяр, Продюсер Мария Коломейр нарт Монголын үзэгчдийн өмнөөс баярлаж байна. “WORLD STORIES” олон улсын алдартай, уран бүтээлчдийн багийн бүтээлийг монголын үзэгчдэд хүргэж буй нь МҮОНРТ Монгол түмний оюун санааны хөтөч байх үүргээ ухамсарласан, олон нийтийн үнэнийг мэдэх эрх ашигт үйлчилсэн, хараат бус үнэн бодит мэдээллийг эрхэмлэж байгаагийн илрэл юм. Бид өөрсдийн гэсэн оюун санааны үнэт зүйлтэй, итгэл үнэмшилтэй ард түмэн. Бид дэлхийн уран бүтээлчидтэй нэг зүг харж, нэг хэмжээнд сэтгэж, нэг тавцан дээр зогсож, харилцан суралцаж, хамтран хөгжих ёстой. Тийм ч утгаараа “Дэлхийн түүхүүд” шилдэг цуврал баримтат киног дэлгэцнээ гаргаж эхлээд байна.

-Энэхүү кино нь ямар онцлогтой бүтээл вэ. Тухайлбал киногоор юу, юуны тухай өгүүлэх вэ?

-THE WHY байгууллагын 2017 оны тайланд бичсэнээр “Дэлхийн түүхүүд” цуврал баримтат кино нь 191 орны 75 олон нийтийн телевизийн сүлжээгээр дамжин 700 сая үзэгчдэд хүрсэн байна. Цаг уурын өөрчлөлт, дайн, авлигатай тэмцэхийн тулд “амьдарч буй дэлхий ертөнц, өөрсдийн бүтээж буй нийгэм, улс орны тухай үнэн бодит мэдээллийг түгээж, хүн төрөлхтөнд, шийдвэр гаргагчдад “бодож ухаарах-д нь тусалж, дэлхийн хүмүүсийн амьдралыг өөрчилье” гэсэн зорилгоор “Дэлхийн түүхүүд” баримтат кинонууд бүтээгддэг. Дэлхийн өнцөг булан бүрт амьдарч буй дэлхийн хүмүүсийн амьдралын үнэн бодит түүхийг үзүүлэх учраас “Дэлхийн түүхүүд” гэсэн байдаг. WORLD STORIES кино нь даяаршиж байгаа дэлхий ертөнцөд яг одоо ид өрнөж байгаа улс төрийн маргаан, нийгмийн шударга ёсны хөдөлгөөн, улс үндэстний соёл, шашин шүтлэг, хүн төрөлхтний хийгээд хүний эрхийн асуудлыг хөндөж сая, сая үзэгчдийг олон нийтийн телевизийн сүлжээгээр холбох болж байна.

Мишэль де Монтэнийн “Сонгомол эсээ” хэмээх хар хавтастай ном байдаг. Энэ номыг Гүн овогт Г.Аюурзана орчуулан 2004 онд хэвлүүлжээ. Уг ном бол Сэргэн мандлын хожуу үеийн Францын их сэтгэгч Мишель де Монтэний (1533-1592) эргэцүүллүүд буюу эсээнүүд юм. Анх 1580 онд эхний хоёр дэвтэр нь хэвлэгдэж гуравдугаар дэвтэр нь 1588 онд хэвлэгдсэн гэдэг. Одоогоос бараг 500-гаад жилийн өмнө гэсэн үг. Уг эссээг Жан Жак Руссо, Вольтер, Шекспир, Толстой, Пушкин гэх үе үеийн зохиолч сэхээтнүүд шимтэн уншиж, ширээнийх нь ном болж, онгод билгийх нь ундарга болсоор ирсэн түүхтэй. Ингээд юун тухай бичсэн байдгийг та бүхэнд ойлгуулах үүднээс зарим эссээнүүдээс нь товчиллоо.

“Юунд ч үл ажрах, туйлбартай зан чанарын тухайд” хэн нэгнийг шийдэмгий, шулуун зантай, юунд ч ажирдаггүй гэж магтана гэдэг тэр хүн ямар нэг таагүй зүйлээс зайлсхийхийг оролдох ёсгүй гэсэн үг биш гэжээ. Эр зоригийг “Дайсныхаа өөдөөс халз жагсаалаараа цэх зогсох” гэж тодорхойлсон хүнийг сонссон Сократ “Юу гэнээ, ухрах арга хэрэглээд дайснаа дийлбэл тэгээд хулчгар явдал болох уу” гэж мохотгосон гэнэ. Таагүй зүйл тохиолдоход хэн ч айж болно, энэ тийм муухай зүйл биш. Харин хямралаа хатамжлан давж аюулаас зайлсхийж гараад дараа нь учраа олох нь зөв гэжээ.

“Нэгнийнх нь ашиг нөгөө хүний хувьд гарз байдаг” талаар оршуулах зан үйл хийж ашиг олдог иргэнийг “Асар олон хүний үхлээр олз олсон” гэж шүүсэн талаар бичжээ. Түүнийг Монтэн үзэхдээ бусдын гарз үгүйгээр ямар ч ашиг байдаггүй. Худалдаачин залуучуудын үрэлгэн байдлаас, тариачин талхны өндөр үнээс,барилагчин байшин муудсанаас, шүүхийнхэн хүмүүсийн хоорондын маргаанаас тэр бүү хэл санваартан бидний сүсэг бишрэлээс болон үхэл хагацалаас л ашиг хонжоо олдог гэнэ. Бид сэтгэлийнхээ гүн рүү өнгийвөл бидний хамгийн нанидан хүсэл мөрөөдлүүд ихэнхдээ хэн нэгний төлөөсөөр буй болж байдаг гэнэ. Энэ бол байгалийн өөрийн тогтоосон дэг журмыг сахиж байгаа хэрэг аж. Ямар нэгэн зүйл өөрчлигдсөөр өөрийн хязгаарыг давбал тэр нь урьд байсан зүйлийнхээ хувьд мөхөж байгаа хэрэг гэсэн эшлэл ажээ.

“Дадал зуршилын тухайд,тэрчлэн тогтсон хууль ёсыг өөрлөх нь тун ч амаргүй байдаг тухайд” Үнэндээ ч бидний зуршлаас илүү өршөөх сэтгэлгүй, хорон санаатай багш гэж үгүй шүү. Тэрээр хүмүүнийг бага, багаар эзэрхийлж, анхандаа зөөлөн аядуу байснаа улмаар сэм чангарсаар, нэг л мэдэхэд бид түүний харц ямар аймшигтай хатуу харгис болтлоо хувирсныг эгцлэн хараад ажиглаж зүрхлэхээргүй болсон байдаг. Дадал зуршил гэдэг нэг мэдэхэд л тогтсон байдаг. Дарханы алх төшний айхтар дууг бидэн шиг мэдэрдэг байсан бол тэр ажлаа хийж чадахгүйсэн. Гэвч аль хэзээний дуунд дасчихсан учраас огт мэдэрдэггүй. Платон шагайн тоглоомд хорхойслоо гэж жаал хүүг зэмлэж л дээ. “Та намайг шал дэмий зүйлд буруутгаж байна” гэж хүү хэлэв. Харин гүн ухаантан “зуршил гэдэг дэмий хэрэг огт биш шүү” гэжээ.

“Ганцаардлын тухайд” эссээндээ “Бид өөрийнхөө төлөө биш, бусдын төлөө төрсөн” гэдгээр нэрээ хичээмтгий, завшаанч байдлаа хаацайлагсад бол яахав, нэг л цоорын аянд бүх хүнтэй ичиж зоволгүйгээр хоршин бүжиглэж байг. Гэхдээ тэдэнд хэрэв хүний үнэн мөн чанар өчүүхэн ч атугай бий бол, энэ бүх ёсорхол, хариуцлагынхаа цаад талд тэд ерөөсөө нийгэмд үйлчлэхийн тулд биш, харин нийтийн үйл хэргээс өөртөө л ашиг завшаан олох гэж яваагаа хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Ингэхлээр хамгийн түрүүнд өөрөө өөртөө үнэнч бай. Яг өөрийгөө олж зөвхөн өөрийнхөө биеийг л хайрлууштай. Хорвоогийн өгсөн завшааныг хангалттай эдэл. Эхнэр хүүхэд эд баялагаа, ажил хөдөлмөр бүгдийг нь эдэл. Гагцхүү түүнээс бүрэн хамааралтай бололгүй зөвхөн өөртөө л сэтгэл хана. Хорвоо дээрх хамгийн аугаа үйл бол өөрийгөө мэдэж захирах юм. Дасал болсон алхмуудаасаа бид өөртөө зориулж байгаа нэг ч зүйл олж харахгүй. Нуль шарх сорви болж бууны бай болон хэрэм өөд авирч байгаа цэргийг хар. Цайзаа тавьж өгснөөс үхсэн нь дээр гээд өлсөж хувхай цайсан хамгаалагч байна. Эд өөрсдийнхөө төлөө ингэж байгаа гэж үү. Хэзээ ч зүсийг нь хараагүй хэн нэгний өмнөөс л алалдаж байгаа хэрэг. Харин цаадах нь энэ үед найрлаж суугаа шүү дээ. Өөрийгөө бод ганцаараа бай. Харин гэхдээ өөрөөсөө ичихгүйн тулд оюун ухаан, хүн чанартаа хүндэтэлтэй эмээнгүй хандаж биеэ зөв жолоодож бай гэх зэргээр бичжээ. Нэг зүйл хэлэхэд энэ бүх эссээ бараг 500 гаад жилийн өмнө бичигдсэн гэхэд яг одоо бидний амьдарлыг хэлсэн мэт байдаг. Тэгэхлээр хүн гэдэг амьтан ер нь өөрчлөгддөггүй эд бололтой. “Шударгуу чанарын тухайд”, “Согтуурахын тухайд”, ”Сайн мууг хэрхэн хүлээн авах маань тэдгээрийн талаарх бидний төсөөллөөс голчлон хамаардаг тухайд” гэх зэргээр 35 эссээг энэ номонд багтаажээ.

Нийслэлийн 55 дугаар тусгай сургуулийн захирал, хэл засалч Ч.Ганбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Зарим хүүхдүүд хэт оройтож хэлд орох болжээ. Энэ нь ямар шалтгаантай байна вэ?

-Жирэмсэн үеийн хүндрэлүүд, хүчилтөрөгчийн дутагдалтай төрөх, удамшил, хоол ундны зохисгүй хэрэглээ, ахуйн байдал зэрэг маш олон шалтгаантай. Хүүхэд 0-3 насанд бага багаар хэл ярианд сурч, ярьж дадсаар гурван насандаа монгол хэлний бүх авиаг сурсан байх ёстой. Гэтэл сүүлийн үед гурван насандаа бараг ярихгүй байх, хэл ярианы бэрхшээл үүсэх магадлал их болжээ. Үүнд удмын хүчин зүйл ч нөлөөлж байгаа. Мөн хэл ярианы хөгжлийн орчин гэж чухал зүйл бий. Орчин бүрдээгүй үед хэл яриа хөгжихгүй байх шалтгаан болдог. Ярианы бэрхшээлтэй хүүхдүүд бага ангид их бий. Дунд ангид орчихсон ч хэл яриа нь хөгжөөгүй хүүхдүүд ч олон байх болжээ. Бүр насанд хүрэгчдийн дунд ч гэсэн хэл ярианы бэрхшээлтэй хүн олон байгаа. Хүүхдийг төрсөн цагаас нь эхлэн ярихад бэлтгэж, сургах ёстой. Гурван нас хүрээд хүүхэд шууд зөв яриад эхлэхгүй шүү дээ. Бүр багаасаа хүний ярихыг нүдээрээ хардаг, дуурайхыг оролддог. Гэхдээ зарим хүүхдүүд үг хэлж чадахгүй, төрөлхийн эмгэгтэй төрсөн байх ч тохиолдол бий. Огт ярьдаггүй, ярьсан ч ганц хоёрхон үг хэлж, тав, зургаан нас хүрсэн хүүхэд ч олон байна. Эртхэн засаж, эмчлүүлж байх шаардлагатай. Хэдий эрт хэл засалчид хандана, төдий чинээ засрах магадлал өндөр. Хүүхдийн хэл яриа биеийн өсөлт хөгжилтөнд хүртэл нөлөөлдөг.

-Хэлний бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг хаана хандаж эмчлүүлэх вэ?

-Хэл засалч гэдэг мэргэжилтэй хүн манайд бараг байхгүй болж байна. Маш цөөхөн хэдэн хүн байдаг нь тэтгэвэртээ гарсан. Социализмын үед Орос, Унгар зэрэг улсуудад хэл заслын мэргэжилтнүүдийг бодлогоор бэлддэг байсан юм. Би тэднийг нэг байгаа юм. 1990-ээд оноос хойш энэ бодлого алдагдаад, тухайн үед төгсөж ирсэн хүмүүс одоо тэтгэвэртээ гараад байгаа юм. Хүүхэд нь хэл ярианы бэрхшээлтэй үед эцэг эхчүүд нь хаана хандахаа мэдэхгүй байна. Ийм төрлийн үйлчилгээ үзүүлчих хүн маш ховор байна. Хэлний бэрхшээл унших бичихэд хүртэл нөлөөлнө. Үүнээс болоод үсэг сольж бичдэг, маш их үг үсгийн алдаа гаргадаг, буруу ярьдаг хүмүүс бий болж байна.

-Хүүхдүүд дэлгэцэнд хэт донтоод хүнтэй ярих дургүй болсон юм шиг байна. Эрүүл саруул хэрнээ ярих чадвар маш сул хүүхдүүд их байх юм?

-Сошиал орчин хүний амьд харилцааг хязгаарладаг. Энэ шалтгааныг л арилгах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хүүхдээ гар утастай л харьцуулахгүй л байх хэрэгтэй. Эцэг эхчүүд өөрсдөө хүүхэдтэйгээ ярилцаж, аливааг тайлбарлахаасаа төвөгшөөгөөд, хүүхэлдэйн киноны сувгуудыг тавиад өгчихдөг. Ингээд гадаад хүүхэлдэй үзсээр байгаад, монгол хэлээрээ ярихгүй, монголоор ойлгодоггүй ч юм шиг. Хэл ярианы бэрхшээлтэй хүмүүс бий болоод байна. Гадаад хэл дээрх сувгуудыг үзүүлчихдэг. Тэгчихээд манай хүүхэд хэлд ороогүй гэдэг. Гар утас, гадаад хэлтэй телевизийн кино сайн зүйл биш.

-Хэдэн наснаас хүүхдийн хэлний бэрхшээлийг засвал сайн засрах вэ?

– Гурван нас гэхэд хүүхэд төрөлх хэлнийхээ бүх авиаг хэлж сурсан байх ёстой. Эсрэгээрээ асуултанд цөөхөн үгээр хариулдаг. Үсэг сольж хэлдэг, зарим үгийг хэлдэггүй бол хэл ярианы бэрхшээлтэй гэж үзнэ. Аяндаа гайгүй болчихно гэж хүлээж ер болохгүй. Бага байх тусам засрах нь хурдан явагдана. Нас нэмэгдэх тусам ярианы бэрхшээл удаан засагдана. Цэцэрлэгийн насанд багш нар нь хэл яриаг нь бүрэн дүүрэн хөгжүүлж сургуульд оруулах хэрэгтэй байна. Цэцэрлэгийн багш нарт хэл яриа засах мэдлэгийг давхар олгодог болмоор байна. Гэтэл хэл нь зүгшрээгүй сургуульд орж байна. Хэл ярианы бэрхшээлтэй хүмүүсийг бэлтгэх төрийн бус байгууллагыг бид ажиллуулдаг. Бидэнд хандаж буй хэлний бэрхшээлтэй хүмүүсийн тоо маш их нэмэгдэж байна.

-Хэрхэн яаж хэл яриа заслыг эмчилж байна вэ?

-Хэл ярианы гажигийг засаж байна. Гэхдээ ээрүү мэдрэлийн гаралтай байдаг учраас амархан засагдахгүй. Хэл яриаг засахад нарийн дүрэм, техниктэй. Нэг авиаг дангаар нь хэлүүлж сургана. Дараа нь үг, үе өгүүлбэр хэлүүлнэ гэх мэт. Мөн ямар авиаг хэзээ яаж хэлүүлэх гэх мэт дасгалууд бий. Авиагаа хэлж сураагүй байхад нь үг хэл гэж болохгүй. Сураагүй байхад нь дараалсан гийгүүлэгчтэй үг хэлүүлэхгүй, аажим аажмаар засна. Гэхдээ хүүхэд хүүхдийн онцлогоос шалтгаалж, яаж сургах арга барил нь өөр өөр байна. Хөдөө орон нутгаас хүүхдүүд их ирж байна. Гэртээ засах боломжтой байвал ямар авиаг яаж хэлүүлэх зэрэг дасгалууд зааж өгөөд буцаадаг.

-Хэл ярианы хөгжил ямар ямар сөрөг нөлөөтэй байна вэ?

-Нийгмийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байна. Энд тэндгүй тультраа хүмүүс яваад байвал юу болох билээ. Үүнээсээ болоод сурагч, тэр байтугай багш нарын бичиг үсгийн алдаа их байна.

-Индиго хүүхэд оройтож хэлд ордог гэх яриа байдаг. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

-Хүүхэд болгон өөр өөрийн онцлогтой. Зарим эрдэмтэд багадаа хэл ярианы бэрхшээлтэй байсан байдаг юм билээ. Тухайн хүүхдээс л шалтгаална. Ямартай ч аль болох эрт хэл засалчид хандах хэрэгтэй.

Э.БОЛОР