Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Буят-Ээж эмнэлгийн ерөнхий эмч, зүрх судас, дотрын тэргүүлэх зэргийн эмч, клиникийн профессор, ОХУ-ын АУ-ны докторант Б.Наранцэцэгтэй даралт исдэх өвчний талаар ярилцлаа.

---

-Даралт ихсэх өвчний гол шалтгаан юу вэ?

-Олон янзын шалтгаанаар даралт ихэснэ. Жинхэнэ даралт ихсэх өвчин гэж байна. Шинж тэмдгийн даралт ихсэх өвчин гэж бий. Манай улсад шинж тэмдэгийн даралт ихсэх өвчин зонхилон тохиолдож байгаа. Жишээлбэл, бөөр өвдсөнөөс, бодисын солилцооны хам шинж өвчнөөс үүдэлтэй бамбайн хордлого зэрэг олон янзын өвчнөөс үүдэлтэй даралт ихсэх өвчин гэж бий. Анх 1997 онд хийгдсэн судалгаагаар манай иргэдийн цусны холестирин, сахар ямар байгааг шинжлэн харьцуулалт хийсэн юм. Тэгэхэд даралт ихсэх өвчин нутаг орноороо ялгаатай гарсан. Тухайлбал, уулын бүсэд оршдог, өндөр уулархаг газрын хүмүүс илүү даралт ихтэй. Нам тал газарт бол ерөнхийдөө даралт ихдэх өвчин харьцангуй цөөн тохиолддог. Мөн тухайн үед дүүргүүдээр нь албан газруудаар нь ангилан судалгаа хийхэд автобус баазын жолооч нар даралт ихтэй байсан. Өдөржин суудаг ажилтай хэрнээ өөх тостой хүнд хоол, хуушуур бууз, цуйван иддэг нь өвчний шалтгаан болсон байгаа юм. Одоогоор бол энэ төрлийн нийтийг хамарсан судалгаа бараг алга.

-Даралтаа хэрхэн хянах вэ. Хэдээс хэдэн насны хүний даралт хэд байх ёстой гэсэн заалт бий юу?

-Даралт тэдээс тэдэн насанд тийм байх ёстой гэх зүйл байхгүй. Харин даралт140/90 гэж бий. 140-өөс дээш гарвал даралт ихтэй байна гэж ойлгоно. Хүмүүс миний даралт заримдаа тэд хүрдэг яана аа, яаж байгаа юм бол гээд эм уудаг эмчлэх гэж оролддог. Эмчлэхээс урьтаж, ядарсан бол ядаргаагаа тайлаад, нойргүй хоносон бол нойр аваад, хоол цай холдсон бол хоолоо идээд, стресс бухимдалтай байсан бол орчноо солиод бухимдлаасаа ангижраад л даралт хэвийн болчихно. Уян хатан байгаа даралт хэд ч болж хэлбэлздэг.

-Даралт сэтгэл санаатай ч холбоотой гэсэн үг үү?

-140/90-ээс илүү гарвал даралт хэвийн биш гэж үзнэ. Гэхдээ суугаа ажилтай, стресстэй үед даралт ихэснэ. Жишээлбэл, автобус гэнэт хүчтэй тоормосолж болно, хэн нэгэн хүнд уур нь хүрч болно. Уур бухимдал гэдэг нь цусанд нь ихэссэн бодисуудыг гаргахын тулд үзүүлж буй хариу урвал гэж ойлгож болно. Нэг талаараа тархи зүрхийг хамгаалж байгаа процесс юм. Мөн хэтэрхий мэдрэг хүнд даралт нэлээд мэдрэгддэг. Зүгээр сууж байхад тархи толгой өвдөөд ч байгаа юм шиг байна гэдэг. Энэ бас л үл ялиг шалтгаант сэтгэл санааны өвчин. Тийм өвчин нэлээд дэлгэрсэн шүү. Даралтыг ерөөсөө зүрхний бичлэгээр л шинжинэ. Даралтын аппратаар хэмжээд, хэлээд эм уугаад байх шаардлага байхгүй. Заримдаа даралт ихддэг бол аль болох тайван бай, хэт их шингэн уудаг бол багасга, орчноо өөрчил. Турах гэж хоногт 5,6 литер ус ууж болохгүй биеийн жиндээ тааруулж ус ууна дунджаар 1,8-2 литрийг хэрэглэх ёстой.

-Хүүхдийн даралт хэд байх ёстой вэ?

-Хэвийн байх ёстой. Гэхдээ хүүхэд хөдөлгөөн ихтэй байдаг учраас судасны цохилт харьцангуй өндөр байдаг.

-Бөөрний өвчнөөс үүдэлтэй даралт ихэссэн бол бөөрөө хамгийн түрүүнд эмчлэх ёстой юу?

-Бөөрний даралт элбэг тохиолдох болсон. Хүнд хүчир ажилтай, хоолны буруу дэглэмтэй бол хэвшлээ өөрчлөх. Бөөрний өвчний шалтгаанаа тодруулж эмчлэх шаардлагатай. Мөн удам дагасан даралт гэж бий. Энэ тохиолдолд хүүхэд байхаас нь урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай.

-Даралт ихтэх өвчний үед тогтмол эм уух ёстой гэдэг. Энэ хэр зөв зүйл вэ?

-Нэгэнт даралт ихсэлттэй гэж онош тавигдсан бол эмээ зөв зохицуулж ууна. Гэхдээ ганцхан даралтны эмийг уух биш хавсаргасан нийлмэл эмчилгээ гэж бий. Ганцхан даралтны эмчилгээ хийж, зөвхөн даралтны эм уусаар байгаад бөөрөө гэмтээж, тархины даралт, зүрхний шигдээс болох тохиолдол байна. Тодруулж хэлбэл, жинхэнэ даралт ихсэх өвчний үед хавсарсан нийлмэл эмчилгээ хийх ёстой юм. Хавсарсан нийлмэл гэхээр өөх тосоо бууруулах, хөдөлгөөний дэглэмээ баримтлах ёстой. Судсаа тэлэх, цусаа шингэлэх гэх мэт хавсарсан нийлмэл эмчилгээ хийж байж даралт хэвийн болдог. Ганцхан даралтын эм уугаад зүгээр яваад байж болохгүй. Яагаад гэхээр даралтны эм нь цусны шингэн хэсгийг хөөж гаргаад, өтгөнийг нь үлдээчихдэг. Учраас араас нь өтгөрсөн цусыг шингэлж байж цусыг хэвийн болгоно. Тэгэхгүй бол нэг газар өтгөрсөн цус нь очоод таглаад зүрхний шигдээс тархины импакт өгчихдөг. Үүнд мөн амьдралын буруу хэв маяг, ажлын байрны стресс их нөлөөтэй. Залуучууд яаж сайхан амьдрах вэ гэж бодсоор мөнхийн стресттэй байна. Японд эмэгтэй хүн төрөөд 45 хоногийн дараа хүүхдээ цэцэрлэгт өгөөд ажлаа хийдэг бол манайд хоёр жил гэртээ суух болдог гэх мэт нийгмийн стресс их байна. Стресээс үүдэлтэй өвчин ч олширсон.

-Цус өтгөн байх нь даралт ихсэх гол шалтгаан. Хэрхэн цусаа шингэн байлгах вэ?

-Залуучуудын цус өтгөн байвал шингэн уух зүйл нь бага байна гэсэн үг. Жишээлбэл, өглөө ганц аяга, өдөр нэг аяга гэх мэтхэн цай ус уугаад байвал цус өтгөрнө. Хоёрдугаар хоол их идвэл цус өтгөн байдаг гэх сүүлийн үеийн судалгаа байна. Хөдөлгөөнтэй байж зүрхэндээ ачаалал өгөх ёстой. Гүйж амьсгаадах нь мөн цус шингэн байхад тустай. Эрчимтэй хөдөлгөөний тусламжтайгаар зүрх, цусаа сайн шахаж цусан хангамж нь сайн болдог.

-Амьдралын хэв маягаар даралтыг хянаж болох нь байна?

-Даралт нэг хоёр гурав гээд зэрэгтэй. Даралт ихсэлтийн гуравдугаар зэрэгт орсон мэт эм ууж болохгүй. Нэгдүгээр зэргийн даралт ихдэлттэй бол хоол хөдөлгөөн амьдралын хэв маягаар өөрчилнө. Байшинд байдаг бол гадаа гар, агаарт зугаал. Үнэхээр стресстэй, хүнд хэцүү ажилтай бол ажлаасаа гарсан ч болно шүү дээ. Амь, амьдрал, эрүүл мэнд гэдэг хамгийн чухал. Ер нь хүний хоол эрүүл, хөдөлгөөн сайн байвал даралт ихсэх нь харьцангуй бага. Юун түрүүнд өөх тос бага идэх хэрэгтэй. Гэхдээ огт өөх идэхгүй байж болохгүй. Сая манай эмнэлэгт 20 хэдэн настай залуу толгой даагдахгүй хэт ядраад байна гэсээр ирсэн. Нэлээд ядруу сульдаа биетэй байсан. Гэтэл тэр залуу өөх, сахар иддэггүй махыг угааж иддэг өөх огт иддэггүй. Ургамлын тос транс тостой гэснээс хойш тос болон сахар, жимстэй бүтээгдэхүүн огт хэрэглэдэггүй. Гурил, сахарын найрлагатай гэж сонсоод гурил бас иддэггүй болсон байж. Ээж нь миний хүүхэд эрүүл зөв хооллодог сайн хүү гэж байгаа юм. Нүүрс ус, уураг өөх тос гэсэн гуравхан зүйл дээр хүний организм төвлөрч амьдарч байгаа учраас зохистой харьцаагаар идэх ёстой юм. Огт өөх иддэггүй бол тосонд уусдаг витаминууд нь байхгүй болоод эр бэлгийн эсперм нь байгаа юм. Тэр залуу яагаад анх эмнэлэгт хандсан гэхээр найз охин нь жирэмсэлдэггүй. Эмнэлэгт шинжилгээ өгөхөөр залууг эр бэлгийн эсгүй байна гэж. Өөх тос идэлгүй гурван жил болсон учраас ийм байдалд хүрсэн байна. Өөх тос сахарыг зохистой харьцаатай идэх ёстой болохоос огт идэхгүй бай гэсэн үг огт биш. Элэг цэвэр кульказаар тэжээгдэж байдаг учраас огт сахар идэхгүй байвал элэгний цирроз болох маш өндөр магадлалтай. Хэтрүүлж хэрэглэвэл давс, сахар гэлтгүй мах, өөх тос, архи бүгд л хортой. Аль ч хүнсний бүтээгдэхүүнийг хэтрүүлэхгүй л хэрэглэх ёстой.

-Сүүлийн үед бэлгийн сулрал залуужсан гэдэг өөх тосны хэрэглээ хэт багассантай холбоотой байх нь?

-Өөх тостой холбоотой. Судалгаагаар өөх иддэггүй хүүхдүүдийн эр бэлгийн эс багассан байдал ажиглагдсан. Мөн тосонд уусдаг витамин, усанд уусдаг витамин гэж бий. Өөх идээд халуун бүлээн ус уух ёстой.

-Өөх л бол өөх гэсэн үг үү?

Ерөнхийдөө дотор өөхийг хэдэн сардаа нэг гэхээс биш, их идэх хэрэггүй. Өөх идсэн бол харин хөдөлгөөнтэй байж биедээ шингээх, шатаах ёстой. Өөх тостой хоолны араас хүйтэн ус уувал биед шингэхгүй өөх хуримтлагдана.

Үндэсний биеийн тамирийн дээд сургуулийн Д.Өлзийжаргал багштай 2г анги.

Шинжлэх ухааны доктор профессор, хөнгөн атлетикийн спортын мастер Г.Лхавасүрэнгийн үүсгэн байгуулсан Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн спортын дасгалжуулагчийн “2г” ангийг энэ удаагийн “Нэг анги” буландаа онцолж байна. Улсын шигшээ багийн гурван ч тамирчинтай энэ анги 38 оюутантай. Ангийн 10 нь эмэгтэй бол 28 эрэгтэй юм байна. Улсын болон залуучуудын шигшээ багт энэ ангийн тамирчид багтдаг. Тухайлбал, 57 кг-ийн жинд барилддаг олон улсын хэмжээний мастер Л.Энхрийлэн. Самбо жудо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Л.Нинжин, Олон улсын хэмжээний мастер Н.Балжиням нар жудо бөхийн улсын шигшээ багийн тамирчид байх жишээний. Ангийн зарим нь “Алдар” спорт хороо, “Хилчин” зэрэг клубуудэд харьяалагддаг цалинтай тамирчид болжээ. Бөхийн төрлөөр хичээллэдэг тамирчид хэрнээ дуулна, шүлэг уншина, бүжиглэнэ, бөх, морины цол дуудна гэх мэт язгуур урлагийн төрлөөр ч чамгүй амжилт гаргадаг авьяаслаг андууд аж. Тэд ангиараа өнгөрсөн жил сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт гуравдугаар байр эзэлсэн бол энэ жил амжилтаа ахиулан хоёрдугаар байрт шалгарчээ. Үндэсний бөхөөр хичээллэдэг залуус ч бий. Тухайлбал, Говь-Алтай аймгийн начин Н.Баатархүүгээс гадна гурван ч сумын заан цолтой залуу байна. Увс аймгийн харьяат сумын заан Д.Ядамсүрэн Дархан-Уул аймагт зохиогдсон оюутны үндэсний бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоод, уран барилдаант бөхөөр шалгарчээ. Спортын төрлөөр хичээллэдэг залуус бие бялдарын хөгжил сайтайгаас гадна хариуцлагатай, хэлсэн амандаа заавал хүрдэг, тууштай, тэвчээртэй, хөдөлмөрч, үнэнч шударга байдаг хэмээн ангийн багш Д.Өлзийжаргал ярьж байлаа. Мөн багш нар болон ах эгч нартайгаа заавал хагас бөхийж мэндэлдэг, хүнийг хүндэлдэг дэг журамтай, монгол ёс уламжлалаа дээдэлдэг хүүхдүүд гэнэ. 1991 онд байгуулагдсан 27 жилийн түүхтэй Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн бас нэг онцлог нь үндэснийхээ ёс уламжлал, зан заншил, урлаг спортын төрлүүдээ өвлүүлэн уламжлуулж залгамж болгодгоороо бусад сургуулиас эрс ялгардаг хэмээн оюутнууд сургуулийнхаа тухай ярив. Энэ сургуулийг төгссөн оюутнуудыг сургуулиуд биеийн тамирын багш дасгалжуулагчаар авах сонирхолтой байдаг тул төгсөгчдөд ажлын байр элбэг олддог гэнэ. Энэ сургуулийн оюутнуудыг байгууллагууд дадлага хийлгэх ихэд дуртай, чадахгүй байсан ч хичээдэг, саанчилгатай бусадтай хүндэтгэлтэй ханддаг хэмээн үнэлдэг гэж байв. Мөн худлаа ярих, хулгай хийх, залилан мэхлэх гэдэг зүйл бол спортын сургуулийн оюутнуудад байдаггүй юм хэмээн Д.Өлзийжаргал багш ярилаа.

Залуучуудын аварга шалгаруулах тэмцээн Л.Энхрийлэн, Л.Нинжин.

Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан хариуцсан багш, докторант 2г ангийн анги даасан багш Д. Өлзийжаргал ярихдаа “Бид оюутнууддаа мэргэжлийн болон өөр олон төрлийн онолын хичээл, лекцүүдийг сургалтын хөтөлбөртөө тусгаж тогтмол заадаг. Ирээдүйн сурган хүмүүжүүлэгч болох, нийгмийн эрүүл мэнд, биеийн тамирт анхаарах хүмүүс өөрсдөө ёс суртахуунтай, мэргэшсэн боловсон хүчин болох ёстой гэж манай сургуулийнхан үздэг. Зөвхөн мэргэжлийн хичээлээр зогсохгүй өөр олон байгууллага, хувь хүмүүстэй хамтран оюутнуудаа хөгжүүлэхийг хичээдэг. Тухайлбал өнгөрсөн 16-ны өдөр л гэхэд “Нийслэлийн гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар”-тай хамтран доктор, профессор Намжил гуайг урьж, эрэгтэй оюутнуудад “Гэр бүл төлөвлөлт”-ийн асуудлаар лекц уншуулсан. Мөн бид “Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн газар”-тай хамтран улирал бүр нэг зөрчлийн тухай хууль, гэмт хэргийн хохирогч болон оролцогч байхаас ангид байх, нийгэмд биеэ зөв авч явах зэрэг сэдвүүдээр сургалт зохион байгуулдаг. Энэ мэтчилэн олон талаас нь хөгжүүлснээр манай оюутнууд маш сайн бие хүн болж төлөвшихөөс гадна, маш сайн мэргэшсэн боловсон хүчин болдог. Хэзээ ч өнөөдөр энэ дасгалыг арван удаа хийчихье, маргааш харин хийхгүй гэдэггүй. Өнөөдөр энэ дасгалыг арван удаа хийсэн бол миний энэ булчин, энэ холбоос маань ингэж хөгжинө гэхчлэн онолын хичээлээр үзсэн, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэлэг чадвар олгодог. Бүх хичээл, тодорхой шатлал, системтэйгээр заагддаг. Хэзээ ч шигшээ багийнхаа хүүхдийг, анхан шатны хүүхэдтэйгээ нэг бэлтгэлд, хичээлд оруулдаггүй” хэмээн ярьсан юм.

Мөн ҮБТДС-нь архины хэрэглээг эсэргүүцдэг сургууль гэдгээрээ бусад сургуулиудаас онцлог аж. Жил бүрийн намар их, дээд сургуулийнхан шинэхэн оюутнууддаа зориулан танилцах үдэшлэг зохион байгуулдаг. Харин ҮБТДС- нь багш, оюутнуудаа хамарсан нэг өдрийн явган аяллыг зохион байгуулж, тэмцээн уралдаанаар өөрсдийгөө сорьдог ажээ. 2г ангийнхан зөвхөн спорт гэлтгүй нийгмийн идэвх оролцоо сайтай, үүргээ нэн сайн ухамсарладаг гэдэг нь Боловсрол, Монгол HD зэрэг телевизүүдийн шоу нэвтрүүлгүүдэд хөгжөөн дэмжигчээр оролцдог хэмээн ярих багшийн ярианаас тод харагдаж байлаа. Мөн нөхдийнхөө оролцсон тэмцээн бүрийг нь ангиараа алгасалгүй үзэж, хөгжөөн дэмждэг эвтэй хамт олон аж. Энэ сургуульд аймаг бүрээс ирсэн олон зуун оюутан суралцдаг учраас оюутан бүрийн дотор эх орноороо бахархах, хайрлах, эх оронч сэтгэлгээ оршдог. Мөн тэднийг тодорхойлох хамгийн гол онцлог нь тэвчээр, хатуужил аж. Бусад мэргэжлийн оюутнуудын хувьд зуны амралтаараа аялах, хэл сурах, ажил хийх зэргээр өөрийгөө хөгжүүлэх хугацаа байдаг бол тэдний хувьд энэ бүхнийг бэлтгэлийнхээ хажуугаар амжуулах хүндхэн үүрэг оногддог байна. Жингээ тогтмол барих, бэлтгэлээ зөв хийх нь амжилтын үндэс. Жилийн дөрвөн улирал тасралтгүй бэлтгэл хийж, хөлсөө урсгаж байж өнөөдрийн энэ амжилтад хүрдэг ажээ тэд.

Спортын мастер Б.Дарханбаатар, Н.Алтантуяа, А.Сүрэн нар

Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан хариуцсан багш Д.Өлзийжаргал таеквондогийн спортын зэрэгтэй тамирчин. Тэрбээр Анагаахын дунд сургуулийг төгсөөд энэ сургуульдаа ахин суралцаж багшаар үлджээ. Өдгөө тэрбээр Удирдахуйн ухааны доктурант бөгөөд спортод болон хүүхдэд хайртай зан нь түүнийг төрлөх сургуульдаа сэтгэлээ өгсөн багш болгожээ.

Л.Энхрийлэн залуучуудын дэлхийн аваргын мөнгөн медаль хүртсэн баярт мөч

МУБИС-ийн, Боловсрол судлалын сургуулийн, Боловсролын судалгаа арга зүйн тэнхимийн доктор, профессор Ш.Ичинхорлоо багштай ярилцлаа.

---

-Танай тэнхим хэзээ байгуулагдсан, хэдэн жилийн түүхтэй билээ. Сүүлийн үед хэрхэн шинэчлэгдэж байна вэ?

-Манай тэнхим анх 1951 онд байгуулагдсан. Тэр үедээ сурган хүмүүжүүлэх ухааны тэнхим гэж байлаа. Сүүлийн 10 гаруй жилд сурган хүмүүжүүлэх зүй гэж хичээлийнхээ арга зүйг өөрчлөөд, энэ хичээл маань үндсэн гурван хэсэгтэй болсон. Тухайлбал, суралцахуй ба багшлахуй, сургалтын онол арга зүй, боловсролын үндэс гэж гурван хичээл болж задраад хэрэгжиж байгаа. Энэ хөтөлбөрөө бид сүүлийн үед боловсронгуй болгохын тулд Оросын сурган хүмүүжүүлэх зүй, монгол багш нарын сурган хүмүүжүүлэх зүйн үзэл санааг нээсэн ном зохиол, бүтээл манайд хэрэгтэй байж болох үзэл санааг авч, нутагшуулж сайжруулсан. Ном гарын авлагууд ч олноор нь гаргаж байгаа. Одоогоор багш нар тестийнхээ номон дээр ажиллаж байна. Мөн элсэлтийн шалгалтыг цахимаар авдаг болж байгаа. Зөвхөн 2018 он гараад энэ хичээлийнхээ хүрээнд 500 гаруй тестийн даалгаврыг шинээр боловсруулж байна. Үе үеийн эрдэмтэн судлаач нар, олон арван жил боловсролын сайд байсан Даваасүрэн гэж хүн манай эрхлэгч байлаа. Манай тэнхим 60 гаруй жилийн түүхтэй. Энэ хугацаанд манай тэнхимээс олон эрдэмтэн судлаачид, сайн багш нар төрөн гарсан түүхтэй. Сүүлийн үед манай тэнхимийн бүрэлдэхүүн багш нар нэлээд шинэчлэгдэж, гадаад хэлтэй, гадаадад суралцсан багш нараар эгнээгээ тэлээд хөгжиж байна. Сүүлийн гурван жил нийт мэргэжлийн ангид боловсрол, сурган хүмүүжүүлэх зүй, боловсрол судлалын хичээл орохоос гадна, бие даасан боловсрол судлалын мэргэжлээр мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа. Анхны элсэлтээ 2015 онд авсан. Монголд ховор, маш эрэлттэй чухал мэргэжил байгаа юм. Энэ чиглэлээр төгсөөд боловсролын салбарт удирдах ажил эрхэлж болно. Бүх шатны захиргааны болон судалгааны байгууллагад ажиллах боломжтой тусгай мэргэжлээр бэлтгэгдэж байгаа хүмүүс гэсэн үг. Энэ жил мөн элсэлт авна. Элсэлтийн тоо хязгаартай байгаа. Тодруулбал, энэ бол зүгээр нэг математикийн юмуу, физикийн багш биш, боловсрол судлаач гэдэг утгаараа, өргөн хүрээний хичээлийг судалдаг, өргөн хүрээний чадвар, дадалтай болдог зэрэг олон давуу тал онцлогтой мэргэжил байгаа юм.

-Сурган хүмүүжүүлэх зүйн тухай хичээлүүдийн гол онцлог юу вэ?

-Багш болж байгаа оюутан нэгдүгээрт, багш гэж хэн юм, хэрхэн яаж суралцах юм гэх мэт хүмүүжлийн нийгэмшлийн тухай үзнэ. Багш гэж хэн бэ гэх үзэл онолын тухай, багшийн арга зүй, ёс зүйн суурь мэдлэгийг олж авна.

Ямар зорилготой, ямар шинэ онолуудыг бид хэрэгжүүлэх вэ. Хичээлээ яаж заах вэ. Сурагчийнхаа мэдлэг оюуныг яаж, хэрхэн үнэлэх вэ гэх багш болох хүн зайлшгүй мэдэх ёстой хамгийн суурь мэдлэг чадварыг манай тэнхим эзэмшүүлдэг гэсэн үг.

-Танай сургалт орчин цагтай хэрхэн уялдаж байгаа вэ?

-Манай сургалтын хөтөлбөр маш их шинэ мэдээллээр баяжсан. Бид шинэ мэдлэг, шинэ хандлага төлөвшүүлэхэд чамгүй анхаарч ажиллаж байгаа.

-Тухайлбал?

-Мэдлэг, ур чадвар, хандлага харилцаа гэх мэт бүх төрлийн хичээл орно. Харилцааны ур чадварт их анхаарч байна. Хичээл сургалтыг зохион байгуулах, хүүхдийг сургах ур чадвар эзэмшүүлэхэд нь ихээхэн анхаарч байна. Манай оюутнууд хоёрдугаар курстээ дадлага хийнэ. Гуравдугаар курстээ багшлах дадлагад гараад, онолоор эзэмшсэн чадварыг өөрийн болгох гэж нэлээд оролддог. Хэдий онол суралцсан ч ур чадвар сайтай багш болохын тулд ажил дээр гараад эхний гурав, дөрвөн жил сурснаа бодит болгоход суралцдаг юм.

-Ер нь багш хүн ямар байх ёстой, хамгийн түрүүнд юуг сурсан байх хэрэгтэй вэ?

-Багш хүн ажилдаа эзэн болж, ажилдаа гаршиж дадлагажих ёстой, орчин үеийн багш нар байнга хөгжиж, мэдлэг чадвар, хандлагаа өөрчлөхгүй бол бүх зүйл маш хурдацтай хөгжиж байгаа. ХХI зууны багш бол судлаач багш болж байгаа. Багш нар сурагчаа судална, өөрийнхөө хичээлийг судална, өөрийгөө, хөдөлмөрөө ч судлах ёстой. Хичээлд нь гарч байгаа асуудлаа шийдвэрлэнэ. Багш нь байнга хөгжиж байвал сурагч нь багшийгаа дагаад л хөгждөг. Багш хүн баталгаатай хэдэн цаг хичээлээ заагаад явах биш, үргэлж өөрийгөө хөгжүүлж байхгүй бол мэдлэг нь амархан хуучрах цаг үе ирж байна.

-Сурагчид нь багшаасаа илүү мэдлэгтэй байх тохиолдол ч байх болжээ?

-Зарим дунд ангийн сурагчид багшийн мэдэхгүй зүйлийг мэдэж байна. Тиймээс багш хүүхдэдээ гологдож болохгүй. Хурдацтай хөгжих шаардлага байна. Багш орчин цагтаа нийцэж байх нь багшийн чухал чадвар шүү дээ.

-20, 30 жилийн өмнөх оюутнууд, одоогийн оюутнуудын хамгийн гол ялгаа юу байна вэ?

20,30 жил гэлтгүй. 10 жилийн өмнөх оюутнууд ч өөр байсан. Тухайн үеийн оюутнууд их зүйл уншдаг бие даасан, сурах эрмэлзэлтэй байсан. Одоогийн оюутнууд интернэтээр аялаад, ном сурах бичиг уншихаас илүү бэлэн зүйл хайдаг болсон байна. Гэхдээ яахав цаг үе бүр л өөр, өөрийн онцлогтой, сул болон давуу талтай учраас тухайн цагт нь тохируулаад л сайн багш бэлдэх хэрэгтэй юм.

-Та тухайлбал, танхимдаа ямар ямар хичээл зааж байна вэ?

-Бакалаврт багшлахуй, суралцахуй зэрэг хичээл орж байна. Магистрт бол боловсрол социологийн үндэс арга зүй гэх мэт. Саяхан “Багшийн ёс зүй” сурах бичгийн номоо гаргасан.

-Багш хүний ёс зүйн хэм хэмжээ мөн цаг үеэ дагаад өөрчлөгдөж байгаа юу?

-Ёс суртахууны гол ухагдахуун түүний шалгуур үзүүлэлт. Тэр нь ямар шалтгаантай байх вэ. Багшийн ёс зүйн дүрэм зэргийг нэлээд дэлгэрэнгүй хичээлүүдээрээ ордог. Энэ хичээлийг орсноос хойш оюутнууд “Би хэн билээ” гэх асуултыг нэлээд тунгаан боддог болоод байгаа. Мөн ёс зүйн хичээлийг сонгож үздэг оюутнуудын тоо анхны жилээс гурав дахин нэмэгдсэн.

-Багшийн ёс зүйн талаарх үлгэр жишээ ямар улс байдаг вэ. Энэ талаар хаанаас, ямар чиг баримжаа авч сургалтандаа тусгадаг вэ?

-Ёс суртахуун гэдэг бол нийтлэг үнэт зүйл, хэм хэмжээтэй, тухайн улсын соёл уламжлалыг ч тусгадаг. Гаднын ном зохиолуудыг үзэж байхад тухайн улсын хөгжлийн онцлог нь хүний ёс суртахуунтайгаа холбоотой байдаг. Монгол багш яавал ёс суртахуунтай байх вэ. Монголд гараад байгаа ёс суртахууны асуудал юу байна вэ зэрэгт тулгуурлан судалдаг хичээл. Тиймдээ ч багш болох оюутан миний төлөв байдал ямар байна вэ гэдгийг олон асуудлаар судлаад үзсэн чинь, өөрийнхөө ёс суртахууныг би мэдээгүй байсан юм байна гэж байгаа юм. Оюутнууд энэ надад их хэрэгтэй байлаа гэцгээж байна.

-Ёс суртахууныг хүүхдэд багаас нь суулгах нь чухал байх?

-Хэлд орох үеэс нь ёс суртахууны сайн гэж юу вэ, муу гэж юу вэ хэмээн сайн муугаа ялгахаас л, ээж аавыгаа хүндлэх хайрлахаас л ёс суртахуун эхэлнэ.

Мөн сүүлийн үед бид амжилт гэж юу вэ гэдэг шинэ сэдэв нэмэхэд оюутнууд ихэд сонирхож байгаа.

-Тухайлбал, амжилт гэдгийг хэрхэн тодорхойлж байгаа вэ?

-Амжилт гэдэг бол универсал ойлголт биш. Хүн бүрийн хувьд харилцан адилгүй. Түмэнд хэрэгтэй зүйл хийж, зорьсон зүйлээ хэрэгжүүлээд сэтгэл хангалуун байхыг л амжилт гээд байгаа юм. Гэхдээ амжилт гэсэн тогтсон ойлголт, тодорхойлолт байдаггүй. Тиймээс өөр өөрийнхөөрөө ойлгоно. Багш нэг тодорхойлолт цээжлүүлдэг байсан цаг үе ард хоцорсон. Оюутнуудад өөрсдийн хамтын ойлголтыг гаргах байдлаар хичээл явагдаж байна.

Монгол Улсын Байгаль орчны гавьяат ажилтан, Монголын усжуулагчдын холбооны тэргүүн, Усны барилга байгууламжийн зөвлөх инженер Л.Мягмартай усны асуудал болон хөв цөөрмийн тухай ярилцлаа.

---

-Манай улсад хөв цөөрөм олноор байгуулах боломж хэр байна вэ?

-Хөв цөөрмийн тухай ярихын өмнө усны тухай, усны нөөцийн тухай товчхон мэдээлэл өгье. Манай гариг дахь усны нийт хэмжээ агуу их буюу 1.4 млрд шоо км боловч дэлхийн олон оронд усны нөөц хүрэлцээ муутай, хязгаарлагдмал байдаг. Дэлхий дээр нэг тэрбум гаруй хүн цэвэр усны хомсдолтой, үүнээс хоёр дахин олон хүн эрүүл ахуйн наад захын хэрэгцээг хангахгүй орчинд амьдарч байна. Манай улс усны нөөц багатай орны нэг бөгөөд дэлхийн 145 оронтой жишиж үзэхэд усны нөөц багатай 23 орны өмнө, багавтар нөөцтэй 60 оронтой ижил хэмжээнд байна. Гадаргын усны нөөцийн 90 хувийг нуур эзэлдэг. Харьцангуй хялбар нөхөн сэргээгддэг, ашиглалтын зардал бага шаарддаг гадаргын ус манай орны нутаг дэвсгэрийн 30 орчим хувьд алаг цоог тархдаг.

Өвлийн улиралд ёроолдоо хүртэл юмуу хоёр метр, түүнээс ч илүү гүн хөлддөг учир гадаргын усыг жилийн турш ашиглах боломж хязгаарлагдмал. Харин газрын доорх ус харьцангуй өргөн тархалттай боловч нөхөн сэргээгдэх чадвар сул дорой, хомсдол бохирдолд хялбар өртөгдөх онцлогтой. Манай орны хот суурины хүн ам унд, ахуйн усны хэрэглээнийхээ 80 орчим хувийг газрын доорх уснаас авдаг. Манай орны гадаргын усны нөөц бүрдүүлэх эх үүсвэр нь хур тунадас. Хур тунадасны ихэнх хувь нь урсац үүсгэн гол горхи руу нийлдэг, үлдсэн хувь нь хөрсөнд шингэн газрын доорх усыг тэжээх болон говийн нууруудад цутгадаг. Гол мөрний жилийн дундаж урсацын 60 орчим хувь нь гадагш хил даван урсдаг. Гадаргын усны нөөцийг нэмэгдүүлэхийн тулд хур бороо болон үерийн усыг тогтоож нуур, цөөрөм, усан сан барих шаардлага зүй ёсоор тавигдсаар байгаа.

-Ямар, ямар аргаар хөв цөөрөм байгуулах нь зөв бэ?

-Гол мөрнийг боож усан сан, нуур, цөөрөм үүсгэн усалгаатай тариалан, бэлчээр усжуулалт, ус хангамжид ашиглахаас гадна усны эрчим хүчийг гарган авах боломжтой. Гол мөрний урсац тохируулахдаа энэ арга нь хаврын шар усны болон хур борооны үерийн усыг тогтоож усны хуримтлал бий болгоно гэсэн үг. Манай орны гадагш урсгалтай олон голууд дээр энэ ажлыг хийх шаардлагатай байгаа. Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Хэрлэн зэрэг олон голууд дээр хайгуул, судалгаа хийгдэж, ТЭЗҮ боловсруулсан боловч хөрөнгө мөнгөний боломжгүйгээс олон жил ярьсан хэвээр байна. Жижиг горхи, хуурай сайр, жалгыг боож хаврын шар усны болон хур борооны усыг хуримтлуулан хөв цөөрөм барих бас нэг арга бий. Хөв цөөрмийн усыг малын ус хангамжид голчлон ашиглаж, багахан талбайтай ногооны талбайг усалж болно. Одоогоор энэ ажил эхлэлийн төдий байгаа. Цөөн тооны хөв цөөрөм барьсан байна. Хөв цөөрөм байгуулах талаар мөрийн хөтөлбөрүүдэд орсон байдаг. 2010 онд батлагдсан “Ус” үндэсний хөтөлбөрт орон нутгийн эрэлт хэрэгцээ, захиалга дээр үндэслэн 130-аас доошгүй хөв цөөрөм байгуулж ашиглана гэж тусгасан байдаг боловч хэрэгжээгүй л байна. Олон булаг, шанд ширгэж байгаа учраас булаг, шандын эхийг тохижуулж хамгаалах ажлыг үргэлжлүүлэн хийх хэрэгтэй.

Манай улсын аль ч нутагт хөв цөөрөм байгуулах боломж бий. Хөв цөөрөм нь ихэвчлэн үерийн усыг хуримтлуулан ашиглах зориулалттай байгуулагддаг. Сайр, жалгыг боож ус хуримтлуулахаас гадна сайр, жалгаар орж ирэх усыг түүний ойролцоох байгалийн хонхор руу суваг татаж хуримтлуулах боломж бас байдаг.

-Хөв цөөрмийн ач холбогдол юу вэ. Цөөрөм байгаа газарт байгалийн тэнцвэрт байдал сайжрах уу. Жишээлбэл цөөрмийн усыг юунд хэрхэн зөв ашиглах вэ?

-Хөв цөөрөм барих газрын байршлыг зөв сонгохоос эхлээд хайгуул судалгаа, зураг төсөл, барилгын ажлыг чанартай, зохих стандарт нормын дагуу хийх хэрэгтэйгээс гадна хөв цөөрмийг ашиглах, эзэнтэй байлгах нь чухал. Хөв цөөрмийг ихэвчлэн малын ус хангамжийг сайжруулахад ашиглаж байгаа. Жижиг гол горхийг түшиглэж барьсан цөөрмийг бага талбайтай услалтын системийг усалгаанд ашиглаж байгаа. 1990 он хүртэл барьсан 156 инженерийн хийцтэй услалтын системийн 27 нь боомт, усан сантай байсан. Энэ нь хэдхэн цагийн дотор урсаад өнгөрөх үерийн усыг хуримтлуулан олон хоног малын болон ногоо тарианы усалгаанд ашигладгаараа маш их ач холбогдолтой. Шинээр байгуулах хөв цөөрмийг олон жил үр дүнтэй ашиглахын тулд байршлыг зөв сонгох, хайгуул судалгаа, зураг төслийг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэж, барилгын ажлыг усны барилга барих тухай зөвшөөрөл бүхий байгууллагаар бариулах хэрэгтэй. Барьсны дараа хариуцах эзэнтэй байх шаардлагатай. Нуур, цөөрөм байгуулсан газар байгалийн тэнцвэрт байдал хэрхэн сайжирсан талаар Тайширын усан цахилгаан станцын тухай л ярья. Тэнд 20 орчим км урт, 10 орчим км өргөн нуур бий болсон. Одоо Гэгээн нуур нэртэй болсон. 1970-аад оны дунд үед Тайшир сумаас доош 20 орчим км зайд Цахирын талын услалтын систем гэж байлаа. Услалтын системийн ус татажмийн барилга орчимд хавар усалгаа эхлэх үед Завхан голын ус байнга тасардаг болсон тул системийг ашиглахаа больсон юм. Усан цахилгаан станц барьснаас хойш Завхан гол тасрахгүй болсноор услалтын системийг сэргээн ашиглах тухай санал хүсэлт ирж байна. Гэгээн нуурын орчмын байгалийн тэнцвэрт байдалд эрс өөрчлөгдсөнийг нутгийн иргэдтэй уулзаж явахдаа сонсож байлаа.

-Хөв цөөрөм байгуулахад хөрөнгө мөнгө, хугацаа хэр шаардагдах вэ?

-Усны барилга байгууламж бол ус, хөрсний байнгын үйлчлэлд ашиглагддаг учраас бусад барилга байгууламжаас илүү өртөгтэй байдаг. Хөв цөөрөм барихын тулд топо зураглал, ус зүй, инженер геологи, гидротехникийн судалгаа хийх ёстой. Зураг төслийн үед усан сангийн эзэлхүүнийг тооцохоос гадна үерийн усыг өнгөрүүлэх илүүдэл ус хаюурын тооцоо сайн хийх шаардлагатай байдаг. Энэ ажилд хөрөнгө нэлээд шаарддаг. Хөрөнгө мөнгөний боломжоос шалтгаалан ихэвчлэн шороон боомт барьж байна. Шороон боомтын шороог нягтруулах ажлыг норм стандартын дагуу шаардлагатай машин механизмыг ашиглан гүйцэтгэх ёстой. Барих хугацааны хувьд бол боомтынхоо хүчин чадлаас хамаарч янз бүр байна.

-Зарим улс орнууд бороо хурын усыг хуримтлуулж цөөрөм байгуулаад газар тариаланд хүртэл тогтмол ашигладаг гэсэн. Хөв цөөрөм байгуулаад ач холбогдлыг нь сайн хүртэж байгаа ямар улс орнуудын жишээ байна вэ?

-Дэлхийн бусад олон улс орон хөв цөөрөм гэхээсээ илүү голуудыг боож томоохон усан сан үүсгэн хот суурины ус хангамж, усалгаатай тариалан болон эрчим хүчний асуудлыг шийдвэрлэж байна. Манай хоёр хөрш, Турк, Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг олон оронд олон мянган хиймэл нуур, усан сан байгуулсан байдаг. Усны мэргэжилтний ур ухаан, зүтгэлээр бий болсон “Гурван голын усан цогцолбор”-ын барилга байгууламж нь XXI зууны Хятад улсын төдийгүй дэлхий дахины бахархал болон сүндэрлэж байна.

-Сүүлийн үед гол нуурууд нэлээд ширгэж, татарч байна. Энэ хэрээр хуурайшилт үүсээд байгаа. Усыг ингэж татруулахгүй байх гол арга юу байна?

-Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнгээс гаргасан мэдээгээр 1940-2015 оны хооронд манай орны агаарын температур 2.24°С дулаарсан байна. Сүүлийн 76 жилийн хамгийн дулаан 10 жилийн долоо нь 2000 оноос хойш тохиосон байна. Манай оронд жилийн хур тунадасны 85 орчим хувь нь дулааны улиралд оногдох ба өвлийн улиралд гурав хүрэхгүй хувь ордог бөгөөд жилийн нийлбэр хур тунадасны хэмжээ сүүлийн 70 жилд онц өөрчлөлт ороогүй, долоо орчим хувь буурсан байна. Монгол орны ургамал ургалтын хугацаанд хур тунадасны горимд орж буй нэг өөрчлөлт бол хур борооны дотор аадар бороо нэмэгдэж буй байдал. Бидний багад одоогоос 60 орчим жилийн өмнө шиврээ бороо их ордог, долоо хоногоор үргэлжилдэг байлаа. Шиврээ бороо нь хөрсөнд шингэж хөрсний чийгийг нэмэгдүүлснээр ургамал ургах нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. Аадар бороо, мөндөр нь богино хугацаанд зурвас газраар ихээхэн эрчимтэй орсноор хөрсөнд шингэх боломжгүй болж гадаргын урсацыг үүсгэн гуу, жалга, автомашины зам даган урсаж, угааж эвдэх нь ихэссэн байна. 2015 онд 6122 гол горхи тоологдсоноос 328 нь, 11667 булаг шанд тоологдсоноос 1102 нь ширгэсэн байна. 2016 онд 5585 гол горхи тооллогод хамрагдсанаас 263 нь ширгэсэн, 11420 булаг шанд тооллогод хамрагдсанаас 774 нь ширгэж 106 нь сэргэсэн, 2214 нуур цөөрөм тооллогод хамрагдсанаас 316 нь ширгэж, 31 нь сэргэсэн байна. Манай орны гадаргын усны нөөц жил бүр багассан байгааг дээрх тоон үзүүлэлтээс харж болно. Усны өсөн нэмэгдэх хэрэгцээг хангахын тулд томоохон голуудыг боож үерийн усыг ашиглан томоохон усан сангуудыг бий болгож ус ховор бүс нутаг руу дамжуулах, хуурай сайр жалгуудыг боон хөв цөөрөм олноор байгуулж, гадаргын усны ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд нэгдсэн бодлоготой, тодорхой төлөвлөгөөтэй ажиллах хэрэгтэй байна.

-Цаашид Монголын усны салбарт ямар шинэ ажил хийх хэрэгцээ шаардлага байгаа харагддаг вэ?

-Энэ онд манай улсад Усны салбар үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой тохиож байна. Энэ 80 жилийн хугацаанд манай салбар яамтай байж үзлээ, агентлагтай ч байлаа. Хэд хэдэн удаа татан буулгаж, дахин байгуулж ирсэн байдаг. Хамгийн сүүлд 2012 онд Усны хэрэг эрхлэх газрыг татан буулгаснаар усны асуудал олон яаманд харьяалагдаж нэгдсэн бодлогогүй явж байна. УИХ, Засгийн газраас усны нөөцийг хэмнэх, зөв зохистой ашиглах талаар олон хууль, хөтөлбөр, тогтоолууд гардаг боловч түүний хэрэгжилт хангалтгүй байна. Иймд усны бодлогыг нэг газарт төвлөрүүлэн, мэргэжлийн удирдлагаар хангах, маш бага нөөц бүхий цэнгэг усны хэрэгцээг багасгаж, зөвхөн хүн амын унд ахуйн хэрэглээнд ашиглах, хур тунадасны усыг хуримтлуулан үйлдвэр, уурхай, усалгаатай тариалан, бэлчээр усжуулалтад ашиглахаас гадна хаягдал бохир усыг цэвэршүүлэн дахин ашиглах замаар цэнгэг усныхаа нөөцийг нэмэгдүүлэх ажлыг дэс дараатай яаралтай авч хэрэгжүүлмээр байна.

-Усыг ганц ашиглаад хаягдал болгох биш, дахин дахин ашиглахад нэлээд технологи шаардлагатай юу. Яаж усаа зөв зохистой хэрэглэж, хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж байна вэ?

-Манай улсын уул уурхайн томоохон үйлдвэр уурхайнууд нь гадаргын усны нөөцгүй говийн бүс нутагт төвлөрч газрын доорх усыг ашиглаж байна. Уурхайн хаягдлыг усгүйжүүлэх, хаягдал усны санг нэвчүүлдэггүй, ууршуулдаггүй дэвсгэр хучаастай хийх зэрэг дэвшилтэт арга технологийг нэвтрүүлж байна. Үүний зэрэгцээгээр сайр жалгыг боож үерийн усыг ашиглаж байна. Эдгээр аргууд зөвхөн өөрсдийн уурхайдаа хэрэглэж буй аргууд. Бохир хаягдал усыг дахин цэвэрлэж уул уурхайн технологийн усанд ашиглах усан сангаар дамжуулан дахин дахин ашиглах боломж байна. Төв цэвэрлэх байгууламжаас гарсан хаягдал усыг дахин цэвэршүүлэх III, IV цахилгаан станцын технологийн усанд ашиглах АНУ-ын МСС зураг төслийг боловсруулж байна. Цахилгаан станцуудын технологийн ус нь маш цэвэр ус ашигладаг. Одоогоор Туул голын хөндийн газрын доорх усыг ашиглаж ирсэн. “Морьт импекс” ХХК шинээр барих төв цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал усыг дахин гүн цэвэршүүлэн говийн бүс нутаг руу татах ажлын ТЭЗҮ-ийг боловсруулж байна. Энэ цэвэрлэсэн ус нь гадаргын усны бохирдлын индексээр маш цэвэр, цэвэр гэсэн ангилалд хамаарагдах юм. Говь руу дамжуулах энэ цэвэршүүлсэн усаар уул уурхайн технологийн ус, усалгаатай тариалан, ойн хэрэмний усалгаа, малын ус хангамжид ашиглах боломжтой. Ус дамжуулах уг хоолойтой хамт хүн амын унд ахуйн цэвэр ус дамжуулах хоолой явуулахаар төлөвлөж байна.

Хаягдал ус дамжуулна гэхээр шууд бохир усыг урагш нь татахаар буруу ойлголт гарч болзошгүй юм. Тийм биш шүү гэдгийг мэргэжил нэгт нөхдөдөө, ард иргэдэд хэлэх нь зүйтэй юм. “Сонгино-Говь” төсөл нь үйлдвэр, уурхайн технологийн устай зэрэгцүүлэн хос хоолойгоор хүн амын унд ахуйн цэвэр усыг төвийн районоос дамжуулах юм. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр манай орны хамгийн их бохирдолтой Туул голын усны бохирдол эрс багасна. Говийн районы газрын доорх цэнгэг усны нөөцийг хэмнэх, хойч үедээ үлдээнэ. Говийн районы мал сүргийг усаар хангах, усалгаатай тариалан, өрхийн тариалан эрхлэх зэрэг боломжийг бүрдүүлнэ.

Мөн уул уурхайн компани усыг дахин ашиглах, ус бага хэрэглэдэг дэвшилтэт арга технологийг нэвтрүүлэх шаардлага байна. 1990-1998 онд худаг, уст цэг, услалтын системийн ашиглалт эрс суларч эзэнгүйдсэнээс 1996 оны эцэст инженерийн хийцтэй уст цэгийн тоо 1989 оныхоос 2 дахин цөөрч нийт уст цэгийн 60 гаруй хувь нь хуучны гар худаг болсон байлаа. Услалтын системийн тоо, талбай эрс буурлаа. Усалгаатай тариалан эрхлэх нь нэгж талбайгаас авах ургацыг нэмэгдүүлэхээс гадна эх орныхоо хөрсөнд ургасан төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнээр хүн ардаа хангахад чухал ач холбогдолтой гэж боддог.

Тэртээ 1960 онд манай улсын эрдмийн уурхай болсон Монгол Улсын Их Сургуульд сэтгүүлчийн ангид анх оюутан элсүүлж байжээ. Улмаар нэг жилийн дараа сэтгүүл зүйн тэнхим байгуулагдсанаар дээд боловсролтой үндэсний сэтгүүлч боловсон хүчин бэлтгэгдэж эхэлсэн байна. Ингээд сэтгүүл зүйн сургалт, судалгааны ажлыг эхлүүлж, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг шинжлэх ухааны үндэстэй эрхлэн хөтлөх цоо шинэ үе бий болжээ. Тухайн үед МУИС-д сэтгүүлч мэргэжлийг эзэмшсэн анхны 30 оюутны нэг “Алтан гадас” одонт, хэвлэл мэдээллийн тэргүүний ажилтан, Ш.Цамбажав гуай юм. Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаараа ханьтайгаа нэгэн жарныг туулж яваа Шавирайн Цамбажавын амьдралын замналыг өгүүлье. Өдгөө 84 насыг зооглож буй хоёр буурай XIX хороололд амьдардаг ажээ. Урин дулаан хаврын өдрүүдэд хоёр буурай Хандгайтын зусландаа гарчээ. Улаанбаатар хотоос гарч давхисаар Хандгайтын “Их тамир” зусланд ирэв. Ш.Цамбажав гуай хашааныхаа гадаа биднийг гараараа даллан тосон хүлээж авлаа. Тэрээр “Өнөөдөр ч сэрүүн өдөр байна шүү. Алив хүүхдүүд минь орцгоо” гэсээр угтан авав. Тэднийх хоймортоо Увсын Цагаанхайрхан сумын Цагаанхайрхан уулын зургийг залжээ. Нөгөө ханандаа үр хүүхэд, ач зээ, ачанцар зээнцэрийнхээ зургийг тавьсан байв. Өнөр өтгөн айл гэдэг нь зураг дээрээс харагдаж байлаа. Ш.Цамбажав гуай “Алив хөгшин минь цайгаа хурдан аягал, хүүхдүүд ирлээ” хэмээхэд Б.Бүрнээ гуай орос шаазан тавагнууд гаргаж, боорцог, чихэр, үзмээр алаглууллаа. Аагтай шаргал цай ч буцалж, яриа хөөрөөгөө эхлүүлэх болов. Ш.Цамбажав, Б.Бүрнээ гуай нарын бага нас Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд өнгөрчээ. Хоёул нэг нутгийнх бөгөөд саахалт айлын хүүхдүүд гэнэ. Хоёр буурай маань 1959 оны зуны эхэн сарын бэлгэт сайн өдөр айл гэр болжээ. Б.Бүрнээ гуай “Ш.Цамбажав манайх руу байнга малаа туучихна. Үүнээс болж хоёулаа хонины захад маргалддаг байлаа. Тэр үед миний насны хань минь гэдгийг яахин мэдэх билээ дээ. (инээв) Нэг өдөр ээж минь чамайг Ш.Цамбажавтай суулгана гэхээр нь түүнтэй суухгүй гэж уйлж билээ” хэмээн хуучлав.

Б.Бүрнээ гуай Улсын багшийн дээд сургуулийг математикийн багш мэргэжлээр төгсөөд 30 гаруй жил ажиллаж, боловсролын тэргүүний ажилтан цол, тэмдгээр шагнуулжээ. Ш.Цамбажав “Манай хадам аавынх Ханхөхийн цэнхэрлэсэн их нурууны ар өврөөр бууц сэлгэн нүүдэллэж явсан хангай нутгийн уугуул айл. Ханийн минь аав, ээж үр хүүхдээ хар бор ажил хөдөлмөрт айхтар сурган өсгөж, хүмүүжүүлсэн. Эднийх таван хошуу малтай байсан. Эхнэр маань багын малд дуртай тул бид хоёр агаар нь тунгалаг, ус нь рашаан болсон Хандгайтад хэдэн үнээний дэлэн бараадаж, үр хүүхэд ач, зээ нараа сүү таргаар таслахгүй гэсэндээ, аж төрж сууна. Хань минь орой гэртээ сурагчдын хэдэн арван дэвтэр хянаж засах, маргаашийн хичээлдээ бэлдэх, мөн өөрийн зургаан хүүхэдтэйгээ ажиллах, хувцсыг нь оёх, зэрэг их ажлыг жин тан болгосоор ирсэн юм. Халамж хайрын орчлонд ханиас минь илүү юм үгүй билээ. Миний хань тэтгэвэрт гараад гучаад жил болсон ч шавь нар нь амар мэндийг асууж, анги хамт олноороо манайд ирцгээдэг. Багшдаа үнсүүлж, багшаа магтан ярьдаг. Ингэхээр миний хань хүүхдүүдэд хичээл заахын зэрэгцээ эх хүний сэтгэлээр уян зөөлөн ханддаг байсны гэрч юм болов уу гэж боддог” гэж байлаа.

Тэднийх таван охин, нэг хүүтэй юм байна. Ууган охин энэ жил 59 нас хүрч байгаа бөгөөд 15 ач, зээ, таван ачинцар, зээнцэртэй гэнэ. Тэдний ууган охин Ц.Нарантуяа Политехникийн дээд сургуулийг сантехникийн инженер мэргэжлээр төгссөн. Ээрмэлийн үйлдвэр болон Улсын барилгын зургийн институтэд инженерээр ажиллаж байсан. Одоо барилгын зураг төслийн “ЦНТ” компанийн захирлын алба хашиж байгаа юм. Удаахь охин Ц.Энхтуяа Хөгжим бүжгийн дээд сургуулийг төгссөн. Улсын драмын театрт хөгжимчнөөр ажиллаж байгаад Украйн улсын Харьков хотын Соёл урлагийн дээд сургуульд суралцжээ. Тэрээр Архангай аймгийн театрын дарга, Улаанбаатар хотын хөгжим бүжгийн сургуульд багшилж байсан аж. Одоо Англи улсад ажиллаж байгаа гэнэ. Гурав дахь охин Ц.Сарантуяа. Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг нягтлан бодох-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. Улсын төлөвлөгөөний комисст мэргэжилтэн, УлаанбаатарТөмөр замын суудлын вагон депод нягтлан бодогчийн чиглэлээр ажилладаг байна. Дөрөв дэх охин Ц.Од, тэрээр Чехословак улсад хөнгөн үйлдвэрийн инженер технологич мэргэжлээр төгссөн. Улаанбаатар хотын Гутлын үйлдвэрт инженер технологич, УИХын тамгын газарт референтийн алба хашиж байжээ. Одоо Австри улсад ажиллаж амьдардаг. Тэдний хүү Ц.Гантулга, цахилгааны инженер мэргэжилтэй. Хувийн бизнес эрхэлдэг. Отгон охин Ц.Төгсжаргал нь одоо Австри улсад амьдардаг байна.

Ш.Цамбажав гуайн аав нь уужуу тайван сэтгэлтэй аливаа асуудалд их ул суурьтай ханддаг, хэрсүү хүн байжээ. Олонд нэр хүндтэй, түүнийг хүмүүс “Шавиа” гэж авгайлдаг байна. Түүнчлэн 1924 оноос багийн дарга, хоршоо худалдаа, нам захиргааны байгууллагад 30 гаруй жил алба хашсан нэгэн байжээ.

Ш.Цамбажав гуай 1935 онд Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд төржээ. Гуньж гутахыг мэдэхгүй, нусаа хацартаа наасан, хөдсөн дээлтэй, хөмөн гуталтай, хөл гар нь сайртсан, айл саахалтын хооронд дэгдсэн гурван настай хүү байхдаа ээжээсээ өнчирч үлдсэн байна.Тэднийх таван хошуу малтай болохоор Ш.Цамбажав гуайг сургуульд суулгахгүй гэж их л цааргалж байжээ. Хүүхдээ сургуульд суулга гэж сумаас байнга шаардсаны эцэст арга буюу сургуульд суулгахаар болжээ. Энэ талаар тэрээр “Тэр жил манайх ноосны төлөвлөгөө биелүүлээгүй учир сувай хонио ахарлав. Малын тоо толгойд оноосон хялгас, ноос ноолуурын төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол шоронгийн хаалга татуулдаг үе байсан юм. Ноос үсний төлөвлөгөө биелүүлэхээр малчин ард ихээхэн зовлонд учирч байлаа. Зарим аймаг, суманд дээлийн үсийг хүртэл хайчлуулж байж билээ. Ингээд би ахрын ноос ачсан тэмээнд сууж, аавын хамт сургуулийн зүг явж байсан юм. Би сургуульд орохоос өмнө ахаар тоо заалгаж 100 дотор нэмэх хасах аргыг сурчихсан, мөн шинэ үсгээр ойр зуур уншдаг “мундаг эр” байлаа шүү дээ. Манай ангид над шиг хөгшин хүүхэд тийм ч олон байсангүй. Багшид түвэг болохгүй, түүний заасныг бодож, уншчихдаг тул ангидаа овгор амьтан байлаа. Ингээд Цагаанхайрхан сумын долоон жилийн дунд сургуулийг төгсөөд аймгийн 10 жилд хувиарлагдав. Анги удирдсан багш Б.Чилхаасүрэнгээс Улаанбаатар хотод ямар нэг техникумд хувиарлахыг гуйсан боловч халгаасангүй. Би хот явах хүслэнд автагдан тэр зуныг өнгөрөөв.

Тэр үед ах Ш.Цэрэнчойжил Гэгээрлийн яаманд ажиллаж байв. Түүнд хотод сургуульд явахаар удаа дараа захиа бичсэний эцэст ир гэсэн хариу авч бөөн баяр болж байж билээ” гэв. Тэрээр Улаанбаатар хотын Багшийн их сургуулийг төгссөн. 1957 онд багш болж ЦагаанХайрханы бага сургуульд нэгдүгээр ангийг удирдаж байжээ. Тэрээр “тухайн үед хүүхэд багшаа гэж анх удаа дуудахад ичих, баярлах хоёр зэрэгцэж байлаа шүү дээ” хэмээсэн юм. Мөн ЦагаанХайрхан, Баруун Турууны дунд сургуульд гурван жил багшилсан байна. Дараа нь сэтгүүлч мэргэжил эзэмшиж, ажил амьдралынхаа хөгжилтэй, хөөртэй замналыг өнгөрүүлжээ.

Ш.Цамбажав гуай “Багшийн сургуульд намайг сурч байхад физикийн хичээл зааж байсан Ц.Няндаг, түүхийн багш Н.Наранцацралт багштай учрав. Эдгээр багш нар МУИС-д багшилж байжээ. Багш нартайгаа мэндлэн, сургуульд орохоор хөдөөнөөс хувиартай ирсэн. Түүхийн ангид бүртгүүл гэсэн. Би сэтгүүлчийн ангид ормоор байна. Надад тусалж сэтгүүлчийн ангид бүртгүүлж өгөхийг хүслээ. Наранцацрал багш, сэтгүүлчийн ангид 32 хүн авна. Одоо энэ ангид шалгалт өгөхөөр 70 гаруй хүн бүртгүүлээд байгаа. Чамайг бүртгэж болно. Чи шалгалтад тэнцэх үү” гэв. Би ч тэнцэнэ гэлээ. Ингээд сэтгүүлчийн ангийн жагсаалтад намайг 75д бүртгэв. Би элсэлтийн шалгалтаа амжилттай өгч эрдмийн уурхай болсон МУИСийн үүдийг татаж, 1960 онд сэтгүүлчийн ангид орсон юм. Нимгэн зузаан хэдэн дэвтэр хавтсанд хийж, анхны хичээл сонсохоор сургуульд очиж байлаа” хэмээв.

1960 онд МУИС-д сэтгүүлчийн анги нээгдэж, 30 оюутан төгссөн байна. Энэ бол монголдоо бэлтгэгдсэн мэргэжлийн анхны сэтгүүлчид юм.

Тэрээр “Тэр намар Жаргалантын сангийн аж ахуйд Ц.Авирмэд гэдэг оюутантай танилцаж, Н.Иштавхайн тухай сонссон юм. Ц.Авирмэд ярихдаа “Н.Иштавхай гэж шог зохиолч, луглагар эртэй хамт сэтгүүлчийн ангид суралцана гэв. Би тэр Н.Иштавхай гэдэг чинь том эр үү, гэв. Ц.Авирмэд, Томоо том. Тэр лав манай ангийн “Атаман” болох хүндээ гэж ярив. Хичээл эхлэв. Ц.Авирмэдээс нөгөө Н.Иштавхай чинь аль нь вэ гэхэд. Халзандуу толгойтой, тогдгор намхан хижээлдүү насны хүнийг заав. Ингэж Н.Иштавхайтай энэ өдрөө л танилцаж халуун дотно яриа эхэлсэн юм. Түүнтэй дөрвөн жил хамт сурахдаа онигоо, алиа хошин яриагаар биднийг хөгжөөдөг байв. Тэрээр угаас инээдэмтэй, явах нь хүртэл ойр ойрхон алхдаг учраас түүнийг “мөөжиг жөөжиг алхаатай мөн ч хөөрхөн тавхай” гэдэг байлаа. Н.Иштавхай маань ангийн “атаман” биш Монголын шог зохиолын “атаман” хүн байжээ. Түүний талаарх нэгэн түүхийг өгүүлмээр байна. Нэг өдөр сэтгүүлчийн танхимын эрхлэгч зохиолч сэтгүүлч Л.Содов багш МУИСийн 20 жилийн ойд зориулсан тусгай сонин гаргах болсон талаар ярьж сонинд бичих сэдвийг хуваарилав. Н.Иштавхай бид хоёрт Их сургуулийн ректор Н.Содномтой уулзаж ярилцлага авч сонинд нийтлүүлэх үүрэг өгөв. Тэгээд ректороос ярилцлага аваад гарахад Н.Содном ректор “Иштавхай минь намайг битгий тоншуулдаа тоншчихоорой. Тэгвэл дипломгүй гэж мэдээрэй” хэмээн ёжлоход Н.Иштавхай, одоо ч чадахгүй л дээ ректор минь. Хожим сургуулиа төгссөн хойно бол магадгүй шүү гэж хошигнож билээ” хэмээн оюутны насны сайхан дурсамжаасаа ийнхүү өгүүлсэн юм.

Мөн тухайн үед дээрээс өгсөн чиглэлийн дагуу оюутнуудын ажиллах хуваарийг сургуулиас гаргаж өгдөг байжээ. Цамбажав гуай “Миний анхны хуваариар Намын Төв Хорооны хэвлэл “Намын амьдрал” сэтгүүлд ажиллуулах байв. Тэгээд сэтгүүлийн тэнхимийн эрхлэгч зохиолч, сэтгүүлч Л.Содов хэдэн оюутны хуваарийг Намын төв хорооны боловсон хүчний хэлтсийн эрхлэгч Б.Чимидэд айлтгав. Л.Содов багш, бидний сурлага сахилга бат, нам эвлэлийн гишүүн эсэх ял шийтгэл аваагүй, цагаантан болон хувьсгалын эсэргүү хэрэгт уг удмаас нь оролцож байгаагүй гэх зэргээр танилцуулав. Чимид гуай, намын гишүүн бус Ш.Цамбажав гэдэг оюутныг намын төв хэвлэлд ажиллуулахаар хуваарилагдсан байна хэмээн Л.Содов багшийг зэмлээд, тэр оюутан гар гэж лүндэн буулгав. Би арслан, бар мэт сүртэй эрээс сүнсээ зайлтал айж, сүүлээ хавчин нохой шиг хөөгдөн ордноос гарав. Энэ талаар Ш.Цэрэнчойчил ахынд(төрсөн ах) ирж ярив. Ш.Цэрэнчойчил ах “намд элс гээд байхад, одоо яав гэхэв. Хөдөө явж дээ” гэв. Ингэж Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллахаар очиж билээ” гэв.

Тэрээр тус сонинд хоёр жил ажилласан байна.Ингээд түүний цаашид хэвлэл мэдээллийн газар мэргэжлийн ажил хийх гарааг нээж өгсөн ажээ. Тэрээр ажиллаж байх хугацаандаа намд элсэж төвийн хэвлэлд ажиллах эрхтэй болсон байна. Ингээд Намын төв хорооны томилолтоор Монголын эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэгийн хэвлэл “Шинжлэх ухаан амьдрал” сэтгүүлд сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтнаар 14 жил ажиллажээ.

Тэрээр “Сэтгүүлч мэргэжлээр ажиллах шиг сайхан жаргал байсангүй. Тухайн үед “Шинжлэх ухаан амьдрал” сэтгүүлд ажиллаж байхад Чой.Лувсанжав багш англи хэлний хичээл бэлтгэн тусгай хавсралтаар хэвлүүлдэг байлаа. Ц.Пунцагноров дарга сэтгүүлд хэвлэсэн англи хэлний хичээлийн хавсралтыг барьсаар хааяа миний өрөөнд ирж “Чи энэ үгийг эхтэй нь сайн тулгаж хараагүй юм уу” гэнэ. Би тэр болгонд яс хавтасхийдэг байв. МАХН-ын төв хорооноос сар тутам төвийн хэвлэл, мэдээллийнхнийг цуглуулж, хэвлэлд буруу, зөрүү гарсан зүйлийн талаар жавтий хүртээнэ. Нэг өдөр хэвлэлийн нөгөө хурал боллоо. Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Ц.Адьяа манай сэтгүүлийн нэрийг дуудан, хэн ирснийг асуув. Би бослоо. Тэрээр “та нар орос хэлний оройд нь гарчихсан юм уу. Орос хэл сурталчлахын оронд сэтгүүлээр хөрөнгөтний хэл заалаа. Англи хэл сурталчилахаа боль хэмээн зарлигдав. Ингэж англи хэлний хичээл хаагдаж билээ.Гэтэл одоо төрийн албыг англи хэлээр явуулах нь холгүй болоод байх шиг. Цаг үеэ гэж хаврын тэнгэр лугаа адил юм аа” гэв.

Тэрээр 1962 оноос одоог хүртэл 200 гаруй сурвалжилга, найруулал, тэмдэглэл, нийтлэл, өгүүлэл, бичиж төв орон нутгийн хэвлэлд нийтлүүлсэн байна. Мөн “Өнөөгийн монгол”, “Үндэсний бөх”, “Илтгэх урлаг”, “А.В.Чеховын амьдрал уран бүтээл”, “БНМАУын ардын хянан шалгах байгууллага” зэрэг арваад ном, товхимол бичжээ.

Цамбажав гуай 1980-аад оноос Улсын Ардын Хянан Шалгах Хороонд ахлах зохион байгуулагч буюу улсын байцаагчаар ажилласан байна. Тухайн үед ардын хяналтын байгууллагад гавьяат эдийн засагч Ц.Молом, ахмад сэтгүүлч Ч.Бавуу, Ч.Молом гээд шилдэг авьяас билэгтэй хүмүүс удирдаж байжээ. Тус байгууллагад төрөл бүрийн мэргэжилтнүүдтэй хамт арван жил ажилласан байна.Тэрээр “Энэ нөхдийн ачаар миний бие төрийн хяналт шалгалтын ажилд зохих дадлага туршлага олсон юм. Одоогоос 34 жилийн өмнө Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн анхны шав тавигдаж байхад миний бие сурвалжилж байлаа” гэв.

Тэрээр өөрийн одоо гарч байгаа сонин, сэтгүүл, телевизийн мэдээг алгасахгүй үздэг гэнэ. Сүүлийн үед гарсан ном, сонин дээр засвар хийж балаар зассан харагдаж байлаа. Зуун зууныг элээж бидний үед хүртэл нутагшиж ирсэн ХанХөхий уулаараа овоглож байдаг өтгөс буурлуудын туулсан нэгэн амьдралын түүхийн зах зухаас хүргэхэд ийм байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын хүүхдийн дууны нэрт мастер, Монгол Улсын гавьяат багш, хөгжмийн зохиолч Лувсанцэрэнгийн Галмандахын охин Г.Тунгалагтай ярилцлаа. Л.Галмандах багш нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн 52 дугаар сургуульд 30 гаруй жил багшилсан бөгөөд гавьяат жүжигчин Т.Ариунаагаас аваад олон авьяаслаг шавьтай билээ. Түүний “Зуун зууны ерөөл”, “Үерхэл чамайгаа нандигнана”, “Торойсоор үлддэг миний ээжий”, “Сурагчийн жилүүд”, “Арван зургаан нас”, “Бага насаа хайрлаж явъя”, “Төгсөх сурагчийн уянга” болон “Могжоохон даагатай Жогжоохон хүү”, “Дэлдэн чихэр”, “Үлгэрийн бүжин” гээд зуу зуун дууг хүүхэд багачууд дуулж, түүний сэтгэлээс гарсан гэгээлэг аялгуунд хүүхэд бүр хөглөгдөн өсч хүмүүжсэн байдаг.

---

-Аавынхаа тухай дурсамжаас хуваалцаач. Таны аав хувь хүнийхээ хувьд ямар хүн байв?

-Би аавынхаа тухай дурсах маш дуртай. Яагаад гэвэл миний аав Монголын мянга, мянган хүүхдүүдийг дуу хөгжмөөрөө хүмүүжүүлж, төлөвшүүлж ирсэн хүн. Тиймээс үр хүүхдүүдийнхээ болон олон мянган шавь нарынхаа бахархал болсон эрхэм хүн. 1970-1980-аад оны эхээр аавын минь алдартай сайхан бүтээлүүд жинхэнэ туурвигдаж байлаа. Тухайн үеийн хүүхдүүд ерөөсөө л Галмандахын хөгжмөөр өсөж, хүмүүжсэн байдаг. Хүмүүс аавыг хүүхэд шиг гэж тодорхойлдог. Үнэхээр тийм. Аав минь жижигхэн юманд баярладаг, жоохон юманд гуниглачихдаг. Дэврүүн сэтгэлтэй цайлган хүн байсан. Инээмсэглэл нь тухайн хүнийг илэрхийлдэг гэж би боддог. Аав хөөрхөн инээдэг байлаа. Яг л хүүхэд шиг мөн чанартай, хүүхдүүддээ их зөөлөн хандана. Биднийг багад аав, би дөрвөн ханатай гэртэй, дөрвөн сайхан хүүхэдтэй, дөрвөн уулынхаа дунд сайхан амьдардаг гэж шүлэглэдэг байлаа. Өөрөө аялгуу зохиохоос гадна, шүлэг бичнэ, шүлэглэж ярина, зарим дууныхаа шүлгийг ч өөрөө бичсэн байдаг. Бид хоёр, хоёр насны зөрүүтэй тэрсхэн болохоор багадаа үймүүлээд, гэрээ буулгах шахна. Ээж “Галаа хүүхдүүддээ юм хэлээч ээ, гэр орноо буулгалаа” гэхээр аав юу ч хэлэхгүй, үймүүлж байгаад нь харин ч дуртай байрын сууж байна. Өөрөө их амгалан хүн болохоор аав хүүхэд юу гэж гэртээ номхон сууж байх юм бэ, яадаг юм сахилгагүйтэж байг, ингэж байж өсөж хөгжинө гэх философитой байлаа. Тэгэхээр ээж би л загнаж, зэмлээд л муу хүн болдог гэнэ. Аав их юм ярихгүй, ярихаараа цөөхөн хэрнээ даацтай хэдэн үг хэлнэ, тийм л эр хүн.

-Харин таны ээжийн тухайд?

-Би айлын эхнэр хүүхдийн ээж болсныхоо дараа өөрийнхөө ээжийг их тэвчээртэй байжээ гэж боддог болсон. Ээж маань их сайхан эмэгтэй, тухайн үед аавтай мөр зэрэгцээд уран бүтээл хийж байсан яруу найрагчид хөгжмийн зохиолчид ээжийн тухай их сайхан дурсамж хэлдэг. Өндөр нуруутай, цайвар царайтай, цагаан шүдтэй их сайхан эмэгтэй гэж ярьдаг байлаа. Мөн ээжийг минь сайхан эмэгтэй гэж илтгэх гол чанар нь амгалан байдал нь. Ээж маань их амгалан тайван хүн. Аав урлагийн хүн учраас барагтай гэрийн бараа харахгүй, аав минь 53-хан наслахдаа ерөөсөө л хүүхдийн төлөө бүх амьдралаа зориулсан хүн. Ар гэрийн амьдралаа ээж авч явдаг байлаа. Ээж худалдааны байгууллагад олон жил ажилласан, нягтлан, худалдагч зэрэг ажил эрхэлж байсан. Аавын баттай ар тал байсан юм. Ээж минь тийм сайхан хань, сайн ар тал нь байсан учраас ааваас минь олон сайхан аялгуу төржээ гэж ээжээрээ маш их бахархдаг. Олон хүнтэй харилцаж ажилладаг учраас ааваар минь ажлаа бүтээлгэчихээд л зарим хүмүүс архи хармаалуулаад явуулчих ч үе байлаа. Гэтэл ард нь дөрвөн хүүхэд, эхнэр нь амьдрах гээд зүтгэж байдаг. Гэхдээ азаар аав ээж минь барагтай хэрүүл хийж, маргаж байгаагүй. Бидний хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлж байсангүй.

Л.Галмандахын гэр бүл

-Таны аав хэзээнээс бүтээлээ туурвисан юм бол. Уран бүтээлүүд нь төрсөн түүхүүд бас сонин байх?

-Дуу болгон нь гайхалтай түүхтэй. Өөрөө ч дууны тухай гайхалтай түүхүүдийг бичиж үлдээсэн байдаг. Загдын Түмэнжаргал найрагчийн уран бүтээлийн болон амьдралын хамгийн дотно анд аав байлаа. Түмэнжаргал ахын эхнэр Тунгалаг эгч “Бага насаа хайрлаж яваарай” дууны түүхийг надад ярьж өгсөн. Түмээ ах аав хоёр Багануурт билүү, Налайхад хүүхдийн зусланд ажиллачихаад, хүүхэд нас гэдэг чинь ямар гоё цагаахан цайлган, ямар гоё ертөнц байна аа гэсэн бодол төрөөд, шүлгээ бичиж, энэ тухайгаа шүлэг бичснийгээ аавд утсаар хэлээд, шүлгээ уншиж өгөхөд л аав тэр дор нь аялгууг нь хийчихсэн гэж байгаа юм. Хүүхдийг хүүхэд чигээр нь хайрлая гэсэн мундаг философитой дуу. Найман наснаас ухаан ургуулж, нандин эрдэнийн түлхүүр атгуулж, ардын багштай учруулж өгсөн ачтан гэвэл сургууль минь байна гээд “Зуун зууны ерөөл” гэж дуу бас бага дүүд зориулсан гоё түүхтэй. Бид эцэг эхээсээ дөрвүүлээ, харамсалтай нь хамгийн том эгч маань 18 настайдаа бурхан болсон. Ээж хамгийн бага хүүхдээ төрүүлж байхад аав эзгүй ажилтай гээд явчихсан, ээж жаахан гомдсон байж. Гэтэл аав хань нь хүүдээ зориулж шинэ уран бүтээл хийлээ гээд “Зуун зууны ерөөл өргөе” гэдэг дуутай орж ирсэн гэдэг. Бага дүү Г.Баттулга маань Буриадын Улаан-Үд хотод Дорнод Сибирийн академийг төгсөөд, Байкал чуулгад уран сайхны удирдаачаар ажилладаг Буриадын төрийн соёрхол хүртсэн залуу бий. Яг аавынхаа уран бүтээлийг залгуулж яваа бидний бахархал болсон мундаг дүү маань байгаа юм.

-Хүүхэд шиг дэврүүн цайлган сэтгэлтэй, цалгисан их авьяастай Л.Галмандах гэж хүн бие болоход өссөн нутаг ус, төрүүлсэн эцэг эх, багын хүмүүжил гээд олон зүйл чухал нөлөөтэй байх. Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын хүн юм билээ. Удмынх нь тухай ярьж өгөөч?

-Хүний гень гэдэг агуу зүйл. Аав Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Байц хэмээх газар төрсөн. Хэнтий аймаг бол эзэн Чингис хааны өлгийн нутаг, их сайхан нутаг. Тэр ч утгаараа Өмнөдэлгэр сумаас Монголын маш олон алдартай дуучид уран бүтээлчид мэндэлсэн байдаг. МУГЖ Г.Эрдэнэбат, Чингис хаан хамтлагийн Л.Жаргалсайхан гэх мэт. Мөн Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ энэ нутгийнх. Хөгжмийн зохиолч Шарав гуай хүртэл Хэнтий аймгийнх. Аавын маань удам судар их алдартай хүмүүс байлаа. Лувсанцэрэн гэж өвөө маань Хэнтий аймагт байдаг халхын утаа гүмбэн гэж нэрлэгддэг Балданбэрээвэн хийдийн гавж лам байсан. Өвөө Маарамба буюу эмчилгээний арга барилаараа нутаг усандаа ихэд алдаршсан байдаг. Аав эхээс 11-үүлээ, айлын том нь. Хамгийн их эрдэм номын мөр хөөсөн нь. Аав долдугаар ангид байхдаа хөгжимд ихэд дурлаж, хүүхдийн баян хуур гуйж хаяа тоглодог байж, өвөө маань нэг том эр үхрээ зараад, баяан хөгжмийг авч өгсөн гэдэг. Жаахнаасаа бүрээ үлээдэг байсан тул ардын цэргийн 122 дугаар ангид цэргийн үлээвэр хөгжимчнөөр алба хааж, ирээд Улсын багшийн их сургуулийн хөгжмийн багшийн ангид суралцаж төгссөн түүхтэй. Төгсөөд 52 дугаар сургуульдаа ажиллаж эхлээд амьдралынхаа 30 гаруй жилийг яг тэр сургуульдаа өнгөрүүлсэн. Аав маш эмх цэгцтэй, нямбай тул одоо хадгалагдан үлдсэн хэдэн арван хавтас уран бүтээл нь цэгцтэй өрөөстэй байдаг. Дууны үг, ая зохиохоос гадна, маш олон шүүмж, судлал, нэвтрүүлэг нийтлэл туурвидаг байсан. Аавын хамгийн дуртай шагнал нь радио телевизийн тэргүүний ажилтан тэмдэг. Монголын радио телевизэд маш олон нэвтрүүлгийг хөтөлснөөрөө бахархдаг байсан.

-Энэ жил аавын тань 65 насны ой тохиож байгаа юм билээ. Ойн үеэр нь юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Загдын Түмэнжаргал ах, аав хоёр нас чацуу. Төрсөн сараараа чи бацаан ш дээ гээд л бие биенээрээ тоглоно. Бид 2016 онд Галмандах сан гэж байгуулсан юм. Монголын түүхэнд 500 гаруй хүүхдийн дууны ая бичиж үлдээсэн хүн миний ааваас өөр байхгүй байх. Шилмэл 150,160 дуутай ном гаргана. Аавын дуу бүрийнх нь аялгуу маш амттай санагддаг. Олон улсын хүүхдийн баярын өмнөхөн хоёр том цомог, номтой гаргахаар ажиллаж байна. Дүүгээ ирж редакторлаарай гээд дуудаад л байгаа. Би өөрөө бас урлагийн хүний ар тал, миний хань Н.Ашид гэж Морин хуурын чуулгад 20 гаруй жил ажиллаж байгаа сайхан уран бүтээлч хүн бий. Дэлхийн 40-өөд орноор уран бүтээлээ толилуулсан, улс орноо дэлхийд сурталчилж яваа тийм уран бүтээлч байгаа юм. Нөхөртэйгөө найзалж байхдаа ээжийг нь Дорнодын буриад гэж сонсоод, гэртээ ирээд “Аав аа буриад хүмүүс ямар хүмүүс байдаг юм бэ” гэж асуусан, тэгэхэд аав инээвхийлээд л царай төрхийг нь дүрслээд, “Их мундаг авьяастай хүмүүс байдаг юм” гэж байсан. Урлагийн хүнтэй ханилах хэцүү гээд ээж жаахан дургүй, аав бол дуртайвтар инээмсэглээд л чимээгүй л байдаг байлаа. Харин би сэтгүүлч мэргэжилтэй, “Гэр гэртээ тогооч” гэж сэтгүүлийг байгуулаад 16 жил тасралтгүй гаргаж байна. Аавынхаа 65 насны ойд зориулсан төслийнхөө хүрээнд ирэх намар хүүхдийн дуунуудаас нь бүрдсэн тоглолт хийе гэж бодож байгаа. Мөн 100 гаруй нийтийн дуу бий, “Цэцгэнд төөрсөн эрвээхий”, “Дуулахын заяа зүрхэнд”, “Аав л ээж л хоёр минь”, “Насны хань” гээд сайхан дуунуудыг нь бид нар орхигдуулж болохгүй учраас насанд хүрэгчдэд зориулсан тоглолтыг нь тусдаа гаргах бодол бий. Мөн радиод бэлтгэж хийж байсан олон сайхан хүүхдийн дууны нэвтрүүлгүүдийг сэргээнэ. Галмандах багшийн дууны уралдааныг хүүхдүүдийн дунд зарлахаар төлөвлөөд байгаа. Хүүхдийн дууны хөгжил аль түвшинд байна, юу болчихов гэх асуудал бий. Гэхдээ түүнээс гадна Галмандахын олон сайхан аялгууг Монголын хүүхдүүд битгий мартаасай, үеийн үед дуулаасай, дурсч яваг гэж боддог. Яагаад гэхээр асар их хүмүүжил төлөвшил, сэтгэлгээний ач холбогдолтой бүтээлүүд шүү дээ.

-Таны аав хүүхдүүдээ ийм мэргэжилтэй бол гэх мэтээр хэр зөвлөж байв?

-Аав хүүхдүүдээ ерөөсөө хүчлэхгүй. Гэхдээ би банкинд ажилладаг хүн болно гээд шалгалт өгөөд уначихсан юм. Гэтэл аав хөтөлж аваачаад сэтгүүлчийн ангид оруулчихсан. Сэтгүүлч гэдэг бол өдөр болгон өөр, өөр хүнтэй уулзаж ярилцдаг, тал талын мэдлэгтэй, мэргэжилтэй болдог. Сэтгүүлч хүн ямар ч салбарт ажиллах чадвартай болж байдаг, аппаратаа үүрээд өөрөө зургаа авчихна, ямар ч хүнтэй сайхан яриа өрнүүлчихнэ. Утга, уран зохиолын маш олон чадварыг эзэмших болдог, хэлний өндөр түвшний мэдлэгтэй бол бүр давуу тал болно. Тэгэхээр аав минь үүнийг мэдээд их гоё мэргэжил эзэмшүүлж гэж боддог.

Л.Галмандах багш шавь нарын хамт

-Та нэг удаа аавын минь дуунуудаас сурах бичигт оруулаагүй байдаг юм байна гэж ярьсан байна лээ. Уг нь Түмэнжаргалын, Галмандахын дууг давах хүүхдийн дуу сүүлийн үед гараагүй байлтай шүү дээ?

-Хүүхэд, хүүхдийн насны онцлогт тохирсон үг, аялгуу их чухал юм байна. Орчин цагийн зарим дуунууд яг хүүхдийн философи, үйл хөдлөл, онцлогт тохироогүй байдаг. Интернэт хөгжөөд орчин цагт хүүхдүүд англи дуу сонсож өсч байна. Яагаад гоё аялгуутай, хүмүүжлийн ач холбогдолтой монгол дуунуудыг орчин цагийн хүүхдүүдийн онцлогт тохируулаад гаргаж болохгүй гэж. Ганцхан манай аавынхыг оруул гэж байгаа юм биш. Өөр ч хуучны сайхан хүүхдийн дуунууд бий. “Мөнгөн хонхны дуу” гээд хүүхдийн шилдэг дуунуудын 3 боть сайхан ном ч бий. Манай урлаг соёлын судалгааны тал орхигдсон юм шиг санагддаг. Дуу хөгжмөөр хүмүүжүүлэх урлагийн боловсрол юу болж байгаа юм бол. Бага ангийн сурах бичигт аавын дуу байдаггүй юм байна лээ. Гайхсан шүү.

-Хүүхдийн баяр танай гэр бүлийн хувьд чухал баяр биз?

-Аав маань есдүгээр сарын 1-н, зургадугаар сарын 1-нд гэртээ байхгүй, үргэлж тоглолттой байна. Нийтдээ 10 ширхэг жижгэвтэр ном гаргасан байдаг. Номууддаа бидний нэрийг оруулж, бүтээл хийж баярлуулдаг байсан. Аав биднийг зодох байтугай загнахгүй, муухай харахгүй, аавын хувьд муу хүн гэж байхгүй. Шавь нар нь толгой дээр нь суух нь уу гэлтэй, үймүүлж байхад юу ч хэлэхгүй “За тоглоё, дуулъя” гээд л хөгжимдөөд эхэлнэ. Хүнийг муулах занд их дургүй. Хэнийг ч битгий муулж бай гэдэг. Аливаа зүйлийн гэрэл гэгээтэй, хамгийн сайхан талыг нь л хардаг гэгээлэг хүн байлаа.

-Олон найзтай биз?

-Яруу найрагчид, хамт ажиллагсадтайгаа найз. Цэвэрлэгчтэйгээ, жижүүртэйгээ, бүх хүнтэй найз.

-Таны ээж хаанахын хүн бэ?

-Ээж баруун хязгаар ховд аймгийн Дарви сумын гаралттай Д.Рэгзэдмаа гэж хүн. Харин аав маань Зүүн хязгаарынх. Аав “Та нар бол Монголын баруун, зүүн хязгаараас төрсөн жинхэнэ оргиналь цусны хүүхдүүд шүү” гэдэг байсан. Ээжид зориулж “Гангар цагаан сутай” гээд ээжийн нутгийн тухай дуу хийсэн. Аавын минь том бахархал бол 1980-аад оны эхээр бага ангийн хүүхдүүдийнхээ дунд би би гэж чуулга, дунд ангийнхны дунд Оддын ирээдүй, ахлах ангийнхны дунд Нарны дуулал хамтлагтай байсан. Энэ хамтлагуудаар дамжин олон сайхан уран бүтээлчид төрөн гарсан байдаг. Үеийн үед хамтлагт нь дуулж хөгжимдөж, ааваар минь урлагийн хичээл заалгаж байсан олон шавь бий. Шавь нар нь сангийн маань үйл ажиллагаанд оролцоод, өөр өөрийнхөө чадах зүйлээрээ тусалж дэмжвэл бид баяртай байх болно.