Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Румын улсад болсон Олон улсын Математикийн 59 дүгээр олимпиадаас Монгол Улсын баг нэг мөнгө, таван хүрэл медаль хүртжээ. Уг олимпиад нь Румын улсын Клуж Напока хотод долдугаар сарын 4-14-ний өдрүүдэд болсон юм.Олон улсын математикийн олимпиадад манай улсаас “Олонлог” сургуулийн сурагч М.Лханаажав мөнгөн медаль, Нийслэлийн тэргүүний нэгдүгээр сургуулийн сурагч М.Өнөболд хүрэл медаль, Хөвсгөл аймгийн ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч Х.Санжаахүү хүрэл медаль, “Шинэ Монгол” сургуулийн сурагч О.Мишээл хүрэл медаль, Нийслэлийн тэргүүний Нэгдүгээр сургуулийн сурагч Б.Батмэнд хүрэл медаль,“Орчлон” сургуулийн сурагч Б.Төрбат хүрэл медаль хүртсэн юм. Энэ нь Монгол Улсын хувьд Олон улсын математикийн олимпиадад гаргасан хамгийн өндөр амжилтад тооцогдож буй ажээ.Ингээд олон улсын математикийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэн М.Өнөболдын математикийн багш Б.Нямдоржтой ярилцлаа.

-Олон улсын математикийн олимпиад оролцсон зургаан хүүхэд бүгд медаль хүртсэн байна. Багшийн хувьд маш их баяртай байгаа байх. Өөрийн сэтгэгдлээс хуваалцахгүй юу?

-Би М.Өнөболдод зургадугаар ангиас нь өдийг хүртэл математикийн хичээл заасан. Үндсэндээ дөрөв дэх жилдээ зааж байна гэсэн үг. Уг олимпиадад оролцоод амжилт гаргаад ирсэн хүүхдүүддээ баяр хүргэе. Энэ жилийн олон улсын математикийн олимпиадад аймаг, дүүргээс шигшигдсэн зургаан хүүхэд оролцоод ирлээ. Өмнө олон улсын олимпиадад явах хүүхдийг шалгаруулах шатлал нь арай өөр байсан юм. Өөрөөр хэлбэл Улсын олимпиадын өмнө ямар хүүхэд явахыг тодруулчихдаг байсан л даа. Харин энэ жилийн хувьд олон улсын олимпиадад явах хүүхдийг 2-3 удаа шалгаруулж байж энэ багийг бүрдүүлсэн. Одоогийн энэ туршлагаас харвал бага ангиасаа математикт бэлдээд түүндээ урам зориг авч, түүнийхээ шимийг мэдэрсэн хүүхэд дунд ангид ороод тэмцээнд сайн өрсөлдөж байгаа. Энэ нь математикийн бага ангийн олон улсын олимпиад зохиогддог болсонтой холбоотой болов уу. Үүнд манай улс оролцдог болоод арван жил болж байна. Энэ олимпиадад оролцохын тулд хүүхдүүд үеийнхээ хүүхдүүдтэй өөрсдийгөө харьцуулж өрсөлдөх чадвараа сайжруулж байна. Иймээс сүүлийн үед улсаа төлөөлөн тэмцээнд оролцож байгаа хүүхдүүдийн амжилт өндөр байгаа. Энэ жил гэхэд 9,10 дугаар ангийн сурагчид, ахлах анги буюу 11,12 дугаар ангийн олимпиадад дэвшиж өрсөлдөөд амжилт гаргасан маш олон тохиолдол байна. Хэрвээ хүүхэд бага ангиасаа үнэхээр сонирхоод хичээллэсэн тохиолдолд амжилт гаргах боломжтой гэдгийг баталж байгаа юм.

-Багаасаа математикийг гүнзгийрүүлж үзсэн хүүхэд дунд ангид орохоороо залхаж, сонирхолгүй болдог гэж эцэг, эхчүүд ярьдаг?

-Энэ бол зөвхөн хүүхдийг хэр хөгжүүлж байна вэ гэдгээс шалтгаална л даа. Өөрөөр хэлбэл хүн төрөлхтний мэдлэгийг пирамидтай зүйрлэж болно. Харин математикийн шинжлэх ухаан бол уруугаа харсан пирамид. Энэ салбарын онцлогийг эхнээс нь зөв системээр заагаагүйгээс хэрэгтэй, хэрэггүй томьёон дунд хүүхдийн толгой нь эргэдэг. Тэгээд математикийн хичээлдээ дургүй болж хоцордог. Түүнчлэн хоцорсон хичээлээ нөхөж үзэхэд хүнд болно. Яагаад гэвэл хялбараасаа хүндэрч явдаг учир системтэй хичээллэхгүй бол юу ч биш болж хувирна. Ялангуяа хүүхдүүд байнга шинэ сонирхолтой бодлого шинэ гарц гаргалгаа тавиад байх хэрэгтэй. Ингэсэн тохиолдолд хүүхэд математикаас залхахгүй. Зөвхөн нэг төрлийн бодлогыг олон дахин бодохоор уйдаж, залхдаг. Мөн хүүхдийн насанд тохирсон бодлого бодуулах, тухайн хүүхдийн сурах арга барилын олж хичээллүүлэх хэрэгтэй. Математик хүүхдийн оюун ухааныг тэлж өгдөг. Математикийн бодлогууд маш баялаг, иймд хүүхэд багаасаа бодлого бодсоноос болж залхдаг гэдэг нь өрөөсгөл ойлголт л доо.

Математикийн ухаанд суралцсан хүн бүр тоо боддог хүн болно гэсэн үг биш. Гагцхүү сайн хуульч, эдийн засагч, эмч болохын тулд математикийн суурь боловсрол эзэмшсэн байх ёстой. Математикч болох, математикийн суурь боловсрол эзэмших хоёрыг л ялгаж салгадаг байх хэрэгтэй. Математикийн боловсролыг гурван түвшинд хувааж үзмээр санагддаг. Нэгдүгээрт, математикийн дунд түвшний мэдлэгтэй байх. Энэ нь малчин, ажилчин хэнд ч болов амьдрал ахуйд нь алхам тутамд хэрэг болно. Хоёрт, бакалаврын боловсрол авч байхдаа математикийг заавал судлах ёстой. Тухайн оюутан эдийн засагч, улстөрч, хуульч, сэтгүүлч, эмч гээд ямар ч мэргэжлээр суралцаж байсан математикийн хичээлийг орхиж болохгүй. Дараагийн шатанд элсэн сурах, мэргэжлээрээ ажиллахад хэрэглээний математик алхам бүрт хэрэг болно. Дэлхийн шилдэг арван мэргэжлийн жагсаалтыг математикч тэргүүлж байна шүү дээ. Гуравдугаарт, энэ түвшин бол мэдээж мэргэжлийн математикчийн хэмжээнд хүрэх. Энэ чиглэлээр судалгаа хийдэг, улс орны стратегийн ач холбогдолтой үнэлгээг захиалгаар хийх, аливаа улсын үнэт капитал болох хэмжээнд хүрнэ гэсэн үг. Аливаа улс эдийн засгийн эрсдэлийн тооцооллыг хийдэг мэргэжлийн математикчтай байдаг.

-Зарим эцэг эхчүүд хүүхдээ, эсвэл хүүхэд өөрийгөө толгой муутай, тоо бодох авьяасгүй гэж дүгнэдэг. Тоо бодоход авьяас чухал уу?

-Толгой муутай, тоо бодож чадахгүй гэх ойлголт буруу. Дэлхийд алдартай, хүлээн зөвшөөрөгдсөн математикч болоход авьяас, аз, хөдөлмөр гурав хэрэгтэй. Энэ бол тусгай асуудал. Бусад тохиолдолд их, дээд сургуулийн математикийн багш болох боломж хүн бүрт бий. Тоо бодох чадваргүй, толгой муутай хүн гэж байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, хүн байгалиас заяасан нөөц бололцоо байдаг.

-Математикийн хичээлээр хичээллэсний ач холбогдол юу байна?

-Математик бол бусад шинжлэх ухааны суурь шинжлэх ухаан. Сайн хуульч, эдийн засагч, эмч болохын тулд математикийн суурь боловсрол эзэмшсэн байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл аливаа шинжлэх ухааны ямар нэг судлагдахууныг гүнзгийрүүлэн судлахаар түүний цаана математикийн тооцоолол гарч ирдэг. Математикийг судлаад, шинжилсэн хүн бусад өөр төрлийн шинжлэх ухааны судалгаа хийхэд ямар нэгэн хүндрэл гардаггүй. Хийж буй ажилдаа эзэн болно гэсэн үг л дээ. Мөн ямар нэгэн асуудал тулгарлаа гэхэд түүнээс гарах ямар боломж байна, аль нь илүү оновчтой байж болох вэ гэх дүгнэлтийг хийх чадвар хүүхэд сууж өгдөг.

-Математикийн шинжлэх ухаан манай улсад хөгжихөд ямар асуудал тулгардаг вэ?

-Суурь үндсэн таван шинжлэх ухаан байгаа. Энэ таван төрлийн шинжлэх ухааны хичээл Ерөнхий боловсролын сургуульд ордог. Уг хичээлүүдэд зохиогдох олон улсын олимпиадад явах хүүхдүүдийг замын зардлаар хангаж өгдөг. Харин бусад улс орны хувьд тухайн хүүхдийг хаана байрлуулах уу, ямар багшаар хичээл заалгаж бэлдүүлэх вэ, тухайн хүүхэд сургуулиа төгсөөд ямар их сургуульд орох зэрэгт хөтөлбөр боловсруулсан байдаг. Бүр тухайн хүүхдүүдийн хийх дараагийн ажил нь тодорхой байдаг. Гэтэл манай улсад одоогийн байдлаар математикийг хөгжүүлье гэсэн цөөн тооны багш мэргэжилтнүүд, үүгээр хүүхдээ сургая гэсэн эцэг, эхчүүдийн үйл ажиллагаанд үндэслэн явж байна.

-Математикаар гүнзгийрүүлж хичээллэх сонирхолтой хүүхэд хэр их байгаа бол?

-Эцэг, эхчүүдийн санхүүгийн боломж бололцооноос хүүхэд математикаар гүнзгийрүүлж хичээллэх нь шалтгаалдаг. Манай улсад бага ангийн математикийн сургалтаараа хувийн сургуулиуд хүчирхэг байр суурь эзэлж байгаа. Тодруулбал, Олонлог, Сант, Номуун гэх мэт. Энэ сургуулиудад хүүхдээ явуулмаар байгаа ч эцэг, эхчүүд санхүүгийн боломж муутай байна. Иймээс үүнд төрөөс зөв бодлого барьж, хувийн сургуульд хэрэгжиж буй системийг улсын ерөнхий боловсролын сургуулиудад нэвтрүүлмээр байна. Учир нь энгийн сургалтаар явсан хүүхдүүд багаасаа гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуульд сурсан хүүхдийг гүйцнэ гэдэг хэцүү. Төр математикийн хичээл сонирхдог хүүхдүүдийг ямар байдлаар хөгжүүлэх вэ гэдэгт бодлого барих шаардлагатай байгаа юм. Математикийг гүнзгийрүүлэн сурах сонирхолтой маш олон хүүхэд байгаа.

Румын улсад болсон математикийн олон улсын олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэн Нийслэлийн тэргүүний Нэгдүгээр сургуулийн 10г ангийн сурагч Б.Батмэндээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Олон улсын математикийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэнд баяр хүргэе. Тухайн үеийн баярт мөчөөсөө хуваалцаач?

-Би өмнө энэ тэмцээнд оролцож байсан. Тухайн үед их сандарсан. Харин энэ жил сэтгэл зүйн хувьд асар их бэлтгэлтэй орсон болохоор сандраагүй. Улс эх орноосоо мөнгө гаргуулаад тэмцээнд орохоор явчихаад, медальгүй ирэх урамгүй байдаг. Энэ удаад сэтгэл хангалуун ирсэн.Мөн тэмцээнд их оролцох тусам туршлагатай болдог юм байна лээ. Сая тэмцээнд явж ирээд дэлхий ямар том бэ гэдгийг ойлгосон. Одоо надад олон улсын математикийн олимпиадад оролцох хоёр л жилийн хугацаа байна. Цаашдаа сайн хичээллэж байгаад үлдсэн хоёр жилийн хугацаандаа олон улсын математикийн олимпиадаас алт авна гэсэн зорилготой байна даа.

-Математикийг хэддүгээр ангиасаа гүнзгийрүүлж судалж эхлэв. Ер нь математикийн хичээлийг гүнзгийрүүлж үзсэнээр чамд үлдэж буй үр шим нь юу байна?

-Хоёрдугаар ангиасаа эхлэн математикийг гүнзгийрүүлж үзэж эхэлсэн. Математикийн суурьтай болохоор надад бусад хичээлийг хийхэд амархан санагддаг. Мөн бодлого бодохын тулд маш олон талаас нь харж, яг ямар аргаар бодох вэ гэдэгт байнга анализ хийж байдаг. Энэ нь өөрийн гаргах шийдвэртээ үнэлэлт, дүгнэлт өгөхөд хэрэг болдог. Түүнчлэн сониуч, бүтээлч болчихдог юм байна лээ.

-Математикийн шинжлэх ухаанаар шимтэн хичээллэхэд хэн нөлөөлсөн юм бол?

-Ах нар маань намайг математикаар хичээллэхэд их нөлөөлсөн. Би дээрээ хоёр ахтай. Хоёр ах маань улсын математикийн олимпиадын улсын аваргаас удаа дараа алтан медаль хүртэж байсан. Намайг ийм зөв зам руу оруулсан, байнга дэмждэг гэр бүлийнхэн, багш нартаа баярлалаа. Би багадаа математикт дургүй байсан. Гэтэл өнөөдөр миний хувьд бодлого бодох хобби болоод байгаа.

Ер нь чөлөөт цаг гарсан үедээ юу хийх дуртай вэ?

-Тоо бодсон үед маш олон цагийн турш хөдөлгөөнгүй төвлөрөөд суух хэрэгтэй болдог. Өдөр бүр 6-8 цаг хичээллэдэг учраас их ядардаг. Бас олон цаг суудаг болохоор бие буруу хөгжих гээд байдаг. Иймээс хөдөлгөөн их шаардсан спортоор хичээллэж өөрийнхөө биеийг зөв хөгжүүлэхийг хичээдэг. Чөлөөт цагаараа сагс, гар бөмбөг, шатар тоглож толгойгоо амраана. Бас би гитар тоглож сурч байгаа.

Бөхөө дээдэлдэг түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүчит их аварга бол яалт ч үгүй Дагвацэрэнгийн Хадбаатар юм. Тэрээр гурван ч удаа “аавын хаалга” татаж алдаж, онож явсан нэгэн. Энэ талаар хурандаа Балчингийн Нацаг, Пүрэвийн Бадамдорж нартай ярилцсанаа хүргэж байна. Эхлээд Нацаг хурандаагийн яриаг хүргэе.

-Монгол төрийн наадам саяхан боллоо. Монгол Улсын шинэ аварга цолтон төрлөө. Танаас ард түмний хайлан болсон Хадаа аваргын тухай асуух гэсэн юм. Таныг Бэрлэгийн хорихын дарга байхад Хадаа аварга анх очиж байсан гэдэг?

-1974 онд Бэрлэгийн хорих анги шинээр байгуулагдахад би даргаар нь очиж байлаа. Далан дөрвөн оны өвөл шиг санагдаад байна. Нэг өдөр “ачилга ирлээ” гэдэг юм. Хорихын мод бэлтгэлд ажиллах хоригдлууд шинээр ирж буйг хэлж байгаа хэрэг. Хүрэн дээлтэй бөх хүн ирлээ гэсэн мэдээ ирлээ. “Зоонд оруулаад хоол унд өгөөдөх. Удахгүй би очиж уулзана” гэсэн хариу өгөв. Ингээд яваад очтол Хадаа байж байна. Би ч муухан таньж байгаа юм. Хүмүүс Хадаа гээд л өөр хоорондоо ярилцаад байна. Тэгэхэд улсын өндөр цол аваагүй байсан. Гэхдээ л монгол төрийн наадамд зургаа давж одоогийнхоор бол харцага гэж цолтой байсан. Хадааг тавин нэгэн онд төрсөн гэж дуулсан. Тэгэхээр 23- тай залуу хүүхэд байж дээ. “За нөхөр ямар зүйл ангитай вэ” гэж асуухад, хүүхэд шиг толгойгоо маажин инээд алдаад “88-ын Б” гэж байна. Тэр нь хүчингийн хэрэг л дээ. Гурван удаа хоригдохдоо гурвууланд нь хүчингийн хэргээр орсон хүн шүү дээ. “За чи юу хийж чадах вэ” гэсэн “барилдаж чаднаа” гэж байна. Бөх барилдахаас гадна хөнгөн атлетикийн тамирчин гэж байсан. Би өөрөө Төв аймгийн Угтаалцайдам сумынх. Эгч маань спортын мастер Намжилмаа гэж хүн бий гэж хэллээ. Сүүлд гавьяат болсон Монголын бас нэгэн мундаг тамирчин гэдгийг хүмүүс мэднэ дээ. Хадааг хоригдож байхад эргэж очиж байсныг манайхан ярьдаг. Хадаа анх ЗИЛ-130- тай, олон хоригдлын хамт ирж байсан. Аж ахуйн дарга Намхайдоржоос “Хадбаатарыг ямар ажилд хуваарилав” гэж асуутал “Цаадахад чинь таарах хувцас алга” гэдэг юм. Гутал, өмд, дээл аль нь ч таардаггүй гэдэг юм байна. Хоригдлууд ногоон алаг дээл өмсдөг байлаа. Хамгийн том дээлийг нь өмсгөөд ч бараадахгүй нь гэв. Бэрлэгийн хорихын гүйцэтгэх ажил харуул хамгаалалт эрхэлсэн орлогч Дорж Шарын гол, Дархан руу хүн явуулж орос цэргийн гутал Хадаад авчирч өгөх тухай санал гаргалаа. Тэгтэл бас таарах юм алга. Орос цэргийн гутал дээд тал нь 44 размер байдаг, Хадаа 46 размер өмсдөг. Ингээд өөрийнхөө өмсөж ирсэн бөхийн гутал шиг санагдах юм, хүрэн гутлаа баглаад чирсэн. Өвөлдөө хүрэн дээлээ өмсөнө. Зундаа бол шуудагтайгаа л явна.

-Өө бүр бөхийн өмсгөл болох шуудагтайгаа юу?

-Өөр багтах өмд байхгүй, тогооч хийгээд л шуудагтайгаа тууж явна. Адууны махаар ихэвчлэн хоол хийнэ. Шөлтэй хоол, цуйван, будаатай хуурга, юу л бол юу хийнэ. Ганцаараа хоол хийхгүй, туслах тогооч гэж бас бий. Хавраас тэр их хүчтэй бөх хүнийг чинь мод бэлтгэх ажилд хуваарилахаас аргагүй боллоо. Бэрлэгийн хорих анги улсын мод бэлтгэлийн төлөвлөгөөг биелүүлж байсан цаг. “Уруул” Самбуу гэж ахмадын мод бэлтгэх хэсэгт хуваариллаа. Булхайд явуулжээ. Хөрөөчин, булхайчин, ойн цэвэрлэгээ хийдэг гурван хүн нэг хэсэг болдог байв. Хадбаатар мод хийж байна, сайн байна гэж дуулдаж байна. Нэг өдөр яваад очтол мод хийгээд хүрэн хар юм болчихсон, том гэдэстэй цүдийсэн нөхөр явж байна. “За нөхөр яаж байна” гэхэд, хүүхэд шиг инээд алдаад “дажгүй ээ, дарга аа” л гэж байна. Хүмүүсээс асуутал хөгтэй яриа их дуулдах нь тэр. Хадаа булхай хайнаг хөтлөөд явж байж л дээ. Хайнагийн булхай дээр урт гуалин модыг их сайндаа гурвыг л тавина. Булхайгаас унахад Хадаа ядах юмгүй өргөөд тавьдаг гэж байгаа. Нэг инээдтэй нь том модны хожуулын хоёр талаар үхэр булхай хоёр нь зөрөөд орчихож. Тэгтэл Хадаа харж харж байснаа булхайтай урт гурван гуалин модоо өргөөд гаргаж байсан гэдэг. Эгэлгүй их хүчтэй нь тэгж мэдрэгдэж байсан. Уул нь бол хайнагийнхаа дөрнөөс хойш нь татаад л өөрөөр нь гаргачихаж болох юм. Гэвч түүнийг мэдэхгүй өөрийнхөө хар хүчээр зүтгүүлснийг бусад нь хараад инээдэм шог болгож, бахархан ярьж байсан.

-Хадаа хэр удсан бэ. Далан таван онд улсын заан цол хүртсэн байдаг. Бэрлэгийн хорихоос гарсан жилээ л заан авч дээ?

-Тэгсэн юм. Одоогийн ардын багш, улсын харцага Ч.Өвгөнхүү Хадааг очиж авч байсан юм. “Алдар” нийгэмлэгийн дасгалжуулагч байсан. Далан таван оны зуны эхэн сард байх. Өвгөнхүү эхлээд Доржтой уулзсан. “Хадааг хүн авахаар ирчихээд байна, дарга аа. Намын төв хорооны зарлиг гарчээ” гэж Дорж надад хэлдэг юм. Нээрээ л Өвгөнхүү Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга Готов гэж хүний гарын үсэгтэй “Хадбаатарыг хугацаанаас нь өмнө сулласан тул өгч явуулна уу” гэсэн зарлигийн бичгийг аваад ирсэн байв. Хадаа бол манайд гурван жилийн ялтай очсон байдаг. Гэхдээ жил ч болоогүй өвөл нь очоод л зуны эхэн сард суллагдсан. Тэр их хүчит аварга бөх хэрнээ яг л хүүхэд шиг гэнэн итгэмтгий хүн байж билээ. Даргатай ч ялгаагүй, хоригдлуудтай ялгаагүй чин үнэнчээр харилцана. Хүнтэй хэрэлдэж ам мурийна гэж байхгүй. Хэний ч үгэнд орно. Хадаа тэрийг тэгээдэхээч гэхэд “за” л гэнэ. Цааргална гэж байхгүй. Харин нэг төрлийн хэргээр гурван удаа орсныг нь гайхаад байдаг юм. Өөрөө яг хийсэн ч юм уу, үгүй ч юм уу, мэдэхгүй юм даа. Ямар чиг л байсан шүүхээр таслагдаад л ирж байсан. Бодоход анхны хэрэг нь үнэн байсан байлгүй дээ.

Пүрэвийн Бадамдорж хурандаа Хадаа аваргын тухай ийн өгүүлж байна.

-1988 оны нэгдүгээр сараас Мааньтын хорих ангид гурваас дээш удаагийн давтан хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг салгаж ялгаж чанга дэглэмтэй хорих ангийг бий болгосон. Олон удаагийн шийтгэлтэй хүмүүс бусдадаа муу зүйл үзүүлж байна. Тиймээс тусад нь хорих зүйтэй юм байна гэж үзсэн. Ингээд наян найман оноос улсын хэмжээний хорих ангиудын гурваас 22 удаагийн шийтгэлтэй хүмүүсийг Мааньтын чангад хорьсон. 1200 орчим хоригдол байсан. 1988 оны нэгдүгээр сарын аравдаар Хадаа гурван удаагийн давтан үйлдэлтэй гэж ирсэн. 88-ын буюу хүчингийн хэргээр. Тухайн үед миний бие Мааньтын чанга дэглэмтэй хорих ангийн гүйцэтгэх ажил харуул хамгаалалт эрхэлсэн орлогчоор ажиллаж байсан. Хадааг Багануурын хорих ангиас арван хэдэн хоригдлын хамт Бадам гэж хүн надад авчирч тушаасан. Манайхны “Аавын цээж” гэж хэлдэг машины арын хаалган дээр хаалт маягаар Хадааг таглаад суулгачихсан авчирлаа. Би ирсэн хоригдол болгоны материалтай танилцах үүрэгтэй. “Хадаа минь чиний хэргийн талаар юу асуухав дээ. Нэгэнт шүүхийн шийдвэр гарчихсан хойно. Гэхдээ чи ер нь юу гэж бодож байна” гэж асуулаа. Мань хүн “Намайг ийм хэрэг хийсэн гээд байгаа” гэв. “Ийм хэрэг хийсэн гэж юу байхав. Чи хүүхний дээр гараад хэвтчихсэн байсан гэж байна шүү дээ” гэвэл, харин тийн. Тэгээд байгаа юм гэв. Хадаа гурван удаагийн давтан гээд арван жилтэй очсон. Хориглуудын хэлдгээр “шажигнасан шинэ улаан аравт”-тай л очсон доо. “Хадаа чи чинь шинэ улаан аравттай ирлээ. Одоо ингээд дууслаа гэж бодож болохгүй. Эртхэн гарах тухайгаа бодох хэрэгтэй. Барилдах бэлтгэлээ бас тасалж болохгүй, чи ер нь юу хийвэл зүгээр бэ” гэж асуулаа. “Би жолооч шүү дээ” гэж байна. “Чамд жолоо хэрэггүй. Муусайн машины үрүүлийг чи тас мушгиад л хаяна” гэхэд, “тэгвэл дарга аа, би манаач хийе” гэж байна. “Чи эндээс гараад барилдах ёстой. Тэгэхээр чамд суудлын ажил хэрэггүй. Чихэртэй хар цай гүзээлж хэвтэхээс өөр юм чи хийхгүй. Яваандаа наад хоёр хөл чинь биеэ даахаа болино” гээд чулуу ачилтанд тавилаа. Мань эр бусад шиг зөөж явж чулуугаа шидэж чадахгүй. Хоёр өвдгөөрөө сөхөрч суучихаад чулуу самсомол дээр шидээд байна. Бяр ихтэй хэрнээ хөдөлгөөн болхи тийм хүн. Ингэж сууж чулуу шидсээр байгаад хамаг бие нь хөөж хавдаад усан хаван гүйгээд хэргээ барлаа. Эмнэлэг домлого боллоо. Ингээд 1988 оны зун боллоо. Дасрангийн Мягмар заан надаас гуйдаг юм аа. Манай шүүхийн шийдвэрийн бөх байсан. “Хадаа бид улсын шигшээд хамт байсан юм. Цаадахыгаа мал бааз руу гаргах арга байна уу” гэв. Би Мягмарт “За тэгж хоёулаа Хадаагаа хорлоод яахав. Мал баазад буриад баахан хүүхнүүд ирнэ. Манай хүн сурсан зангаараа нэгийг нь тэвэрч аваад л баларна. Янз бүрийн юм болбол чи яах юм” гэхэд “Одоо арай ч тийм юм болохгүй биз дээ” гэж байна. Ингээд Сантын мал баазад хуваариллаа. Өөрт нь сайн гэгч сануулж хэллээ. Дахиж асуудал үүсгэвэл чи эндээс гарахгүй шүү гэж айлгах маягтай хатуухан хэллээ. Тэгтэл мал баазад адуу авчирч өгч байгаа залуучууд адуугаа ч өгч байгаа юм байхгүй Хадаатай ирж хууч хөөрөөд явахаа байсан. Нөгөө буриад хүүхнүүд чинь гахайн утсан мах тэр бүгдээ Хадаад өгдөг. Сүүлдээ буриад авгайчууд Хадаад санаатай ч юм шиг. Хадаа маань юун хоригдол зоопаркийн амьтан шиг үзвэрийн юм болж хувирдаг байгаа. Ингээд Хадаагаа буцааж татлаа.

-Мал баазад хэр удаасан бол?

-Сар гаруй болсон байх. Арваад аймгийн 70 мянган адуу цугладаг тийм л газар. Хадаа нэг ч хүн танихгүй. Харин бүх хүн Хадааг таньдаг. Хоригдол гэж бараг хэлэхгүй дээ. Хадаа л гэнэ. Ингээд Хадаагаа мал баазаас татаж адууны ачилга дээр тавилаа. Ачааны вагон руу нарийн хоолойгоор адууг шахаж оруулах ийм ажил. Ямар ч догшин адууг Хадаа бөгсөөс нь түрээд л оруулчихна. Хойшоогоо чираад цахдаад байгаа хэрнээ ямар ч адуу Хадаагийн хүчинд түрэгдээд орно. Тийм аварга тэнхээтэй. 1989 он боллоо. Хадаагаа өглөө гүйлгэхээр болов. Сумын төв рүү хадуурууд явчихав гэж бас санууллаа. Тэгтэл нэг өдөр Хадаатай холбоотой яриа ирлээ. Өглөө гүйх биш цэргийн салбарын захирагч нарын авгай нар дээр очоод зуслангийн байшинд нь боорцог цай болоод сууж байдаг гэнэ. Бас болоогүй байшинд нь хивс авч өгөх тухай хээв нэг яриад сууж байдаг гэнэ. Ингээд нөхрийг өглөө уул руу гүйлгэхээ болилоо. Наян есөн оны өвөл Хадааг уурын зууханд галчаар гаргалаа. Манай хүн өвөлжин гал түлдэг ажилтай. Хаврын сартай золгоод ажил нь хөнгөрчихсөн, тийм үед жижүүр утасдаад “Хадааг нэг хүүхэн үнссэн байна” гэдэг юм.

-За бас юун хүүхэн билээ?

-“Наана чинь тэгээд Хадаа байна уу. Юун хүүхэн юм. Хадааг таньдаг юм уу” гэхэд “Мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй. Ямар ч байсан Хадааг уурын зуухныхаа байшинд байж байхад нь ирээд үнсчихсэн байна. Эмэгтэй хүний үнссэн уруулын будагны ором хацар дээр нь байна” гэдэг юм. Нөгөө хүүхнийг олоодох, Хадаагийн үнсүүлсэн ормыг салхинд арчуулчихалгүй аваад ир гэж үүрэгдлээ. Удаа ч үгүй тоос шороо болсон Хадааг аваад иртэл хацар дээр нь уруулын будагны ором байна аа. Нөгөө хүүхнийг аж ахуйн хашаанаас барилаа гэж байна. “Чи яахлаараа хүүхэнд үнсүүлдэг юм. Чамайг таньдаг юм уу, чи элдэв бусын юм өмнө нь хийгээгүй биз” гэж хэлтэл “Дарга аа, намайг уурын зуухандаа галаа янзалж байтал нэг хүүхэн ирээд үнсчихсэн. Надтай мэндлэлгүй яваад өгсөн. Би хойноос нь баахан харж зогссон. Зооны булан тойртол харсан. Тэгээд би бодлоо. Аягүй бол намайг дахиад нөгөө хилс хэрэгтээ оруулж мэдэх юм гээд би өөрөө жижүүрт хэллээ” гэдэг юм. Хадаатай ярилцаад зогсож байтал нөгөө хүүхнийг оруулаад ирлээ. Наян есөн он гэхэд чинь савхин дээл модонд байсан үе. Тэгтэл савхин дээлтэй ганган шар хүүхэн байна. Чи Хадааг таних уу гэхэд танихгүй гэж байна. Яах гэж ирсэн юм гэвэл уулзах гэж ирсэн юм гэлээ. Уулзах байсан юм бол чи бичиг баримтаа шалгуулаад, албан журмын дагуу уулзахгүй яасан юм гэвэл “Би Улаанбаатараас вагоноор ирсэн. Би Хадбаатарыг хайрлаж явдаг. Халхын сайхан энэ эрийг би нэг үнсчихье гэж бодсон. Монголд дахиж төрөхгүй сайхан хүн. Өөр надад бодол байхгүй. Би орой вагоноор буцна” гэдэг юм. Үнэхээр сонин юм шүү. Маш сэжиг бүхий санагдсан ч тэр хүүхний бид хорих цагдах эрх байхгүй. Ямар хүн үнслээ гэж тухайн үед хорилтой нь биш. Тийм нэг юм болж байсан. Нөгөө хүүхнийг авч үлдээд Хадааг түрүүлээд гаргахад мань хүн эргэн эргэн харсаар гарч байж билээ. Одоо ч нүдэнд харагдаад инээд хүрдэг юм. Хадаа 1986 оны улсын наадамд түрүүлж аварга болоход нь Батлан хамгаалах яамны орлогч сайдаар дөнгөж томилогдоод байсан Арвай генерал чиргүүлтэй шинэ гуч машин өгчээ. Мэдээж албанд нь өгсөн юм байгаа биз. Улсын наадамд түрүүлчихсэн, аварга болчихсон, шинэ гуч машинаа бариад сүрхий амьтан явбал нэг бүсгүй уулзъя гэсэн байна. Тодруулбал, Улаан хуарангийн эцэс дээр хар савхин курткатай жижигхэн шар хүүхэн таараад “орой хоёулаа таван цагт уулзъя” гэж хэлжээ. Тэр хүүхэн “аварга цолыг чинь мялааж байгаа юм шүү. Ганцаараа ууна шүү” гээд нэг шил архи өгсөн байна. Тэр шил юмаа уугаад нэг айлд нөгөө хүүхэнтэйгээ очиж хоносон гэдэг. Гэхдээ тэр шөнө янз бүрийн юм болоогүй гэж өөрөө хэлдэг. Гэтэл өглөө нь хар машинтай хүмүүс орж ирээд л “за хулгайч минь шорондоо явна аа” гээд шууд дайрчээ. Тэгэхээр нь манай хүн машинаа унаад зугтаасан байна. Нөгөө хар машинтай хүмүүс араас нь хөөсөн байна. Найз хүүхнийхээ ажил дээр яваад очтол өрөөндөө байдаггүй гэнэ. Айж сандрахдаа хажуу талынх нь өрөөг таттал нэг хүүхэн байж байсан. Түүнийг айгаад орилохоор нь “зүгээр ээ, би яах ч үгүй” гээд бариад авч л дээ. Энэ нь бас буруудсан. Тэр хүүхэн “намайг хүчиндэх гэж оролдсон” гэж мэдүүлсэн, ийм л юм болсон гэж Хадаа хэлдэг. Ингээд 10 жил авсан байдаг. Хадаагийн ярианд би итгэдэг юм. Яагаад гэвэл Хадаа яг үнэнээ хэлдэг хүн байлаа. Нэг шөнө Хадаа архи уугаад хонолоо гэсэн дуудлага ирэв. Дуудуултал “Хоригдол Хадбаатар би ирлээ” гээд халхайсан том юм гүйгээд ирлээ. “Чи хэдэн шилийг уусан бэ. Хэн өгөв” гэхэд, дарга аа би таван шилийг уусан. Улаан машинтай хүн өгсөн” гэж байсан. Чехийн нөхөд тэр хавиар явж байгаад Хадаад 10 жил пиво өгсөн байгаа юм. Мань эр тавыг нь уусан байна. Яг үнэнээ л хэлнэ. Хүмүүс Хадаад талх, молоко, хиам гээд байгаа бүхнээ өгнө. Хадаа зун борцтой байж байна. Хоригдлууд байтугай албан хаагчид борцгүй байхад манай хүн борцтой байж байна. Ингэж л ард түмний хайрыг хүлээсэн бөх байсан даа. Баргийн гутал таарахгүй, хоёр хөл нь сайртаад хагарчихсан, дарвайсан хар юм л байж байдаг сан. Халхын хүчит их аваргыг алдаж, онож явахад нь хориход хэдэн жилийг хамтдаа өнгөрүүлсэн. Хөдөлмөрийн аргаар өөрийнх нь биеийг бэлдэж дахиад ард түмнээ баясган бөхийн дэвжээнээ зодоглоход нь бага ч гэсэн тус нэмэр болсон болов уу гэж боддог. Хадааг суллуулах гэж бөөн л юм болж байсан даа. Ерэн оны Улсын баяр наадам, мөн наймдугаар сард болсон Хэрлэнгийн хөдөө арлын даншиг хоёрыг Хадаа аварга өнжсөн нь харамсалтай санагддаг. Хэрвээ ерэн оны хавар суллагдсан бол Монголын төрт ёсны хоёр их наадамд зодоглох байсан даа. Хадаа шоронгоос гараад удаагүй байхдаа ерэн оны намар байх, бага цэнгэлдэхэд болсон нэгэн барилдаанд том Сүхбатыг хүчтэй хаяж билээ. Сүхбат хөл рүү нь дайраад сүрхий цочоотол Хадаа далбааных нь араас барьж аваад жаахан хүүхэд шиг цээжиндээ наагаад өргөөд хаяж байсан. Хүмүүс шуугилдаад явчихаж байсан. Том Сүхбат тэгэхэд заан болчихсон ид байсан үе нь. Сүхбат инээгээд л тахимаа өгч билээ. Тэр барилдааныг би харсан юм. Гэхдээ Хадаатай уулзаагүй. Ерэн нэгэн оны арваннэгдүгээр сарын үе байх, Багшийн дээдийн урдуур машинтай явж байтал Хадаа явж байна. Цэргийн шинелиэ өмсчихсөн, бөхийн жанжин малгайгаа тавьчихсан таахага таахага алхаад явж байж билээ. “Би дарга дээрээ нэг сайхан очно оо” гэж тэгэхэд аминчилж хэлсэн. Даанч дахиж уулзаж чадалгүй өнгөрсөн дөө, хөөрхий минь.

УДБЭТ-ын гоцлол бүжигчин О.Анужинтай ярилцлаа. Үндэсний баяр наадмын өдрүүдэд энгэрээ цоолсон алдартнуудаас хамгийн залуухан гавьяат гэдгээрээ ялгарсан балетчин бүсгүй БНСУ-д 11 дэх удаагаа зохион байгуулагдсан “Korea International Ballet-2018” олон улсын тэмцээнд амжилттай оролцож, алтан медаль хүртээд ирсэн юм. Тус тэмцээнд 14 орны 200 гаруй бүжигчин, 12 орны шүүгч оролцжээ. Тэрээр эх орондоо ирсэнийхээ дараахан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн билээ.

-Гавьяат жүжигчин болсонд баяр хүргэе. Улсынхаа нэрийг дэлхийд гаргасан залуу балетчинаа ид хийж бүтээх насанд нь урамшуулсан нь сайхан жишиг боллоо… ?

-Баярлалаа. Төрийн ордноос шагнал хүртээд гарч ирэхэд ээж надаас “Ямар байна?” гэж асуусан юм. Ээжийнхээ асуултад “Сайн мэдэхгүй байна аа” л гэж хариулсан. Гавьяат болоод төрсөн сэтгэгдлээ үгээр зүйрлэж хэлж чадахгүй байна аа (инээв). Баярлах мэдрэмжтэй зэрэгцээд асар их үүрэг хариуцлага ирлээ гэсэн ухаарал, бодол төрж байна. Миний хувьд залуу насандаа ихийг амжуулах сан гэж бодож зүтгэж яваа залуусын нэг. Театр намайг “Найман жил ажиллаж, балетуудад гоцлоод, тэмцээнүүдэд оролцож, улс эх орныхоо нэрийг дэлхийд гаргаад ирсэн хүнийг урамшуулъя. Хэдий залуу ч гэсэн хийж байгаа үед нь үнэлж шагная” гээд энэ шагналд дэвшүүлсэн байсан. Анх сонсоод үнэхээр их баярласан, урамшсан. Маш олон залуус над руу мессэж бичиж байгаа. Хийж бүтээх ид үедээ үнэлүүлэх боломжтойг харууллаа, чи бидний төлөөлөл шүү гэх мэт сайхан үгтэй мессэжүүдээс нь урам аваад сайхан байна. Урмын сайхан үгсээс гадна “Ийм том шагнал хүртсэн болохоор хариуцлага ихтэй шүү дүү минь” гэх мэт үнэтэй зөвлөгөө сургамжууд ч сонсч байна.

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртэх болсноо мэдэх мөчийн сэтгэгдлээ манай уншигчидтай хуваалцаач?

-Нэлээд хэдэн хоногийн өмнө хэлж бэлдэх хугацаа өгдөг байх гэж бодож байсан чинь яг өмнөх өдөр нь залгаж хэлдэг юм билээ. Манай эгч хуримаа хийх гэж байгаа юм. Эгчтэйгээ хуримын бэлтгэл хийгээд E-Mart дэлгүүрийн зургаан давхарт явж байтал утас дуугараад, “Сайн байна уу. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас ярьж байна. Танд баяр хүргэе, та Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол тэмдгээр шагнуулж байгаа юм байна. Өглөө 11.00 цагт бэлэн байгаарай” гэж хэлсэн. Би яг тэр агшинд шоконд орчихсон. За гэх үү, баярлалаа гэх үү гэдгээ мэдэхээ байчихдаг юм билээ. Тэгээд бүр дараа нь талархлаа илэрхийлсэн. Утсаа тавиад л ээж, аав руугаа залгатал манай хоёр ёстой бөөн баяр болсон доо. За тэгээд юу өмсөж зүүх вэ, ах дүү нартаа хэлэх билүү, яах билээ гээд бөөн сандрал болсон. Маш их сандардаг юм билээ. Гэрээр дүүрэн цэцэг. “Яана аа, хэтэрхий олон гоё цэцэг үнэртээд байна аа, цонхоо онгойлгоё” гээд инээд хөөр болохын сайхныг зүйрлэх юм биш. “Амьдралдаа анх удаа л ийм их цэцэг харж үзлээ” гэж хэлээд инээмсэглэсэн аавын царай одоо ч сэтгэлд тод харагдаж байна. Миний амьдралын хамгийн гоё мөчүүдийн нэг байсан. Хамгийн түрүүнд аав, ээждээ л баярласнаа илэрхийлмээр байна. Надад тусалж дэмжсэн маш олон хүн байгаа. Энэ шагнал бол маш олон хүний хүч хөдөлмөр, зүрх сэтгэл, хайр.

-Анужинг гавьяат болгоход хамгийн том нөлөө үзүүлсэн багш нар нь хэн бэ гэж олон хүн сонирхож байгаа байх…?

-Мэдээж тайзан дээр бүжиглэж байгаа минь багш нарын минь ач тус. Хэдийгээр сургуулиа төгсөөд театрын бүжигчин болсон ч гэлээ надад сурах зүйл маш их байна. Тэр бүгдэд тусалдаг багш нартаа талархаж байна. Анхны багш маань гэвэл Т.Туул, Д.Дашлхагва. Театрт ирээд О.Ганбаатар, Ч.Батгэрэл гэсэн сайхан багш нартай ажиллаж байгаадаа баярлаж явдаг.

-Аав, ээж чинь урлагийн улс уу?

– Манай гэр бүлд урлагийн хүн байхгүй. Аав, ээж минь урлагт хайртай хүмүүс. Би эхээс хоёулаа. Ах маань гэр бүлтэй болоод тусдаа гарсан. Би гэдэг хүн ээж, аавдаа эрхлээд л байж байдаг. Айлын бага гээд намайг их эрхлүүлнэ ээ. Миний аав, ээж Дуурийн театрт ирж тоглолт үзэх их дуртай. Оюутан байхад аав маань намайг байнга ирж авдаг байсан.Шөнө хэдэн цаг ч байсан хамаагүй бэлтгэл дээр ирээд авдаг сайхан ааваараа бахархдаг. Аав, ээж намайг гол дүрд тоглох бүрт, шинэ дүр бүтээх болгонд ирж үздэг. Тайзан дээр гараад олон үзэгчийн дундаас ээж, аавыгаа олж харах мөчид хамгийн их урам зориг ордог. Намайг балетад дурлуулсан хүн бол миний ээж. Би багадаа Плехановын нэрэмжит орос сургуульд сурдаг байсан юм. Сургууль маань урлагийн хамтлагтай. Хамтлагтаа бүжиглэдэг байлаа. Манай ангийн охины ээж театрт балетын бүжигчин байсан юм. Гоё гэж жигтэйхэн эгч. Ээждээ нэг удаа “Сувдаагийн ээж шиг балетын бүжигчин болмоор байна” гэсэн чинь “Чадна гэж бодож байгаа бол өөрөө л мэд” гэдэг юм байна. Тэгээд л удалгүй ээж, бид хоёр Хөгжим бүжгийн коллежид шалгуулахаар очоод тэнцчихсэн. Тухайн үед би есөн настай жаахан охин байсан юм. Хүн дуртай зүйлээ хийхээрээ цаг хугацааг мартдаг юм билээ. Би Хөгжим бүжгийн сургуульд долоон жил суралцаж, балетын урлагийн гайхамшгийг мэдэрлээ. Гэртээ харихгүй сургууль дээр өнжих үе их байлаа.

-Эрхэмсэг, гоо гэдгийг бүсгүйчүүдэд, эргэн тойрондоо мэдрүүлж байдаг хүмүүс бол балетын жүжигчид. Тэгвэл та нарын хувьд эрхэмсэг, гоё, гоог юунаас олж хардаг юм бэ?

-Хүн бүрийн хувьд энэ ойлголт өөр байх. Өөрийн дотоод ертөнцөөсөө гоо сайхныг олж хардаг. Бас миний хувьд ээжээсээ гоё сайхныг мэдэрдэг. Миний ээж жирийн л нэг эмэгтэй. Маш ухаалаг, эрч хүчтэй эмэгтэй. Бас надад миний доторх хүнийг сэрээж, нээж өгдөг гайхалтай багш нар бий. Байгаль дэлхий тэр чигээрээ гоо сайхан шүү дээ. Хүн бүрт, амьд ба амьд бус бүх зүйлд гоо сайхан бий. Үүнийг олж харж байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал л бий.

-Балетын гайхамшиг нь юундаа байдаг вэ, бүжигчин мэргэжил танд юу өгсөн бэ?

-Бүжигчин мэргэжлийг эзэмшсэнээр гоо сайхны мэдрэмжтэй болдог. Театрыг зорьж ирсэн олон арван хүний нүд, сэтгэлийг баясгаж байгаа болохоор балет илүү тансаг урлаг л даа. Бүх урлаг гайхалтай. Гэхдээ тэдний дундаас сонгомол нь балет.

-Хоолны дэглэм барих, байнга бэлтгэл хийж хөлс гардаг учраас амин дэмийн дутагдалд орох эрсдэлтэй гээд их хэцүү мэргэжил шиг санагддаг…?

-Тийм шүү. Гадаад байдлаас гадна маш зөв хооллох ёстой. Бэлтгэлийн дундуур идэх юм бол хөдөлж чадахгүй болно. Миний биед юу дутагдаж байна гэдгийг байнга анзаарч байхгүй бол байнгын хөдөлгөөн хийж байгаа бидний хувьд асуудал гарч ирэх магадлалтай. Кальци дутагдсанаа мэдэхгүй үсрээд хөлөө хугалдаг, биеийн аль нэг зүйл нь болохгүй үед шөрмөс татдаг гээд олон асуудал гарна. Намайг байнга торддог хүмүүс бол аав, ээж хоёр минь. Тэмцээний үеэр бол яалт ч үгүй хоолоо маш их хэмжээгээр хасдаг. Шингэн шөлөөр л хооллодог юм.

-Шантрах үе гарч байсан уу?

-Заримдаа зугтмаар л санагдчихдаг. Гэхдээ хэзээ ч юмыг тэгж орхиж болохгүй. Иймээс анхнаасаа л бүх зүйлдээ анхаарах хэрэгтэй. Шантрах үе зөндөө гарна. “Ээж ээ би болилоо” гээд уйлж суусан ч үе бий. Тэгээд л унтаад босож ирээд мартчихдаг.Балетгүйгээр, бүжиггүйгээр би өөрийгөө төсөөлдөггүй. Балетын урлаг өөрөө их хатуу. Бэртэл гэмтэл маш хэцүү. Мөр тохой, шагай, гар гээд юугаа ч гэмтээх аюултай. Баруун өвдөгнийхөө чагтан яс хугарчихсан бороолж байхад эмнэлэг дээр очоод мэдсэн тохиолдол бий.

-“Хар хун” кинон дээр гол дүрийнх нь балетчин бүсгүй хөлөө цус шүүртэл бүжиглэж харагддаг. Балетчид гэмтсэн ч бүжиглэхээс аргагүй байдгийг тэндээс мэдэрсэн шүү…?

-Хөл хавдсан тохиолдолд бүжиглэх бол асуудал биш. Гэвч хайртай хүмүүс маань үргэлж дэргэд минь зогсож байдаг учраас хүчтэй байж чаддаг. Балет хүнийг маш их хатуужилтай болгодог. Манайд надаас аймаар гэмтэж, бэртэж байсан хүмүүс ч бий. Гэхдээ л бид жүжгээ дуусгах үүрэг хүлээсэн хүмүүс. Үзэгчид урлагийн сайхныг харж гоо зүйн мэдрэмж авч, сэтгэл дүүрэн театраас гарч явахыг харах жаргал шүү.

-“Хар хун” киног үзээд балетчид сэтгэлийн асар хаттай, сэтгэхүйн хувьд хүчтэй улс юм гэсэн бодол төрсөн. Тэр кинонд дүрсэлсэн балетчиний хөшигний цаадах амьдрал танд ойрхон санагдсан уу?

-“Хар хун” бол сэтгэхүйн кино. Нэг дүрд тоглохын төлөө тэгж галзуурч, төсөөлнө гэдэг гайхалтай. Өөрийгөө өрсөлдөгчөөр сэтгэж, өөрийгөө хар, цагаанаар харж байж дүр бүтээж байгаа тухай маш тод гардаг. Бүтэн жүжгийн ард гарна гэдэг яг түүн шиг л юм болдог. Ялангуяа “Хунт нуур”, “Жизель” дээр. “Жизель” маш их зөрчилдөөнтэй. Амьд хүн яаж сүнс болох вэ дээ. Гэхдээ яг сүнс болсон юм шиг, дотроо өөрийгөө үхсэн хүн мэт мэдэрч байж л дүрээ гаргаж чадна. Тэгж гаргахын тулд маш их ажиллах хэрэг гардаг. Бүжигчин хүн дүрээ тэгж гаргахын тулд хөдөлгөөнөөс гадна мэдрэмж, төсөөлөл нь хүчирхэг байх ёстой.

-Урлагийн хүмүүст чөлөөт цаг их ховор байдаг юм шиг санагддаг. Чөлөөт цаг гарсан үед юу хийдэг вэ?

-Бэлтгэл, сургуулилалт гээд маш их ажилтай байдаг. Дуурийн театрынхаа ажлыг өглөө нь хийнэ. Үдээс хойш бэлтгэлдээ ордог. Бэлтгэл оройн 11 цагаас наашгүй. Тэгээд л ядарсан хүн ч гэртээ харьдаг. Чөлөөт цаг гарвал гэр бүл, найзуудтайгаа байхыг хүсдэг. Мөн кино үзэх, зураг зурах дуртай.

-Монголын балетын урлаг ямар түвшинд байгаа гэж бодож байна?

-Миний бодлоор дэлхийн хөгжилтэй эн тэнцүү яваа гэж боддог. Мэдээж Европт бол 200, 300 жилийн туршид балетын урлаг хөгжиж байгаа. Манай улсад балетын урлаг үүсээд 50 жил болж байгаа гэдгээрээ хөгжлийн түвшин ярихад түвэгтэй. Бид хоцролгүйгээр илүү гарч ажиллахын төлөө л хичээж суралцаж байна.

-Балетаар хичээллэх гэж буй хүүхдүүдэд зөвлөгөө өгөөч гэвэл юуг онцлох вэ?

-Хэрэв энэ урлагийг сонгоод, цаашид үүгээр амьдарна гэж бодож байгаа бол зүтгэсэн зүйлийнхээ эцсийг үзэх хэрэгтэй. Ер нь ганц балет ч гэлтгүй, хүн болж төрөөд хэрэв дуртай юмаа чи олсон бол заавал түүнийхээ эцсийг үзэж, цаана нь гарч байгаасай гэж хүсч байна. Яагаад гэвэл танд боломж байна. Танд хүсэл байна, та залуу байна, эрч хүчтэй байна. Амьдрал маш баялаг. Амьдралын хамгийн сайхан гэрэл гэгээтэй зүйлийг олж хардаг байгаасай. Хамгийн муухай үед ч гэсэн гоёыг олж хардаг байх хэрэгтэй. Хүн мэдээж дандаа сайн байж чадахгүй. Гэхдээ энэ бүхнийг зорилгоо болгож хичээдэг байгаасай гэж хүсдэг. Балет бол үнэхээр гайхамшигтай, маш гоё урлаг. Энэ урлагаар хичээллээд хэн ч, хэзээ ч “би харамсаж байна” гэж хэлэхгүй гэж бодож байна. Энэ урлаг танд хамгийн сайхан бүхнийг харуулна. Таныг илүү хүчтэй, дур булаам болгоно. Тайз гэдэг гайхалтай зүйл. Тайзан дээр гарч энэ урлагийг бусад хүмүүст түгээнэ гэдэг хамгийн сайхан мэдрэмжүүдийн нэг. Хийсэн зүйлийнхээ эцсийг заавал үзэж байгаарай гэж л зөвлөмөөр байна.

-Шанхайд болох олон улсын балетын тэмцээнд явах гэж байгаа гэл үү?

– Шанхайд болох балетын олон улсын тэмцээн рүү энэ сарын сарын 25-нд явна. Тэр тэмцээнийхээ бэлтгэлд ороод явж байна даа.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч, зураач, сүнс судлаач Дамбын Одгэрэлтэй ярилцлаа. Тэрээр “Тэнгэрийн нулимс”, “Зүрхний нүдэнд гэрэлтэх тэнгэр”, “Тэнгэрт нойрмоглох сарны үнэр”, “Зовлонд согтсон тэнгэрийн сүнс” яруу найргийн номуудтай. “Тэнгэрийн иргэний сурах бичиг” яруу найргийн номоороо шилдэг бүтээлийн “Алтан-Өд”-ийн шагнал хүртсэн.

-Та бол Монголын яруу найргийн ерээд оныхны содон нэгэн төлөөлөл. Утга зохиол болоод уран зургийн өргөөнд анх хөл тавихдаа дээд тэнгэр, сүнсний ертөнцийн тухай дуулсан. Тэр цагаас хойш өөрийн үзэл бодол, зам мөр, мөн чанартаа үнэнч явж иржээ?

-Миний бие дөрвөн настай байхаасаа зураг зурж, 12 наснаасаа шүлэг бичиж, хорь хүрээд амин сүнсний судалгаа хийсэн. Ерэн онд “Хурдан морины сүнс” анхны үзэсгэлэнгээ гаргаад “сүнс” хэмээх нэртэй болсон. Ерэн долоон онд сүнс гэдэг ургийн овог авсан. Соронзон орны долгио айхтар мэдрэгдэх болсон ийм цаг үед өөрөө ч мэдэлгүй сүнсний ертөнцтэй холбогдсон хүн л дээ. Ерээд оны эхэн үеэс өрнө дорнын олон хотуудаар явж үзлээ. Алдарт Луврын музейгээс аваад дэлхийд нэртэй том том музейгээр орж сонгодог зургуудыг уншиж мэдэрлээ. Тэгээд надад нэг л зүйл бодогдсон. Хүн төрөлхтний урлаг реалист буюу нүдэнд харагдаж буй бодит зүйл, модернист буюу сэтгэлд бодогдох хийсвэр зүйл хоёрыг эцэст нь тултал хийчихсэн юм байна. Үндсэндээ утга зохиол яруу найраг, дүрслэх урлагт реалист чиглэлээр яваад ч нэмэргүй, модернист урсгалаар бүтээлээ туурвиад ч нэмэргүйг ойлгосон хэрэг. Ингээд л би гэдэг хүн үхсэний дараахь амьд ертөнц буюу сүнсний ертөнц рүү орчихсон. Уран бүтээлч миний амьд орших ертөнц бол сүнс юм гэдгийг ерэн гурван онд баттай мэдэрсэн. Сүнсний тухай шүлэг хүчээр бичиж, зураг хүчээр өөрийгөө албадан зураад байдаг юм биш. Дээд тэнгэрээс миний оршин буй ертөнцөд өгч буй өгөгдөл, оюун сэтгэлгээний орон зайд зурагдаж буй амин сүнсний илэрхийлэл юм.

Хамгийн адармаатай нь сүнсний ертөнцөд нэвтэрч бүтээлээ туурвихад надад ямар ч хөрс суурь байгаагүй. Уянгын яруу найраг бичье гэхэд Монголын утга зохиолын уламжлал хадгалагдаж байдаг. Модернист шүлэг бичье гэхэд өрнөдийн утга зохиолын төлөөлөл болсон сонгодгуудын бүтээл байх жишээний. Үхсэний дараахь амьд ертөнцийн тухай шүлэг бичиж, зураг зуръя гэхэд ямар ч суурь байгаагүй л байхгүй юу. Шашны өөрсдийнх нь номлолын өгөгдөл, монголчуудын уламжлалт зан үйлэн дээр тулгуурлаж ирсэн сэтгэлийн боловсрол гэж агуу юм л нөлөөлсөн. Би чинь 2006 онд “Монголын гүн ухаан дахь сүнсний сэтгэлгээ” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан. “Сүнс гэдгийг хүн төрөлхтөн нотлоогүй байхад чи доктор болно гэж юу байхав” гэж хэлэх хүмүүс ч байдаг. Энэ тухай дэлгэрэнгүй ярина гэвэл мэдээж барагдахгүй. Агуу ертөнц. Наргиан болгож хэлэхэд, улстөрчид “Энэ хуулийн үндсэн амин сүнс нь ийм” гээд хэлдэг биз дээ. Ямар ч шүтлэггүй хүн үр хүүхдээ хараад “Ээжийн минь сүнс юм” гэж сүслэх нь бий. Энэ бүхэн нэг зүйл хэлээд байна уу.

-Дөрвөн настайгаасаа зураг зурсан гэж байна. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч байхдаа монгол хүн сансарт ниссэн зургийн уралдаанд түрүүлж байсан гэдэг?

-Төрийндээд гэж зураг зурдаг, шүлэг бичдэг ах маань байлаа. Тэр хүний нөлөө надад их туссан. Мөн Хэнтийн буриад Даваажав гэж зургийн багш, гавьяат цол хүртсэн эрхэм хүн байлаа. Даваажав багш, Ломбын Нямаа багш хоёрын нөлөөгөөр Хэнтий нутгаас уран зураг, яруу найргийн онцгой хүүхдүүд төрсөн. Тэдний төлөөлөл нь манай Галсансүх, Батжаргалын Одгэрэл бид гурав юм. Дэлхийн залуучууд оюутны 12 дугаар их наадамд миний бие Хэнтий аймгаас сонгогдож оролцож байснаа мартдаггүй. Залуучуудын холбооны ерөнхийлөгч байсан Зоригтбаатар, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, Дарханы Пүрэвдорж гээд бид үе чацуутнууд. Тухайн үеийнхээ шилдэг сурагчид байв. Монгол хүн сансарт ниссэн зургийн уралдааны түүх бас сонин. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч сахилгагүй Одгэрэлийг зургийн дугуйланд явуулахгүй гэдэг юм. Танхай этгээд гээд хасагдсан. Зургийн уралдаан зарлагдсаныг урьд орой нь мэдээд тэр шөнөдөө зураг зураад маргааш өглөө нь зөвшөөрөлгүй аваачаад өлгөчихлөө. Тэгтэл миний зураг түрүүлчихдэг юм. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч долоо, наймдугаар ангийнхаа хүүхдүүдтэй өрсөлдөж байгаа хэрэг. “Сансарт мөнхөжсөн найрамдал” нэртэй зураг. Ленин, Сүхбаатар хоёрыг уулзуулж, дээд талд нь Нацагдоржийнхоо “Од” шүлгийг хүртэл оруулаад, яруу найрагчийн зөн билэг ч бас нөлөөлсөн байх, тийм л бүтээлээр түрүүлсэн юм. Арбатад Монголын гурван хүний зураг байдаг. Нэрт дуучин Адарсүрэн, манай Эрдэнэ-Очир, Мөнхцэцэг, Шатарын Энхбаяр гурвын багш Цагаандэрэм бид гурвын зураг байдаг. Москвад хүүхдийн зусланд амарч байхдаа зурсан бүтээлүүд. Миний бие Японы дэлхийд нэртэй зургийн уралдаанаас алтан медаль эх орондоо авчирч байлаа. Надаас хойш Монголын олон авьяаслаг сурагч “Гран При” хүртсэн. Урлаг судлаач, зураач, яруу найрагч, доктор Жүмпэрэлийн Саруулбуян ах бид хоёр Өндөрхааны нэг хашааны хүмүүс. Сонин юм шүү, нэг хашаанаас зураач, яруу найрагч, судлаач хоёр хүн төрнө гэдэг. Наян найман онд хотод Саруулбуян ахындаа амьдарч байсан. Тэднийд л агуу Дашбалбар, Ламжавын Мягмарсүрэн, Мэнд-Ооёо нарыг харж байлаа.

-Нямбуугийн Нямдорж, Ломбын Нямаа гээд бодохоор яалт ч үгүй Хан Хэнтийн яруу найргийн дэг сургууль санаанд бууна. Та бол тэрхүү дэг сургуулийн бүтээгдэхүүн?

-Галсансүх, Батжаргалын Одгэрэл бид гурав хүүхэд байхаасаа л урлаг, утга зохиолын шинэчлэлийн төлөө явсан. Тухайн үед гардаг байсан орос сэтгүүлүүдийг байнга уншина. Нямаа багш Галсансүхийг орос сэтгүүлийн хүчээр орос хэлтэй болгосон юм. Орос сэтгүүл дээрх шүлгийг Галсаа орчуулж, зурагтай нь би ноцолддог байлаа. Равдандаш гэж мундаг орчуулагч байсан. Чойномыг дандаа ярьдаг Цэвэлмаагийн Нэргүй гэж найрагч ах байлаа. Энэ хүмүүсийн нөлөө бидэнд яалт ч үгүй туссан. Дээрээс нь Батжаргалын Одгэрэл маш сонин ертөнц. Дандаа шинийг эрэлхийлдэг, өвөрмөц сэтгэлгээтэй. Өрнөдийн утга зохиолыг бишрэн уншина. Ямар сайндаа Буянзаяа “Одгэрэл бол европ маягийн сонгодог хувцас, Галсансүх бол америк жинс” гэж ерээд оны эхээр хэлж байхав. Би Одгэрэл шигээ франц хэлтэй болно гээд франц хэлний ангид сурч байсан удаатай. Ийм л боловсролтой залуучууд байлаа. Саяхан болсон “Хан Хэнтийн салхи” номын нээлтийн үеэр Одгэрэлийгээ их үгүйлсэн. Галсаа бид хоёрын уулзахаараа ярьдаг хүн Одгэрэл маань юм. Нямбуугийн Нямдорж найрагчийнхыг Эрдэнэтээс хотод ирэхэд нь Галсансүх, Одгэрэл бид гурав нүүлгэж байлаа. Тэр чинь ерэн оны намар. XI хороололд шинэ байранд орж байсан. Нямдорж гуай байрныхаа ордерийг ууж яваад хаячихсан хөгжөөнтэй түүх ч бий. Багшийн дээдийн шүлэг найраг, дүрслэх урлагийн оюутнууд XI хорооллын айл бүхнээс асууж байж ордерийг нь олж байсан. Нямдорж гуайтай шинэ байранд нь шөнөжин ярьж хоносноо мартдаггүй. “Алганы минь хээ арилшгүй, хурууны минь хээ хувирашгүй, өндөгний минь хээ өөрчлөгдөшгүй, миний хээ минийх ээ” гэх чамин үгээр хөөцөлдөөгүй гүн утга санаа бүхий түүний шүлгүүдийг ард түмэн мэднэ. Жинхэнэ буриад хүний халуун сэтгэл ханхалсан найрагч байлаа. Ер нь манай Хэнтийнхэн хөгжмийн Галмандах багшийн хэлснээр “урсаад л дуусдаг лаа”-нууд. Юу ч бодохгүй, ямар ч муу санаа байхгүй, урсаад л дуусдаг хүмүүс.

-Ерээд оны яруу найргийн их давалгаан дунд та явсан. Үеийн нөхдийн тухай халуун сэтгэлээр дурсах, үнэн мөнийг нь хэлэх хүн бол өөрөө юм?

-Саяхан Нямбуугийн Билгүүн Америкаас яриад “Одгэрэл ээ, чи бид хоёр 90-ээд оныхноос өмнө нөхөрлөсөн юм шүү” гээд уйлж байна лээ. Үнэндээ наян долоон оноос хойш нөхөрлөсөн байна. Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ Москвагаас ирээд Соёл урлагийн дээд сургууль байгуулагдахад бид нэг ангид орж байлаа. Багшийн дээдийн утга зохиолын нэгдэл гэж байдгийг Өвөрхангайн найрагч Батнасан ахаас анх сонссон. Хүүхдийн зохиолч О.Сундуй, Дарь.Сүхбаатар, Жадамбын Батцэцэг, Төв аймгийн Өнжүүлийн Ц.Дашдамба, Лханаагийн Мөнхтөр, Пүрэвийн Бөхбат гээд утга зохиолын нэгдлийн аваргуудыг бараадаж Зохиолчдын эвлэлийн нээлттэй хаалганы өдрүүдэд очиж байлаа. Тэгэхэд офицеруудын ордны утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч Цахиагийн Элбэгдорж гэж нөхөр “Хөөе, Ленин чи энгэрээ товчил, хатгаа тусах нь уу” хэмээн Лениний хөшөөнд зориулсан шүлэг уншиж байсан. Одоо нэртэй бизнесмэн болсон Должидийн Батбаяр тухайн үед мундаг бичдэг байлаа. Жамсрангийн Баяржаргал, Жалцангийн Заяабаатар, Монгол телевизийн захирал байсан Цагааны Оюундарь, Дашзэвэгийн Банзрагч ахын хүү Гэрэлбаатар энэ хэд Улс төрийн дээд сургуулийн сэтгүүлчийн ангид суралцдаг байв. Дорждамбын Баттогтох, Тогоонтөмөрийн Содномнамжил бид гурав нэг гэрт амьдарч явсан үе ч бий. Ер нь би үеийн нөхдийнхөө тухай “Чимэглээгүй, муулаагүй, магтаагүй дурсамжууд” гэх нэртэй ном гаргах бодолтой байгаа.

-Ерээд оныхны түүх тэр чигээрээ бичигдэх нь дээ?

-Энэ тухай Баяржаргалдаа хэлсэн. Хүмүүс дурсамж дурдатгалаа хэтэрхий гоё болгох гээд худлаа бичээд байх юм. Бас зарим нэгнээ бүр муугаар бичээд байх юм. Гагцхүү чин үнэнийг бичиж үлдээх учиртай. Анд нөхдөө гэх халуун сэтгэл надад байдгийг манайхан мэднэ. Ганцхан жишээ хэлэхэд, ерэн нэгэн онд намайг Бээжингийн театрын их сургуульд явахад Галсансүх Монголын радиод жинхэлж чадаагүй үлдэж байсан. Морь тайлбарлагч, спортын сэтгүүлч, гавьяат Л.Цагаандалай, хайчилбарын нэртэй мастерууд болох Төрбурам, Баатарцог, тэгээд Галсансүх тэр хэд намайг гаргаж өгч байсан. Бээжинд байхад Үржингийн Хүрэлбаатар ах, Эрдэнээ эгчийн хамт очлоо. Би охинд нь Бээжингийн захаас савхин куртка авч явуулаад “Галсансүхийг ажилд аваарай” гэж захисан. Тэр үед Хүрлээ ах “Улаанбаатар” сонины эрхлэгч байсан. Ингэж найзыгаа би сонины бараа харуулсан юм. Ерээд оны мөнгөн үеийнхнийг хамгийн их дэмжсэн хүн бол Ц.Түмэнгэрэл юм. Хүнд бэрх, хатуу эдийн засгийн шуурганд хэдэн муусайн найрагч нөхдөдөө түшиг болж үнэт капитал бий болгосон хүн. Шартсан нэгнийх нь шарыг тайлдаг, сониноо гаргаж чадахаа байсан нэгнийх нь хэвлэлийн зардлыг даадаг. За тэгээд номыг нь гаргадаг, үзэсгэлэнг нь гаргадаг. Дуугаа бичүүлэх гэсэн нөхдийнхөө мөнгийг нь төлдөг. Ийм л сайхан сэтгэлтэй залуу байлаа. Баяржаргал тэр хоёр гар сэтгэл нийлж, “мөнгөн үе”-ийн баганыг босгосон. Олон сайхан нөхдөө замын дундаас алдлаа. Сүүлд гэхэд Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Арлааны Эрдэнэ-Очир гэсэн авьяас билэгт хоёр найрагчаа алдлаа. Баруун Алтайн авьяас билэгт найрагч, Монголын утга зохиолд Урианхайн хөх уулсаа дархалсан Эрдэнэбаатарыгаа нутаглуулахад Баяржаргал, Уянсүх бид гурав явсан. Урианхайн хөх уулсад нь нутаглуулчихаад ирсэн. Эрдэнэ-Очиртойгоо өнгөрөгч өвөл Говь-Алтайд болсон “Болор цом”-д хамт явж байв. Монгол хөрсөнд урган төлжсөн яруу найраг чухамхүү ямар тансаг байдгийг Эрдэнэ-Очирын минь шүлгүүд хэлээд өгнө.

-Таныг анзаараад байхад үеийнхнийгээ л түшихээс алдар цолтой ахмадуудаар өөрийгөө магтуулах нь ховор шиг…?

-Наад ах чинь харин үнэн шүү. Бавуугийн Лхагвасүрэн ах “Одгэрэлийг номоо аваад ир гэж хэл. Би юм бичээд өгье” гэх утга бүхий үгийг Амархүүгээр хэлүүлсэн байдаг. Одоо хэр нь би номоо авч очиж зүрхлээгүй. “Тэнгэрийн нулимс” анхны номын маань өмнөтгөлийг манай Баяржаргал бичсэн. Өөрийгөө мэддэг, ертөнцийг минь таньдаг хүнээр үг бичүүлэх нь надад үнэтэй. Ер нь их утга зохиолын эрс тэс ертөнцөд Баяржаргалтайгаа ойр явна. “Наян нэгэн мөнгөн шөнө” гээд олон бүтээлийнх нь дээжийг хүртэж байлаа. Дотно сайхан ах нар байлгүй яахав. “Одгэрэл ээ, чи аргагүй огт өөр ертөнцөөс ирсэн хүн юм” гэж Дан.Нямаа ах хэлдэг. Саруулбуян ах болохоор “Чи өөрийгөө таньж мэдсэн хүн” гэдэг. Хүү доктор “Монголын яруу найрагт байж болох хийгээд байж болохгүй шинэ боломжийг нээсэн” гэж миний тухай нэгэнтээ бичсэн.

Монгол Улс нийт нутгийн 80 шахам хувийг эзэлсэн бэлчээртэй, нүүдлийн мал аж ахуйд суурилсан хөдөө аж ахуйн орон. Гэвч өнөөг хүртэл бэлчээрийн асуудлыг зохицуулсан нэгдсэн хуульгүй, ХАА-н салбарын төрийн төв байгууллага дотроо бэлчээрийн асуудлыг тусад нь эрхэлдэг бүтэцгүй байгаа нь гадна, дотны судлаачдын анхаарлыг татаж, гайхашралыг төрүүлдэг. Улс орны эдийн засгийн тулгуур багана болсон мал аж ахуйн салбар бэлчээр ашиглалтын хуульгүй байна гэдэг эмгэнэл гэж хэлэх хүмүүс бий.

Харин сүүлийн жилүүдэд Монгол орны бэлчээрийн доройтол, түүнийг малчид хэрхэн зүй зохистой бууруулах, мөн төрийн бодлого шийдвэрээр яаж дэмжих тухай Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоо идэвх санаачилгатай ажиллаж байна. Бэлчээрийн тухай хуультай болох хэрэгцээ, шаардлага, нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг бусад улс орнууд бэлчээрийн асуудлыг эрх зүйн хувьд хэрхэн зохицуулсан талаар доктор Уламбаярын Тунгалагтай ярилцлаа. Тэрээр “Саруул хөдөө” байгаль орчны байгууллагад судалгаа эрхэлсэн захирлаар ажиллаж байна. Москвагийн Улсын Их Сургууль, Японы Олон Улсын Их Сургууль, Америкийн Нэгдсэн Улсын Колорадогийн Улсын Их Сургуулийг тус тус төгссөн, тал хээрийн экосистемийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Түүний докторын судалгаа нь Монгол Улсад нутгийн иргэдэд түшиглэсэн бэлчээрийн менежмэнтийн нийгмийн үр дүнг тодорхойлж, нөлөө бүхий хүчин зүйлүүдийг статистикийн аргаар тогтоосноороо ач холбогдолтой болж, Колорадогийн Их Сургуулийн Варнерийн нэрэмжит Байгалийн Нөөцийн Сургуулийн Шилдэг диссертацийн шагнал хүртжээ.

-Нүүдлийн соёл иргэншилтэй манай орон бэлчээрийн тухай хуульгүй байгаа. Мэргэжлийн судлаач эрдэмтний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол Улс бэлчээрийн тухай эрх зүйн зохицуулалттай болох нэн тулгамдсан шаардлага байгаа.Үүнд энэ асуудлыг эрхэлсэн төрийн төв байгууллагаас эхлээд бэлчээр ашиглагч малчин хүртэл олон талуудын оролцоо, идэвхтэй хамтын ажиллагаа, нэгдмэл зорилго хэрэгтэй. Олон улсын жишгээр бол иймэрхүү зохицуулалт эдэлбэрийн багц эрхийн тухай зарчмаар явдаг. Харин манайд энэ талын ойлголт харьцангуй шинэ болохоор товч тайлбар өгье. Багц эрх нь зөвхөн бэлчээр гэлтгүй ой, ан амьтад, ус ургамал зэрэг бүх байгалийн нөөцөд хамаатай. Багц эдэлбэрийн эрх нь гурван үндсэн субьектэд байдаг нь төр, хувийн хэвшил, нутгийн иргэд юм. Нөгөө талаас нөөцийн эдэлбэрийн таван төрлийн эрх байна. Үүнд, нөөцөд нэвтрэх, нөөцөөс авах, нөөцийн менежмэнт хийх, нөөц рүү бусдыг оруулахгүй байх, нөөцийг захиран зарцуулах эрх ордог. Тэгэхээр энэ бүх эрх нь төр болон хувийн хэвшил гэсэн хоёр субьектэд бүгд байдаг. Харин нутгийн иргэдийн хувьд сүүлийн хоёр эрх буюу бусдыг оруулахгүй байх, захиран зарцуулах эрх байхгүй байх нь түгээмэл. Манай улсын хувьд бэлчээрийн зохицуулалт яагаад хэрэгтэй байна вэ гэхээр дээрх таван эрхийг гартаа барьж буй төрийн ажил олигтой явагдахгүй байгаагаас бэлчээр эзэнгүйдэх буюу шинжлэх ухааны хэлээр “нээлттэй, хэний ч биш” систем бий болж үнэт нөөц доройтоод байгаа явдал юм. Иймд нэг талдаа төрийн менежэнт сайжрах, нөгөө талдаа нутгийн иргэдэд эдгээр таван эрхээс ядаж дөрөв нь өгөгдөж байж тэд нэгдэж бэлчээрээ хамгаалах, бэлчээртээ хөрөнгө оруулалт хийх хөшүүрэг бий болох ёстой юм л даа. Гэхдээ одоо ч гэсэн бэлчээрийн де-факто менежмэнтийг малчин өрхүүд хийж байгаа ч ямар нэг институцийн зохион байгуулалтад оролгүй, нэгдмэл үүрэг хариуцлага хүлээхгүй, ганц нэгээрээ аль чадахаараа бэлчээрийн нөөцөөс ашиг хүртэх хэлбэрээр явж байгаад гол асуудал байна. Өөрөөр хэлбэл ямар ч институцигүй байна. Уул нь бол малаа бэлчээртээ тааруулан аж ахуйгаа эрхэлдэг уламжлалт институцүүд манайд шинэ зүйл биш боловч мал нийгэмчлэгдэж, нэгдэл бүх МАА-н менежмэнтийг хийх болсон жилүүдээс энэ уламжлалыг мэдэхгүй малчдын бүхэл бүтэн үе бий болсон, нөгөө талаас чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн ашгийн төлөөх эрмэлзлэл манай уламжлалт ёс зүйг үнэгүйдүүлсэн, төрийн менежмэнт ихээхэн суларсан зэрэг олон хүчин зүйлээс өнөөдөр бэлчээрийн доройтлын асуудал хурцадмал байдалд ороод байна. Одоогийн байдлаар малчид нутгаараа чөлөөтэй нэвтэрч зорчих, малаа бэлчээх, өвс хадлан авах, менежмэнт хийх буюу бэлчээр сэлгэн нүүх, нөөцлөх зэрэг эхний гурван эрх байгаа ч нутагтаа хэзээ хэнийг хэдий хугацаагаар оруулах, оруулахгүйг шийдэх эрх байхгүй байна. Мөн өөрийнхөө үе уламжлан нутаглаж буй газар, бэлчээрээ үр удамдаа дамжуулж үлдээх зүй ёсны эрхгүй байгаа. Ийм чухал зүйлүүд зохицуулагдаагүйгээс “хаяа багтахаараа бууж, хошуу багтахаараа идэх” зарчим үйлчилж, туурайн зуд гэх мэтийн үзэгдэл их гардаг болоод байна.

Монголчуудын түүхэн уламжлалыг харахад бүүр Чингис хааны цаазын бичигт мал бэлчээх нутгийг тодорхой зааж өгч, бусдын нутаг руу дураараа мал бэлчээсэн ардыг төдөн бод, богоор, ноёдыг бол цалин пүнлүүг нь хасах зэрэг шийтгэл байсан байгаа юм. Нэгдэлжихээс өмнө ч ийм хууль заалттай, аймаг, хошуу, сүм хийдийн түвшинд хийдэг бэлчээрийн хуваарилалт, нүүдлийн зохицуулалттай, хот айл, саахалт, нэг нутгийнхны институцүүдтэй явж ирсэн. Нэгдлийн үед мал, малчин, бэлчээр гурвын менежемэнт шинэ шатанд гарч боловсронгуй болсон ч мал бэлчээр хоёроо малчнаасаа хөндийрүүлээд уламжлалт институцүүд суларсан гэж судлаачид үздэг. Одоогийн Газрын тухай хуулийн 52.2-т “Бэлчээрийг нутгийн иргэд хэсэг бүлгээрээ ашиглаж болно” гэсэн заалт байдаг ч араас нь хэрхэн хэрэгжүүлэх журмууд гарч ирээгүйд гол асуудал байна. Хэрвээ нутгийн иргэд малчдын эдэлбэрийн эрх болон бэлчээрийн нөөцтэй холбоотой үүрэг, хариуцлага тодорхой болж, хэрэгжүүлэх талуудаа бүх түвшинд сайн бэлтгэж чадвал нэлээн асуудал шийдэгдэнэ гэж боддог.

-Өнөөдөр Монголын малчдын ахуй амьдрал ямар байгааг бодит жишээгээр хэлэхгүй юу? Малчдын тухай олон судалгааг гаргасан байдаг.

-Өнөөдөр бид малчиддаа анхаарах цаг нь болсон. Малчдынхаа боловсролд анхаарах, нийгмийн асуудлыг шинэ түвшинд гаргаж ирэх хэрэгтэй болжээ. Малчин хүнд хэрэгтэй мэдээлэл хаана ч байхгүй гэхэд болно. Өнөөдөр зурагтгүй малчин өрх маш цөөн болсон ч улс төрийн хэрүүл, солонгос кино, баахан морины уралдаан л үздэг. Зах зээлийн нийгэмд МАА-гаа яаж авч явах вэ, цагаан идээгээ хэрхэн боловсронгуй болгох вэ, арьс шир, ноосоороо яаж өрхийн түвшинд бүтээгдэхүүн хийх вэ, малын бүтээгдэхүүний үнэ ханш аймаг, суманд ямар байна зэрэг тэдэнд чухал мэдээллүүд маш дутмаг. Малчны боловсролд зориулсан сургалт сум байтугай аймгийн төвд ч байхгүй. Аймгуудад байдаг сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд бол голдуу хотын хүнд зориулсан үсчин, нарийн боовчин, гоо сайханч, сантехникч бэлтгэх сургалт явуулдаг. Хааяа нэг байдаг МАА-н чиглэлийн сургалт нь “фермерийн” гэсэн нэртэй. Хөвсгөл мэтийн утасны сүлжээгүй, алслагдмал аймгийн зарим сумдад эмнэлгийн үйлчилгээг малчид огт авч чаддаггүй, өөрсдөө эрийн сайндаа амьдарч, өвдсөн нэгнээ өвс ургамлаар эмчилдэг, эрүүл мэндийн даатгал 100 хувь төлдөг ч ногдсон багахан төсвөөр сумын төвийн хэдэн хүн эм эмчилгээг аваад дууссан байдаг. Сургуульд хүүхэд нь орохоор гэрээ хоёр хувааж эхнэр нь сумын төвд арван сар тусдаа амьдарч, нөхөр нь орой гэртээ ирэхэд гал хөсгүй хүйтэн гэр, хоол ундгүй зэвий дааж угтдаг. Дээр нь хот хүрээний “баруунжсан” хүмүүс элдвээр гоочлон хочилж, хошин шогчид тэнэгдүү хүмүүсийн дүр болгон сурталчилж, хоцрогдлын бэлгэ тэмдэг болгодог. Бодит байдал ийм байхад хэн малчин байхыг хүсэх билээ дээ. Энэ утгаараа өнөөдөр “малчин битгий бай, хот руу бүгдээрээ ирээч” гэсэн төрийн бодлого явж байна. Манай байгууллага Дэ Нэчэ Консерванси байгууллагын санхүүжилтээр Ховд, Хэнтий, Хөвсгөлийн 334 өрхийг хамарсан судалгаа явуулахад, малчин өрхийн тэргүүний дундаж нас 46 байна. Ихэнх нь бага боловсролтой байна.Гэтэл нөгөө талдаа дэлхий биднийг юугаар таньдаг, юугаар нь үнэлдэг вэ гэвэл нүүдэлчид гэдгээр нь. Бидний хөгжил гэж ойлгон магтан дуулах дуртай өндөр байшин, өргөн зам, загварын машин, брэндийн хувцас, фермерийн аж ахуй зэрэг бол биднийг тодорхойлохгүй, бусад орнуудад ч сонин биш зүйл. Хүн төрөлхтөн суурин ба нүүдлийн гэсэн хоёрхон амьдралын хэв маягтай байснаас сүүлийнх нь маш хурдан хугацаанд түрэгдэн алга болж байгаа. Иймээс ч биднийг “сүүлчийн нүүдэлчид” гэж гадныхан нэрлэж, манайд ирсэн жуулчид үзэсгэлэнт байгалиас гадна бидний түүх, соёлыг сонирхож ирдэг.

-Бэлчээрийн хуулийн одоогийн төслийн талаар таны бодлыг сонсъё?

-Манай улсад бэлчээр эзэнгүйдэж эдэлбэрийн эрхийн нээлттэй эмх замбараагүй систем оршин тогтнож байгаа үед энэхүү стратегийн ач холбогдол бүхий нөөцийг эзэнтэй, эрхтэй, үүрэгтэй болгох талаар Засгийн газраас авч байгаа нэг чухал хүчин чармайлт бол бэлчээрийн хуулийг боловсруулж байгаа явдал гэж үзэж байна. Өмнө нь бид хэд хэдэн хуулийн төслүүд боловсруулж батлуулах гэсэн боловч амжилттай болоогүй байгааг бүгд мэдэж байгаа. Ямар ч байсан одоогийн төсөлд бэлчээрийг ашиглалтын хувьд ангилаад, хэн хэрхэн ашиглаж эзэмшиж болох, эрхээ ямар хэлбэрээр ямар хугацаанд авах, тухайн эрхийг авах, сунгах, цуцлах процедур, бүх шатны төрийн байгууллагын хүлээх үүрэг, бэлчээрийн холбоо мэргэжлийн байгууллагуудын оролцоо зэргийг зааж өгсөн байна. Нөгөөтэйгүүр бэлчээр ашиглагчид буюу уламжлалт бэлчээрийн аж ахуй эрхэлж буй малчдын байгууллагын эрх хязгаарлагдмал боловч үүрэг ихтэй, гэрээний заалтуудыг биелүүлээгүйгээс бэлчээр доройтсон тохиолдолд аль ч талын хүлээх хариуцлага хэтэрхий бага зэрэг сул талууд бас байна. Ер нь бол энэ хуулийн төсөл дээр нарийвчлан санал өгнө гэвэл бас нэг ярилцлага болохоор байгаа тул товч байдлаар давуу сул талыг хэлэхэд ийм байна.

-Нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлсэн олон орон бэлчээрийн хуультай. Тэр дундаас Киргизстаныг онцлох нь бий. Киргизстан улсын бэлчээрийн хуулийн талаар тодорхой мэдээлэл өгнө үү?

-2009 онд Киргизстан улс бэлчээрийн шинэ хууль баталж, бэлчээрийн менежмэнтийн эрх үүргийг нутгийн иргэд бэлчээр ашиглагчдад шилжүүлж, бэлчээрийн засаглалын системд төвлөрлийг сааруулах томоохон алхам хийж чадсанаараа төв Азийн бүс нутагт ихээхэн шинэлэг зүйл болсон. Хуулийн гол зорилго нь бэлчээрийн нөөцийн хяналт, хариуцлагыг ашиглагчдад шилжүүлснээр бэлчээрийг хууль бусаар бусдад түрээслэн ашиг олохыг таслан зогсоох, малын тоо толгойг бэлчээрийн даацад тохируулахын тулд бэлчээр ашигласны төлбөр бий болгож, бэлчээрийг ашиглах тасалбарын систем нэвтрүүлэх явдал байсан. Эдгээрийг хэрэгжүүлэх нутгийн иргэдийн гол институци болох бэлчээр ашиглагчдын 450 гаруй бүлэг, холбоодыг байгуулж, тэдгээрийн эзэмших бэлчээрийн хил хязгаарыг тодорхойлж баталгаажуулан улсынхаа газар ашиглалтын төлөвлөгөө, бүртгэлд нэгтгэж өгсөн маш чухал алхмуудыг хийсэн байгаа юм. Тухайлбал энэ хуулийн дагуу уул уурхайгаас үүдсэн хохирлыг бэлчээр ашиглагчид нөхөн төлүүлдэг болж, бэлчээрийн төлбөрийн фонд бий болсноор 2014 он гэхэд 130 сая сом буюу бараг 20 сая долларын хураамж авч бэлчээр нөхөн сэргээх, хамгаалах, бэлчээрийн дэд бүтэц байгуулах, бэлчээр ашиглагчдын байгууллагыг дэмжих санхүүжилтийн эх үүсвэртэй болсон нь ихээхэн том ололт болсон. Тэр бэлчээрийн тасалбар гэдэг нь үзвэр үзэх тасалбар шиг бэлчээр ашиглах эрхийн бичиг бөгөөд тухайн малчны улирлын бэлчээрийн байршил, малын тоо толгой, төрөл, бэлчээрийн төлбөрийн дүн, малаа вакцинжуулсан зэрэг мэдээллийг тэмдэглэсэн байдаг. Судлаачид үнэлээчдийн дүгнэлтээс үзэхэд энэ шинэчлэлдээ малчдаа сайн бэлтгэж мэдээлэл хүргэж чадаагүй нэлээн огцом эхэлсэн тул одоо малчдадаа ойлгуулах, хамтран ажиллаж тэднийг сургах ажлууд хийж байгаа юм билээ.

-Манайд бэлчээрийн хууль батлагдаад гараад ирвэл үр дүн нь ямар байх бол?

-Киргизстаны гол ололт нь бэлчээрийн хуулиа батлаад авсанд байгаа. Гэтэл малчид нь бэлэн биш байсан асуудалтай. Манайд бол эсрэгээрээ малчид нь бараг бэлэн болчихсон байдаг. Харин хууль эрх зүй нь тодорхойгүй байдаг. Хэрвээ бэлчээрийн хууль батлагдаад ирвэл нэлээн олон зүйл тодорхой болно.

Малчдын байгууллага гэж хэн бэ, ямар эрх, үүрэгтэй вэ гэх хууль эрх зүйн орчин бий болно. Гэрээ хэлцэл хийж, үйл ажиллагаа явуулж, нөөцтэйгөө ажиллаж эхэлнэ. Нутгаа мэдэж, бусдыг оруулах, оруулахгүй байх, оруулбал хэзээ, ямар хугацаагаар хэдэн мал хүн оруулахаа шийддэг эрх нь зохицуулагдаж хэрэгжиж эхэлнэ. Нэг талдаабэлчээр ашиглагч малчид, нөгөө талдаа бэлчээрээ ашиглуулагч тухайн сум орон нутгийн засаг даргахоёрын хооронд бэлчээрийн гэрээ яаж хийх, хэрхэн хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийг хянах, дүгнэх, сунгахзэргийг чиглүүлж өгснөөрөө ач холбогдолтой. Малчдын байгууллагад мэдээж нутагтаа жилийн дөрвөн улиралд мал сүргээ адуулан амьдардаг иргэд орно. Бэлчээрийн төлбөрийн хувьд малчид бүс нутгаараа өөрсдөө тогтоодог байвал оновчтой болно. Учир нь манай орны нутаг дэвсгэр өргөн уудмын хэрээр нутаг нутгийн ялгаа онцлог их тул үүнийг дээрээс зааж тогтоох нь алдаа их гарах шалтгаан болох байх. Хамгийн гол нь зарчмыг нь заагаад өгчих ёстой. Жишээ нь, адуу, ямаа зэрэг бэлчээрт халтай гэгддэг малаас авах татвар арай өндөр, байгальд ээлтэй үхэр, хонь зэрэгт арай бага, жилийн дөрвөн улиралд хөдөө хөхөрч гадаа ганддаг хүний мал бол арай бага, төв суурин газар байдаг ч мал эзэмшиж, бэлчээрийн нөөцийн хувьд түрүүний хөдөөний хүний малын идэшнээс булаалддаг бол арай өндөр гэдэг ч юм уу. Гол нь гадаадын хэвлэлд гараад байгаа “Монголын мал бэлчээрээ идэж дуусгаж байна” гэдэг асуудлыг шударга эрх тэгш байдлаар шийдэхэд чиглэх гол зорилгын дор энэ бүхнийг сайтар бодолцож хийх хэрэгтэй байгаа юм. Засаг дарга, малчдын байгууллагын аль алиных нь үүрэг хариуцлагыг ч сайн зааж өгөх ёстой. Малчдын байгууллага хуулийн этгээд болсноор Монголын хөдөө аж ахуйд шинэ дэвшил гарах нь мэдээж. Цаг хэцүү боллоо гэхэд хөрш нутагладаг малчдын байгууллагын бэлчээрт оруулж болох боломжид нь таарсан толгой малыг оруулдаг, эргээд нөгөө талд асуудал үүсэхэд хариуд нь бас боломжит тооны малаа оруулах зэргээр уламжлалт “аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ” гэдэг харилцааг илүү албан маягаар хуулийн хүрээнд явуулдаг болно. Ингэснээр жишээ нь туурайн зуд гэдэг юм ихээхэн багасах байх. Гол нь малчдын байгууллагыг дэмжсэн боловсролын болоод зах зээлийн бодлого, үйлчилгээ сайн явуулах нь чухал. Нөгөө талдаа бид шударга ёс, малчдын тэгш эрхийн асуудлыг нухацтай харах цаг болсон. Тухайлбал, манайхан малын мах экспортлох тухай их ярьж түрүүчээсээ гаргаж байгаа. Гэхдээ одоохондоо энэ бол жинхэнэ “хөдөө хөхөрч, гадаа гандаж яваа” малчдад хүртээл багатай, харин олон мянган толгой малтай ч суурин газар тавлаг амьдардаг эрх мэдэл, мөнгө төгрөгтэй хүмүүст илүү ашигтай байгаа нь нууц биш.Энэ мэт бэлчээрийн татваргүй байгаа хуулийн цоорхойг дотоодын төдийгүй гадны чинээлэг хүмүүс ч самбаачлан ашиглаж, тэдний малыг малладаг хөлсний малчид олширч байгаа талаар би сонссон. Иймээс яг хөдөөдөө өөрийн малаа маллаж буй малчид “татвараа тогтоогоод өгөөч, бид төлье” гэж өөрсдөө хүсээд байгааг бид анхаарах хэрэгтэй юм. 2016 оны байдлаар нийт малчдын бараг 80 хувь нь 500-аас доош толгой малтай байгаа нь ихэнх малчид амиа аргацаасан МАА эрхэлж байгааг харуулж байна. Энэ бүх хүмүүс гэнэт “ингэж зовж байхаар ер нь суурин газар ирж улсын тэтгэмжээр амьдарна аа” гэвэл улсын нийгмийн халамжийн төсөв тэднийг тэжээж дийлэх үү? Маш их дарамттай зүйл болно шүү дээ. Иймд ингээд өөрсдийгөө болгоод хөдөөдөө амьдраад, хот суурин газар нийгмийн үйлчилгээний ачааллыг нэмэхгүй байгааг нь бас үнэлж үзэх хэрэгтэй учраас би тэгш байдал, нийгмийн баялгийг шударга хуваарилах тухай яриад байгаа юм л даа.

-Монголын бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо сүүлийн үед явуулж буй үйл ажиллагааны талаар товч асууя. Үндэсний том форум зохион байгуулж, жинхэнэ малчид руугаа хандсан бодлого явуулж, бэлчээрийн доройтол, эко системийн асуудал зэргийг хөндөх болсон?

-Тус холбооны явуулж буй энэ бүх ажил бол холбогдох төрийн байгууллагуудын хийж байх ажил юм. Гадны төслийн байгууллага дэмжээд үндэсний холбоо байгуулагдаад ажиллаж байгаа нь чухал алхам гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Сүүлийн хорь гаруй жил малчдын болоод бэлчээрийн асуудал орхигдсныг би ярианыхаа эхэнд хэлсэн. Хааяа нэг л малчдын зөвлөгөөн хийж “1000 малтай сайн малчин байна” гэж урамшуулдаг шүү дээ. Холбооныхон бол орон нутагт нь очоод зах зээлийн системийн тухай танилцуулаад банктай ингэж ажиллана, бэлчээртэйгээ ингэж ажиллана, бүтээгдэхүүнээ ингэж борлуулна гээд донорын санхүүжилттэй төслөөр зааж өгч байна. Наад зах нь бүлэг хамт олон болоод хурлаа яаж хийж, хамтын шийдвэр хэрхэн гаргахыг ч зааж байна. Харин энэ хүмүүсийн хийж байгаа ажлыг төрийн байгууллагууд яаж дэмжиж байна, тэдний ажлаас гарч байгаа үр дүнг төрийн институцийн системд хэрхэн суулгаж, одоогийн ажилтай хэрхэн уялдуулж байна гэдэг өөр асуудал. Төрөөс цалин хангамжтай, албан хаагчидтай аймгийн хөдөө аж ахуйн газрууд байна. Суманд энэ чиглэлээр ажилладаг 2-3 төрийн албан хаагч бас байна. Тэр бүтцүүд энэ холбооны ажлыг хэрхэн өөрсдийн төлөвлөгөө, тайланд шингээж, өөрсдөө тэднээс юу суралцаж байна. Холбоо ганцаараа зүтгээд төрийн дэмжлэггүй бол явахгүй. Гадны төсөв гэдэг 5,10 жилээр явдаг тул үр дүнг төрийн байгууллагын ажилд нутагшуулах гэдэг их чухал. Мөн донорын санхүүжилт дуусахад цаашдын үйл ажиллагаа яаж явагдах вэ. Энэ мэтээр холбооны тогтвортой байдлыг одооноос бодох ёстой байх.

Эцэст нь хэлэхэд манай улсын хөгжлийн гол бодлогод тунхагласанчлан ХАА-н салбар Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн нэг тулгуур юм бол МАА-н салбарын эдгээр асуудалдбид бүх талаасаа онцгой анхаарч, ялангуяа бидний ярьсан нутгийн иргэдийн эдэлбэрийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх, баталгаажуулах, хамгаалах ажлыг нэн яаралтай хийх хэрэгтэй байна. Бэлчээрийн экосистемээ хамгаалах, монгол малынхаа генийг хамгаалах, нүүдлийн соёлоо он удаан жил тээж явахыг хүсдэг, эдгээрээр бахархаж явдаг ямар ч монгол хүн энэ чиглэлд төрөөс гарах санаачилга, манлайллыг дэмжинэ гэдэгт би эргэлзэхгүй байна.

Монголын эмэгтэйчүүдийн “Хатан эрдэнэ” холбооноос зохион байгуулсан “Монголын сайхан бүсгүй” наадмын ялагч Эрдэнэбаатарын Энхриймаатай цөөн хором ярилцлаа. Тэрбээр 999 сорьцтой мөнгөн титмийн эзэн болж, 20 сая төгрөгийн шагналыг гардаж авсан юм. Энэ удаагийн Монголын сайхан бүсгүй тэмцээн урьд өмнөхөөсөө онцлог болсон. Монгол бүсгүйн хүнлэг сэтгэл, оюун ухааны шалгаруулалт болсныг зохион байгуулагчид онцолсон. Э.Энхриймаа эдийн засгийн их сургуулийн олон улсын нягтлан бодох ангийн оюутан. Шагнал авсныхаа дараа “Би энэ титмийг ээждээ зүүлгэмээр байна. Ээж маань намайг энэ тайзан дээр хөтөлж ирсэн, миний ээж барилгын инженер мэргэжилтэй. Зарим эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ харгис ханддаг юм байна. Харгислалаас харгислал төрдөг. Миний бие хойч үеэ энэрэнгүй зөөлөн сэтгэлтэй болоосой гэж хүсдэг” хэмээн хэлсэн. Эрдэнэт хотод төрсөн түүний хувьд унаган англи, орос хэлтэй юм.