Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

-ФЕЛЬЕТОН-

Буруу юмнаас битгий ай. Бас буруу юм хийхээс ч битгий ай. Бас буруугаа засах гэж битгий зовж бай. Түүний оронд буруутныг л олчихож бай.

Буруу юм хийсэн хүн буруутдаггүй, харин буруутныг олоогүй учраас буруугаа өөрөө үүрсэн түүх бол байна аа. Тийм учраас буруутан гэж байдаггүй, зүгээр л буруутныг олоогүй хүн гэж байдаг юм.

Чухамдаа бол, буруутныг олж чаддаг нийгэм л жаргалтай байдаг юм. Монголчууд социализмд маш жаргалтай байсан гэдэг нь үнэн шүү. Учир нь суурь машин эвдэрвэл хорлон сүйтгэгчдийн буруугаас, ноосны төлөвлөгөө дутвал Маоизмын жанжлах үзлээс, бараа бүтээгдэхүүний хомсдол Америкийн империалистуудын явуулгаас болдог байв.

Гэтэл энэхүү өөрсдөө буруутдаггүй жаргалант нийгмийг маань Элбэгдорж тэргүүтэй ардчилагчид нураасан даа. Ингээд бид буруутангүй нийгэмд унасан юм. Хэрвээ бид жаргаагүй бол Элбэгээ “зус” л буруутай.

Бид буруутныг олж чадахгүй олон жил өөрснийгээ зовоолоо. Ноднин өдийд бид чинь хямралын бурууг эдийн засгаасаа, машины түгжрээг замаасаа, нурсан бизнесийнхээ бурууг мөнгөний хүрэлцээгүйгээс, бүтэлгүй дурлалын бурууг өөрийхнээ царайнаас хайдаг байлаа. Бараг л бурууг өөрсдөөсөө хайх шахаж байсныг бодоход үнэхээр хүнд үеийг туулжээ.

Харин энэ жил бид энэ бүхний буруутанг олж магнай тэнийж эхлээд байна. Явж явж муу Элбэгдорж “зус” өөрөө энэ бүхний буруутан байсан байна. Энэ жил бид бүгдээрээ буруутнаа олсон учраас хийсэн буруу юмнаасаа ч айхгүй, хийх буруу юмандаа санаа зовохгүй, сайхан байна аа сайхан байна.

Бүтэлгүй залуусын золгүй дурлалын буруутан нь Элбэгээ “зус” байсан байгаа юм даа. Бүтэлгүй яваагийнхаа буруутанг олоогүй залуус чинь дэмий гутарсандаа царай алдаад, тэгээд дурлал нь бүтэхгүй байсан юм байна. Одоо Элбэгээ “зус”-ыг буруутай гэдгийг мэдснээсээ хойш өнгө ороод хайр дурлалууд жигтэйхэн бүтэлтэй байх болсон юм байхаа.

Одоо энэ бөглөрөл, түгжээ их байгаагийн буруутан бол бид ч биш, зам биш харин Элбэгээ “зус” мөнөөсөө мөн. Машин нь биднийх гэж үү? Хэрвээ Элбэгээ “зус” л хүмүүс хувьдаа машин авах боломжийг нээгээгүй бол юу гэж бид хувьдаа машин авах юм бэ? Тэрнээс л болж байгаа юм.

Манай монголчууд гадаад гэмт хэрэг хийж байна. Гадаадын хүний юмыг хулгай хийж байна, гадаад хүнийг зодож алж байна. Бас л үүнд Элбэгээ “зус” буруутай шдээ. Энэ Элбэгээ, Үүл хоёр л “монгол хүнд гадаад паспорт олго” гэж ирээд л яалаа. Гэтэл одоо байж байгаа царайг нь хар. Хэрвээ гадаад паспорт олгоогүй бол тэр хүмүүс чинь эх орондоо биднийгээ зодоод л, маниусыгаа дээрэмдээд л, тэр бүгдэд нь Элбэгээ “зус”-ыгаа буруутгаад л жаргаж байхгүй юү?

Хүчингийн хэрэг их гараад байгаагийн цаад буруутан нь Элбэгээ “зус” шүү дээ. Цаадах чинь Ерөнхийлөгч байхдаа шинэ жилээр архитай хундага өргөхийн оронд сүүтэй стакан өргөөд, хүмүүс сүүнд дурлаад…Хамгийн гол нь эрчүүд сүүнд орчихоороо амархан донтдог гэнэ. Тэгээд эмэгтэй хүн харангуутаа сүү бодогдоод шууд л мээмийг хөхмөөр болдог байна. Тэгээд хүмүүжилгүй шиг зарим нь “нэгэнтээ мээмийг нь хөхчихсөн юм чинь…” гээд, тийм хэрэг гараад байгаа юм гэнэ. Ингээд л Элбэгээ “зус”-аас болж байгаа юм.

Сая л гэхэд миний компьютерт вирус орчлоо. Манай Гаамп хэлж байна “хужаа нар монголыг мөхөөх гээд зохиосон вирус. Уг вирус орсныхоо дараа таны кейбоорд ямар ч юм бичсэн ханзаар галиглаад унадаг. Тэгээд өөрийнхээ бичснийг ойлгохын тулд ханз сураад, нэг мэдэхэд хятадаар ярьдаг ” гэнэ. Хятадаар ярьдаг хүн чинь тэгээл хятад л болно биз ээ.

Мэдээж энэ бүхэнд Элбэгээ “зус” л буруутай. 1988 онд Зөвлөлтийн цэрэг монголоос гараагүй юү. Тэгээд монгол хятадын харилцаа сайжирсан ш дээ. Тэр үед “Ардчилсан холбоо” энэ тэр байгаагүй нь ямар хамаатай юм бэ? Элбэгээ тэгэхэд армийн “Улаан од” сонинд байсан даа. Мань хүн тэгээд сурвалжлага хийнэ гэж гараад хэдэн цэрэг дагуулж очоод оросын цэргийг хөөчихгүй юү? Нөгөө цэргүүдээ “Ах нь сонин дээр зурагтай нь гаргаж өгнө” энэ тэр гэж панаалдснаас зайлахгүй.

Эдийн засгийг чинь Элбэгээ хямруулаад байгаа юм билээ. Яаж гэж үү, тэр нь чамд ямар хамаатай юм бэ? Буруутныг нь олоод өгч байхад юу гэнэв? Чи л буруугүй байхад хаваасаг ш дээ. Хамтдаа буруудахгүй гээгүй юм бол…

Ямар нэгэн юм чинь бүтэхгүй байна уу. Та битгий санаа зов. Элбэгээ л буруутай болохыг бид нотлоод өгнө, за?

Буруутныг олсон ард түмэн Элбэгээг буруутгаж, түүнийг “цаазлах”-ыг шаардаж байгааг бүрэн дэмжинэ.

Ер цаазалчих хэрэгтэй гэснээс бодоод байхнээ цаазалчихаар чинь үхчих юм байна, цаадах чинь. Тэгэхээр албан ёсны буруутан үхчихвэл бид нэг хэсэгтээ хэцүүднэ. Хэн нэгнийгээ түүний оронд буруутгах хэрэг гарна. Тэр нь хэн маань ч болчих юм билээ.

Аягүйтвэл буруутан олж чадахаа болиод хамаг бурууг өөрсдөөсөө эрэхэд хүрвэл яана. Үнэхээр ч тэр буруутан нь бид өөрснөө байвал хаашаа харж үхнээ, айн?…

Судалгаанд оролцсон оюутнуудын 30 гаруй хувь нь одоо сурч байгаа мэргэжилдээ сэтгэл хангалуун биш гэж хариулжээ. Мөн сурагчид мэргэжлээ биш эхлээд сургуулиа сонгочихоод байдаг гэнэ. Мөн оноо таараад сургууль авч байвал аль сургуульд ямар ч мэргэжлээр хамаагүй сурчихъя гэх хандлага үүссэн гэдгийг багш нар хэлж байна. Энэ нь нэг талаараа дээд боловсролтой ажилгүйчүүдийн эгнээг нэмэх шалтгаан болж байгаа аж.

Тиймээс өөрийн онцлогт тохирсон, ирээдүйд улам эрэлттэй байх, ажлын байр сайн олдох, цалин хангамж өндөртэй мэргэжлийг сонгох шаардлага нэгэнт үүсчээ. Дэлхийд 7000 гаруй мэргэжил бий хэмээн сэтгэж сайтар судлах шаардлагатай аж. Техник технологийн үсрэнгүй хөгжилтэй өнөө үед шинээр маш олон ажил мэргэжил урган гарсаар байгаа. Тухайлбал, веб хөгжүүлэгч, IT инженер, програмист гэх мэт.

Харин уламжлалт мэргэжлээс цэцэрлэгийн багш, бага ангийн багш, эмч, сувилагч цахилгаанчин, хүнд болон хөнгөн үйлдвэрийн нарийн техникч, аялал, жуулчлалын мэргэжилтэн, экологийн мэргэжилтэн, инженерүүд, хими, химийн технологи, эрчим хүчний салбарын мэргэжилтэн, нанотехнологчид, зар сурталчилгааны мэргэжилтэн, авто зам, барилгын инженер, гидрогеологич, гидромеханик инженер, усны нөөцийн инженер, уул, уурхайн машин техник тоног төхөөрөмжийн инженер, малын эмч, газрын тосны хадгалалт, тээвэрлэлтийн мэргэжилтэн, сантехник, инженерийн байгууламж, цөмийн эрчим хүч, сэргээгдэх эрчим хүчний инженерүүд, биотехнологич, онош зүйч, эмнэлзүйн шинжлэх ухаан судлаач зэрэг мэргэжлүүд олон улс болон Монголд ч хамгийн эрэлттэй, байгаа ажээ.

Мэргэжлээ хэрхэн сонгох талаар Ажил мэргэжлийн чиг баримжааны үндэсний зөвлөх П.Оюунаатай ярилцлаа.

-Мэргэжлээ сонгохдоо юун дээр анхаарах шаардлагатай вэ. Яаж мэргэжлээ зөв сонгох вэ?

-Энэ асуултад хариулахаас өмнө нэг зүйлийг сануулмаар байна. Энэ бол “мэргэжил” биш “ажил мэргэжил” юм. Мэргэжил гэдэг нь тодорхой албан болон албан бус сургалтад хамрагдаж ажил хөдөлмөр эрхлэхэд шаардлагатай мэдлэг, чадвар, хандлага эзэмшсэн байхыг хэлдэг. Гэтэл бодит байдалд зарим хүн албан эсвэл албан бус сургалтад хамрагдалгүйгээр “ажил хийх” сонголт хийдэг. Ийм учраас бид “ажил мэргэжлийн” сонголтын талаар ярих хэрэгтэй. Ажил мэргэжлээ сонгох тогтсон алхмууд байдаг. Жишээ нь, эхлээд өөрийн авьяас, чадвар, сонирхол, үнэт зүйлээ таньж мэдэх, өөрийн сонирхол, чадвар, үнэт зүйлд тохирсон ажил мэргэжлийн боломжуудыг хөдөлмөрийн зах зээлээс олж мэдэх, эдгээр боломжийн талаар судалж үзэх, ажлын туршлага хуримтлуулах, судалгаа хийх, тавигдах шаардлагыг таньж мэдэх, эцэст нь ажил мэргэжлийн сонголт хийх ёстой.

Манай эцэг эхчүүд ч гэсэн хүүхдээ ажил мэргэжил сонгоход цаг гаргаж, тусалж дэмжих хэрэгтэй. Жишээ нь, ЕБСийн ахлах ангийн нэг хүү ингэж ярьж байсан. Тэр хүү өөрөө архитектурч болох хүсэлтэй, үүнийгээ эцэг эхдээ хэлсэн байна. Гэтэл эцэг эх нь архитектурч юу хийдгийг бид мэдэхгүй, бас тогтвортой ажлын байртай байх боломжгүй ажил гэж хэлээд шууд хорьсон байдаг. Гэтэл аав, ээжүүд шууд ингэж няцаахын оронд хүүгээ архтиектурын чиглэлээр ажил хөдөлмөр эрхэлдэг хүнтэй уулзуулж, тодорхой хугацаанд тэр хүнийг юу хийж байгааг ажиглаж, зарим ажил үүргийн хүрээнд туршлага хуримтлуулж, ажил олгогчидтой танилцуулж, бас энэ чиглэлийн сургалтын байгууллагатай танилцаж туршлага судлах боломж олгох хэрэгтэй байгаа юм. Ингэж байж таны хүүхэд сонирхож байгаа ажил мэргэжил нь өөрт нь тохирох эсэхийг мэдэх боломжтой. Ер нь бол ажил мэргэжлийн чиг баримжааны төлөвшил тодорхой үе шаттай байдаг учраас эцэг эхчүүд хүүхдэдээ хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжлээ сонгоход тусалж, дэмжих хэрэгтэй.

-Хамгийн эрэлттэй, ирээдүйд өндөр цалин авах боломжтой мэргэжил юу, юу байна вэ?

-Хамгийн эрэлттэй ажил мэргэжил, ирээдүйд өндөр цалин авах тухай ярихад хамгийн сүүлийн үеийн, бодитой мэдээлэлд үндэслэх хэрэгтэй. ХНХЯ-ны судалгааны институтийн “Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтийн барометрийн судалгаа 2017” тайланд дурдсанаар 2018 оны байдлаар барилга, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа болон боловсруулах үйлдвэрлэл болон хөдөө аж ахуйн салбарт эрэлт ихтэй төлөв харагдаж байгаа.

Цалин хөлсний хувьд мөн энэ институтын гаргасан “Цалин хөлсний бүтцийн судалгаа 2017” тайлангаас харахад уул уурхай, мэргэжлийн шинжлэх ухаан болон техник, санхүү, даатгал, мэдээлэл холбооны салбарын ажил мэргэжил улсын дунджаас өндөр цалин хөлстэй байгаа юм. Хөдөлмөрийн зах зээлийн дээрх судалгааны таамаглалт жил нь нэг байдаг учраас гурваас цааших жилийн төлөвийг таамаглаж ярих нь бодитой бус. Хялбар биш гэж бодож байна.

-12 дугаар анги төгсөгчдийг мэргэжлээ зөв сонгоход нь хэзээнээс, яаж бэлдэх хэрэгтэй байна вэ?

-12 дугаар ангийн төгсөгчид ажил мэргэжлийн сонголт хийхтэй холбоотой төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй гэж үздэг. Ер нь бол зөвхөн 12 дугаар ангид орсон хойно нь бус бүр эртнээс хүүхдээ ямар зүйлд сонирхолтой байна, түүнийг нь хэрхэн хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал дээр нийгэм, сургууль, эцэг, эх тал талаас нь анхаарах ёстой юм. Сургууль төгсөх дөхөөд ирэхэд нь анхаарч эхэлж байгаа нь оройтож байгаа гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд манай ЕБС-ийн ахлах ангид суралцах хичээл, хөтөлбөрөө сонгодог болсонтой холбогдуулан ажил мэргэжлийн чиг баримжааг наймдугаар ангиас эхлэн системтэй олгох хэрэгтэй. Ахлах ангийн хичээл сонголт үндсэндээ ажил мэргэжлийн сонголтоос шалтгаалж байгаа. Энэ үед дор хаяж гурван мэргэжил сонголтын төлөвлөгөөтэй байх хэрэгтэй. 12 дугаар ангийн хүүхдүүдийн эхний сонголт бүтэхгүй бол дараа дараагийн сонголтын төлөвлөлт үргэлж бэлэн байх хэрэгтэй. Ер нь бол нийтэд нь хандаж хэлэхэд ажил мэргэжлийн төлөвлөгөөнд ажилгүй болбол яах вэ, яаж богино хугацаанд ажилтай болж болох вэ гэдэг төлөвлөлт ч бас байх ёстой юм.

-Мэргэжлийн чиг баримжаа олгох ажил манай улсад хэр явагдаж байгаа вэ?

-Аливаа улс орны хөгжил тухайн орны хүн амын хөгжлөөс шууд хамаардаг. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт, нийгмийн хөгжлийн цөм нь монгол хүн. Тэр дундаа өсвөр үе, залуучуудын хөгжил Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үндсэн нөхцөл нь бөгөөд тэднийг хариуцлагатай, бие, хэл, сэтгэлгээний чадамжтай, бүтээлч, өрсөлдөх чадвартай, ажил мэргэжлийн чиг баримжаатай иргэн болгон төлөвшүүлэх нь Засгийн газрын тэргүүлэх зорилтуудын нэг. Эдгээр зорилтыг хэрэгжүүлэх үүднээс Засгийн газар бодлого боловсруулж, шат дараалсан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаагийн нэг нь ерөнхий боловсролын салбарт ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйлчилгээ, үйл ажиллагааг эхлүүлсэн явдал юм.

Дэлхийн улс орнууд ажил мэргэжлийн чиг баримжааг боловсролд үр ашигтай хөрөнгө оруулалт хийх (сургууль завсардалтыг бууруулах, сурлагын амжилтыг дээшлүүлэх гэх мэт), хөдөлмөрийн зах зээлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг тэнцвэржүүлэх. Эдийн засгийн хувьд чадамжтай ажилтантай байх, нийгмийн эрх тэгш байдлыг хангах төрийн бодлогын зорилтыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл гэж үзэж байна. Монгол Улс ч мөн энэ үзэл баримтлалын дагуу ажил мэргэжлийн чиг баримжааг хэрэгжүүлэх юм.

Ирэх хичээлийн жилээс 10-12 дугаар ангийн суралцагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгох үйл ажиллагааг бүх сургуулиудад хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Үүнтэй холбоотой шаардлагатай гарын авлага, хэрэглэгдэхүүн бэлэн болно. Энэ оны наймдугаар сар гэхэд ЕБСийн ахлах ангийн сурагч, багш, эцэг эх болон сургуулийн удирдлагад эдгээр материал хүрнэ. Мөн 20182019 оны хичээлийн жил эхлэхээс өмнө сургуулийн удирдлага, сургалтын менежер, нийгмийн ажилтан болон ахлах ангийн багш нарт шаталсан сургалт зохион байгуулагдана. ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгоход БСШУСЯ болон ХНХЯ хамтран ажиллах зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

Нэгэнт ажил мэргэжлийн чиг баримжааг ЕБСийн наймдугаар ангиас эхлэн олгох болсонтой холбогдуулан багш бэлтгэх сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт тодорхой агуулгыг тусгах шаардлагатай байгаа. Эхний байдлаар МУБИС-ийн оюутны дадлагын дэвтэрт 8-9 дүгээр ангийн сурагчдад ажил мэргэжлийн чиг баримжааг яаж олгох тухай агуулгыг оруулсан.

-Ямар мэргэжил чамд тохирох вэ гэсэн сорилго тестүүд байдаг юм билээ. Монгол хүүхдийн онцлогт тохирдог уу. Сорилгоор үзээд мэргэжлээ сонгох нь хэр зөв бэ?

-Ажил мэргэжлийн сорилго, тест бүр зөв сонголт хийхэд тусалж чадахгүй. Сорилго, тест бүр өөр өөр зорилготой бас өөр өөр бүлгийн хүмүүст зориулсан байдаг. Жишээ нь, насанд хүрэгчдийн ажил мэргэжлийн сонирхол тодорхойлох сорилго ЕБС-ийн сурагчдад зориулсан сорилгоос арай өөр. Учир нь сорилгын асуултын түвшин, тавил зэрэг нь тэр болгон хүүхдэд тохирсон байж чаддаггүй. Зарим асуулт нь хүүхдэд ахадхаар байдаг. Тиймээс янз бүрийн сорилгод шууд итгэж ажил мэргэжлийн сонголт хийхээс татгалзах хэрэгтэй. Хамгийн зөв арга нь өөрийгөө таньж мэдэж, ажил мэргэжил, сургалтын боломжтойгоо уялдуулж, ажил мэргэжлийн туршлага хуримтлуулж, судалгаа хийж, хөдөлмөрийн зах зээлийн ерөнхий хандлагад баримжаалан сонголт хийх хэрэгтэй. Ер нь олон талаар өөрийгөө сорьж, тодорхой туршлага хуримтлуулж, тухайн ажил мэргэжлийн бодит нөхцөл, шаардлагыг таньж мэдэж, эртнээс төлөвлөж сонголт хийх нь хамгийн зөв шийдэл.

Монгол хүүхдийн онцлогт тохирох тухайд бол ямар ч сорилго, тестийг хэрэглэхээс өмнө түүний тохирц, найдвартай байдлыг шалгасан байх хэрэгтэй байдаг. Хэрэв энэ хоёр үзүүлэлт шаардлага хангаж байвал тухайн сорилго, тестийг ашиглаж болдог. Жишээ нь, насанд хүрэгчдэд зориулсан сорилго, тестийн хүүхдээс авах тохиолдолд түүний тохирц, найдвартай байдал заавал шалгах хэрэгтэй.

-Зарим нь сонгосон мэргэжлээрээ амжилт олдог ч зарим нь тэр мэргэжлээрээ огт ажиллаагүй байдаг. Мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүй байгаа гол шалтгаан юу юм бэ?

-Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай байдаг. Нэгдүгээрт, өөрт хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжил сонгоогүйгээс болдог. Хүүхэд залуучууд ихэнхдээ эцэг, эх эсвэл багшийн санал болгосон, найз нөхдөө дуурайсан эсвэл элсэлтийн шалгалтад амжилт үзүүлэх боломжтой хичээлээ баримжаалж ажил мэргэжлийн сонголт хийдэг. Хоёрдугаарт, үндэсний болон хөдөлмөрийн зах зээлийн талаарх мэдээлэл их дутмаг байна. Эцэг эхчүүд, хүүхэд, багш нар өөрсдийнхөө мэддэг цөөн хэдэн мэргэжлийн хүрээнд сонголт хийдэг. Хөдөлмөрийн зах зээлийн шингээлт, шинээр бий болж байгаа ажил мэргэжлийн талаар ойлголт их хязгаарлагдмал байдаг нь энд их нөлөөлдөг. Энэ чиглэлийн олон нийтэд чиглэсэн сурталчилгаа, танилцуулга ч гэсэн бага байна. Өөрт хамгийн сайн тохирсон ажил мэргэжлээ хөдөлмөрийн зах зээлийн хамгийн сүүлийн үеийн статистик мэдээлэл үзэж сонголт хийдэг хүмүүс ер нь цөөн. Гуравдугаарт, сонирхож буй ажил мэргэжлийн талаар судалгаа хийдэг, таньж мэддэггүйгээс болоод эзэмшсэн ажил мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүй болдог.

-Эдийн засагч, хуульч, сэтгүүлч гэх мэт нийгэмд илүүдэлтэй мэргэжил сонгохгүй байх нь зөв үү. Эсвэл үнэхээр тухайн мэргэжлээр амжилт гаргана гэвэл сонгох хэрэгтэй юу?

Энд шууд хариулахад хэцүү асуулт байна. Нийгэмд илүүдэх гэхээс илүүтэй хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт ханасан эсвэл технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр аажмаар шаардлагагүй болж байгаа ажил мэргэжил энд яригдана. Хүн ажил хөдөлмөрт амжилт гаргах хамгийн том хүчин зүйл нь тухайн ажил мэргэжил өөрийнх нь чадвар, авьяас, эрхэмлэдэг үнэт зүйл, хүсэл сонирхолд хамгийн сайн тохирсон байх ёстой. Дараа нь тухайн ажил мэргэжлийн хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт чухал хүчин зүйл болно.

Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой ярилцлаа.

–“Талынбулагийн вант улс” ном хэвлэгдэн гарлаа. Мэдээж нутгийнхаа тухай бичсэн ном байж таарна. “Шар тэмээний нутаг”, “Хонины боол”, “Хөеө”, “Нулимс холоос харагдахгүй” гээд олон бүтээлдээ та ерөөсөө нутгаа л бичсэн хүн?

-Талынбулагаа би “Холбооны бүгд найрамдах улс” ч гэж хэлж болох юм. Өдий насанд хэнээсээ би үгээ бултагануулах билээ. Хэн надад сургах билээ. Мэргэн цэцэн хүмүүн, үзэсгэлэн төгөлдөр нутаг усыг холоос хайхын хэрэг алга. Энэ бүхэн миний хувьд явж явж Талынбулаг маань байж. Хурганы хүүхэд зүүрмэглээд бүсээ гээчихсэн юм шиг нарийхан булаг. Тэнд л нутагладаг харчууд улам мэргэн цэцэн болсон байх юм. Булгуудын хяр, Сарваацуцахын хөндий, Баянтөхөмийн нуур, Талынбулагтаа үе дамжин бууриа тамгалж яваа тэднийхээ тухай юухан хээхэн олныг бичсээн. Би сүрхий газруудаар тэр бүр яваагүй. Манай Зохиолчдын хорооноос намайг Америк яв гэсэн. Сэтгүүлчдийн холбооноос Шанхай орооч, хөгжлийн охь манлай л гэсэн. Алинд нь ч зөвшөөрөөгүй. Том охин Германд багшилдаг. Хоёр гурван удаа урилга ирүүлсэн, би очоогүй. Би бол ийм хоцрогдсон хүн. Үнэнийг хэлэхэд над шиг хоцрогдсон хүн энэ ертөнцөд маш их хэрэгтэй байгаа юм. Бие биенээсээ өрсөж идэх гээд, өрсөж сайрхаж, өрсөж тодрох гээд байх болж. Манай Бүрэн бол Богд хаант Монгол Улс гэж байхад Түшээт хан аймгийн Зоригт вангийн хошуу, зовхи нь өөдөө хүмүүс байжээ. Тэр хэмнэлээ алдаагүй өдий хүрсэн. Олон сум барьц алдаж зарим нь дэдгэр дадгар болоход Бүрэн улам л том болсон. Энэ номонд нэг ч зохиомол хүн байхгүй. Булгийн харчуудын өвөг дээдэс гэж ямар лут хүмүүс байсныг би мэднэ. Миний олон зохиолын дүр болсон. “Тэнэг” шүлгээ та тэнэг Зундуйн тухай бичсэн үү гэж хүмүүс асуудаг. Түүний хольц байлгүй л яахав. Гэхдээ энэ удаад Зундуйгаа бичлээ. “Төрийн тэргүүний анд” хэмээн тодотгосон нь учиртай. Самбуу гуайн найз байсан.

-Жамсрангийн Самбуу гуай юу?

-Тэгэлгүй яахав. Бүрэнд болохоор тэнэг Зундуй гээд тэр бүр хүн тоохгүй. Самбуу гуайн 70 насны ойд манай сумын хэдэн хүн очжээ. Тэр том хүн чухам юу асуудаг юм бол гээд сүрхий бэлдэж очсон байгаа юм. Самбуу гуай Сталин, Молотов нарын бэлэглэсэн хоёр алтан аягаар зочдоо дайлаад, нижгэр дайллага болжээ. Юу асуудаг юм бол гэж бэлдсэн хүмүүсээс ердөө гуравхан асуулт асуусан байна. “Манай нутгаар бороо, ногоо сайн уу, газрын гарц гайгүй юу” гээд сүүлд нь “Өнөө муу Зундуй сайн явдаг уу” гэж асуужээ. Сүүлийнх нь асуултад балмагдахдаа “Сайн байлгүй яахав. Нэгдлийн малаа маллаад л” гэчихэж. Нутагтаа ирээд “Арай тэнэг Зундуйг асуумгүй юм” гэхэд Мятавын Туваан, Пунцагийн Баяр гээд луугар өвгөд “Зундуй, Самбуу хоёр чинь тэмээн дээр бамбай тохчихоод Арвин бор толгойгоор гөрөөс эргүүлж явсан хоёр. Өндөрт гарсан хойноо багын нөхрийгөө мартаагүй байна. Самбуу ч мартах хүн биш ээ” гэлцэж байсан гэдэг. Бүрэнгийнхэн ийм л хүмүүс. Их толгой Чимиддорж гэж байлаа. Зээ хүү нь Шинжлэх ухааны их сургуулийн багш Дамдинсүрэн гээд байж л байна. Их толгой гэдэг нь том толгойтой гэсэн үг биш юм. Хүний үгэнд тэр бүр ороод байдаггүй, залуучуудын хэлдгээр пээдгэр өвгөн байж л дээ. Түүний тухай “Буваа” гэж бичсэн. Манайхан тэгж нэрийддэг байлаа. Тэр жил Бүрэнд урд зүгээс жигтэйхэн мэргэн лам иржээ. Улс амьтад мөнгө цаас, хадаг самбай байдаг бүхнээ барьж сөгдөн мөргөөд, биширч үлджээ. Ганцхан хүн манай Талынбулагаас очоогүй нь Чимиддорж байж л дээ. “Цөмөөрөө сангаа тавиуллаа. Манай Буваа л ирсэнгүй дээ” гэж нэг нь хэл дуулгасан юм биз. “Бүх хүн ирсэн байтал тэр ер нь ямар амьтан байна” гээд өнөө лам чинь Буваагийнд буужээ. “Та надаас юу хүсмээр байна” гэхэд нь “Надад хүсэх юм байхгүй. Манайх ганц хүүтэй юм. Өнөөх маань сайн явдгийн, хөгшний бие сайн, таргаа бүрээд цайгаа чанаад байж байна. Саалийн үнээ, хэдэн морьтой юм. Тэгэхээр юу алзах вэ дээ” гэсэн хариу өгч. Лам буцаж явахдаа нутгийн хүмүүст “Танайхан сүрхий улс байна. Хамгийн сүрхий нь их толгой Чимиддорж гэж лут хүн байна. Өөрийгөө олсон хүн юм. Тамин минь хүний орчлонд өөрийгөө олох чухал. Тэгвэл хэнийг ч зовоодоггүй, өөрийгөө ч зовоодоггүй” гэсэн юм гэнэ лээ.

-Танаас Ринчен гуай, Дамдинсүрэн гуайн тухай асуух гэсэн юм. Нэгэнтээ та Явуу багшийнхаа тухай бичихдээ Ринчен гуайтай таарснаа дурссан байдаг?

-Ринчен гуай, Дамдинсүрэн гуай хоёрын тухай би ярина гэвэл ертөнцийн доог болно. Баянхонгорт болсон уран үгсийн чуулганд Бадарчийг явъя гэж гуйхад нь Явуу “Чи одоохондоо багадна” гэж билээ. Түүн шиг би багадна. Би харьцангуй сүүлд хотод орж ирсэн хүн. Сүрхий хүн болох гээд худлаа ярилтай нь биш дээ. Намайг хотын айл болоход Сүрэнжав, Бадарч хоёр чинь Явуугийн мөрийг алгадах нь холгүй, Пүрэвдоржоо гэж зиндаархах нь холгүй аваргууд байлаа.

Ринчен гуайтай уулзаж, бараа дүрийг нь харж байсан. Харна гэдэг нэг хэрэг, тэр хүнийг мэдэрч ойр дотно явна гэдэг өөр. Харахын тухайд бол Явуу багштай цуг Холбооны яамны урдуур гараад Сүхбаатарын талбай руу иртэл Ринчен гуай талбайн зүүн хойноос ирж явна. Хэлхгэр ханцуйтай хүрэн тэрмэн дээлэн дээр аралтай суран бүс бүсэлсэн зохиолчийн урт буурал үс салхинд хийсч, зөрөн өнгөрөх хүн зонтой мэнд усаа мэдсэн шиг намбайтал алхалж явна. Явуу тэр хоёр цөөн хором ярилцахыг нь дэргэдээс нь сонсч байсан. Далан зургаан онд манайх хотын айл боллоо. Бадарч, Сүрэнжав энэ хэд чинь тавиад оны сүүлээр Зохиолчдын хороогоор гүйчихсэн, зохиолчидтойгоо хэдийнээ танил болчихсон байв. Анхны номын уралдаанд “Уулсын цаана уулс” номоороо Жамцын Шагдар түрүүлж, Сүрэнжавын “Шөнө ургасан цэцэг”, Пүрэвсүрэнгийн “Хүний тухай дуун” бүтээлүүд хоёр, гуравдугаарт шалгарчихсан, ид жаалж явахад нь би гэдэг хүн Төв аймгийн төвд эгээтэй л нусаа хацартаа наалгүй шахам юм явж байсан нь үнэн юм аа.

-Монголын театр урлагийн өрлөг ижий Эрдэнэбатын Оюун гуайн 100 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Оюун гуайн тухай та эрхбиш ярина биз дээ?

-Ерэн таван оны хавар. Миний ажилладаг “Ардын эрх” сонин саарал ордонд байрладаг байлаа. Гурван давхрын хонгилоор явж байтал нэг намхан авгай өрөө бүрийн өмнө очин, хаалган дээрх хаягийг нь өлийн харж байв. Тэр хүн ардын жүжигчин Эрдэнэбатын Оюун гуай. Монголын шинэ цагийн тайзны урлагийн өрлөг ижий, манай зохиолчдын байгууллагыг ч ялгаагүй хөлийг нь дөрөөнд хүргэлцсэн ахмад зохиолчдын нэг, нэрт орчуулагч түүнийг таньж мэдэхгүй хэн байх билээ. Гэвч тэр их хүндтэн тухайн үед нэг л зутруу, хүүхдийнх шиг жаалхан гартаа өврийн алчуураа тас атгачихаад хөлсөө байн байн арчаад л. “Хамгийн том даргатай нь уулзмаар байна. Театр тараад дууслаа. Хайрхан сайхан жүжигчид, хайран сайхан хүүхдүүд. Юу гэнэ вэ, гахай нохой ч гэнэ үү, сав үүрээд наймаа хийнэ гээд яваад яваад өглөө. Төв театргүй улс гэж байх уу даа, ер” гэв. Гарынхаа ганган хөлийнхөө хөнгөнд гүйж явна гэж билээ. Засгаас мөнгөө гуйна аа, халдавч хар халзандаа гэдэг. Жасрай дээр нь оръё гэж билээ. Оюун гуайтай би уулзаж ярилцаж байсаан. Ихэвчлэн завгүй гэсэн хариу өгнө. Виктор Анотонович түүнд, чи оросоос монгол руу, монголоос орос руу хийж чадах болсон. Ингэж нэг дороо дэвхцэхгүй шүү. Вегагийн “Хонины булаг”-ийг бушуу орчуул, тайзанд тавихад нь туслах найруулагчаар нь ажилла” гэсэн үүрэг даалгавар өгчээ. Энэ тухайгаа “Ээ бурхан минь, яаж ч болж байсан юм. Цагаан Цэгмид, Нямын Цэгмид, Гомбодорж, Бат-Очир, Ичинхорлоо, Цэрэндэндэв, Гомбосүрэн гээд аваргууд тулдаа болгож байсан биз” гэж хариулж байсныг санах юм. Насан өөд болохынх нь өмнө Төрбат бид хоёр гэрт нь очсон. Чойномын номонд, “Араб охины хөрөг шиг торомгор нүдтэй бүсгүй” гэж гардаг охин нь өнгөрчихсөн, өөртэй нь хамт амьдардаг гол хүн унаж хэцүү үе байлаа. Турж эцээд жаалхан дээрээ бүр жаалхан болчихсон. “Тэгэхэд Оюун гуай улсын төв театрт Тэргэл сар шиг сайхан бүсгүй байлаа” хэмээн найрагчийн шүлгэнд мандаж байсан хүнээс иймхэн юм үлдэх гэж дээ хэмээн эрхгүй бодож байсан сан.

-Бабийн Ахтаны 100 жилийн ойд зориулж та шүлэг бичсэн. Тэр тухай миний бие “Алтай Таван Богдын алтан бэлээс” тэмдэглэлдээ оруулсан учир түр азная. Харин Удвал гуайн тухай асууя. Түүний дурсгалд зориулсан “Удвал Удвалаараа л байлаа” хэмээх шүлэг тань олон хүний сэтгэлд явдгийг мэдэх юм?

-Тэртээ жараад оны дундуур Төв аймгийн Зуунмодны голын сэрүүн дэнж дээгүүр тэмээ туйлж тараагаад хаячихсан ачаа бараа шиг хэдэн байшин байлаа. Аймгийн төв хүн цөөтэй. Хол ойроос яваа хүн нүдэн дээр ил. Хаврын нэг өдөр Төв саад хэмээх хэдэн бургас тарьж додомдсон талбайд бидний хэдэн хүн байв. “Үнэн” сонины сурвалжлагч байсан сэтгүүлч И.Гүрринчен, хожим морь судлаач эрдэмтэн болсон А.Баярмагнай бид хэд дээр нэгэн эрхэм хүн байсан нь нэгэн үе сайн тэмээчин гэгдэж Ардын их хурлын орлогч даргаар хүртэл сонгогдож явсан Баян сумын тэмээчин “Орхоодой” хэмээх Балдан өвгөн. “Эмгэн, охин хоёр нутаг дээр хоцорсон. Зочид буудалд нойр хүрэхгүй цай нь уусан болохгүй юм, харих сан” гэж үглэн унаа тэрэг харуулдана.Тээр орой болсон хойно аймгийн урдаас нэг машин давхиад ирлээ. Суудлын шинэхэн хар тэрэг биднээс холгүйхэн зогслоо. Дотроос нь нэг эмэгтэй бууж ирсэн нь Сономын Удвал гуай байсан. Ингэж л би тэр эрхэм сайхан хүний барааг анх харсан юм. Далан есөн оны хавар Удвал гуайг Баянхонгорт ажлаар явахад нь таарч уулзав. Аймгийн театрт олон хүн цуглачихсан яриа хийж байсан. “Та нар найрамдлыг зөвхөн том дарга нар бэхжүүлдэг гэж бодно уу, тэгдэггүй юм. Саяхан зөвлөлтийн баахан цэрэг урд хил дээр сургууль хийхээр танай аймгаар дайрч өнгөрчээ. Өлзийт сумын нэг эмээ халуун савтай цай, цагаан сараас үлдсэн хэвийн боовоо бариад зам дээр нь тосч, цэргийн хүүхдүүд баярлуулсан байна” гээд тэр эмээд өгөөрэй хэмээн цаасанд боолттой бэлэг сумын даргаар нь дамжуулж байсныг санаж байна. Хүнд хайртай ахмад буурайдаа элэгтэй, юмыг бага гэлтгүй хүн ёсны харилцааны тухай тунгааж боддог хүн байсан.

Баянхонгороос буцахад нь цуг сууж Өвөрхангайд ирж билээ. Удвал гуайн яриаг сонссоор Арвайн тал орж ирэхэд сая нэг, юм асуух далим гарч “Та манай Самбуу гуайнхыг сайн мэднэ гэсэн байх аа. Би өвгөний сумын хүн шүү дээ” гэсэнд нүдээ цавчлан бодлогошроод “Би олон ээжийн хоолоор хүн болсон. Булган, Өмнөговь, Төв аймагт хаа сайгүй ээжүүд. Тэр дотроо Нямаа ээжийн гарын хоолыг бүр ч их хүртсэн. Самбуу гуайг Өмнөговийн дарга байхад нь бүр сүүлд хойно сурч байхдаа ч тогоог нь амраагаагүй. Дайны цаг. Москва харанхуй, өлөн хоосон. Оросууд гэдэг чинь долоон голтой амьтад шүү дээ. Элчингийнхээ гэрийн хоолыг би бүтэн сайнд нэг удаа буудна. Түүгээрээ долоо хоногоо даана. Оюутнууд цэргийн эмнэлэгт очиж шарх боосоор оройтно, ядарна. Байрны гэрэл гэнэт унтарч ховор шар төмсөө буцалгаж чадахгүй болно. Өлсөөд шөнө орой ч гэсэн гүйж ирэхэд Самбуу гуай дээлээ нөмөрчихсөн хаалга тайлж өгч, үг ч дуугаралгүй гал тогоондоо дагуулж оруулаад монгол дархны зэс шанаганд гурилтай хоол халаангаа миний муу нойтон гутлыг пааран доогуур хийж харагддаг сан” гэж өгүүлэхдээ хоолой нь бөжигнөж байсан. Удвал гуай Монголд их юм өгсөн. Үүнд нь Хатанбаатар Магсаржав, Одгэрэл, Ундрам, “Үер”-ийн Болд өвгөн, “Хүргэн хүү”-гийн Жамц баян, Должин, Дэмбэрэл гээд зохиолын баатрууд нь хариу өгнө. Ер нь тэгээд сайн охины сэтгэлээр эх орондоо өгсөн ном бүтээлийнх нь баатруудад шингэсэн монгол ухааны дайтай үнэт бэлэг гэж юу ч билээ.

-Лодонгийн Түдэв гуайд зориулж та шүлэг бичсэн. Түдэв гуай ч хариу шүлэг бичсэн. Тэр тухай асуумаар санагдаад явдаг юм.

-Монгол минь мундаг харагдаад байгаа юм уу, Монголын баялаг сайхан харагдаад байгаа юм уу, бүү мэд. Одоо бол гаднынхан Монголыг их л магтаж байна. Харин манайхан өөрсдийгөө доош хийгээд байдаг. Түдэв гуай Нобель авахгүй байх л даа. Уул нь авах ёстой хүн нь гарцаагүй. Цагаасаа хамаагүй эрт түрүүлчихсэн хүн л дээ. Гэвч энэ цаг үе Түдэвийгээ хайрласангүй. Төр засаг гэж байдаг юм бол Түдэвийг аль болохоор наслуулах, оюуных нь нөөцийг авч үлдэх, монгол хүний оюун юу бүтээж, юуг мэдэж болдгийг уул нь гайхуулмаар. Тэгж өгөхгүй юм. Түдэв гуайн гэрт би орж үзээгүй. Өрөөнд нь очсон юм. “Үнэн” сонины уйтан ганц өрөөнд сууж байсан. Өрөнд орчихсон хэзээ мөдгүй дампуурах гэж байгаа компанийн захирал ч түүнээс арай дээр өрөөнд суух байх л даа. Гэвч Монголын тэргүүн сэхээтэн тийм л харанхуй өрөөнд сууж байсан.

“Уйтан, харанхуй, намхан, мартагдсан мэт өрөөнд

Ундуй сундуй ном, бичиг цаасан дунд

Гуниггүй сайхан мишээж, гэрэлт үгээр ивлэж

Гуу нь багадсан бурхан шиг Лодонгийн Түдэв сууна…

…Цэцэн Равжааг адалж, Нацагдоржийг тамласан

Цэндийн Дамдинсүрэнг хорьж, номыг нь шатаасан

Цэвдэг эх орон дахиад л түүгээр гараа угаав

Авьяас ухааны сүсэгтэнд эхлээд бодогдох нь Түдэв

Атаач мунхагуудын санаанд бол “Яасан их мэддэг Лүдэв” гээд бичсэн л дээ. Хариуд нь “Меньшиковын хөргийг бийрээр Репин зурсан гэдэг

Миний дүү Цоодол үгээр тийм хөрөг бүтээжээ

Өрөөний харанхуйгаас ах чинь ердөө айдаггүй

Өрөөлийн цээжний харанхуйгаас ах чинь бэргэдэг….” хэмээн “Дөнгөтийн Цоодолын шүлгээс төрсөн шүлэг”-тээ өгүүлсэн байдаг.

Үргэлжлэл бий

Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн тэргүүн дэд захирал, цагдаагийн хурандаа Ч.Алтанхишигтэй ярилцлаа.

-Танай хүрээлэнгийн шинжээч О.Даваасүрэн өгсөн ярилцлагадаа “АТГ-ынханд Д.Гантулгын хэргийг шийдэх сонирхол байхгүй, МАН-ын даалгаврыг л биелүүлж байгаа” гэсэн байсан. Энэ юу гэсэн үг вэ?

-Сүүлийн үед Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн үйл ажиллагаатай холбоотой маргаантай мэдээлэл сонин, сошиал ертөнцөөр маш их гардаг боллоо. Зарим нэг асуудал нь гэмт хэргийн холбогдолтой эд мөрийн баримт, түүний хувь заяа, шинжээчийн дүгнэлт шинжилгээний байгууллагын болон мөрдөн шалгах үйл ажиллагаатай холбоотой байдаг. Иймээс тэр болгон хариу тайлбар өгөх шаардлага гардаггүй юм. Өөрөөр хэлбэл, гэмт хэргийн мөрдөн шалгах үйл ажиллагаанд прокурорын байгууллага хяналт тавьж, шүүх эцэслэн шийдвэрлэдэг. Дахин хэлэхэд бид гарсан аливаа хэргийг биечлэн мөрдөн шалгадаггүй. Харин хэргийн холбогдолтой ул мөр, эд мөрийн баримтад төрөл бүрийн шинжилгээ хийж дүгнэлт гарган мөрдөн шалгах ажиллагаанд туслалцаа үзүүлдэг. Бидний гаргасан дүгнэлтийг мөрдөгч, прокурор, шүүх, шүүгчид хэрэг шийдвэрлэх ажиллагаандаа нотлох баримтын түвшинд үнэлж дүгнэн шийдвэрлэдэг. Мөрдөс зүүж, тангараг өргөсөн Шүүхийн шинжилгээний байгууллагын ажилтан, төрийн албан хаагч, гэмт хэрэгтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд оролцож, хэргийн холбогдолтой ул мөр, эд мөрийн баримттай байнга харьцаж дүгнэлт гаргадаг. Мөн гэмт хэрэг илрүүлэх ажиллагаанд туслалцаа үзүүлж байдаг. Иймээс ул мөр, эд мөрийн баримтын талаар нийтэд мэдээлэх, хэргийн холбогдолтой нууцлалыг нийтэд ил гаргах, ингэснээр гэмт хэрэг илрүүлэлт, мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулах эрх бидэнд байх ёсгүй л дээ. Тус хүрээлэнгийн ажилтан, шинжээч О.Даваасүрэнгийн хувьд манай байгууллагад олон жил ажиллаж байгаа туршлагатай нэг ажилтан. Мөн тус ярилцлагадаа “Ж.Оюун шинжээч дүгнэлт гаргасан” гэх зэрэг зөрүүтэй асуудлыг хөндсөн байна. Энэ хэргийг одоо мөрдөн шалгаж байгаа. Тиймээс чухам хэний буруу, хэрэгт ямар материал ирүүлсэн, ямар дүгнэлт гарсан талаар мэдээлэл өгч, шинжээчдийнхээ ажилд үнэлэлт дүгнэлт өгөхөд арай эрт байна.

-Танай ажилтан О.Даваасүрэн өгсөн ярилцлагадаа “… УИХ-ын сонгуулийн дараа тушаал буулгаж Н.Энхтүвшин гэдэг хүнийг томилсон. Н.Энхтүвшингийн эхнэр нь УИХ-ын дарга М.Энхболдын хамаатан юм гэсэн ” байсан. Энэ үнэн үү ?

-Манайд УИХ-ын дарга М.Энхболдын хамаатан гэх Н.Энхтүвшин гэдэг албан хаагч байхгүй. Зөвхөн хүрээлэнд ч биш аймаг, нийслэлийн албанд байхгүй болохыг баттайгаар хэлье.

-УИХ-ын гишүүн Гантулгад холбогдох хэрэгт гурван удаагийн шинжилгээний хариу гарсан. Ингэхэд ДНХ илэрсэн, илрээгүй гэх зэрэг зөрчилдөөнтэй хариу гарсан байсан. Энэ талаар тодруулаач?

-Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн жилд 60-65 мянган шинжилгээ хийж, дүгнэлт гаргадаг. Тус байгууллагаас гаргасан дүгнэлт болгон гэмт хэргийг илрүүлж, гэмт этгээдийн үйлдлийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр нотлон тогтоодог. Шүүхийн шинжилгээний хүрээлэнд олон жил шинжээч, удирдах ажилтны алба хашиж байгаагийн хувьд би шударга байх ёстой. Мөн дүгнэлт нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх ёстой шүү дээ. Иймээс шинжээчид хуулиа дээдлэн, хараат бус үйл ажиллагаа явуулж, шинжилгээг бүх талаас нь бүрэн бодитойгоор хийж, дүгнэлт гаргадаг хэмээн боддог. Манай байгууллагатай ажил амьдралаа холбосон ахмад, дунд, залуу үеийн шинжээчид өргөсөн тангарагтаа үнэнчээр ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаа. Эдгээр ажилтнуудынхаа болон байгууллагынхаа нэр хүндийг маргаан дагуулсан 5-6 шинжээчийн дүгнэлтээс болж балламааргүй байна. Жилд ойролцоогоор 60 орчим шинжилгээ дахин хийгддэг. Энэ нь 0.1 хувь буюу 5-6 шинжилгээ маргаан дагуулдаг гэсэн үг.

-Эдгээр шинжилгээний хариунуудын аль нь зөв гэж ойлгох юм бэ?

-Уг хэргийн мөрдөн байцаах ажиллагаа дуусаагүй. Мөн хууль хяналтын байгууллага шалгаж байгаа. Иймээс ямар нэгэн мэдээлэл өгөх боломжгүй. Хэрэг шалгагдан дуусаж, шүүхийн шийдвэр гарсны дараа тухайн байгууллагууд нь тайлбар өгнө. Тиймээс гурван удаагийн шинжилгээний хариуны аль нь зөв, бурууг дүгнэн хэлэх боломжгүй. Тухайн хэргийг шалгаж байсан хүмүүс нь ямар түвшинд шалгаж, ямар материал шинжилгээнд ирүүлсэн юм гэдгийг мөрдөгч, прокурорын байгууллага мэдэж байгаа учраас энэ талаар мэдээлэл өгөх боломжгүй юм.

-Шинжилгээг буруу хийсэн тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээх ёстой вэ?

-Бид шинжээчдэдээ байнга ярьж, хэлж сануулж байдаг зүйл бол гэж бий. Тодруулбал, “Таны гаргасан шинжээчийн дүгнэлтээс шалтгаалан хувь хүний болон байгууллага хамт олны хувь заяа шийдэгдэж байгаа. Шинжээч гаргасан дүгнэлтийнхээ төлөө хуулийн өмнө өөрөө хариуцлага хүлээх ёстой ” гэдэг. Гэхдээ шүүхийн шинжилгээний байгууллагын гаргасан шинжээчийн дүгнэлттэй үл маргах зарчмыг бодитойгоор хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Гадаадын орнуудад шүүхийн шинжилгээний дүгнэлттэй холбогдолтой маргаан бараг гардаггүй. Техник, технологи өндөр хөгжсөн өнөө үед ДНХ-гийн шинжилгээтэй хэн ч маргах ёсгүй. Учир нь дээжийг ДНХ-ийн шинжилгээний багаж төхөөрөмжид уншуулан шинжлүүлээд гарсан үр дүнг нарийн мэргэжлийн шинжээч уншин дүгнэлтээ гаргана. Ийм үр дүн гарлаа гэдгийг л хэлж байгаа. Үүнийг шүүх, мөрдөн яаж ойлгох нь тэдний асуудал юм. Мөн шүүхийн шинжилгээг дахин хийлгэх явдлыг таслан зогсоох асуудлыг яаралтай шийдвэрлэх цаг нь болсон. Энэ асуудлыг бид Шүүхийн шинжилгээний тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар шийдвэрлэх боломжтой. Шүүхийн шинжилгээний тухай Монгол Улсын хууль 2009 оны УИХ-ын намрын чуулганаар батлагдсан. Тус хууль нь зургаан бүлэг, 45 зүйлтэй байдаг. Уг хууль нь Улсын хэмжээнд шүүхийн шинжилгээ явуулах нийтлэг журам, зарим төрлийн шинжилгээ хийх онцлог багтсан байгаа. Мөн Шүүхийн шинжилгээний байгууллагын тогтолцоо, шинжээчийн эрх зүйн байдал, хариуцлага сахилга батыг тогтоохтой холбогдсон харилцааг зохицуулдаг юм. Гэвч манай улсад үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн тоо өсөн нэмэгдэж, эрүүгийн нөхцөл байдал, нийгмийн харилцаанд гарсан өөрчлөлтөөс шалтгаалан тухайн хуулийн зарим заалтыг нарийвчлан тодорхойлж хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа.

-Шүүхийн шинжилгээ, шинжээчийн дүгнэлттэй холбоотой зарим маргаантай асуудлыг яаж шийдвэрлэвэл зүйтэй вэ?

-Энэ нь шүүхийн шинжилгээний байгууллагын хараат бус байдал, шинжээчид хөндлөнгөөс саад дарамт учруулахгүй байх явдал юм. Бас шинжээчийн үйл ажиллагааны биеэ даасан нууцлалын асуудал орно. Нэг ёсондоо гадаад орнуудын шүүхийн шинжилгээний дүгнэлт гаргах үйл ажиллагаа өндөр нууцлалтай байдаг. Тухайлбал, шинжилгээнд ирүүлсэн ул мөр, эд мөрийн баримт хэзээ, хаана, ямар аргаар үйлдэгдсэн, ямар хэргийн холбогдолтой талаар шинжээч нь өөрөө мэдэх шаардлага байдаггүй. Түүнчлэн мөрдөн шалгаж байгаа ажилтан ч хэн гэдэг шинжээчид хуваарилагдсан, ямар үе шатанд явж байгаа, дүгнэлт нь хэзээ гарах талаар ямар нэгэн мэдээлэлгүй байдаг. Энэ нь шинжилгээнд ирүүлсэн бүх дээж ул мөр, эд мөрийн баримтыг тус бүрд нь кодлон шинжилгээний талаарх нууцыг хадгалж байгаа явдал юм.

-Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн гэдэг байгууллагын хувьд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл чухал. Танайх ямар тоног төхөөрөмж хэрэглэж байна вэ?

-Шүүхийн шинжилгээний байгууллагын судалгаа шинжилгээний зориулалтын техник тоног төхөөрөмж нь маш өндөр үнэтэй байдаг. Иймд бид лабораторийн техникийн шинэчлэл, мэргэжлийн боловсон хүчний сургалт, давтан сургалт, мэргэшүүлэх ажлыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж байгаа юм. Өнөөдрийн байдлаар улсын төсвийн хөрөнгөөр мансууруулах, сэтгэцэд үйлчлэх бодисыг илрүүлэх тогтоох лабораторийн тоног төхөөрөмжийг 2.0 тэрбум, дуу авиа дүрс бичлэгийн лабораторийн тоног төхөөрөмжийг 189.5 сая төгрөгөөр, өнгөт гэрэл зургийн дижитал “Fuji” лаборатори аппарат, хэргийн газрын үзлэгийн цүнх зэргийг 195 сая төгрөгөөр худалдан авч суурилуулаад байна. Мөн Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны дэмжлэгтэйгээр “Шүүхийн шинжилгээний байгууллагын чадавхыг сайжруулах төсөл “–ийг 13.5 сая ам.доллараар хэрэгжүүлэх ажил судалгааны шатанд явж байгаа.

-Сүүлийн үед гарч байгаа гэр бүл, насанд хүрээгүй хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотой асуудлын талаар яривал…

-Гэр бүл, насанд хүрээгүй хүүхдийн хүчирхийллийн гэмт хэрэгтэй дан ганц цагдаа, хууль сахиулах байгууллага л тэмцэх биш. Ар гэр, эцэг эхийн хараа хяналт анхаарал халамж тун чухал байна. Эцэг эхчүүд хүүхдүүд нь хаана, ямар ажил үйл эрхэлж, хэнтэй үерхэж нөхөрлөж байгаа, тоглоомын газар, өөр ямар газар орж гарч байгаад нь хяналт тавьж чадахгүй байна. Түүнчлэн эцэг эхчүүдийн өөрсдийнх нь сургах, хүмүүжүүлэх үүрэг хангалтгүй байна. Гэртээ архи ууж согтуурдаг, агсам тавьдаг асуудал ч байсаар буй. Мөн сургалтын байгууллага, сургууль, багш нийгмийн ажилтан нар ч гэсэн сурагчдадаа тавих хяналт муу байгаа юм уу даа гэж бодогдож байна.

Монголын анхны төрөлжсөн суваг болох “SPS” спортын телевизийг үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал, Монголын Триатлоны шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч Насанбатын Наранбаттай ярилцлаа. Тэрбээр “Intel Mongolia” Захирал, ”Mi­crosoft Mongolia”-гийн бизнес хөгжлийн захирлаар ажиллаж байсан ба “Юнивишн”, “Skymedia”-г үүсгэн байгуулах төслийн багт ахлан ажиллаж IPTV-г монголчуудад танилцуулсан харилцаа холбооны тэргүүлэх менежерүүдийн нэг билээ. Н.Наранбат усан сэлэлтийн улсын олон удаагийн аварга, триатлоны анхны тамирчдын нэг юм.

-Та мэдээллийн технологийн хөгжүүлэлтийн чиглэлээр нэлээд олон ажил хийжээ. Юуны өмнө өөрийгөө манай сонины уншигчдад танилцуулахгүй юу. Хаана боловсрол эзэмшив?

-Би 1997 онд МУИС-ийн эдийн засгийн мэдээлэл боловсруулалтын ангийг төгссөн. Хоёр жил “MCS Электроникс” компанид ажиллаад, Нидерланд улсад бизнесийн удирдлагаар магистрийн зэрэг хамгаалсан. Ингээд Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны гадаад харилцааны хэлтэст нэг жил ажиллахдаа, голдуу орчуулга хийсэн. Төрийн байгууллагад ажиллах нь миний сонирхол, амьдралын хэв маягт нийцэхгүй юм байна гэж үзээд хувийн салбарт ажиллаж ирлээ. “Скайтел”-ийн маркетингийн хэлтсийн захирлаар 2004 он хүртэл ажиллаж, байгаад 2004-2016 он хүртэл Америкийн “Интел”-ийн Монгол дахь захирлаар ажилласан. 2016-2017 онуудад “Microsoft”-д ажилласан. Нийтдээ 20 гаруй жил мэдээлийн технологийн олон төсөл дээр, хэд хэдэн байгууллагын хариуцсан захирлаар ажиллажээ. Харин одоо өөрийн хувийн бизнес дээрээ түлхүү анхаарч, төлөвлөсөн хэд хэдэн ажил хийхээр шийдвэрлэчихсэн байна. Ер нь манай улс мэдээллийн технологийн нэвтрэлтээрээ Ази Номхон далайн бүсэд тэргүүлэх орнуудын нэг болсон. Нэг хүнд ногдох интернетийн хурдаараа дээгүүрт орж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь хүн ам цөөнтэй жижиг зах зээлийн давуу тал юм.

-Мэдээлэл технологийн чиг хандлага ойрын ирээдүйд ямар төлөвтэй байна. Ямар технологи илүү хөгжих вэ?

-Чиг хандлагууд бол харагдаж байна. Тухайлбал, хиймэл оюун ухаан болон роботууд бидний амьдралд нэвтэрч орох нь тодорхой болчихлоо. Бүх л зүйл хиймэл оюун ухаантай холбогдож эхэлнэ. Энэ хэрээр мэдээллийн аюулгүй байдал чухлаар тавигдах болно. Хувь хүний, улс эх орны мэдээллийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хамгаалах гэх мэт асуудал үүснэ. Манай улсад мэдээллийн технологи хурдацтай нэвтэрсэн. Маш хурдан хугацаанд улс орныг хамрсан 4G сүлжээтэй болчихлоо, интернет биднийг өдөр тутмын амьдралын салшгүй нэг хэсэг болсон, тэр хэрээр бид эрх чөлөөтэй болчихсон. Гэтэл энэ салбарын нийгэмд үзүүлэх, үзүүлж байгаа нөлөөллийг тооцох механизмууд дутмаг байгаа болов уу? Хиймэл оюун ухаан, роботууд болон бусад технологиуд ирээдүйд ямар нөлөөлөл авчрах вэ гэдгийг дэлхийн том судалгааны байгууллагууд илүү тодорхой хэлэх байх. Гар утас ингэж хурдацтай нэвтрээд, бидний амьдралд утас ингэтлээ нөлөөлнө гэдгийг бид таван жилийн өмнө ч төсөөлөөгүй байсан шүү дээ. Тэгэхээр ирээдүйд юу болохыг урьдчилан таашгүй. Лэнд.мн гээд санхүүгийн апликейшн гарчихсан байна. Энэ бол нэлээд сонирхолтой технологи. Банкууд энэ чиглэл рүү орох байх. Медтех буюу эрүүл мэндийн технологиуд сүүлийн үед хүчтэй нэвтэрч байна. Боловсролын систем тэр чигээрээ өөрчлөгдөх нь бол тодорхой. Яагаад гэхээр, өнөөдрийг хүртэл аль 1630 онд Ян Амос Комэниусын бий болгосон багш, сурагч гэдэг системээрээ яваад ирсэн. Энэ өөрчлөгдөнө.

-Боловсролын систем хэрхэн өөрчлөгдөх бол. Хүний хийх ажлыг роботууд булаан эзэлнэ гэж байгаа үед хүүхэд, хойч үе юунд бэлэн байх ёстой вэ гэх мэт асуулт бидэнд сонин байна?

-Ямар ч хүн алдаа гаргадаг. Багш гэдэг хүн тэдний адил. Хүн бүр л үргэлж суралцаж байдаг. Дөрвөн жил сураад багш болчихлоо, бүх зүйлийг мэддэг гэдэг чинь өрөөсгөл ойлголт болов уу. Тэгэхээр ганцхан багш бүгдийг заах нь хамгийн зөв аргачлал биш болж байна. Бидний үед хэн нэгнээс илүү их номын санд суугаад, их мэдээлэл олж аваад, мэдээллээ зөвхөн өөрийнхөө тархиндаа хадгалдаг байсан. Хэн их зүйл уншиж мэдсэнээрээ чи надаас, би чамаас илүү гэдэг тогтолцоо байсан. Ингээд мэдсэн зүйлээ зөвхөн өөртөө ашигладаг. Харин одоо болохоор тархийг хэрэгтэй, хэрэггүй олон янзын мэдээллээр дүүргэх шаардлага байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал тулгарч байна. Яагаад гэвэл наад захын мэдэхгүй зүйлээ компьютер дээр гүүглдээд мэдчихэж болж байна. Орчин үед өөрт байгаа мэдлэгээ бусадтай хуваалцах ёстой гэдэг тогтолцоо түлхүү орж ирж байна. Би олсон мэдээллээ чамтай, чи олсон мэдээллээ надтай хуваалцаж байж бид зөв шийдвэр гаргана, тэгж байж багаар ажиллана. Ийм систем нэвтэрч байна. Мөн үүнээс гадна өмнө нь мэргэжил эзэмшихийн тулд зөвхөн бичиг үсэг тайлагдсан байх ёстой, байсан хандлага өөрчлөгдөж байна. Ирээдүйд IT-гийн суурь боловсрол дээр нэмэх нь мэргэжил гэх чиг хандлагаар явах нь тодорхой болсон. Чи ямар ч мэргэжилтэй байж болно. Заавал техник, технологийн мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, эмч нар чагнуур бариад л чагнадаг, өглөө 09.00 цагт ирж шинжилгээ өг гэдэг үе өнгөрнө. Мөдхөн хүний биед хэдэн сенсорууд тавиад хооронд нь холбочихно. Чипүдээрээ дамжуулаад, хүний бие эрхтний бүх мэдээллийг 24 цагийн дотор тасралтгүй хянаж байж авчихна. Ингэснээр маш зөв онош гарна. Энэ мэтчилэн аливаа мэргэжилд суурь нь айти, техник технологийн мэдлэг мэдээлэл зайлшгүй хэрэгтэй болж байна. Шинжлэх ухаан технологи, математикийн хичээлүүдийг нэгдүгээр ангиас нь орох хэрэгтэй байх. Мэдээллийн технологи хөгжсөн өнөө үед дэлхий нийтэд хүүхдэд нэгдүгээр ангиас нь эхлэн заах зайлшгүй долоон хичээл нэмэгдэн орж ирж байна. Тухайлбал, роботын, кодчиллын, вэб хөгжүүлэлт, компютерийн шинжлэх ухаан, инженерингийн гэх мэт. Хүүхдүүд маань маш өрсөлдөөнтэй, шинэлэг мэдлэг, чадвартай нийгэм хүлээж байна даа. Иймд бид ч гэсэн, шинэлэг бодлого гаргаж дээрх хичээлүүдийг ордог болох зэрэгт анхаарвал зүйтэй л байх. Нэг хүн хоёроос гурван мэргэжил эзэмших, хос мэргэжилтэй байх, нэг мэргэжлээрээ олон жил ажиллахгүй байх шаардлага үүсэх зэрэг асуудал бас гарна.

-Манай улс ийм өөрчлөлтөд өнөөдөр хэр бэлэн байна вэ. Технологийн хөгжилтэй нийцэж амьдрахын тулд хамгийн түрүүнд юунаас суралцах хэрэгтэй вэ?

-Шуудхан хэлэхэд бид бэлэн биш байна. Наад зах нь бид төлөвшсөн байна уу гэдгээ дүгнэх хэрэгтэй. Сошиал медиа хэрэглэхдээ хуурамч хаягны араас юу дуртайгаа бичиж байгаа хэрнээ сошиалд бичиж байгаагаасаа шал өөр хэв маягтай хүн байх жишээтэй. Энэ бол төлөвшөөгүй байна гэсэн үг. Тухайлбал, Америкийн Засгийн газраас виз мэдүүлэхийн тулд сүүлийн таван жилийн хугацаан дахь фэйсбүүк хаягийг нь авна гэсэн журам гаргачихсан байна. Хүн сошиал дээрээ өөрийнхөө байгаа байдал, төлөвшлөө, эмоцоо харуулж, өөрийгөө илэрхийлж байдаг. Тогтвортой байдал, төлөвшилт хамгийн чухал. Бид аливааг дөрөвхөн жилээр төлөвлөх биш, ядаж 10,20, 30 жилээр төлөвлөж, хэрэгжүүлж ажилладаг баймаар санагдах юм. Боловсрол гэлтгүй бүх салбарт судалгаа шинжилгээг хөгжүүлж, дэлхий нийт хаашаа явж байна судлах. Энэ дунд бид өөрсдийгөө хэрхэн авч үлдэх вэ гэх мэт асуудлыг бодолцож байх нь зүйтэй юм болов уу гэж боддог. Товч дүгнэхэд, Монгол Улсын язгуур тусгаар тогтнол нь боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан болон мэдээллийн технологи дээр тогтох нь нэн тодорхой.

-Мэдээлэл технологийн үсрэнгүй хөгжилтэй, нийгэм өөрчлөгдөж байгаа энэ цаг үед мэдлэг мэдээллээс гадна өөр юуг чухалчлан үзэх ёстой вэ. Хүн гэдэг байгалийн амьтан учраас технологийг авчихсанаар бүх зүйл бас сайн болчихгүй байх?

-Аль ч ажил мэргэжилд хамгийн чухал нь суурь хүмүүжил, тухайн хүний мөн чанар байдаг. Роботоос бид өөр нь зүрх сэтгэлтэй, эмоци мэдрэмжтэй гэдгээрээ ялгардаг. Тэгэхээр төлөвшихийн тулд хувь хүний хүмүүжил маш чухал. Энэ нь тухайн хүний урт хугацаандаа оршин тогтнох суурь, хоолоо олж идэх гол зүйлийн нэг болно. Хувь хүний зөв хүмүүжил, сайн зан чанарууд нэмэх нь мэргэжлээ сайн эзэмшсэн байх. Энэ хоёр дээр сайн боловсон хүчин гэж үнэлэгдэнэ. Хэрвээ гол суурь нь байхгүй бол хичнээн сайн мэргэжилтэй, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгаад ч зан чанар, хүмүүжлийн хувьд бэлтгэгдээгүй бол оршин тогтнож чадахгүй. Манай компани дээр тавигддаг гол шаардлага бол хувь хүний хүмүүжлийг чухалчлан үздэг. Хувь хүний судалгаа явуулдаг, сул тал байвал бид сургалт явуулж засдаг. Тухайлбал, сэтгүүлч мэргэжилтэй хүн олон сэдвийн хүрээнд сайн бичиж болно. Хамгийн гол нь нээлттэй, ёс зүйтэй, хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй байх нь чухал. Үнэндээ монгол орон мэдээллийн илүүдэлд орчихоод байна. Уншигчид аль нь үнэн бодит, аль нь худал гэдгийг ялгаж, салгахгүй болчихоод байна. Мэдээллийг түгээх амархан сайт, сошиал олон нийтийн сүлжээгээр шэйрлэчихнэ. Түүний цаана маш том бодит хариуцлага байх ёстой.

-Таны одоо эрхэлж буй ажил болох “SPS“ спортын суваг ямар цар хүрээнд ажиллаж байна. Бас та хувийн ямар салбарт ажиллана гэж байгаа чинь сонирхол татаж байна?

-Манай телевиз Английн Премьер Лиг, Аваргуудын Лиги, NBA зэрэг дэлхийн томоохон лигүүдийг Монголд албан ёсны эрхтэй гаргаж, оюуны өмчийг дээдэлж ёс зүйтэй ажиллахыг эрмэлзэж байна. Удахгүй Монголын өөрсдийн контент хийхэд анхаарна. Монгол бөхийн барилдааны дамжуулалтыг маш орчин үеийн аргаар гаргаж спортын холбоодыг хөгжүүлэх ажлуудыг хийж байна. Ойрын үед хийхээр зорьсон нэг ажил бол хотоос 60-90 км зайтай спортын сургалттай, академик боловсрол олгох ахлах ангийн цогц сургуулийн төсөл дээр ажиллаж байна. Хүүхэд сургууль дээрээ долоо хоногийн таван өдөр байрлаж, гэрээсээ хол байснаар наад зах нь гэр бүлийн үнэ цэнийг ойлгож эхэлнэ. Бие даах чадвар, хүмүүстэй харилцах, найз нөхөдтэйгөө харилцах зэрэг чадварт суралцана. Спортоос гадна, академик боловсрол, урлагийн хүмүүжлийг олгоно.

-Таныг спортын улаан хорхойтон гэж хэлж болохоор. Та олон жил спортоор хичээллэж байгаагийн ач холбогдлыг хэрхэн хардаг вэ?

-Би 1986 оноос хойш усан спортоор хичээллэж эхэлсэн. 1994 онд усан спортоор Монголын анхны спортын мастерийн болзлыг хангасан. 1997 онд сургуулиа төгсөөд спортоосоо хэсэг хөндийрч, 2001 оноос дахин хичээллэж, 2004 оноос триатлоны холбоонд орж хичээллэж байна. Усан спорт, дугуй, гүйлтийг хослуулсан триатлоны уриа үг надад маш их таалагддаг. Бие махбодь, ухаан, зүрх гурвын нэгдэл бол триатлон юм гэсэн үг. Бид өдөр тутам стресс бухимдалтай нийгэмд амьдарч байна. Энэ бол нэг талаараа миний стрессээ тайлах аргын нэг. Заримдаа шийдвэрлэж чадахгүй асуудлууд тулгарлаа гэхэд ганц, хоёр цаг спортоороо хичээллээд л нөгөө шийдвэрлэж чадахгүй байсан асуудлын хариултууд тодроод гараад ирдэг. Өдөрт би өглөө нэг цаг, орой хоёр цагийг спортод тогтмол зарцуулж байна. Өдөр бүр гурван цаг спортоор хичээллэж байгаа учраас их зүйлийг унших, мэдэх шаардлагатай байдаг. Ядаж зөв хооллолт, амьдралын зөв хэв маяг гэх мэт талаар унших хэрэгтэй. Би өөрөө дөрвөн хүүтэй. Хөвгүүдээ ч спортоор дамжуулан хүмүүжүүлж байна. Спорт махан бие, тархи, сэтгэлгээг хөгжүүлдэг. Спортоор хичээллэснээр ирээдүйд амьдралын олон асуудлыг зөв даван туулах тэсвэртэй болдог гэх мэт маш олон давуу талтай.

З.Түмэнжаргалын гэр бүл

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт зохиолч, яруу найрагч, дууны шүлгийн нэрт мастер Загдын Түмэнжаргал агсны охин Т.Дөлгөөнтэй ярилцлаа. З.Түмэнжаргал “Дэгдээхэй нас” киноны дуу, “Могжоохон даагатай жогжоохон хүү”, “Бага насаа би хайрлаж явна”, “Бөөн баяр”, “Арван найман нас”, “Гэрэлт орчлонгийн залуус”, “Цэцгэн зүйрлэл”, “Хайрын дууль”, “Очоод золгоно доо”, “Монголын тал нутаг”, “Дууны хорвоо”, “Алсын алсын даваа”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Урьхан цэнхэр хавар”, “Цахилж яваа гөрөөс” киноны дуу, “Халтар манан хөөрөг”, “Зүрхний хайртай эх орон” зэрэг олон бүтээлээрээ ард олондоо мөнхөрсөн хүн. Түүний зохиол бүтээлүүд орос, хятад, япон, солонгос хэлнээ орчуулагдан хэвлэгдсэн байдаг юм. Тэрбээр, багш, захирал, Ардын эрх, Өнөөдөр сонины тусгай сурвалжлагч, “Би Би”, “Ням гариг” сонины ерөнхий редактор, хэвлэл мэдээллийн “Нэр төр” төвийн эрхлэгчээр тус тус ажиллаж байлаа. Мөн Франц улсын Парисын дорно дахины хэл иргэншлийн дээд сургуульд Монгол хэлний багш, Монгол Улсын их хурлын даргын зөвлөх, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх зэрэг төр нийгэм, соёл боловсролын салбарт нийтдээ 40 гаруй жил ажиллажээ. Түүний 65 насны ой энэ онд тохиож байгаа билээ.

-Аавынхаа дурсамжаас бидэнтэй хуваалцаач. Хэзээнээс аавынхаа авьяас билгийг мэдэрч өсөв?

-Аавыгаа жирийн биш, тусгай хүн гэдгийг багаасаа мэдэрч байсан учраас гавьяа шагнал авахад нь гайхдаггүй, миний аав авах ёстой гэж боддог байлаа. Аав минь үгийн урлагийн мастер хүн учраас өдөр тутмын яриа, урамшуулж буй магтаал, шүүмжилж буй нь хүртэл эгэл биш байлаа. Загнахдаа “Чи ямар дугаар хорооны Дугарын хүүхэд биш. Хэний хүүхэд гэдгээ мэдэж байна уу” гэдэг байсан. Аав миний нүдээр бол яруу найрагч биш, философич хүн. Эсвэл яруу найрагч болоогүй бол аавыгаа зөн билэгтэн болох байсан гэж боддог. Цаг үеэсээ түрүүлж, стандартыг давж сэтгэдэг байсан. Аль 30, 40 жилийн өмнө одоогийн энэ нийгмийг харж байгаа юм шиг урьдчилаад яг л биччихсэн байдаг. Аавынхаа зохиол бүтээл, дэвтэр цаасыг ухаад үзэхээр их сонин шүү дээ. Ертөнцийг үзэх үзэл нь бусдаас өөр, түүнийгээ ч өөрсдийнхөө хүүхдүүдэд шингээхийг хүсдэг байсан. Хүүхэд хүмүүжүүлэх арга нь хүртэл ер бусын. Хэнийг ч хориглож, цагдахгүй, өөрөөр нь сэтгүүлж, өөрийнхөөр нь эрх чөлөөтэй хэрнээ их зүйлийг уншиж судлах, эрдэм номд шамдахыг сургадаг байсан. Хүнийг хүндэлдэг, хүүхдүүдээ ч хүндэлнэ. Хэзээ ч хүний хувийн орон зай руу нэвтэрдэггүй зарчимтай. Одоо би хүүхдүүдээ хүмүүжүүлэхдээ аавынхаа аргыг хэрэглэх дуртай. Мөн номоор дамжуулж бидэнд зөвлөгөө өгнө. Чи энэ номыг унш, унших ёстой гэхгүй. Жишээлбэл, “Охидод өгөх 100 зөвлөгөө” гэх мэт номыг аваад, надад ойрхон тавьчихна. Эсвэл шүүгээнд хийчихээд, чи тэр номуудыг цэгцлээд бүгдийг нь сайхан өрчих гэнэ. Би ном цэгцэлж байгаад, сонирхоод аваад уншина. Мэдээж надад зориулж худалдаж аваад өрчихсөн байгаа юм. Гэртээ байдаг ийм дулаан уур амьсгалыг дүү нарынхаа гэрт ч очоод түгээнэ. Аав 10 хүүхэдтэй айлын дээрээс хоёр дахь нь, ах дүү, хамаатан садан дотроо тэднийгээ ээдэг нар нь байсан. Аливаад чин сэтгэлээрээ маш өөриймсөг хандана. Биднийг багад манайхаар хүн их ирнэ. Хөгжмийн зохиолч Шарав ах, Чинзориг ах хоёр бол бүр үргэлж ирдэг. Зураач Ойдов ах, Дүйнхэржав ах гэх мэт бүх урлагийн салбарынхан ирнэ. Тэднээс гадна манай хүүхдийг нэгдүгээр сургуульд оруулаад өгөөч, гадаад паспорт гаргуулаад өгөөч, гадаадад сургуульд явуулаад өгөөч, гэртээ утас тавих гэсэн юм, хүүхдээ цэрэгт явуулмаар байна, нөхөртөө зодуулчихлаа туслаач гэх мэт бүх л төрлийн гуйлт хүссэн янз бүрийн таних танихгүй хүмүүс ирнэ. Аавд яг бэлэн яриад зохицуулаад өгөх тэр чиглэлийн таньдаг хүн байхгүй ч, гуйлт болгоныг бүтээгээд л өгчихсөн байдаг. Хүний гуйлтыг сонсож ярилцаж байгаад л за яахав, ямар ч байсан бүтээнэ гээд л чин сэтгэлээсээ хандана, яаж ийгээд л бүтээнэ.

-Таны аав Төв аймгийн Угтаалцайдамаас гаралттай юм байна лээ. Аав, ээж нь ямар хүмүүс байсан. Ах дүү нар дотор нь зохиолч хүн бий юу?

-Аавын маань ургийн овог бол Боржигон. Хэдэн үе хадгалагдаж ирсэн Боржигон гэсэн тамга манайд байсан. Аавын өвөөгийнх нь өвөг эцэг нь Богд хааны бичээч, эрдэм номтой бичгийн хүн байсан гэдэг. Тэр хүний удам сударт нь дан бичгийн хүмүүс байсан юм билээ. Аавын аав, Загд өвөө цэргийн албанд татагдаж очоод, цэргийн бичээчээр ажиллаж байсан. Харин аавын ээжийнх нь ээж Долгор эмээ намайг таван нас хүртэл амьд сэрүүн байлаа. Долгор эмээ маш цэгцтэй гоё ярина, үлгэр зохиол их уншдаг, уран зохиолд маш сонирхолтой хүн.

Аав багаасаа Угтаал цайдамдаа өссөн, хол явж үзээгүй ч амьдрал, орчлон хорвоог уншсан үлгэрээрээ төсөөлдөг байсан гэдэг. Аавыг мэдээ ороогүй балчир байхаас нь эхлэн эмээ “32 модон хүний үлгэр”-ийг хүртэл уншиж өгдөг байсан гэдэг. Ойлгох, ойлгохгүй хамаагүй, унтах, сэрэх бүрт нь үлгэр уншиж өгдөг байж. Тиймдээ ч аав бага ангид байхдаа цэвэр бичгийн аварга, хурдан уншлагын аварга, хоёр гурван шүлэг биччихсэн нутагтаа тодорчихсон хүүхэд. Гуравдугаар ангид байхдаа “Москвагаас ярьж байна” нэвтрүүлгийг сонсоод, редакц руу нь захидал биччихэж. Гэтэл нэг өдөр Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын сургуулийн сурагч З.Түмэнжаргалаас ийм захидал ирлээ гээд радиогоор нэвтрүүлэгч уншсан гэдэг. Хүүхэд байхын л хязгаарт баригддаггүй, хэмжээ хязгааргүй сэтгэдэг чөлөөт сэтгэгч хүн байсан. Өөрийнхөө найман дүүг өсгөлцөж, ээж аавдаа тусална, энэ тухай сонсохоор бүр аав минь супермэн байсан юм шиг санагддаг. Аав багаасаа тодорчихсон болохоор нөгөө хэд нь өөрсдийгөө дараад, шүлэг найраг сонирхоогүй байж магадгүй. Аавын дүү Энхээ эгчийг би Долгор эмээ шигээ гэж төсөөлдөг. Энхээ эгчийн яриа нь шүлэглэж байгаа юм шиг. Мөн хошин, алиа марзан зантай. Ах дүү найз нөхөд, хүргэн бэр гээд л бүх л хүн аавыг минь ихэд хайрлан хүндэтгэдэг. Бурхан болсных нь дараа бэр, хүргэн болж ирсэн хүмүүс хүртэл ихэд хүндэтгэж байгаа нь мэдрэгддэг.

-Аав, ээж хоёр тань хэзээ танилцаж, гэр бүл болж байсан бэ?

-Аав, ээж хоёр маань 17-хон настайдаа танилцсан хоёр. Аав 17 настай, нэгдүгээр сургуульд нэгдүгээр ангийн багш. Ээжийн нэг дүү нь аавын ангийн сурагч. Ээж оюутан. Нэг өдөр ээж дүүгийнхээ эцэг эхийн хуралд суухаар очиход, аав хараад дурлачихаж, гэртээ очоод “Цайдамхан талаасаа чамайгаа хайлаа” гээд шүлэг биччихсэн байгаа юм. Ингээд танилцаж зүрхлэхгүй явсаар, ээжийн гэрийг нь мэдээд авч. Ээжийн аав нь зохион бүтээгч инженер. Монголоос гуравхан хүнийг Оросод инженерээр сургаад, тэр гурав нь суурин утас, радио, телевизийн бүх холболтыг Улаанбаатарт нэвтрүүлсэн байгаа юм. Тэгэхээр өвөөгийнх тухайн үедээ телевиз үздэг байсан тоотой хэдхэн айлын нэг. 50 мянгатын XXIV байр. Орой кино гарах цагаар тэр хавийн бүх хүн өвөөгийнд ороод, том өрөөнд нь чигж зогсч байгаад, кино үзээд гардаг байж. Аав ээжийг харахын тулд орой бүр олон хүний дунд ороод зогсчихдог байж. Ингэж явсаар танилцсан юм билээ. Ээж 50 мянгаттай Цагаан Тунгаа гэдэг нэртэй царайлаг охин. Ээжид эрчүүд дурладаг ч халдаж чаддаггүй байсан, харин хамгийн зоригтой, хоншоортой нь аав байсан болоод ээжийг авч суусан түүхтэй шүү дээ. Ээж маань орос хэлний багш. Аавыг оюутан байхад Орост сургах хүүхдүүдийг шалгаруулахаар бүх хүүхдийг шалгахад аав бүгдэд нь тэнцчихсэн гэсэн. Бүр балетийн ангид хүртэл тэнцсэн.

Шарав ах хөгжмийн зохиолчийн ангид тэнцсэн. Гэтэл аав би яруу найрагч болно гэж эсэргүүцээд яваагүй гэдэг. Харин хөгжмийн зохиолч болохоороо энэ дуунд шүлэг хийгээд өгөөрэй гээд Шарав ахад “Очоод золгоно доо” гэдэг шүлгээ бичиж өгсөн юм билээ. Гэтэл Шарав ах хөгжмийн зохиолч гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй автобусанд суугаад Орос явсан гэж байгаа шүү дээ. Тухайн үеийн зохиолчдын хорооноос садар үгтэй гээд зарим шүлгүүдийг хар жагсаалтад оруулахад “Уяхан цэнхэр хавар”, “Очоод золгоно доо”, “Төгсөх сурагчийн уянга” зэрэг дуунуудыг бүгдийг нь хар жагсаалтад оруулчихсан, энэ Түмэнжаргал дандаа нус нулимс бичдэг хаашаа нөхөр вэ гэсэн байгаа юм. Харин 1990-ээд онд ардчилал гарснаас хойш л энэ дуунуудыг чөлөөтэй дуулдаг байсан. Түүнээс өмнө бол энэ дуунууд гитар бариад орцонд дуулдаг хүнд гаруудын дуу гэгддэг байсан. Гэтэл аавын маань жинхэнэ шатаж, явсан хүүхэд ахуй, цэл залуу насных нь үед бичигдсэн дуунууд юм.

-Таны аав хэзээ, ямар үедээ ихэвчлэн бичдэг байв?

-Бүх л амьдрал нь уран бүтээл байлаа. Нэг удаа би муухай зүүд зүүдэллээ гээд уйлчихсан. Аав, ээждээ ярьчих ямар зүүд юм гэж асуугаад, яриулсныхаа дараа над руу харж харж байснаа “Зүгээр зүгээр, миний охин аав нь наадахыг чинь шүлэг болгочихъё гэсэн. Тэгээд л “Эцэг, эхийн хурал гэдэг шүлэг бичсэн. Манайд цаас хийж болох бүх л сав цаасаар дүүрэн байдаг байсан. Аав шөнө 3, 4 цагт гэнэт босоод Тунгаа, Тунгаа үзэг цаас хаана байна гээд л шүүрч аваад, хэдэн мөр биччихээд унтана. Өглөө нь тэрийгээ санахгүй. Халамцуу үедээ бас аягүй шүлэглэж ярина, ууртай агсан тавих үедээ ч шүлэглэж хэлнэ. Байнга хэлдэг үгнүүдийг нь бид нар цээжилчихсэн, аавыг дуурайж тоглоно. Ер бусын авьяас билэгтэй хүн байсан, бурхнаас олон түмнийг дуу яруу найргаар цэнгүүл гэж аавыг минь илгээж дээ гэж боддог. Хөгжмийн зохиолч Галмандах ахын аялгуунууд бас цаг үеэсээ түрүүлсэн гайхалтай байдаг. Энэ хоёр хүн энэ цаг үед амьдрахгүйгээ мэдсэн юм шиг түрүүлээд бүтээлээ туурвичихаж гэж бодогддог.

-Та нар ээж ааваасаа хэдүүлээ билээ?

-Ээжээсээ ахтайгаа хоёулаа. Ааваасаа гурвуулаа. Сүүлд Мягмарсүрэн эгчээс гарсан Тингис гэж дүү маань бий. Ахын хоёр дахь хүү манай том хүү, миний бага дүү гурав хэд, хэдхэн хоногийн зайтай гурван хүү төрсөн. Аав маань гурвууланд нь нэр өгсөн. Аав бага байхаас л ахыг маш мундаг, энэ их мундаг аа энэ томорно оо гээд л үргэлж чин сэтгэлээсээ магтдаг. Ах гурван настай байхдаа нэг удаа “Би хар машин унадаг том дарга болно” гэж ярьсан гэсэн. Тэрийг нь аав 30,40 жил ярьсан. Чи дарга болно гэсэн, энэ их мундаг энэ томорно” гээд л одоо ёстой л хар машин унадаг, дарга болсон. Ах гадаад харилцааны мэргэжил сонгож, би ахыгаа дуурайж гадаад харилцаагаар сураад, сүүлдээ англи, орос хэлний орчуулагч, багш мэргэжилтэй болсон. Тээвэр зуучийн чиглэлээр нэлээд ажилласан. Харин намайг бага байхад аав “Энэ их хөөрхөн, энэ царайлаг, ийм хөөрхөн охин, миний охиныг хар” гэж найзууддаа магтаж байгаад л араас нь намайг дуурайсан гэж хэлдэг байсан. Нэг өдөр хөгжмийн зохиолч Сангидорж ах ороод ирсэн байхад намайг дуудсанаа, “Танай хоёр ихэр мисс охиноос чинь царайлаг байгаа биз дээ миний охин” гэж байж билээ. Сангидорж ах “Тийм байна аа” гэсэн. Хүний амьдралын баярт мөч бүртэй аавын минь дуу хамт байдаг. Хүүхэд нас, оюутан цаг, ээж, нутаг усны тухай дуунууд нь баяр бүрээр дуулагдаж байхыг сонсоод, аав минь олон түмнийг хөглөж байна даа гэж боддог.

-Таны аавын 65 насны ой өнөө жил тохиож байгаа. Ойд нь зориулаад тоглолт хийх гэж байгаа гэсэн. Тоглолт хэзээ, хаана болох тов гарав?

-Аавынхаа 65 наны ойг өнгөрсөн намраас эхлээд тэмдэглэж байгаа. Төрсөн өдөр нь уг нь дөрөвдүгээр сарын 16. Харин тоглолтыг дөрөвдүгээр сарын 18-нд Соёлын төв өргөөнд зохион байгуулна. Аав мартаар үргэлж тоглолтоо хийдэг байсан. Тухайн үеийн дуунуудыг, аавын тэр тоглолтыг үгүйлэн санадаг хүмүүс олон байдаг байх гэж бодоод, тоглолт хийх нь зөв юм байна гэж бодсон. Өнөөдөр (өчигдөр) Мягмарсүрэн эгч болон хөгжмийн зохиолчид, аавын ах дүү нартай тоглолтын талаар ярилцаж, төлөвлөгөөгөө гаргалаа. Хүмүүс сэтгэлээрээ хандах байх гэсэн аавынхаа бодлоор л явж байна. Би аавын нэг зохиолыг хүүхэлдэйн кино болгоё гэсэн чинь аав их дургүйцсэн. Нэрд гараагүй хүнийг эхнэр хүүхэд нь рекламдаад нэрд гаргах гээд гүйгээд байдаг шиг юм байж болохгүй. Есенинийг, Пушкинийг нас барангуут гэр бүл нь сандчаад гүйхгүй л байгаа биз дээ.

Ард түмэн өөрсдөө л таалаад, өөрсдөө л бүтээлийг нь дуу болгох нь болгоод, кино болгоно. Үнэхээр сор бүтээл юм бол аяндаа сорчлогдоод л гараад ирнэ гэж байсан. Энэ концертыг би бас ийм байр сууринаас хараад байгаа. Хүүхдийн баяр, хонхны баяр гэх мэт бүх л баяраар аавын минь дуу дуулагдаж, ард түмэн дагаад дуулдаг. Надад ч сайхан санагддаг. Бүх ард түмний үеийн үед, үрийн үрд хүүхдүүдийг нь аавын зохиосон дуу хөглөж байна. Энэ дуунуудыг дуулж байсан зарим хүн гадаад, дотоодод байдаг, зарим нь би дуулна гээд сэтгэлээрээ хүрээд ирэх, зарим нь дуулахгүй гэж магад. Аясаараа сайхан тоглолт болох байх гэж догдолж байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Монгол Базальт” компанийн ерөнхий захирал Л.Ариунболдтой ярилцлаа.

-Компаниа яагаад “Монгол Базальт” гэж нэрлэсэн бэ?

-Базальт гэдэг нь Монголд байдаг уулын хар чулуу. Базальтаар дулаалгын хөвөн, дулаан тусгаарлагч зэргийг хийж байна. Тиймээс компаниа базальт гэж нэрлэсэн юм. Миний хийдэг бизнес бол цахиурын эрдэст суурилсан, эрдэс түүхий эдийг боловсруулах технологи. Анх 1990 онд хувийн бизнесээ эхлэхдээ машины шил үйлдвэрлэж байлаа. Тухайн үед зам бартаа ихтэй, Оросоос бараа орж ирэхгүй байсан болоод ч тэрүү, Монголд явж буй бараг бүх машины шил хагархай, скочоор шилээ наачихдаг байв. Шилнийхээ 50-иас доошгүй хувийг скочдоогүй бол улсын үзлэгт тэнцүүлдэг байсан. 1990-1997 он хүртэл Монголын тээврийн салбарын бүх машины шилийг хийж өгсөн байдаг. Харин түүний дараагийн том бизнесийн төсөл бол базальт. Базальтаас дулаалгын хөвөн гаргах хуучны технологи нь хөгжөөд нэлээд боловсронгуй болсон. Харин физикийн хуулиар боловсруулалт нь хэвээрээ.

-Базальтын бизнесийн санаагаа хэрхэн яаж олж байв?

-Германд чулууны үзэсгэлэн үзэж яваад, энэ талын бизнес хийдэг нэг хүнтэй танилцсан. Тэр маань Дани улсын иргэн байлаа. Угаасаа дэлхийд алдартай “Рокбүүл” чулуун хөвөнгийн үйлдвэрийг Дани улс нээсэн байдаг. Данийн бэлэг тэмдэг нь Рокбүүл юм. Судалж, үзээд энэ бизнесийг эхлүүлэхээр, зориг шулуудаж, ажилдаа орсон. Хэрэв би их мөнгө олъё гэсэн бол хөөсөнцрийн үйлдвэр ч юмуу, арай өөр чиглэлийн бизнес хийх байлаа. Анхнаасаа л боловсруулах технологи руу орчихсон болохоор тэр чигээрээ л энэ салбарт зүтгэе гэж бодсон. Энэхүү дулаалгын хөвөнг барилгын салбарт ашигласнаар, эрчим хүчийг 60 гаруй хувиар хэмнэнэ. Дулаахан байр барьж байж насан туршдаа зарцуулах эрчим хүч, цахилгааны мөнгөө хэмнэх ёстой гэсэн сэтгэлгээ манай улсад хараахан суугаагүй байна. Одоог хүртэл манайхан хуучин социализмын үед барьсан угсармал орон сууцаа дулаалж чадахгүй л байгаа.

Нэг удаа сайн дулаалчихсан байхад эрчим хүч, хэмнээд тухайн гэр бүлд, эх орны эдийн засагт асар их үр өгөөж өгдөг байхгүй юу. Одоогоор манайхан утааны тухай л ярьж байна. Үүнийхээ оронд дулаалгын асуудал, эрчим хүч хэмнэх соёлд сурах шаардлагатай байгаа юм. Барилгын компаниудын соёл, норм, норматив, концесс гэдгийг ч холбогдох байгууллагуудаас тогтоож өгөх хэрэгтэй. Манай герман найз надад хэлэхдээ “Барилгатай холбоотой бусад бүх салбарууд чинь зэрэг хөгжиж хууль дүрмээр зохицуулагдаж байж чиний бизнес хөгжинө. Манай Европт ч гэсэн энэ бизнес муу байсан. Гэтэл том метро шатаад л, нисэх онгоцны буудалд гал гарч, кино театр шатаж хэдэн мянган хүн үхээд их аюул болсны дараа европын холбоо хууль гаргаад, химийн гаралттай шатамхай материалаар хийсэн дулаалгыг хүн ам олноор цугладаг үйлчилгээний газруудад хэрэглэхийг хориглосон. Үүний дараа харин борлуулт нэмэгдэж, захиалгаа дийлэхгүй хэмжээнд хүрсэн. Галд шатдаггүй, дулаан алдалтгүй дулаалгын материалыг барилгад ашиглах ёстойг тухайн улс орон ухаарах хүртэл хугацаа орно” гэж ярьж байсан. Би ч бас найз шигээ хэцүү замыг туулаад явж байна. Химийн гаралттай дулаан алдагдалтай шатамхай дулаалгыг уг нь манайх шиг хасах 20 хэм хүртэл хүйтэрдэг улсад хэрэглэдэггүй юм. Гэхдээ нэг үеэ бодвол манай улс хөгжиж байна, гадны томоохон төслүүд хэрэгжиж байгаа. Шангерилла төсөл, Оюу толгойн шинэ онгоцны буудлын барилгын дулаалгад манай бүтээгдэхүүнийг ашигласан. Ривер гарден гэх мэт сүүлийн үеийн чанартай барилгууд манай бүтээгдэхүүнээр дулаалгаа шийдэж, худалдан авагчид ч үүнд нь сэтгэл хангалуун байгаа, энэ хэрээр тухайн компанийнх нь нэр хүнд өсч байна. Монголд манай бүтээгдэхүүнээс өөр галд шатдаггүй нэг ч дулаалга байхгүй шүү дээ. Шилэн хөвөн хөөсөнцөр, позитрон бүгд шатна. Үүнийг ойлгуулахын тулд өнгөрсөн өвөл би биечлэн найман мянган хүнд, онлайн бичлэг, зурагтаар 150 мянган хүнд сургалт явууллаа. Та нар агаарын бохирдолдоо санаа зовдоггүй байлаа гэхэд, базальтын дулаалга ашигласнаар 200 мянган төгрөгийн нүүрс түлдэг байсан бол 120 мянгыг хэмнэж 80 мянган төгрөгөөр л нүүрс авна гэдгийг тайлбарласан. Мөн үүнээс гадна мөнгөөр илэрхийлэгдэхгүй маш их боломж гарч байгаа юм. Шөнө ч босч гал түлэх. Үнс нүүрсний тортог, түлэх нүүрс авахаас эхлээд тухайн гэр бүлд бөөн хэрүүл болдог гэж байна. Үүнээс болж хэдэн ч гэр бүл салсныг мэдэхгүй шүү дээ. Ахуй амьдралдаа ч идэвхгүй маргааш хөө болчих юм чинь өнөөдөр хөшиг угааж яахав, тортог болчихын хооронд усанд ороод ч хэрэггүй гэсэн бодолтой байдаг гэнэ. Айлын эзэгтэй галаа түлсээр байгаад завгүй, сэтгэл зүйн, амьдралын дарамтанд байна. Энэ өвөл бид гэр хорооллын айлуудын байшинг үнэгүй дулаалж туршиж үзлээ. Тэгээд нэг сарын дараа очиход гэр нь дулаахан учраас олон дахин гал түлэх шаардлагагүй, цэвэр цэмцгэр болчихсон, эхнэр нь завтай, гэртээ юм оёдог, ажилд ордог юм билүү гэчихсэн, гэрт гардаг хэрүүл байхгүй болсон гэж байна. Би инженер хүн учраас энэ айлыг дулаахан байлгая гэж бодсноос тийм их өөрчлөлт гарна гэж тооцоолоогүй юм. Үнэхээр төсөөлөөгүй өөрчлөлт гарч байна лээ. Дулаан алдалтаас болоод ямар их стресс дарамт үүсдэгийг тэгж харлаа.

-Хашаандаа усанд орох шүршүүр зэргийг хялбархан шийдэх арга байна уу?

-Тухайн гэр бүлийнх нь ашиг орлогод тохирсон боловсон бие засах газар, хашаан дотор нь мини цэвэрлэх байгууламж хийгээд өгчих боломж бас бий. Жорлонг нь өвөл хөлдөөхгүйн тулд гадна талаар нь базальтаар дулаалчихна. Ийм жорлон суурилуулдаг гурван жилийн баталгаа өгдөг компаниуд ч Монголд байна. Хорооны дарга хэсгийн ахлагч, дүүргийн засаг дарга нар чинь хотын том дарга нараас ч илүү хүмүүсийнхээ төлөө гэсэн сэтгэлтэй юм байна. Бүтэн сайны нэг өдөр хороон дээр ирээд та иргэдэд сургалт явуулаад өгөөч гэж дуудаад, би амралтын өдөр гэлтгүй хүний төлөө та нар оч гээд инженерүүдээ явуулсан. Утаанаас салах, дулаахан өвөлжихийн тулд гэр хорооллын айл өрхүүд тэгж их санаа сэтгэл гаргаж байна. Одоо тэдэнд төрийн дэмжлэг хэрэгтэй байгаа юм. Ядаж л байшингаа дулаалах бага хүүтэй зээл шийдээд өгчих хэрэгтэй. Хэсэг хороодын дарга нар ярилцлага өгөхдөө Монгол базальттай хамтарч ажиллаа гэж хэлж чаддаггүй, хувийн хэвшилтэйгээ хамтарсан гэдэг. Хэрэв Монгол Базальт гэж яривал дээрээс том дарга нар нь яагаад монгол базальтыг онцлоод байна, яагаад хамтарч байгаа юм гэж дарамталдаг гэж байна. Хотын дарга нь юм уу, Засгийн газар нь юм уу нарийн учрыг олж мэдсэнгүй. Надтай ажиллахгүй тэгээд, хужаагийн компанитай хамтарч ажиллах болж байна уу. Манай компани нэг айлын дундаж байшинг бүрэн дулаалаад, пасадыг нь хүртэл шинэчлээд, дулаан алдалтгүй болгоход нийтдээ 12 сая төгрөг л орно. Харин Хасбанк биднийг, иргэдийг дэмжиж иргэдэд найман хувийн хүүтэй зээл олгож эхэлсэн. Хаан банк мөн хямд зээл гаргахаар ажиллаж байгаа.

-Танай компани 3D байшин барина гэж байсан. Хэзээнээс ашиглалтад орох вэ?

-Сүүлийн үед манайх тааз руу шүршдэг дулаалгын базальт гаргасан. Үүний дараагийн төсөл маань 3D байшин. Угаас судалгаанд оролцогчдын 72 хувь нь хашаандаа тохитой сайхан амьдармаар байна гэсэн байна. Дэлхийн улсууд аль хэзээнээс 3D байшингууд барьсаар байгаа. Хойд урд хоёр хөрш маань байшингийн бэлдэцийг принтерээр хэвлээд газар дээр нь өрөөд өрөөд барьчихаж байна. ОХУ, Хятад бол улсын бодлогоор бага орлоготой иргэд, хөдөөгийн тосгоны айл өрхүүд, оюутнуудад зориулаад хямд өртөгөөр, боломжит зээлээр ийм 3D байшин барьж өгч байна. Энэ нь хөдөлмөр зарцуулалт багатай, түүхий эдээ 100 хувь Монголоосоо авах боломжтой. Ийм шинэ технологийн байшин барихаар төслийн ажилдаа орсон байгаа. Эхний байшин зургадугаар сард ашиглалтад орчихно. Байшингийн нийт орцынх нь 40 хувь нь базальт байна. ОХУ-аас ноу хауг нь хэдэн төгрөгөөр худалдаж аваад эх орондоо ийм ажил хийхээс өөр аргагүй байгаа юм. Монголынхоо компаниудтай 3D байшин барих тухай ярихаар хямд байх учраас барилгын материал нь хямд байх шаардлагатай, чанартай материалаар хямд сайн байшин барих боломжгүй гээд байсан юм.

-Байшингийн нэг метр квадрат нь хэдэн төгрөг байх вэ?

-Улс хувийн хэвшил, иргэдийнхээ амьдрах орон байрт анхаарахгүй байж төр хувийн хэвшлийн гурван тулгуурт эдийн засаг гээд яриад байх юм. Улстөрчид гоё юм яриад л байдаг, ярьж байгаа зүйлээ ерөөсөө ажил хэрэг болгохгүй юм. Дэлхийд ийм байшин бариад байхад би амиа бодоод хөвөнгөө хийгээд суугаад байж болохгүй байна. Урьдчилсан байдлаар тооцоход нэг метр квадрат нь 800 мянган төгрөгт багтаж байгаа. Энэ бол урьдчилсан төсөл. Дэд бүтэц бохирын үнэ нь ороогүй. Хоёрт, хувийн компани өөрийнхөө мөнгөөр, өөрөө энэ төслийг хийж байна ш дээ. Үнэхээр орос хятад шиг иргэдээ дэмжээд бүгдийг нь ийм байшинтай болгодог бол маш олон асуудлыг шийднэ.

-Монголд танайхаас өөр уул уурхайн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа компаниуд хэд байгаа билээ?

-Цемент хөнгөн бетон, тоосго үйлдвэрлэж байна. 1970-1980 онд Орос ах нарын л тусламжтайгаар баригдаж байсан үйлдвэрүүд. Яг 1990 оноос хойш газарт байгаа түүхий эдийг шинээр эцсийн бүтээгдэхүүн болгож нээлт хийсэн компани бол ховорхон л гэж боддог. Манай компани бол эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах, хүлэмжийн хий, агаарын бохирдлыг бууруулах ач холбогдолтой. Ойрын ашиг хараагүй, алсын үр өгөөж харж, ажилдаа дурлаж эхлүүлсэн. Өдөр бүр суралцаж, судалж сайжруулахыг зорьж байна. Би химийн хүн учраас эрүүл байхын тулд хамгийн сайн агаартай газар унтах, хамгийн сайн чанарын ус уухыг эрхэмлэдэг. Эрүүл мэнддээ ингэж л анхаарч байна. Түүнээс хүнд гоё харагдахын тулд хоёр цаг фитнесст гүйснээс хоёр цаг судалгааны ажлаа хийсэн нь дээр гэж боддог.

-Та “Шарк танк” нэвтрүүлэгт оролцсон. Энэ нэвтрүүлгийн ач холбогдол ямар байв. Хичнээн хөрөнгө оруулалт хийсэн бэ?

-“Шарк танк” бол дэлхийн том контент. Бизнесийнхнийг илэрхийлсэн телевизийн контент тун ховор. “Монгол HD” телевиз хамгийн анхны Шаркаар урьж оролцуулсанд баярлаж байгаа. Энэ нэвтрүүлэг надад их таалагдсан. Би өөрийнхөө 20-30 жилийн хөдөлмөр, мэдсэн сурсан мэдлэг чадвараа жижиг дунд бизнес эхэлж байгаа хүмүүст хувцаалцсан. Хүн болгон л өөр өөрийнхөө боловсролоор, мэдээллийн сан оюун дээр л тулгуурлаж, хүмүүсийг шүүсэн. Би 30-аад жил техник, технологи инноваци зохион бүтээхэд суралцсан хүн. Шарк танкад оролцсон Барилгачин групп, Никел Ганбаа зэрэг хүмүүстэй хамтарч байна. Гэхдээ миний зарчим бол бусад хүмүүсийн маш сайн хийж чадаж байгаа зүйлийг хийх хэрэггүй гэсэн бодолтой. Ганбаа бол авьяаслаг залуу. Дугуй бол хотожсон нийгэмдээ соёл болж байна. Тренд болж байна. Би үр дүн нь урт хугацаандаа хөгжлийг хийх санхүүгийн менежмент хийх дуртай. Түүнээс биш өнөөдөр 2 төгрөг оруулаад маргааш 4 төгрөг болгох зүйл сонин биш. Би 30 жил барьсан зарчмаараа явж байна.

-Сүүлийн үед залуус гадагшаа их гарах боллоо. Монголд ажлын байр олддоггүй. Яаж ажлын байрыг бий болгох вэ?

-Залуучууд гадагшаа явах буруу биш. Эхний ээлжинд тэд сайн цалин авахын төлөө явж байна. Хувийн хэвшил борлуулалтаа өсгөөд, цалингаа нэмэгдүүлье гэхээр яг адилхан тийм бүтээгдэхүүнийг хужаагаас хямдхан оруулаад ирдэг. Хувийн хэвшлээ тасралтгүй хөгжүүлж байж л залуучуудаа гадагш явахыг нь болиулна шүү дээ. Эрдэнэт хивсийг ялгахын аргагүй дуурайлгаад Нарантуул зах дээр зараад эхлэхээр яаж өрсөлдөх юм бэ. Манай базальтыг дуурайлгаад, хятадын хүнд хог хаягдлаар хийчихсэн, Монголд зарж байна. Хужаагаас үнстэй хольчихсон хямд цемент орж ирсээр байна. Эрх баригчид хувийн хэвшлээ, үндэсний үйлдвэрлэлээ юугаар ч хамгаалахгүй байна. Ядаж бодлогоор, татвараар, хямд зээлээр дэмжээд, хамгаалаад өгөх хэрэгтэй. Биднийг зөнд нь хаяаад хужаа нартай өрсөлдүүлж байна. Нэг айл, улс гэдэг чинь бусдынхаа бизнесийг дэмжиж хамгаалж байж хөгждөг жамтай шүү дээ. Манайх орос руу бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадахгүй байна. Орос зах зээлээ тэгж хамгаалж байгаа юм. Гаднаас орж ирж буй ижил бараа бүтээгдэхүүнийхээ татварыг нэмж чаддаггүй юм гэхэд, гарал үүслийн гэрчилгээн дээр нь хяналт тавих хэрэгтэй шүү дээ. Үнэхээр хаягдлаар хийсэн юм уу, яг базальтаар хийсэн үү гэдгийг тодруулах ёстой. Ийм системтэй байхад залуучууд гадагш гарахгүй яах юм бэ. Төрийнхөн хүртэл эх орны үйлдвэрээ дэмжихгүй, цагдаа цэргийн хувцсаа Орос, Түрк руу захьчихаж байна. Германчууд дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш муу чанаргүй ч байсан дотоодынхоо үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг авсаар байгаад л хөгжчихсөн юм. Бид голоод авахгүй бол хэн авах юм бэ. Дотоодынхоо бүтээгдэхүүнийг авдаг соёл, ухамсар ёс суртахуунтай болцгоох хэрэгтэй. Энэ хэвээрээ байвал манай улс хэзээ ч хөгжихгүй. Жилийн хүү доод тал нь хоёр хувьтай байж байж дотоодын бизнесүүд хөгжинө. Манайх шиг компанид таван жилийн хугацаатай таван хувийн хүүтэй зээл олгохгүй л бол дэвшихгүй гэдгийг эрх баригчид ч мэдэж байгаа, банкныхан ч мэднэ. Тэгсэн хэрнээ бодлого гаргахгүй, юу ч хийхгүй байна. Ажил хийхээр цалин бага, бизнес эрхлэх орчин боломж байхгүй ийм нөхцөлд залуус гадагш явахгүй яах юм бэ. Эдийн засгаа сайжрахаар буцаад л хүрээд ирнэ. Харин тэднийг ирэх орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй.

-Залуучууд нэг ажилдаа тогтож ажилладаггүй, нэгээс нөгөөд шилждэг. Аливааг эрэлхийлээд байдаг, тогтворгүй гэж шүүмжлэх хүмүүс бий. Үүнийг та юу гэж боддог вэ?

-Энэ бол боловсролтой холбоотой. Ер нь мэдлэг боловсролтой иргэнтэй байх нь л манай улсын өрсөлдөх чадвар, цэцэрлэг сургуулийн боловсролд нэлээд анхаарах шаардлагатай. Янз бүрийн сургалтын хөтөлбөрүүдийг туршиж монгол хүүхдүүдээр тоглож болохгүй. Улаанбаатарын хүүхдүүдийн сурах хөгжих загвар нэг өөр. Суманд байгаа малчин айлын хүүхдийн сургууль соёлын загвар өөр гэдгийг бодож хийх хэрэгтэй. Мөн тухайн компани нь сайн ажилтныхаа мэдлэг оюуныг нь үнэлж чадахгүй, сайн цалин өгөөгүйгээс чадварлаг ажилтнаа алддаг. Гэхдээ нэг талаараа чадамжаа сайжруулж чаддаггүй залуус ажлын байраа олон сольдог. Өөрийгөө хөгжүүлдэггүй, тухайн компанийн соёл, бусад стандартуудыг дагаж мөрдөж чаддаггүй хүмүүс бас нэг ажлын байранд тогтворгүй байдаг. Монголын хувийн компанийн захирлууд чадварлаг ажилтнаа үнэлдэг болчихож. Байр, машин өгдөг, гадаадад ажиллуулдаг болчихоод байгааг бид зурагтаар үзэж байна. Ийм байхад компанидаа эдийн засгийн өндөр өгөөжтэй үнэтэй хүн болохын тулд өөрийгөө хөгжүүлэх, дайчлах, цаг завыг зарцуулах хэрэгтэй. Алибабаг үндэслэгч Жек Ма хэлэхдээ “Хүн ажлын цагаар өөрийгөө хөгжүүлж чаддаггүй юм. Ажил тараад орой унтах хүртэл юу хийж байгаагаас шалтгаалаад, ямар амжилт гаргах нь тодорхойлогддог” гэсэн байдаг. Дэлхий биднийг унтаж байхад хөгжөөд байна. Хэл сурах, өөрийгөө хөгжүүлэх, үнэ цэнэ бүтээмжтэй ажиллах шаардлага тулгарч байна. Хуучин шиг өдөр, шөнөгүй хүрздээд байхаар сайн ажилтан биш, чадварлаг өндөр бүтээмжтэй, хувьсах чадвар сайтай, мэдрэмжтэй хүн чухал болоод байна. Энэ болгон чинь дөрвөн жилийн боловсролоос олдохгүй шүү дээ. Өөрөөр нь тэр компани дутдаг чадамжтай ажилтан болохын төлөө залуус өөрсдийгөө хөгжүүлэх хэрэгтэй. Үнэхээр сайн бүтээмж гаргаж, тухайн компанид үр өгөөжтэй хичээж байгаа ажилтнаа үнэлэхгүй, цалинг нь нэмэхгүй, тийм мэдрэмжгүй бол захирал байгаад хэрэггүй шүү дээ. Гэхдээ өнөөгийн зах зээл хүслээс давсан чанарыг бий болгохыг шаардаж байна. Хүлээлтээс давсан стандартыг бүтээж байж амжилт олно.

Би түүний бишрэн шүтэгч, хайрлан дагалдагчийн нэг байсангүй. Гэхдээ түүнийг хүндэтгэн хүлээн зөвшөөрөгч байсаан. Тийм болохоор түүнийг таньдаг байх нь нэр төрийн хэрэг гэж үздэг ч нөхөрлөн дотносвоос амьд явсны хэрэг бүтнэ гэж бас бодон ойртож дотносохыг мэрийдэггүй байлаа. Ер нь бурхан байж байх нь л чухал болохоос тэрэнтэй хамт байж харагдах нь чухал биш гэдэг логик гэх үү дээ.

Бүхий л монголчуудынхаа нэгэн адил түүнийг би танихаас гадна, тэрбээр намайг таньдаг, тааралдахдаа “чи өнөө шог могоо хийгээл…” гэж мэндэлдэг байсан нь миний сэтгэлийг бүрнээ дүүргэх бөлгөө. Өөрт маань хангалттай бөгөөд нэр төрийн хэрэг байсан харилцаа маань энэ бөгөөд надад “бурхан намайг биечлэн таньдаг” байх хэрийн бахархал төрүүлдэг асан.

Түүнийг үндэсний бөхийн их аварга, монгол наадмын хаан явсан үеэр нь олон хүн дурсаж байгаа. Мэдээж тэр эргэлзээн үгүй монгол бөхийн нэгэн гайхамшиг байсан.

Харин түүнийг би монгол үндэстний сэргэн мандалтын бэлгэдэл болон хоёронтоо гэрэлтсэнээр нь дурсан сананам.

ХХ зууны эхнээс бадрааж эхэлсэн монгол орны тусгаар тогтнол, сэргэн мандлын үйл хэрэг 1960-аад онд амьд биелэлээ олсон юм. Сэргэж байгаа үндэстэн андашгүй, залуус нь гоё, нүүрэндээ итгэлтэй болоод эхэлдэг юм. Монголчууд яг тэгж эхэлжээ.

Хорь гучаад оны аллага хядлагын шарх илааршиж, хүн ам эрүүлжин, нийтээр бичиг үсэг тайлагдаж үндэстний нүүр царай өөрчлөгдлөө. Гамшиг дүүрэн зудыг даваад ногоотой залгаж, мал сүргийнх нь үс зүс сэргэж, юу болоод өнгөрснийг мартагнуулж, хүний сэтгэлд морь бөх бодогдоод эхэлдэг үе шиг л цаг ирсэн хэрэг.

Дэлхийн коммунист дэглэмийг түр гэсгээсэн “Хрушевийн дулаарал” ч нөлөөлсөн байдаг.

Монголчууд улс гэдгээ мэдэрч, сэргэн мандах зөн нь сэрлээ. Зуун зууны тэртээх их гүрний үеийнх нь бяр амтагдах шиг болсон юм. Утга зохиол, урлаг хүртэл сэргэн амилж, ХХ зууны топ зохиолч, уран бүтээлчид энэ зурвас дээр амилсан.Өнөөгийн монгол дууны оргилыг тодорхойлдог “Жар далаад оны нийтийн дуу” гэдэг нэршил ч үүнтэй холбоотой.

Энэ мандал бадралын оргил нь 1968 онд Мехикогийн олимпоос монголчуудын авсан анхны олимпийн медаль болох мөнгөн медаль байлаа. Түүнийг улс үндэстнийхээ өмнөөс энгэртээ зүүсэн хүн бол Ж.Мөнхбат. Энэ медаль нь монголчуудад шинэ урам өгч “Түмний нэг” киноны Чимид хархүүгийн “Манайх чинь улс шиг улс мөн үү” гэсэн асуултад “тийм ээ” гэсэн хариулт өгсөн юмаа. (1961 онд БНМАУ-ыг дэлхий дахин хүлээн зөвшөөрч НҮБ-д элсүүлсэн жил тэрээр үндэсний бөхийн заан цол хүртэж байсан аж).

Монгол байсныг, монгол байгааг, монгол гэж байхыг хорвоо дэлхий эргэн санасан нь энэ. Ардын хувьсгал, хөрөнгө хураалт, нийгэмчлэл гээд олон ээдрээн дунд эргэлзээ болж хувирсан тусгаар тогтнол, үндэсний сэргэн мандлын үзэл санаа “НҮБ-д элссэн ба Олимпийн медаль”-иар эргэн амилсан хэрэг. Хүн төрөлхтөн хоёрхон талбар дээр л бие биенийхээ оршин тогтнолыг хүлээн зөвшөөрдөг байсан нь их улс төр ба их спорт бөлгөө. Монголчууд НҮБ-д элсч, олимпид оролцон медаль авч эхэлсэн нь энэ хоёр зөвшөөрлийн баталгаа байсан хэрэг. Энэ баталгааны нэгийг энгэртээ зүүж ирсэн хүн бол анхны олимпийн медальтан Ж.Мөнхбат аварга байлаа.

Харамсалтай нь, социализм эргэн хүйтрэхэд үндэсний сэргэн мандлын үзэл санааны гал царцан хөшиж эхэлсэн бөгөөд тэрхүү улс төрийн намар нь “сэхээтний төөрөгдөл”, “ намын эсрэг бүлэг” хэмээх операциуд болон үргэлжилсэн билээ.

Хөшин царцсан үндэсний мандал бадралын үзэл санаа 1980-аад оны сүүлчээр гэсэн дүрэлзэж эхэллээ. Монголчууд ардчилсан хувьсгалын босгон дээр ирлээ. Нийгмээ дорвитой өөрчлөх үзэл санаа хавтгайдаа байсан юм, уг нь. Даанч жараад оны улс төрийн дулаарлыг царцаасан хүйтрэлт, хувьсгалт хүчирхийллийн аниагүй шарх нь олон түмнийг айлгаж байлаа. Тийм учраас хүмүүс ардчиллын залууст итгэж ядан, түүнээсээ болоод дэмжиж ядан байсан цаг.

Гэтэл 1990 оны нэгдүгээр сарын тэсгим хүйтэн өдөр ардчилал нэхсэн залуусын цуглааны индэрт олны танил нэгэн эрхэм хүн санаандгүй гарч ирлээ. Тэр хүн бол тэртээ жараад онд анхны олимпийн медалийг эх орондоо авчирч, үндэсний мандал бадралын галыг асаалцаж байсан Ж.Мөнхбат аварга байлаа.

Цуглаанд жирийн иргэний хувьд оролцож явсан тэрээр “Ардчилсан холбооны энэ залууст байр өгөх хэрэгтэй” гэж хэлээд буусан юм. Энэ нь Ардчилсан холбоог оофистой болгох төдий санаа биш, түүний оршин тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх, олон үзэл санаа монгол газар зэрэгцэн оршихтой эвлэрэхийг эрх баригч дэглэмээс шаардсан хэрэг байлаа.

Үндэстний бахархал болсон хүнийх нь энэ үг монголчуудад итгэл өглөө. Ард түмэн шинэ цагийн үйл хэргийг айлгүйгээр дэмжих иргэний зоригийг тэндээс олж “Мөөеө аварга дэмжиж байгаа юм чинь, ардчиллынхныг дэмжихэд айх юмгүй юм байна” гэж олон хүний санаа шулуудсан гэдэг.

Тэрээр ийнхүү, хорь гаруй жилийн дараа үндэстнийхээ итгэл найдварыг дахин сэрээж, шинэ цаг үеийг дуудалцсан нь энэ.

Харин тэрээр саяхан хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлэн оджээ.

Олон хүн түүнийг нас барсанд гашуудан дурсаж байгаа. Харин би түүнийг монголын хээр талд төрсөн явдлыг, үндэстний сүлд хийморь болон амьдарсан явдлыг нь хүндэтгэж суунам.

Хөх тэнгэр өнгийж, хөрс газар цэлийсээр байгаа цагт, үндэстний цог хийморь болсон гайхамшигт хөвүүд, охид мэндэлсээр байх буй заа…