Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголын шүүхийн нэгэн цагийн нэрийн хуудас болсон эрхэм хүн бол Монгол Улсын гавьяат хуульч Дашдоржийн Дэмбэрэлцэрэн юм. Тэрээр Улсын дээд шүүхийн дарга, ерөнхий шүүгч, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсан. Мөн 2000-2004 онд Их хурлын гишүүний албыг хашиж байсан төрийн түшээ билээ. Энэ удаа “Миний аав” буландаа Дэмбэрэлцэрэн агсны хүү “Сити” их сургуулийн дэд захирал Д.Мөнхбаатарыг урьж ярилцлаа.

-Дэмбэрэлцэрэн гуайг Монголын шүүхийн байгууллагаас салгаж бодохын аргагүй. Далаад оны дундуур хойно сургууль төгсч ирээд л Улсын дээд шүүхийн босгыг алхсан байдаг?

-Аав маань бага залуу наснаасаа л Монголын шүүх байгууллагатай амь амьдралаа холбосон хүн юм. 1970-1976 оны хооронд ОХУ-ын Эрхүүгийн Улсын их сургуульд суралцан хуульч эрх зүйч мэргэжил эзэмшсэн. Ингээд Монгол Улсын дээд шүүхийн зааварлагчаас ажлын гараагаа эхэлсэн байдаг. Дараа нь Улаанбаатар хотын шүүхийн гишүүн, шүүхийн орлогч даргаар ажилласан. 1981-1990 онд Ардын Их хурлын тэргүүлэгчдийн референт, улмаар хэлтсийн дарга болтлоо ажилласан. 1990-1993 оны хооронд Монгол Улсын дээд шүүхийн даргаар ажилласан. Ерэн оноос өмнө Монголын шүүх засаглал нэг намын харьяанд байсан. Үндсэндээ хувьсгалт намын аппаратад шүүх засаглал байсан гэсэн үг. Ерэн онд ардчилсан хувьсгал гарч нийгэм солигдож, зах зээлийн чөлөөт нийгэмд шилжихэд шүүх засаглал системээрээ өөрчлөгдөх шаардлага тулгарсан. Ерэн хоёр онд шинэ Үндсэн хууль батлагдаад бүх зүйл үндсээрээ өөрчлөгдсөн он жилүүдэд аав минь Монголын дээд шүүхийг толгойлж байв. Нийгэм солигдсон хариуцлагатай, адармаатай хүнд бэрх жилүүдэд Монголын шүүхийн шинэчлэлийг нэр төртэй гардан явуулсанд ааваараа бахархдаг. Аавыг минь Монголын шүүхэд хувь заяагаар төрсөн хүн гэж хүмүүс хэлдэг, үнэн байх аа. Аав ардчиллыг маш их дэмждэг байсан. Тухайн үед өөрөө “Ху” намын гишүүн байсан байх. Гэхдээ ардчиллын үнэт зарчмыг ихэд дэмждэг, элэгтэй хүн байсан. Ер нь аав аль нэг намыг дэмжээд намчирхаад талцаад байдаггүй, улс эх орноо гэсэн алтан зарчмыг л амьдралынхаа туршид хатуу мөрдлөг болгож явсан даа. Аавынхаа тэр үнэт зарчим, үйл хэргээр нь би маш их бахархдаг.

-Танай аавын зарчимч, шударга зан, төрийн хүнд байх ноён нурууг мэдэх хүмүүс нь үнэхээр хэлдэг юм. Яалт ч үгүй төрийн хар хүн байжээ?

-Аав гэрийн хаалгаар ороод ирэхэд нь нэг л сайхан. Уул шиг өндөр том хүн ороод ирдэг. Гэртээ байхдаа дуу цөөтэй, олон таван үггүй. Үр хүүхдээ загнаж зандраад байдаггүй. Хаа нэг жинтэйхэн үг хэлнэ. Тэр нь оюун ухаанаас хэзээд ч мартагддаггүй. Ээжтэй бага залуугаасаа танилцсан. Олон сайхан нөхөд нь гэр орноор үргэлж ирнэ. Эрдэнэт үйлдвэрийн захирлаар олон жил ажилласан Ш.Отгонбилэг гуай байна. Аав тэр хоёр их сургуулийн нэг өрөөний найзууд юм билээ. Ёстой хувцсаа сольж өмсөөд явж байсан дотны андууд гэдэг. Цаг уурч гавьяат Дамбын Шагдарсүрэн байна. Халхын хар аварга гэгддэг Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга байна. За тэгээд ангийн нөхөд, нутаг усныхан гээд олон хүн бий дээ. Аавын минь хэзээд ч нуруу алддаггүй, ханилахад түшигтэй, хүнийг голж шилдэггүй, хэнтэй ч гэсэн хүндэтгэн харилцдаг олон сайхан чанар нь найз нөхдийнх нь хүрээллээр хэмжигддэг. Мөн ч олон нөхөдтэй хүн байсан даа. Аливаад зарчимч, шулуун шударга занг нь олон хүн хэлдэг. Аавтай минь хамтран ажиллаж байсан, багш нь гэж хэлж болох Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын багш, гавьяат хуульч Б.Чимэд агсан их сайхнаар дурсан ярьсан байдаг. Тэрээр хэлэхдээ “Хүний сайныг ханилан байж мэднэ, хүлгийн сайныг унан байж мэднэ гэдэг билээ. Он жилүүд жирэлзэн өнгөрч олон сайн нөхөд солигдох цагт Д.Дэмбэрэлцэрэн хүний хувьд нэг л зан төрхөөрөө байдаг, сүрхий ноён нуруутай, сүржигнээд байдаггүй даруухан мөртлөө төр, улсын ажил хэрэгт чанд чиг бодолтой хүн гэдэг нь надад лавтай харагдсан юм. Бид хоёр хууль боловсруулах хамгаалах нэгэн шугамд тэр дундаа Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн хэлтсийн дарга, орлогч, Дээд шүүхийн дарга, Хуулийн хэлтсийн ажилтан гэх мэтээр хорь гаруй жил хамтран зүтгэсний хувьд ийнхүү мэдэмхийрч хэлэх үндэстэй” гэж хэлсэн байдаг. Аавыг минь Ардын Их Хурлын аппаратад жирийн ажилтнаас сайдын дайтай гэж үздэг байсан хэлтсийн дарга хүртэл, Дээд шүүхийн орлогчоос Улсын ерөнхий шүүгч хүртэл алдаа эндэлгүй ажиллаж ирсэн Монгол төрийн нэгэн зүтгэлтэн гэдгийг Чимэд гуай тодотгож хэлсэн байдаг. Аав минь энэ мэт олон сайхан нөхөдтэй, өөрийн гэх хүрээлэлтэй байсан. Отгонбилэг гуай аав хоёр тийм дотны найзууд хэр нь ажил төрлийн холбоонд хувийн харилцаагаа оруулдаггүй байсан. Энэ тухай аав өөрөө ч хэлдэг. “За Отгонбилэг ээ, чи бид хоёр халуун зүрхний анд нөхдүүд. Гэхдээ ажил төрөл гэдэг өөр, анд нөхөд гэдэг тусдаа. Би ямар ч үед Монгол Улсын хуулийг нэгдүгээрт тавина” гэж шуудхан хэлдэг байсан. Гэхдээ Отгонбилэг гуай аавыг миний талд ажилла, буруу зүйл хий гэж хэлж шаардаагүй нь мэдээж. Тэр хүн ямар хүн байсныг ард түмэн сайн мэднэ. Харин Отгонбилэг гуайтай холбоотой асуудал аавыг дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга байх үед сөхөгддөг л байсан.

-2000-2004 онд УИХ-ын гишүүнээр ажилласан. Өвөрхангай аймгаас сонгогдсон байдаг. Их хуралд байхдаа эрүүл мэндийн хувьд асуудалтай болсон. Гэхдээ дөрвөн жилийн албаа дуусгасан даа?

-2000 онд аавыг Өвөрхангайд нэр дэвшиж байх үед би Америкт байсан. Манай дүү Мөнх-Эрдэнэ их сайн мэддэг юм. Сонгуулийн ажилд арын албыг нь хариуцаж хамт явсан. Өөрийнх нь төрсөн нутаг Өвөрхангайн ард түмэн аавд минь өндөр итгэл үзүүлж Монгол төрийн түшээгээр сонгосонд ихэд баярладаг. Аав минь их баярладаг байсан. 2001 онд харвалт өгөөд жил орчим эмчилгээ хийлгэсэн. Тэр хугацаанд ажлаараа орж гардаг байлаа. Шүүхтэй холбоотой бүх л материал гадна дотны эмхтгэл тэр бүгд аавын гараар орсон. Орой үдэш ихэнх цагаа шүүхийн чиглэлийн ном уншиж өнгөрүүлнэ. НҮБ-ын Хүний эрхийн конвенцыг орчуулаад би хүүхэд байхдаа компьютерт эхийг нь бэлдэж цахим бичвэрт оруулж байлаа. Аавыг Их хуралд байхад “Нутгийн дүү” гээд Лүндээжанцан гуай манайхаар орж гардаг байсан. Энд би дүүгийнхээ тухай хэлмээр байна. Сургуульд орохоосоо өмнө л “Би аав шигээ мундаг хуульч болно” гэж ярьдаг байсан. Үнэхээр ч хэлсэндээ хүрсэн. МУИС-ийг хуулийн чиглэлээр төгссөн. Германд мөн хуулийн чиглэлээр суралцсан. Одоо хотын дарга С.Батболдын хуулийн бодлогын ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Өмнө нь Ардчиллын засгийн үед ЗГХЭГ-ын хуулийн бодлогын хэлтсийн даргаар ажиллаж байсан. Аав шиг бас л намчирхаад байдаггүй, аль ч засгийн үед төрд албаа хашдаг ийм л залуу бий.

-Таны ээжийг “Сити” их сургуулийн ерөнхийлөгч доктор, профессор Ц.Байгалмаа гэдгийг хүмүүс мэднэ. Аав ээж хоёр тань хэрхэн танилцаж байсан түүхээс сонирхуулахгүй юу?

-Далан долоо, далан найман оны үед танилцсан байх. 100 айлын хуучны цагаан байрууд гэж яригддаг даа. Тэнд аав ээж хоёр минь ах дүүсийндээ сууж байхдаа танилцаж гэр бүл болсон юм билээ. Ээж маань хүнд амьдрал туулсан. Би том хүүгийн хувьд нэг зүйлийг дандаа бодож ээжийгээ хайрлан хүндэтгэдэг. Бас их өрөвддөг. Бид эхээс гурвуулаа байсан. Би хоёр дүүтэй. Гэвч бага охин дүү маань цэцэрлэгт байхдаа бусдын буруугаас болж унаж тусдаг, тархи мэдрэлийн хүнд өвчтэй болсон. Дүүг минь эрүүл саруул болгочихсон гэж ээж минь үнэхээр зүтгэсэн. Залуу сайхан насаа өвчтэй дүүгийн минь дэргэд өнгөрөөсөн. Ганц охин нь тийм айхтар өвчтэй болно гэдэг эх хүнд үнэхээр хүнд тусдаг юм билээ. Гэвч ээж минь огтоос шантралгүй зүтгэсэн. Хажуугаар нь улсын ажил гэж том юм байна. Ээж маань тухайн үеийн багшийн дээд сургуулийн кино драмын ангид багшаар ажиллаж байсан. 1998 онд “Монголжингоо” дээд сургуулийг байгуулсан. Сургууль байгуулж байх үед зарим хүмүүс бодож л байсан байх. Дээд шүүхийн даргын эхнэр хувийн сургууль байгууллаа, аргагүй мөнгөтэй хөрөнгөтэй байна гэж. Гэвч сургууль байгуулахад аавын минь хувь нэмэр гэж байгаагүй. Аавын оролцоо ч байсангүй. Нөгөө л шулуун шударга, төр түмэндээ үнэнч зан чанар нь нөлөөлөх нь мэдээж. Ээж маань л ийш тийшээ гүйж хүн амьтнаас мөнгө зээлж, өөрийн хөлс хүчээр энэ сургуулийг хөл дээр нь босгосон. Түрээсийн байрнаас л бүх юмаа эхэлсэн. Өнөөдөр их сургууль болчихоод явж байгааг харахад бахархалтай санагддаг. Ээж минь үнэхээр дайчин, ухаалаг, үр хүүхдийнхээ бахархал болсон эмэгтэй.

-Энгийн зүйл асуухад, аавын тань сонирхдог зүйл юу байсан бол?

-Уран барилга, архитекторт их сонирхолтой. Өөрөө волейбол их сайн тоглоно. Спортын төв ордонд найз нөхөдтэйгөө волейбол их тоглодог байсан. Алхах дуртай, боломж л гарвал явган алхана. Нэг их гоё шляпан малгай тавьчихаад л сүр бараатай нь аргагүй алхана. Мөн модоор гоё сийлбэр хийдэг байлаа. Морины хусуур, ул боовны хэв хийнэ. Тэр бүгдийг нь бодохоор сайхан санагддаг. Арван жилийн сурагч байхдаа морин хуур хөгжим хийж байсан гэдэг. Гадны сонин содон гоё цэцэг, мод, ургамалд их дуртай. Би ч аавынхаа хоббиг дуурайсан байх. Сургууль дотроо олон төрлийн мод, ургамал, цэцэг тарьж цэцэрлэгт ногоон байгууламжийг бий болгосон. Монголд бараг байдаггүй дал модыг хүртэл суулгаж ургуулж байгаа. Нэг зүйлийг санадаг юм. Ерэн хоёр онд байна уу даа, аав дээд шүүхийн дарга байсан үе. Шинэ жилээр манайх шампанск байхгүй. Дүү бид хоёрт нэг нэг ундаа авч өгчихөөд “Монгол минь хэзээ нэг улс шиг болж хөгжин дэвших юм бол доо. Ард түмний амьдрал ядуу дорой байна. Гадаадад элбэг байдаг зүйл манайд байхгүй байна” гэж халаглан хэлж байсныг нь мартдаггүй. Гэхдээ монголчуудын амьдрал ирээдүйд улам сайхан болж, хөгжиж дэвшинэ гэдэгт бат итгэлтэй хүн байсан.

-Өвөрхангайн Бүрдийн хүн. Аавтайгаа ус нутгаар нь олон л очсон байх. Ер нь нутаг амьтай хүн байв уу?

-Аавын минь өвөг эцэг Цэвэг гэж хүн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын Их монгол уулаар нутагладаг байсан юм билээ. Тэгэхээр аавын минь удам Их монгол уул, Их монгол элс гээд Монгол Улсын төв цэг болсон түүхтэй нутагт үе дамжин нутаглажээ. Аав бол үнэхээр нутаг амьтай хүн байсан. Айрганд их дуртай. Дүү бид хоёрыг зуны амралт эхлэнгүүт л хөдөө нутагтаа аваачаад орхичихно. Аавын ах дүү, хамаатан садангууд Бүрд, Хужирт, Хархориноор байдаг. Ах нь Гэлэгпэлжээ гэж хүн байлаа. Хархорины наахна нь нутаглана. Тэднийх олон адуутай. Хурдны морь их уяна. Би чинь хурдны морь унаж байлаа. Тэрлэг өмсөөд морьтой хонинд явна. Үдэш айргаа бүлнэ. Хөдөөний хүүхэд шиг л өссөн. Аав минь дүү биднийг тэгж ус нутагтайгаа холбож, ойртуулж өсгөсөн дөө.

Гадаадын капиталыг шахан зайлуулсны болон Феодалын хөрөнгө хураах комисс анх байгуулагдсаны 90 жилийн түүхт ойд зориулав.

НЭГ. ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДЫН ЭСРЭГ I ДАЙН

Монголын эдийн засгийг гадныхан хорлож байгаа тухай яриа хөөрөө шинэ юм огт биш. Манай хөрш их гүрнүүдийн аль нэг нь улс оронд маань эдийн засаг, улс төрийн бүрэн хяналт тогтоохынхоо өмнө ийм операци явуулдаг бэлэн туршлага-түүх ч байгаа.

Монголчууд ХХ зууны эхээр тусгаар тогтнолоо сэргээн зарлаж, аугаа их Чингис хааны хээр тал нойроос сэрснийг тунхагласан юм. Олон зуун жил Манж Чин гүрний эрхшээлд чимээ амиагүй нойрссон монголчуудыг ХIX-ХХ зууны заагаар дэлхий ертөнц сонирхож эхэлжээ. Ерөөсөө энэ үе бол дэлхий ертөнц хөдөлгөөн доргионд орсон, манай гаригийн улс төрийн газрын зургийг удаа дараалан шинэчлэх том дайнуудын цучил уугьж эхэлсэн сонин цаг байж.

Монголд Загалмайн шашны номлогч, хожим Богд хаанаас гүн хэргэм хүртсэн Ларсон нар ирж, Хаслунд нарын зэрэг Данийн фермэрүүд орчин цагийн мал аж ахуй эрхлэхээр Хөвсгөлд суурьшиж, олон орны худалдааны пүүсүүд Монголд ажиллаж, Гадаадын хөрөнгө оруулалттай “Монголор” компани алт угааж, алдарт Рой Эндрюсийн экспедиц говь нутгаас олсон үлэг гүрвэлийн өндгөөр дэлхийг дэлдийлгэж байлаа. Нийслэл хүрээнд Баатар цагаан хааны, Хятадын Бүгд найрамдах улсынхаас гадна олон орны жишээлэхэд Америк төдийгүй Дани, Швед зэрэг Скандиновын орны төрийн далбааг харж болох байв.

“Отчеты агентов Министерство торговли и промышленности за границей за 1914г.Петроград” гэдэгт дурдсанаар бол 1912 онд Монголоос Тяньзиний чиглэлээр тэмээний ноос 103019 пүү, ямааны ноолуур 78300 пүү, хонины ноос 979512 пүү, 1913 онд тэмээний ноос 122123 пүү, ноолуур 43231 пүү, хонины ноос 1 036629 пүү тус тус гаргаснаас тэмээний ноосны ихэнхийг Англид, хонины ноос бүгдийг АНУ-д усан замаар аваачжээ (БНМАУ-ын түүх. Дэд боть.1968. тал 566)

Харин оросууд зөвхөн ноос ноолуур бус ноос бүхий малыг өөрийг нь авдаг байж. Тухайлбал,1913 онд 98.000, 1914 онд 67.700, 1915 онд гэхэд л 80.000 толгой бод мал(мөн тэнд)Хаант орос руу гаргаж байсан байх юм.

Монгол хэлнээ нэвтэрсэн “машины манивииль” “ зуун миль хурдтай давхих” гэхчлэнгийн “орос бус” хэллэгүүд нь техник технологи хээр талд огт өөр зүгээс анхлан ирснийг гэрчлэн үлджээ.

Монголчуудын тал нь мал маллаж, үлдсэн хэсэг нь бурханд мөргөх ажилтай тул улс үндэстнээ хэрэгцээт бараагаар хангах эх орон нэгтэн хараахан төрөөгүй байв.. Монгол хүнд ийм ажил хийхийг хориглосон юм огт байхгүй, гагцхүү өөрснөө бизнэс төдий л сонирхдоггүй байв. Тэр ч бүү хэл арилжаа наймааг дорд ажил хэмээн хялайж “худалдаачин хүн хуруу хазайвал хулгайч болно”, “Сүнсгүй наймаачаас сүнстэй хулгайч” дээр гэж цэцэрхэхээ үл мартана. Цэцэрхээд зогсохгүй мал хулгайлдаг “сүнстэй хулгайч” нараа шилийн сайн эр хэмээн өхөөрдөнө. Иймээс гадны худалдаачид л монголчуудын гуравхан импорт болох цай, тамхи, даалимбыг залгуулна. Бас монголчууд өөрснөө эсгий татаад татаад барахгүй, дээс томоод томоод дуусахгүй, дээл оёод оёод хороохгүй ноос,үс, арьсыг нь худалдан авч дундална. Харанхуй бүдүүлэг хээр талд ёс суртахуунгүй арилжаа, мөлжлөг байсан л байж таараа. Гэхдээ аль аль талдаа л ашигтай бизнэс цэцэглэж байв.

Мал маллахаас бусад ажлыг дор үзэж хялайн харна. Бүтээн байгуулалт, хот байгуулалт, суурьшлын үндэс болсон барилгын ажлыг “шавар нухах” хэмээн хочлох ба хятад мэтийн “дорд” үндэстний амь зуух арга хэмээн басамжилна. Иймээсээ болоод Хятадын худалдааны нууцад нэвтрэх, арилжаа наймааны ухааныг олоод шударга ёс шаардах хэмжээнд очоогүй гэж болохоор.

Харин 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарлаж, хөгжлийн бодлогоо тодорхойлохдоо Манж-Хятадын бус буюу өрнөдийн жишгээр, Орос-Европын хөгжлийн загвараар замнах санаа бодол үүссэн нь нүүдэлчдийн хандлагыг өөрчилсөн бололтой. 1911 онд тусгаар тогтносныхоо дараахан Монголын нөлөө бүхий баячууд хувь нийлүүлэн хоршоолж, түүхий эдээ өөрснөө гадагш гаргах, жин тээврийн бизнесийг хяналтандаа оруулах оролдлого хийж эхэлсэн байдаг.

Ийнхүү хэлбэл Монгол орон дэлхийтэй холбогдож, шинэчлэгдэн буй ертөнцийн нэг хэсэг болж эхэлж байв. Одоогийн ойлголтоор бол хэрдээ л глобальчлагдаж, тухайн үеийнхээ тусгаар тогтносон, гадаад харилцаатай улсын ердийн хэв маягийг хоног хоногоор олж байсан хэрэг.

Гэтэл 1920-иод оны дунд үеэс Монголын засаг төрд бүрэн хяналтаа тогтоосон Зөвлөлтүүдийн зүгээс Монгол дахь гадаадын хөрөнгө оруулалттай дайн зарлалаа. Ингэж Монгол дахь гадны хөрөнгө оруулалтын эсрэг анхдугаар дайн эхэлсэн түүхтэй. Зөвлөлтүүд энэ ажлаа тухайн үеийн монголчуудад “зохиож өгсөн” түүхэндээ хэрхэн тусгасныг харъя.

Хувьсгалт түүхнээ “…Ингэж баруун Европ-Америкийн капитал ард олныг дангаараа дарлаж байсны дээр ба Хятадын шунахай этгээдүүдтэй сүлбэлдэн Монгол орныг цөлбөн дээрэмдэж билээ” хэмээжээ. Яасан танил лоозон бэ? Өнөөгийн Оюу толгой, Таван толгой, Бороо гоулдын эсрэг тавьж буй уриа лоозонг юутай ихээр санагдуулна вэ?

Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эсрэг төрийн ба иргэний хөдөлгөөн хавсран өрнөв. Эхлээд тэднийг үндэснийхээ туг далбааг намируулахыг хориглож, улмаар данс гүйлгээг хааж, эцэст нь эздийг нь хөөв.1928 он гэхэд Монголоос хамгийн сүүлчийн барууны хөрөнгө оруулагч гарлаа. Одоо Монголд өнөө “Аллахаас өөр бурхан үгүй” гэдэг шиг зөвхөн Зөвлөлийн эдийн засаг дангаараа ноёрхох болов. Харин маргаашаас нь монголчуудын хувийн өмчийг “феодлын хөрөнгө хураах” нэрээр дээрэмдэн булааж эхлэв. Хэрвээ Ларсоны хөрөнгийг хураасан бол Орос Швед, Орос-Америкийн хооронд асуудал үүсч далиманд нь монгочуудын хөрөнгийг булаах ажил гацах байв.Хэрвээ Данийн фермерийн малын нийгэмчилсэн бол Зөвлөлт ба Скандиновын хооронд яриа гарч улмаар монгол малчны малыг хүчээр булаахад түвэгтэй болох байв. Ядаж л барууны иргэншсэн орнуудын нөлөөгөөр хувийн өмчийн халдашгүй байдлын тухай яриа хөөрөө дэгдэж, өмчөө хамгаалсан иргэний эсэргүүцэл дэгдэх байв.

Гэвч ийм саадыг “Гадаадын мөлжигчдийн хөөх” компаниар, монголчуудын өөрснийх нь хүчээр нэгэнт хийсэн байв. Монголын эдийн засаг, хүн амын эсрэг чиглэсэн улаан террор ингэж эхэлсэн түүхтэй.Үр дүнд нь монголчууд хувийн бүх өмчөө хураалгаж, аминдаа байх жаахан өмчиндөө хатуу хязгаар тавиулж, насанд хүрсэн таван эр хүн тутмынхаа нэгийг буудуулсан болой.

ХОЁР. ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДЫН ЭСРЭГ II ДАЙН

ХХ зуун дуусахад арваад жил дутуу байхад социалист систем өөрөө нурлаа. Монголчууд нь энэ завшаанд эдийн засаг ба улс төрийн тусгаар байдлаа эргүүлэн авав. Ардчиллын хамгийн том ололт нь нэгдүгээрт, Монголын төр хэрхэхээ гадны улсаас асуухгүй болсон, хоёрдугаарт, Монголын эдийн засгийг нэг улс дангаараа хянахгүй болсон явдал юм гэж хувьдаа үздэг.

Ардчиллын хорин жилд глобальчлагдан буй дэлхий ертөнцийн нэг хэсэг, орчин цагийг тусгаар орны жишиг рүү мэрийн дөхөж буй манай оронд гадаадын хөрөнгө оруулагчид чамгүй ирж байна. Дээр нь Монгол орноос ашигт малтмалын арвин нөөц илэрч байгааг ч хэлэх үү?

Өөрөө хийж үзээгүй ажилд чаддаг нэгнийг урьдаг ёс эртнийх, үгүйдээ л хонь гаргах хүнгүй айл саахалтын хар хүнийг гуйгаад шанд нь өвчүү чанаж өгөх юм уу? Эсвэл хөл мах бариулаад явуулдаг ёс шиг эртнийх. Монголчууд эрчим хүч гаргах уламжлал тал дээр бол аргал түүх, модоо гамгүй хөрөөдөх гэсхийгээд зогсох тул ХХ зууны уул уурхай нь Зөвлөлтийн хөрөнгө оруулалт дээр боссон түүхтэй.

Харин шинэ үеийн уул уурхай дээр орчин үеийн жишиг компаниудтай хамтран ажиллаж, “өвчүү, хөл мах” зэргийг өгөхөөс зайлбаргүй.

Гэтэл сүүлийн жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголыг сорон мөлжиж байгаа тухай зуугаад жилийн тэртээх тэр номлол сэргэн цуурайтаж байна. Яван явсаар бүр ном сударт яг ингэж эдийн засгийг нь “поо-доод, поо-доод, бүлээд бүлээд хаядаг” тухай заасныг үзсэн гэлцэх болов. Нэг ном уншсан чинь тэгээд бичсэн байна гэнэ. Ном ч мөн олон янз даа. Эд нар хэрвээ Коран судрыг олоод үзчихвэл “Аллахаас өөр бурхан байхгүй гэж номонд бичсэн байна” гэж ирээд Гандан хийдийг маань нурааж, Мэгзэджанрайсиг шүтээнийг хэмхлэх нь ээ, янз нь.

Нээлттэй цонхоор агаар ордог сайн талтай ч, ялаа ордог муу тал бий гэдэг. Гэхдээ ялаа оруулахгүй гээд бүтэж үхэлтэй биш тул цонхоо нээчихээд цохиур бариад зогсдог нь ёс. Монгол орны нээлттэй үүдээр хэн ороод ирж болно. Соргог байх нь ёс, үүний ч төлөө төр ажиллаж байгаа.

Харин Монголд өрнөж буй гадаадын хөрөнгө оруулалтын эсрэг II дайны гол объект нь Барууны, нарийн яривал Америк Канадын хөрөнгө оруулагчдын эсрэг чиглэлтэй байгаа нь түүх давтагдах цондон биш байгаа? “Гадаадын капиталыг үзэн ядах” процесс манай хоёр хүчирхэг хөршийг алгасаад байгаа нь үүнийг нотлоод байгаа мэт санагддаг. Алгассан нь буруу гэж байгаа юм биш, зүгээр алгасаад байгаа нь сэжиг төрүүлдэг тухай л ярьж байна.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай нэг хууль дүрмээр бүртгэгдэн төрөөр хүлээн зөвшөөрүүлж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалтын дийлэнх хувийг Хятадын компаниуд эзэлдэг. Харин та Хятадын хөрөнгө оруулалттай хэдэн компанийн нэр цээжээрээ хэлж чадах вэ?

Хятадууд орж ирж байна, ууслаа барилаа гэж л ерөнхийд нь сүржигнээд байхаас биш, 100 хувийн Хятадын хөрөнгө оруулалттай, эсвэл хамтарсан компанийн эсрэг ямар нэгэн хөдөлгөөн байдгийг та мэдэх үү? Монголын стратегийн төмрийн орд, цайрын, бас нефтийг ашигладаг Хятадын компанийн нэрийг ядаж мэдэх үү?

“Алтан дорнод Монгол” хэмээх Оросын компани Монголын Заамар уулыг замаар нь оруулчихаад дээр нь төрөөс нь 500 сая доллар нэхэхэд дургүйцэх хөдөлгөөн бүү хэл, хөдлөх янзтай хэн нэгнийг олж үзсэн үү?

Манай эх орны эдийн засгийг Хятадаас харамлахгүй, Оросоос харамлахгүй байж юуны учир барууны хөрөнгө оруулагчдаас “хамгаалаад” байгаагийн учрыг эргэцүүлдэг үү?

Монголд байгаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг “мөлжигч” гэж үзээд хөөдөг, хөөж явуулчихаад нэг нь дангаараа эх орныг маань эзэмшдэг түүхийг та мэдэх үү?

С.Зоригийг хөнөөсөн алуурчны эрлийг орлон амилж буй “эдийн засгийн алуурчин”, “Гадаадынхны мөлжлөг” зэрэг сэдвийг эргэцүүлэн бодох бүрийд ийм асуулт өөрийн эрхгүй өндийж ирээд байх юм.

2010.04.21

Архангай аймгийн арван жилийн сургуулийг тэртээ далан гурван онд төгссөн “охид, хөвгүүд”-ийг “Нэг ангийнхан” буландаа зочноор урилаа. “Цаг хугацаа гэдэг харвасан сум мэт өнгөрдөг юм байна. Саяхан л сургуулиа төгсөөд инээд хөөр болон мөнгөн хонхны баяраа тэмдэглэж байсан охид, хөвгүүд бид өнөөдөр эмээ өвөө болж, алдрайхан бага нас минь түүх болон үлджээ. Архангайн төвийн арван жилийн сургуулийг төгссөнөөс хойш нэг л мэдэхэд 45 жил болсон байна” гэж тус ангийн эрхэм сурагчид өгүүлж байна. Далан нэгэн онд Архангай аймгийн төвийн найман жилийн наймдугаар ангийг дүүргэсэн гурван ангиас энэ удаагийн хүндтэй зочид маань бүрдэж “10Б” хэмээх ангийнхны нэгэн цагийн түүх эхэлсэн байдаг. “Тухайн үед Булган уулаараа нөмөрлөсөн Архангайн төвд ЗХУ-ын (хуучнаар) тусламжаар баригдсан арван жилийн шинэ сургуулийн хоёр дахь төгсөлтийн эзэд болох хувь заяа бидэнд оногдсон юм” хэмээн бахархалтайгаар дурсч байна.

Архангайн арван жилийн хоёр дахь төгсөлтийнхний ангийн багшаар жижиг Тунгаа хэмээх багш ажиллаж байгаад удалгүй А.Нямринчин гэдэг аймагтаа төдийгүй улсад нэр алдар нь түгсэн математикийн шилдэг багш ангийг нь даасан байна. А.Нямринчин багш арын хангайн олон сурагчдыг математикийн олимпиадад амжилттай бэлтгэж, математикийн шинжлэх ухаанд сургасан буянтан билээ. “Багшийн ухаан шавиас” гэдэг. Тэгвэл Нямринчин багшийн Монгол Улсын математикийн олимпиадад аваргалсан үе үеийн шилдэг сурагчдыг ард түмэн андахгүй ээ. Тэд бол Монгол Улсын нэрийн хуудас болсон, хайрт багшийн минь алдар гавьяаг бахдуулсан сурагчид юм. Тухайлбал, Монгол төрийн эрхэм түшээ, Монгол Улсын их даргын өндөр албыг хашиж байсан Р.Гончигдорж олон улсын математикийн олимпиа-даас анхны хүрэл медалийг хүртэхдээ манай багш дээр бэлтгэгдэж амжилтад хүрс-нийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Математикийн шинжлэх ухаанд гараас нь хөтөлсөн шавь нараас нь шинжлэх ухааны академич гурав, ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн тав, математикийн доктор долоо болон бусад олон эрдэмтэн төрсөн байна. Тэдгээрийн дотроос УИХ-ын дарга асан Р.Гончигдорж, С.Төмөр-Очир, сансрын нисгэгч М.Ганзориг зэрэг алдар цуутнууд олон бий.

Монгол Улсад математикийн ухааныг хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь алдаршуулж математикийн 1994 оны улсын олимпиадыг А.Нямринчин агсны нэрэмжит болгон анх удаа хөдөө орон нутагт Архангай аймагт зохион явуулсан түүх бий. Эрхэм багштай хамтран ажиллаж байсан анд нөхөд, шавь нар, үр хүүхдүүдийнх нь санаачилгаар 2011 оноос эхлэн түүний нэрэмжит санг байгуулж А.Нямринчингийн нэрэмжит төвийн бүсийн математикийн олимпиадыг жил бүр зохион байгуулдаг болсныг дуулгахад сайхан байна. Сургуулийнх нь захирлаар Ц.Нямдорж гэж шударга зарчимч, шаардлага өндөртэй, зохион байгуулах гоц авьяастай, олон багш сурагчдын хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн эрхэм ажиллаж байжээ. “Манай сургуулийн сурагчид гадуур хувцас, гутлаа тайлж цагаан ултай тавчик, кет өмсөж хичээлдээ ордог. Хэрэв байхгүй бол хичээлд суулгахгүй, сургуулийн цагаан хулдаасан шалан дээр хар зураас гаргавал ангиар нь арчиж арилгуулж байж хичээлд оруулна. Хичээлийн байранд шуугих, ноцолдох, ямар нэгэн хог хаях зэрэг зохисгүй үйлдэл гаргахгүй сургуулийн дотоод журмыг жинхэнэ ёсоор нь хэрэгжүүлдэг нь захирлын маань ажлын арга барил, сурагчдад тавьж байсан өндөр шаардлагатай холбоотой байв. Хожим манай сургуулийн захирал Монгол Улсын гавьяат багш хэмээх эрхэм алдрыг хүртсэн юм. Бид бүхэн шугам зургийн багш Р.Барамсайдорж, астрономийн багш Г.Магвансүрэн, физикийн багш Б.Бүргэдээбазар гээд шилдэг багш нараар хичээл ззалгасан. Бидний үеийнхэн тэдний зарчимч шаардлагаар хүмүүжсэн учир сурах зорилгыг эрхэмлэдэг байлаа” гэж баяр бахдал дүүрэн хэлж байна.

Тус ангид 36 хүүхэд суралцаж байсан гэдэг. Хамгийн сонирхолтой нь 18 эмэгтэй, 18 эрэгтэй сурагчид байсан аж. Нямринчин багш нь ангидаа математикийн хичээл ордог байсан бөгөөд зарим нэг бодлогыг бодож дийлэхгүй болохоор “Та нар 18 хос болоод Халх голын Сангийн аж ахуйд очиж тариа ногоо тарьж амьдарвал зохих юм байна” гэж тоглоом шоглоомын аястай, цаанаа л хор шарыг нь хөдөлгөж хичээлийг нь давтуулдаг байсан гэдэг. Халх голын шумуул гэж айхтар юм бий. Та хэд бэлтгэлээ сайн хангаж яваарай гэх зэргээр даажигнадаг байсныг шавь нар нь инээд наргиан болгон дурсч байна. “Аравдугаар ангид суралцаж байхдаа манай ангийнхан аймгийнхаа зүг зүгээс хичээлдээ явдаг байлаа. Арван жилээ төгсөөд амьдралын эрхээр арван зүгтээ салан одсон ч гэнэн томоогүй, гэгээн цайлган насныхаа нандин он жилүүдийг хамтдаа туулсан болохоор нэгнээ үгүйлэн санадаг. Боломж л гарвал уулзахын хүслэн болдог” гэж чин үнэнээ дэлгэсэн билээ.

Хавар болж шалгалт эхлэхээр аймгийн баруун хэсэгт байсан нөхөд Арслан цохио, Мааньт ууландаа дотуур байрныхан Булган ууланд зүүн дэнжийхэн зүүн уулынхаа хадан цохионд өглөө эрт гарч хичээлээ давтдаг байсан гэнэ. Заримдаа хичээлийн дараа уулзаж хичээлээ давтан зарим дүрсгүй нэг нь охидоо оролдон ганц нэгийг нь уйлуулчихдаг, өөрсдөө баахан барилдаж ноцолдож байгаад ирдэг байсан гээд инээд хөгжөөнтэй дурсамж тасрахгүй. Мөн ногоо хураахаар явж байхдаа ногоон Зилийн тэвшин дээрээс унаад нэг ч хүүхэд бэртээгүй тухай, хадлан хураахаар явж байхдаа охидын майханд орж унтчихдаг “овсгоотой” банди байсан тухай, түлээ мод бэлтгэж олон нийтийн ажилд оролцож явсан гээд гэнэн хонгор насных нь гэгээн дурсамжууд дэвтэр дүүрэн байх нь бий. Арван жилийн сурагчид байхад анхны хайрын болзоо, хаврын анхны бороо гээд нандин мөчүүдээ яахин мартана билээ. Анхны гэнэн хонгор хайр амьдралынх нь үүрдийн баталгаа болж тус ангиас хоёр сайхан хос төрж, одоо олон сайхан хүүхэдтэй өнөр өтгөн айл өрх болцгоожээ. Мөн С.Чимэдсүрэн таван хүүхдийн эх болж ангиасаа хамгийн түрүүнд “Алдарт эх”-ийн одон энгэртээ гялалзуулсан ажээ. “Алдарт эх”-ийн одон гэснээс тус ангийнхан ёстой нэг одонгийн эзэд ажгуу. Тухайлбал, Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонт гурав, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт хоёр, Алтан гадас одонт гарав гаруй, Цэргийн гавьяаны одон зургаа төрөөд байна. Хоёр гавьяатаа залгасан гавьяатууд ч төрөхөд ойрхон байна.

“Бидний үеийнхэн чинь сурч боловсрох эрмэлзэл дүүрэн, оргилуун сэтгэлтэй шинэ шинэлэг зүйл сурахыг үргэлжид эрэлхийлнэ. Манай ангийхан ч тэдний нэгээхэн хэсэг байлаа Сурлага, спортоор сургуульдаа тэргүүний анги байлаа. Ш.Лхагвасүрэн, А.Доржпалам нар арван жил дараалан онц сурч Ч.Болд ахлагчтай гар бөмбөгийн баг сургуулийн аварга болсон гээд спортын одод байсны дотор Сүхбаатар маань бүхий л төрлийн хөгжмийг тун чадварлаг тоглодог урлагийн од байсан” гэв. Дотуур байрныхан тухайлбал, М.Төмөрбаатар, Б.Балжинням, П.Доржготов, П.Хандсүрэн нар нийтийн бүжгэнд бусдыгаа хошуучлан оролцдог байсныг онцолъё.

Ямар чиг цаг мөчид ангийн нөхдөө халуунаар дурсдаг, эвтэй найрсаг тэд 2013 онд төгсөлтийн 40 жилийнхээ ойг БХЯ-ны амралтад өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн байна. Тэгэхдээ хамт төгссөн хоёр ангийнхаа нөхдийг урьж сургуульд байсан он цагаа дурсан, төгсөлтийн ойг ёстой нэг бүрэн утгаар нь өргөн дэлгэр тэмдэглэжээ. Энэхүү уулзалтынхаа үеэр ажил үйлсээрээ бусдыгаа манлайлан, салбартаа түүчээлэн яваа нөхдөө урамшуулан шагнасан нь хүн бүхэнд ихээхэн урам зориг нэмсэн нь мэдээж. Түүхт энэ ойдоо зориулж 1973 онд 10 дугаар анги төгссөн бүх төгсөгчдийн дурсамжийг бичүүлэн авч, гэр бүл үр хүүхдүүдийнх нь хөрөг зурагтай “Бид нэг ангийнхан” номыг эмхтгэн гаргахад идэвхийлэн ажилласан, ангийн анд П.Болдодоо нөхөд нь талархаж явдаг байна. Тус ангийхан 10 дугаар ангиа төгсөөд ихэнх нь гадаад, дотоодын их, дээд сургуульд зарим нэг нь техникум төгссөн ч хожим их, дээд сургуульд суралцаж төгссөнөөр тус ангийн 80 гаруй хувь нь дээд боловсрол эзэмшсэн нь бахдалтай.

Энэхүү ангиас Монгол Улсын гавьяат цолтон хоёр төрсөн юм. “Цэцэрлэгжилт” ХХК-ийн захирал Ө.Магсаржав 2014 онд Монгол Улсын үйлчилгээний гавьяат ажилтан цол хүртэж ангийн нөхдөө баярлуулсан бол, Зэвсэгт хүчний Барилгын цэргийн 017 дугаар ангийн захирагчаар ажиллаж байсан М.Төмөрбаатар 2018 онд Монгол Улсын гавьяат барилгачин цолоор энгэрээ мялааж гавьяатын буухиаг үргэлжлүүлсэн байна. Дархан- Уул аймгийн ОБГ-ын дарга, хурандаа Ш.Лхагвасүрэн, Зэвсэгт хүчний Барилгын цэргийн 017 дугаар ангийн захирагч, хурандаа М.Төмөрбаатар, Тагнуулын ерөнхий газрын хурандаа, ТЕГ-ын Хүндэт ажилтан, дэд профессор Д.Гантөмөр нар 10б ангиас төрсөн. Ийнхүү нэг ангиас гурван хурандаа төрсөн нь мөн л хамт олныхоо бахархал болж, тус ангийг ямархуу анги байсныг илтгэх чухал үзүүлэлтийн баталгаа болсон билээ. Тагнуулын хурандаа Д.Гантөмөр нь БНХАУ, ОХУ-д ЭСЯ, ЕКГ-т нэр төртэй ажиллаж байсан, салбарынхаа шилдэг боловсон хүчин юм.

Энэ ангиас Б.Балжинням, Д.Нямдорж. Ш.Лхагвасүрэн. Л.Галбадрах нар цэргийн сургуулиас ажлын гараагаа эхэлж цэргийн цолтон болсон бол иргэний их, дээд сургууль төгсөөд дараа нь цэргийн байгууллагад ажиллаж байсан Д.Гантөмөр, М.Төмөрбаатар нар хурандаа, Д.Далхсүрэн дэд хурандаа, Ч.Болд хошууч цол хүртсэн нь байдаг юм. Тус ангиас боловсролын тэргүүний ажилтан Д.Гантөмөр, П.Болд, С.Чимидсүрэн, Батсайхан, хууль зүйн албаны тэргүүний ажилтан Д.Гантөмөр, эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан Б.Гүнсмаа, Б.Баасанхүү, С.Алтанцэцэг, санхүү банк-ны тэргүүний ажилтан С.Оюунчимэг, С.Нарангэрэл, улсын тэргүүний барилгачин М.Төмөрбаатар, С.Нарангэрэл, уул уурхайн тэргүүний ажилтан Ж.Наранчимэг, Ш.Жамц, статистик бүртгэлийн тэргүүний ажилтан Б.Ням, Монголын улаан загалмайн болон Төмөр замын тэргүүний ажилтан Н.Зина, Хүнсний үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан Ш.Нямжав, Худалдаа үйлдвэрлэлийн тэргүүний ажилтан Н.Оюунгэрэл гээд бүгд л салбарын тэргүүнүүд болцгоосон байна. Тухайн үед пионерийн болон эвлэлийн байгууллагыг дамжин олон талын хүмүүжил, ертөнцийг үзэх үзэл төлөвшүүлдэг байсан цаг үе байсан юм. Тиймдээ ч МХЗЭ-ийн тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медальтан Н.Зина, Д.Гантөмөр нар шагнагдсан бол тус ангийн төгсөгч Батсайхан, Долгорсүрэн, Сайнууз Далхсүрэн нар төрсөн нутагтаа ажиллаж амьдарч байна. Ч.Болд УБДС сургууль төгсөөд Монгол телевизэд сэтгүүлчээр ажиллаж олон сайхан нэвтрүүлэг хийж олны хүртээл болгосон билээ. П.Болд Архангай аймгийн багшийн сургуульд тэнхимийн эрхлэгч, багшаар олон жил ажилласан М.Төмөрбаатар Барилгын цэргийн ангиуд болон Барилгын цэргийн ерөнхий газарт удирдах ажил хийж, Улаанбаатар Дархан хотуудын бүтээн байгуулалтад оролцож Гутлын үйлдвэр, Нэхээсгүй даавууны үйлдвэр, Монгол бөхийн өргөө зэрэг олон томоохон барилгыг барьсан бол одоо барилгын хувийн компанийн захирлаар ажиллаж байна.

Б.Балжинням Оросын алдарт Фрунзийн Цэргийн Академи төгсөж Зэвсэгт хүчний 016-р ангийн штабын даргаар, Д.Далхсүрэн Завхан, Төв аймгийн замын цагдаагийн тасгийн даргаар ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтанд гарцгаажээ. Ө.Магсаржав Улаанбаатар хот болон аймгийн төвүүдийг зүлэгжүүлэх, цэцэрлэгжүүлэх ажлыг одоо ч нэр төртэй гүйцэтгэсээр байгаа бол Ш.Жамц, А.Доржпалам, Ж.Наранчимэг нар Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрт олон жил удирдах ажилтнаар, Б.Ням Архангай аймгийн Төвшрүүлэх сумын орлогч дарга, Худалдаа бэлтгэлийн ангийн дарга, С.Оюунчимэг төрийн болон хувийн секторын санхүүгийн байгууллагад одоо ч нэр хүндтэй ажиллаж байна. П.Доржготов ХААЯ, Сүүний үйлдвэрийн Авто баазын ерөнхий инженерээр ажиллаж байсан бол, Н.Зина Төмөр замын техникум төгсөөд Бага хангай дүүрэгт удирдах ажлыг одоо ч хийсээр байгаа юм. Б.Гүнсмаа эм хангамжийн байгууллагад, Н.Оюунгэрэл мод боловсруулах болон мебелийн үйлдвэрүүдэд зохион бүтээгч инженерээр олон жил ажиллаж байсныг тэмдэглэе. Харин Ш.Нямжав хөнгөн хүнсний салбарт олон жил ажиллаж Монгол Улсын мах шуллагааны дээд амжилтыг тогтоож хоёр өрөө байраар шагнуулж салбарын мэргэжлийн аварга болж байлаа гээд бахдам түүхтэй, нэгэн цаг үеийнхний нэрийн хуудас болсон шилдэг хамт олон юм.

Тус ангийнхнаас С.Нарангэрэл маань Санхүүгийн техникум, МУИС төгсөөд санхүүгийн салбарт олон жил амжилттай ажиллахын зэрэгцээ хүний төлөө гэсэн сайхан сэтгэлээр ангийнхандаа хандаж аливаа зовлон бэрхшээл гарсан үед хамгийн түрүүнд гараа сунгаж, бүхий л ажлыг санаачлан хийдэг тул хамт олноосоо “Өндөр ээж” хэмээх эрхэм нэртэй болсныг зориуд тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Ийнхүү хүмүүний амьдралын гэрэл гэгээт сурагч насныхаа цаг мөчийг хамт өнгөрүүлж, 45 жилийн хугацаанд нэгнээ үргэлжид санан дурсч, уулзан учирч, баяр хөөр, жаргал зовлонгоо хуваалцаж яваа хамт олны тухай өгүүлэхэд ийм байна. Эвсэг халуун сэтгэлтэй олон шилдэг хурандаа, хоёр эрхэм гавьяат төрүүлсэн Арын сайхан хангай нутгаараа овоглож яваа тэд аз жаргалтай, хийморь лундаатай, сэтгэл хангалуун ажиллаж, амьдарч явна аа.

Өнгөрөгч жилийн есдүгээр сарын эхээр “Дэлхийн гарамгай найрагч Долгорын Нямаа” хэмээх хөрөг нийтлэлийг “Өдрийн сонин”-доо гаргаж, яг тэр үед Нямаа ах минь ханийнхаа нутаг баруун Алтайн цаст цагаан Цамбагаравын бэлд зогсож байсан сан. Өндөр их уулсын хормой бэлээс утсаар холбогдон “Чи яахлаараа үе үе намайг ингэж дэвэргэж байдаг юм” хэмээн сэтгэл хангалуун хэлээд хоёул удтал ярилцан Цамбагаравын үүлс хуралдсан оройн цангинам цагаан салхийг зүрх рүү нисгэж байлаа. Гэтэл ердөө ганцхан жилийн дараа, энэ намрын есдүгээр сарын гуравны ерөөл билэгт өдөр өсч төрсөн Өлзийт сумынх нь сургууль дэлхийн гарамгай найрагч хүүгийнхээ нэрэмжит болсон ёслолд оролцсон минь баяртай ч юм шиг, гунигтай ч юм шиг л байсан даа.

Нямаа ахыгаа тэсгэл алдан санахад намрын хонгор говь манхан хөх тэнгэр нь хань болж, сумын суурингаас энүүхэн баруунтайд Дэл Хөнжлийнх нь уулс хөглөрч, онгод билгийнх нь оргил шүтээн Хонгор хайрхан нь дурайж байгаа даа гэж бодохуйд өвчүүн цаадах хөндүүр эрхгүй зөөлрөн байлаа. Тийм ээ, тэр нэг намрын бас л есдүгээр сарын уйтан бороотой өдөр Баянхайрхан буюу Хонгор хайрханд нь хамт ирээд, хүйг нь цөглөсөн Хирс таван толгойн Үүдэн бууцан дээр нь сэржим өргөөд сэтгэл гээч чинь халгин цалгиж байхдаа “Он жилийн дараа таныг эзгүйд Баянхайрхныг тань зорин ирж санасан сэтгэлээ тайтгаруулах юм шүү” хэмээн хэлэхэд “их баярлалаа” гэж билээ. Тэр үгийг нь нутгийнх нь тэнгэр дор, долоон бурхан мэлтийсэн говийн тунгалаг шөнө бодмоглож санан санаж зогссон. Өр зөөлний туйл, гүн утгын төгс илэрхийлэл чухамхүү тэнгэрийн хаяа мэт зах хязгааргүй агуу ертөнц Долгорын Нямаа минь. Ямархан хувь заяаны ерөөлөөр тантай хүмүүний амьдралын сөөм хэртэй даанчиг богинохон цаг мөчид ах дүү шиг, анд нөхөд шиг явсан юм бэ. Дэлхийн найрагчтай дөрөө харшуулж, сэтгэл сэтгэлээ таньсан Галбын говийг би зүрхэндээ хайрланам.

Хоёр мянга долоон оны намар сан. Арлааны Эрдэнэ-Очир ах хэдэн хайртай найрагчаа дагуулаад Хатны булаг, Эргэлийн зоонд очсон юм. Тэр хэд нь хэн бэ гэвэл төрийн шагналт Долгорын Нямаа, Монголын их утга зохиолд өмнийн шаргал говийг нургилуулан яваа халуун говийн Хархүү буюу Эрэнжидийн Хархүү, “Сутайн цагаан салхи дөрвөн сумын нутагт салхилна Сутайн цагаан үүл дөрвөн сумын нутагт зүмбэртэнэ, онгоц нисэхэд далавчийг нь цантуулж байдаг…” хэмээх омог төгөлдөр Сутай хайрхны хүү Бямбажавын Хүрэлбаатар гэсэн аваргууд байлаа. Хүрлээ ах минь замд Сулинхээрт алба хааснаа ярьж “Сул хээр морьд нь ар араасаа давхилдах шиг Сулинхээрийн хязгаар адуун цэнхэр зэрэглээтэй” хэмээн уншихуйд Нямаа найрагч “Энэ шүлгийг шууд баталъя” хэмээн сэтгэл долгилон явсан намрын тэр өдрүүд насны минь баясгалан байж дээ. Хатанбулагт суугаа Сономын Чулуун найрагч түүчээлэн их говийн цагаан өвчүү Эргэлийн зоон дээр гарахад тэргүүн овооных нь өмнө Нямаа ах сөхрөн унасан юм. Хатанбулагаас ирсний дараахан их зохиолчийн “Тэнгэрийн хаяа”-тай золгож, “Бор нялхсаа гангануулан ботго тэмээдээ гунгануулан” явж туулсан Галбын говийнх нь нүүдэлд оюун санаагаараа агсагдан жаргасны учир Эргэл хайрханд сөхрөн унасных нь шүншиг ерөөлийг ойлгосон. Тэрээр “Галбын говийн нүүдэл надад уянгын сэрэл мэдрэмжийг төрүүлсэн” гэж хэлэх дуртай сан.

Сүм суварга, Гурван хасар, Эргэлийн зоо, Ухаа заг, Онгон саглагар гээд газар усны нэр дөчин дөрвөн оны алдарт мичин жилийн зудны их нүүдэлд дөрөв, тавхан настай хүүгийн сэтгэлд тодоос тод үлджээ. Түүгээр ч үл барам, Зах гурван зээмэг, Заг сүүжийн говь, Модон тоонотын гол, Хаяа гурван бөхтэй, Цахиур таван толгой, Хярын гурван алтгана, Ингэн сэвстэй гэхчлэн ямар нэг шүлэг дууны нэр шиг сонсогдох говийн уул ус яруу найргийнх нь сэрэл мэдрэмжийг хөглөж, бүтэн амьдралынх нь туршид бүлээн бороо шиг сэлбэж явах ерөөл оршино чинээ хэн санах билээ дээ. Энэ л тэнгэрлиг нүүдэл бодол оюунд нь тэнгэрийн хаяаг суулгаж өгсөн нь учиртай. “Холын холд тэнгэрийн хаяа газардаж, холхи хөндийн цэнхэр хязгаар алдрана, Тэмүүлсэн сэтгэл түүний дээгүүр цойлж, тэмдгэн төдий үүлэн цөвдлийг ч давна” гэж тунхаглах аугаа их хүчийг Галбын говийн нүүдлээс мэдэрсэн ажгуу.

Найрагчийн гэргий Зулын Отгонбаяр Зориг, Тэмүүжин хөвгүүд, охин Хулангаа дагуулаад ханийнхаа нэрэмжит сургуулийн нээлтэд хүрэлцэн иржээ. Отгонбаяр эгч тэртээ хоёр мянга нэгэн онд ханьтайгаа төрөлх нутаг Ховдын Эрдэнэбүрэнгийн сургууль Монгол Улсын гавьяат багш Цагаанхичиг ахынх нь нэрэмжит болоход оролцож байсан түүхтэй. Тэгвэл арван долоон жилийн дараа Өлзийтийн сургууль ханийнх нь нэрэмжит болоход үр хүүхдүүдээ дагуулан ирж, утга зохиолын үе үеийн төлөөллийн хамт ёслолын алтан туузыг хайчлан зогсоно гэдэг нэгэн бодлын сайхан юм аа. Аавынхаа нэрэмжит сургуулийн нээлтэд том хүү нь баярын үг хэлж аавынхаа гарын үсэгтэй, мөн Монголын сор болсон зохиолчид, утгын их мэргэдийн халуун сэтгэлийн үгтэй бүтээлүүдийг сургуулийн номын санд хүлээлгэж өгч буйгаа дуулгасан. Их мэргэдийн халуун сэтгэлийн үгтэй гэдэг нь Нямаа зохиолчид дурсгасан номуудыг тодотгож буй юм. Нямаагийн Зориг бол “Санаж яваарай” кинонд хоёр ихэр залуугийн дүрийг бүтээж, Санжийн Пүрэвийн “Загийн алим”-д Ханбүргэдийн дүрээр мөнхөрсөн манай дунд үеийн золбоотой жүжигчдийн нэгэн яах аргагүй мөн.

Далан жилийн тэртээ Нямаатайгаа хамт бага сургуулийн босго алхаж байсан эдүгээ наян настай Цэенпилийн Цагаанмаам ангийнх нь “охин”-ы хувьд үг хэлж, хүндтэй зочдын нэгэн байлгүй яахав. Төрийн шагналт найрагч анхны шүлгээ бичсэн дурсамждаа “Багш Цагаанмаамын шүлгийг сайн болж, харин миний шүлгийг сонирхолтой болжээ гэж хэлсэн” хэмээн дурссан. Тэгвэл Цагаанмаам гуай “Би Нямаагийнхаа урд нь байтугай ард нь бараа сураггүй хүн шүү дээ. Манай Нямаа дэлхийн дайдад гарсан хүн” гэж айхтар цэцтэй үг хэлнэ билээ. “Дэлхийн дайдад” гэж сонсоод баяр төрөөд явчихаж байгаа юм. Цагаанмаам гуайн ярианаас улбаалаад сургуульд байх үеийнх нь дурдатгал цээжнээ тодроод ирэв. “Намар намрын цагт сургуульд мордоод явахад хоёр нүдийг нулимс бүрхээд харж болохгүй болохоор нэлээн холдож байгаад эргэж харахад хойноос ээж минь сүү өргөөд бөмбийн цайвалзах гэрийнхээ гадаа бөртийтөл ганцаар зогсож үлддэг нь санаанаас гардаггүй. Анх сургуульд явсан намар “Гадаа дуу нь гарах шиг санагдаад гарч хардаг байж билээ. Тэгэхэд шонгийн хэцэн дээр ирж суусан бялзуухай шувуу жиргэсэн байдаг” гэж ээж минь хэлдэг сэн” гэж бий. Дэлхийн найрагч тэрээр ижийдээ зориулж нэгэн сайхан ном бүтээсэн. Түүнд нь “Үе үе ээжийнхээ тухай бодоход салхи сэрж бостол исгэрээд хонь хяргаж суудаг нь, ботгоо голсон ингийг уяртал хөөсөлж зогсдог нь, шинэ дээл эсгэдэг нь, бурантаг томж угалз оёдог нь, нүүдэлд ачаа хөтөлж явдаг нь сөхөрч суугаад хурууд зүсдэг нь, хонин тогоо дүүрэн сүү хөөрүүлээд тоононд тулдаг самардаг нь харагдаад байдаг. Ээжгүй болсон анхны өдрөөс “Миний хүү” гэдэг эрхэм цолыг би үгүйлж эхэлсэн. Хүний хүүгийн хувьд эзэнгүй амьтан шиг болж орхив. Үүнээс илүү гарз гэж юу байх вэ” гэх зүрх уярмаар амин халуун холбоосууд олон бий дээ.

Сургуулийн нээлтийн үеэр түүх дурсгалын хосгүй үнэт өв Дэл уулынхаа элгэн хадыг эмжээрлэн дөч гаруй жил тэмээ маллан нутаглаж байгаа Сумъяагийн Батбуян ахтай мэнд усаа мэдлээ. Зэлэнд уяатай хэдэн ботго нь намрын зүсрээ бороонд налмайтал норчихсон тэр нэг жиндүүхэн үдэш гэрийнх нь босгыг алхсан сан. Долгорын Нямаа, Дэл уул гэхээр л амиа тавьдаг Бичээчийн Батмөнх, Батбуян гурав Хатайрын Хөнхөр гэж Дэл Хөнжлийн адуучин, заг бударганат говийн малчны гурван хүү билээ. Тэр тухай миний бие “Баянхайрхны бараа буюу Долгорын Нямаагийн тоонот” аян замын тэмдэглэлдээ бичиж байсан удаатай. Ерэн оны зургадугаар сард Дундговьд хэд хоног амрахдаа Нямаа ах аавтайгаа уулзсан гэдэг. Хавар нь ажлаасаа халагдсан үе нь. Гэхдээ аавдаа тэр тухай дуулгаагүй байна. Аав нь хөх торгон даалин бэлэглээд “Хүү минь чи үүнийг хадгалж байгаарай. Битгий хаяарай. Хүнд битгий өгөөрэй. Хар тахиа жил чамд хэрэг болж юун магад” гэжээ. Ерэн гурван онд мань хүн Зохиолчдын хорооны дарга болж, түүнээс нэг сарын дараа Балжирын Догмид, Зундуйн Дорж нартай хамт Монгол Улсын төрийн шагнал хүртэж, Цэвэгжавын Хасбаатар гуайн хэлснээр од нь гийсэн жил байсан гэнэ. Энэ бүхнээ Нямаа ах аавынхаа өгсөн хөөрөгний даалин, өнөө хар тахиа жилтэй нь холбодог. Аав минь мэрэгч төлөгч хүн байсан гэж ярьдаг нь бас учиртай.

Нямаа ахтай нэг эцгийн хөвгүүд болох Батмөнх, Батбуян хоёр бол Буянтын сүүж, Хөөвөрийн голоор хүрэн улаан тэмээд нь багширч байдаг Хүүхнүүдийнхний удам ургийн хүмүүс юм. Дэжийн Сундуй гэж айлын зургаан эмэгтэй өсөх наснаасаа өтөл насаа хүртэл нэг дор бөөгнөрөн нутагладаг байснаас тэднийг нутгийн зон олон нь Хүүхнүүдийнхэн хэмээн нэрлэх болжээ. Энэхүү Хүүхнүүдийнхний удмаас Монгол Улсын арван ес дэх Ерөнхий сайд Жанлавын Наранцацралт төрсөн билээ. “Хэлтэс” Дашдаваа гэж хүний долоон хүүхдийг нутгийн олон “Их долоо” гэж хэлдэг юм билээ. “Их долоо”-гийн том охин Орго Ерөнхий сайдыг төрүүлсэн ачтан. Том хүү нь Монгол Улсын Их сургуулийн түүхийн тэнхимийн эрхлэгчээр олон жил ажилласан нэрт эрдэмтэн Хүүхэнбаатар. Дэл уулын шүншиг оршсон эл эрхэм эдүгээ цагийн түүхийн шинжлэх ухааны оргилууд болох академич Жигжидийн Болдбаатар тэргүүтэй судлаачдыг төрүүлсэн ачит багш юм. Харин “Их долоо”-гийн хамгийн бага нь Дашдаваагийн Отгонбаатар гэж Цоодол багшийн хэлдгээр сэтгэлийн хэц нь мэдрэгдэхээр аралтай сайхан эр нутгийн зохиолчийнхоо нэрэмжит сургуулийн нээлтэд дүнжгэрхэн оролцсоон. Генетикийн нарийвчилсан судалгааны бүтээлээрээ Ерөнхий сайдын оюуны өмчийн номер нэг гэрчилгээг авч байсан эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны доктор. “Долгорын Нямаагийн багш” гэж сонин хэвлэлд хүртэл цоллуулж явсан Жуужаа хэмээх буянтай сайхан буурал гавьяатын тэмдгээ авч, төрдөө үнсүүлээд буцсан даа. Мөн л “Их долоо”-гийн нэгэн юмсан.

Долгорын Цэнджав нэгэн цагт Сономын Удвал гуайн, Лодонгийн Түдэв гуайн удирдаж ирсэн Монголын зохиолчдын эвлэлийн даргын албыг аваад анхны томилолт нь Дундговь нутгаасаа тэр тусмаа Долгорын Нямаагийнхаа нэрэмжит эрдмийн сургуулиас эхэлсэнд бид бүхэн бэлгэшээж явлаа. Нямаа ах ч ялгаагүй ээ, Зохиолчдын хороог удирдаж өөрийнх нь хэлснээр “Хөсөг хөтөлсөн он жилүүд”-ийн эзэн явсан. Саруулдалай найрагчтай тэр жилийн намар Монголын зүүн хязгаарыг зорьж Алтан-Овоо, Дарьганга, Шилийн богдод хамт очин Дарьгангын соёлын төвд Данзангийн Нямсүрэнгийн нэрэмжит наадмын тайзнаа хамт зогсож байсан сан. Хатгины шар талын халиун хонгор намрыг хамтдаа мэдэрч, Эрдэнэцагааны шар торго дэвссэн талын хонгор уул Зотол ханы тэргүүн дээр дорно зүгийн салхинд илбүүлж, улмаар Дамдинсүрэн гуайнхаа нутаг Матадад хоноглон цааш галигуулж Мэнэнгийн талыг туулан, Хэрлэн мөрнийг огтолж, Чойбалсан хотод аяны цулбуур татаж байсан удаатай. Өнгөрөгч хавар эх орныхоо баруун хязгаарт мөн л хамт очиж Алтай Таван Богдын алтан бэл Ховд голын хөвөөнөө Баян-Өлгийд Наурызынх нь баярын өмнөх өдөр буюу гуравдугаар сарын хорин нэгэнд дэлхийн яруу найргийн өдрөөр онгоцноос бууж байлаа. Тэгвэл энэ удаа Долгорын Нямаа ахынхаа нутагт сэтгэл элгэмсч явсан минь сайхан байхаас яахав.

Өлзийт сумын соёлын төвд Долгорын Нямаагийн нэрэмжит сургуулийн эрдмийн баярын нээлтэд зориулсан зохиолч уншигчдын уулзалт боллоо. “Намрын өнгө орлоо, ээж ээ”, “Нутгаа санаад уйлдаг сэтгэл”, “Цэцгэнд төөрсөн эрвээхэй” гээд олон гоёхон чиг дууны эзэн, энэ цагийн намуун зөөлөн найрагч Намбарын Пүрэв шүлгээ уншлаа, залгуулаад Арын хангай нутгийн авьяас билигт хүү Минжинсайхан дөнгөж дөрөө мултлах зуураа тэрлэсэн “Ням ахын нутагт” хэмээх шинэхэн шүлгээ уншсан нь олны талархлыг бүр чиг хүлээлээ. “Дуулим талын цэцгэрхүү хөөрхөн хүүхэн болж уу би” гэх тансаг дууг нь Андрейн Сүглэгмаа найрагч эрхэмсэг ялдамхан дуулсан нь бас нэгэн шигтгээ мөн байв. Нямаа ахынхаа төрсөн нутгийн клубт халамжит сайхан ханьтай, хоёр сайхан хүүтэй нь, дөрвөн хүүгийнх нь араас хүслэн болж мэндэлсэн амины ганц эрх хонгор охинтой нь, нутгийн зон олонтой танц гишгэж байхдаа юу эсийг бодох билээ.

Дорнын говийн хаяа хязгаар суурин Хатанбулагийн соёлын төвд хоёул зэрэгцэж суугаад яг л энэ халуун үдэш шиг зохиолч уншигчдын уулзалтын дундуур Чойжилын Чимидийнхээ гэрэлт дүрийг ургуулан дурсаж билээ л. Та Чимид гуайн хөргийг яг л шүлэг бичсэн, “Бодол болсон талын дээгүүр намрын салхи дүүлж байна” хэмээн уншаад зохиолч зохиолчийнхоо тухай ингэж л нандин сайхан бичдэг байх даа гэж сэтгэл хөдөлсөн шүү гэхэд “Яруу найрагч болохоор чамд бүр чиг сүрхий буусан байх л даа. Өнөөдөр Монголын соёл урлаг, утга зохиолын ертөнцөд Чимидийн орон зай үгүйлэгдэж байна. Чимид бол бие хаа царай зүсээрээ ч, бүтээл туурвилаараа ч, туулж өнгөрүүлсэн он жилүүдээрээ ч үнэхээр том амьтан байсаан. Чиний багш Дөнгөтийн Цоодол л бараадаж очиж мэдэх юм” гэж хэлсэн нь санаанд ургаастай үлджээ. Чимид гуай нэгэнтээ “Би бол ганцхан шүлэгтэй л хүн. Харин жүжиг киногоор ярина шүү” гэж хэлсэн гэдэг. Ганцхан шүлэгтэй гэдэг нь “Би монгол хүн”-ээ хэлж байгаа хэрэг. “Нэг л шүлэгтэй гэдэг нь надад сонин санагддаг байлаа. Яруу найргийг хичнээн өндөрт тавьж боддогийн жишээ гэмээр юм уу даа. Тийм хүн ер бидний дунд олон байдаг сан билүү” гэсэн Ням ахын бодлогоширсон царайнаас нь олон зүйлийг сэжим уншигдах шиг болсон юм.

Дундговь аймгийн утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч Жанлавын Мөнхтөрийг Дооровтой адил юм гэх ярианы сэжүүрээс дурсамжийн алчуур сэвэгнээд ирсэн. Намрын тэр нэг сайхан өдөр Цагаан суваргын урдтайх өндөрлөг дээрээс Нямаа ахынхаа мөрийг түшиж зогсоод Дэлгэрхангай уулын барааг харж билээ. Дэлгэрхангайг харна гэдэг жулдрай надад агуу их Дооровыг харсан мэт баяр бахдал цээжнээ ургасан юм. Нямаа ах минь их утга зохиолын алтан харгуйд Дооровтойгоо ойр явж ирсэн билээ. “Намайг аймгийн дунд сургуульд сурч байх үед Дэлгэрхангай сумын уран сайханчид Дундговийн төвд ирж концерт тоглов. Тэр үед аймгийн клубийн барилга ашиглалтад ороод удаагүй байсан цаг. Уран сайханчдын дундаас баргил бүдүүн хоолойтой нэгэн хүү бидний анхаарлыг ихэд татаж билээ. “Хороонд байгаа хургууд минь хоёр зуугаад хэртэй дээ, хонгор бага нас минь хорин тав орчим доо” хэмээн дуулсан тэр хүүгийн дууг дуурайх гэж бид хэрдээ хоолойгоо сэрвэгнэтэл шахаж оролддог сон” гэж бичсэн тэр хүү нь Дэлгэрхангай уулан дээрээс дэлхийн барааг харсан агуу их Дашдооров байсан гэдэг. Тэрхүү явдлаас хойш зургаан жилийн дараа Дооровыг Дундговийн соёлын ордны тайзан дээр дахин гарч ирэхийг нь харжээ. Тэгэхэд Дооров нь аймаг хариуцсан зохиолчоор томилогдож байсан цаг. Жаран оны арваннэгдүгээр сарын үе. “Монгол” найраглалаасаа сэтгэл зүрх сэрдхийтэл уншсан гэдэг. Москвагаас өмсөж ирсэн ёслолын хар костюмтай, цав цагаан цамцтай залуу эр гайхмаар эрдүү сайхан хоолойгоор “Монгол бичихэд хэдий богинохон ч…” гэж уншихыг нь хараад тийм гоё эр, тийм дуу хоолой, тийм шүлэг гурав яаж зохирсонд үнэхээр сүрдэн биширснээ дурсаж байсан. Дэлгэрхангайн уран сайханч Дашдооров Монгол Улсын ардын уран зохиолчийн алтан титэм өмссөн дөрөв дэх хүн. “Тэр хэрвээ зохиолч биш жүжигчин болсон бол мөн л ардын жүжигчин цол хүртэх байсныг багш нарыг бэлтгэх сургуульд тавиад оны эхээр Гоголийн “Байцаагч түшмэл” жүжгийн байцаагч түшмэлийн рольд тоглож байх үеэс нь би мэдэх юм” гэж багын найз Лодонгийн Түдэв нь дурссан байдаг сан.

Энэ мэт олон чиг дурсамж дурдатгал дэлхийн найрагчийг төрүүлсэн буйдхан сууринд ургаж байлаа. Ёслолын алтан тууз хайчлагдаж, их найрагчийн нэрэмжит эрдмийн өргөөний үүд хаалга нээгдэхэд сүү амссан балчир сурагчид “Шөнийн талд адуу янцгаана” шүлгийг уншсаар сургуулийнхаа босгоор хөөр баяр болон дэгдэцгээсэн. Аугаа их Долгорын Нямаагийн сургуулийн эрдэнийн саран мэт охид хөвгүүд ирэх он жилүүдийн түүхийг бүтээлцэнэ хэмээн санахуйд нүдний нулимс гарах шиг болсон. “…Оддын дунд ижлээ үзсэн юм шиг шөнийн талд адуу янцгаана” хэмээх омог төгөлдөр найрагчийн эрдмийн өргөөн дэх алтан титмийг таана анхилсан говийнх нь салхи ижийнх нь уруул шиг илбэсээр байх болно оо.

Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын ерөнхий удирдаач, Монгол Улсын ардын жүжигчин Жагваралын Бүрэнбэхтэй ярилцлаа.

-Ардын жүжигчин хэмээх эрхэм алдрыг хүртсэнээсээ хойш та манай сонинд ярилцлага өгөөгүй. Урлагийн хамгийн өндөр шагналыг хүртэхдээ чухам юу бодов. Он жилүүдээ эргэн нэг харж, амжилт бүтээлээ тунгаасан нь мэдээж?

-Аливаа шагнал урамшуулал нэг талдаа сайхан боловч нөгөө талдаа нэхэл хатуутай. Их том үүрэг ачаа, хариуцлага ирдгээрээ баярлахаас илүүтэй хийж бүтээхийн хүслэнд автдаг байна. Ер нь тэгээд энэ том шагналын өмнө өөрийгөө голдог л юм байна. Бүх хүн тэгдэг байх л даа. Би чинь Дуурийн театрын ерөнхий удирдаачаар 40 гаруй жил ажиллаж байгаа хүн. Нас сүүдэр хэдийнэ тэтгэврийн хэмжээнд хүрчээ. Театраасаа гардаг юм уу даа, залуучууддаа зайгаа тавьж өгье гэж бодож байлаа. Авгай хүүхэд маань Америкт байдаг. Тэр хэдээсээ хол байна гэдэг амаргүй. Ийм л бодолтой байж байтал энэ их том хүндэтгэл ирдэг юм байна. Ардын цолтон болчихоод “Одоо боллоо, Америк орж авгай хүүхдүүд дээрээ очъё” гээд хаяад явчихтай нь биш. Дахиад хэдэн жил байж санасан бодсон бүхнээ гүйцээхийн төлөө зүтгэнэ. Өртэй үлдсэн хүн өөр яах билээ. Монголын дуурийн энэ агуу том театрт өнөөдөр “Ардын жүжигчин” гээд зарлуулах хүн надаас өөр байхгүй байна. Балетын Ганбаатар гэж багш бий. Гэхдээ тэр хүн тайзан дээр гарахгүй. Тэгэхээр ганц шагналыг нь авчихаад зугтчихаж болохгүй байгаа минь ийм учиртай. Өөрийн тань асууж байгаачлан өнгөрөгч он жилүүдээ эргэж харлаа. Монголын урлагт тавь гаруйхан жил зүтгэхдээ бас ч гэж юм хийжээ. Дөч, тавь шахам үндэсний болоод сонгодог дуурь, гуч шахам балет, за тэгээд симфонийн концертуудыг хэлээд барахгүй. Улсын баяр наадам, төрийн хүндэтгэлийн концерт гээд явж өгнө. Гадны орнууд, ялангуяа Оросын том театруудад дэлхийн сонгодгуудтай эн зэрэгцээд алдарт дууриудыг удирдаж байлаа. Франц, Солонгос, Хятад гээд олон оронд симфони оркестроо тоглуулжээ.

-“Монголын урлагт тавь гаруйхан жил…” гэж хэлж байна. Таны хувьд анх Драмын театрын босгыг алхсан хүн. Тэр ч утгаараа “Нийслэл хүү”-гийн дүрээр дэлгэцэнд ч, ард олны сэтгэлд ч мөнхөрч үлдсэн?

-Жаран гурван онд Улсын драмын театрт жүжигчнээр орж их урлагт хөл тавьсан. Намайг Драмын театрын босгоор алхахад жинхэнэ алтан үеийнхэн гэдэг чинь угтаж авсан юм. Эрдэнэбатын Оюун, Ламзавын Ванган, Сангижавын Гэндэн нарын найруулагч нартай, Цагааны Цэгмид, Нямын Цэгмид, Чимидийн Долгорсүрэн, Дэндэвийн Чимид-Осор, Түдэвийн Цэвээнжав, Дашзэвэгийн Ичинхорлоо, Хандсүрэн, Дугарсанжаа, цоохор Мижиддорж, улаан малгайт Лувсанжамц, Буучийн Жигмэддорж гээд урлагийн бурхадтай зургаан жил хамт байсан. Эдгээр бурхдаас Цагааны Цэгмид, Цэвээнжав гуай хоёр бүр онцгой хүмүүс байсан даа. Дошгин хар Нямсүрэн бид хоёр нэг тушаалаар дагалдан жүжигчнээр орж байсан. Нямсүрэн Налайхын Соёлын ордонд жүжигчин байсан, намайг бодвол туршлагатай. Би бол шууд хөдөөнөөс ирсэн нөхөр. Тэгэхэд хамгийн залуу нь Цээнямбуу байлаа. “Өглөө” кинонд Сэлэм Тогмидын эхнэр болж тоглодог жүжигчин шүү дээ. “Алтан өргөө”-гийн Сүмбээ буюу жүжигчин Зоригийн эхнэр байсан. Миний бие жүжигчнээс гадна төгөлдөр хуур тоглоно. Намдаг гуайн “Шинэ байшинд” жүжгийн гол дүр хөгжмийн зохиолчийн дүрийг Амбаа буюу ардын жүжигчин Дамбын Дамдинсүрэн гуай бүтээж байсан. Амбаа төгөлдөр хуур дарна. Гэхдээ төгөлдөр хуур нь дуугарахгүй. Цаана нь би түүнийг тоглож байгаа юм.

-“Нийслэл хүү”-д тоглуулах саналыг анх Лодойдамба гуай гаргасан гэдэг?

-Миний амьдралд Лодойдамба гуай, Долгорсүрэн гуай хоёр их үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Ямар азаар ч юм бэ дээ, надад Лодой гуайн “Гарын таван хуруу” жүжигт Долгорсүрэн гуай тэргүүтэй өнөө алтан үеийнхэнтэй чинь тоглох хувь олдож билээ. Би ядам хуруу нь болсон. Тэрхүү жүжгийг Лодой гуай өөрөө ирж үзээд, орой нь жүжигт тоглосон уран бүтээлчдийг гэртээ урилаа. Очлоо, гоё ганган гэж жигтэйхэн, сүрдмээр л айл байна. Гадаадад сурч буй охид нь ирчихэж. Төрөл бүрийн хоол хийгээд л. Тэднийд анх янз янзын жимс жимсгэнэ идэж үзэж билээ. Амтат бялуу гэдгийг тэднийд л идсэн. Лодойдамба гуай тийм энгийн хүн юм уу, эс бөгөөс тэр орой тэгж баярласан уу, бүү мэд. Бөөн хөөр байсан. Пянз тоглуулаад твист бүжиглэж байлаа шүү дээ. Биднийг босч бүжиглэ гэж уриад. Охидтойгоо бүжиглээд байсан. Одоо энэ гавьяат Насанбат энэ хэд гадаадаас ирчихсэн байсан байх. “Гарын таван хуруу” жүжигт тийнхүү тоглосон нь надад “Нийслэл хүү” киноны гол дүрийг бүтээх завшаан олгосон. “Нийслэл хүү”-ийн дүрд намайг тоглуул гэж уран бүтээлчдийн багт санал болгосон хүн нь Лодойдамба гуай яах аргагүй мөн юм.

-“Нийслэл хүү”-дээ тоглох гэж дуудагдахдаа нэлээд олон аваргад “өшиглүүлсэн” түүхтэй санагдана?

-Ардын жүжигчин Цэрэндэжидийн Гантөмөр, Лоолийн Жамсранжав, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киноны Хөхөөгийн дүрээр олны сэтгэлд хоногшсон жар, далаад оны сайхан залуучуудын нэг Дашдаваа гээд аваргуудад өшиглүүлэхгүй юу /инээв/. Тэр чинь ийм юм болсон байхгүй юу. “Ирж яваа цаг”-гийн Багаяа буюу гавьяат жүжигчин Лувсанбалдангийн Лувсан гуайн 50 насны ойн найр 40 мянгатын гэрт нь боллоо. Тэгтэл кино үйлдвэрийнхэн ирээд намайг дуудуулжээ. Би хаалганаас бүр хол буланд суучихсан. Наагуур нь миний хэлээд байгаа архагууд суучихсан. Гарах гэхээр тэд чинь “хуц”, ширээн доогуур мөлхөхгүй юу гэж дээрэлхээд хөдөлнө гэж байхгүй. Тэгээд л найрааны ширээний доогуур мөлхсөн дөө. Араас нь өнөө хэд чинь ээлж дараалан амбаардаж байгаа юм. Ингэж нэг юм гараад иртэл Жамсран найруулагч тэргүүтэй “Нийслэл хүү” киноны уран бүтээлчид тосч авсан. Лодойдамба гуайн хэлснээр намайг “Нийслэл хүү”-дээ тоглуулах гэж эрэл сурал болж очсон нь тэр. Сонин болгож хэлэхэд, “Нийслэл хүү”-гийн шагнал гээд 3800 төгрөг өгсөн юм. Далаад оны гурван мянга найман зуун төгрөг бол ямархан хэмжээний мөнгө байх нь тодорхой. Тийм их мөнгө авна чинээ санаагүй би дан костьюмтай гүйгээд оччихлоо. Өнөө мөнгө маань дан нэгтийн дэвсгэрт гэж байгаа. Нэгтийн зуун дэвсгэрт нэг боодол гэж бодохоор дөчөөд боодол болж байгаа. Костюмны халаасанд гурав, дөрөвхөн ороод түнтийчихнэ. Тэгээд хир даагь болсон бааданд боолгож аваад гарч билээ. Уран бүтээлчиддээ ялангуяа найруулагч, зураглаач нартаа нэг нэг шил юмны мөнгө өгөх нь хууль. Мөн Дамдинбазар гуай, Дагийранз гуай гээд кино үйлдвэрийн лут амьтдад бас нэг нэг шил юмны мөнгө өгөөд баадан дүүрэн мөнгөтэй гэртээ харьж байсан даа.

-“Алтан шар зам”-ын Зундуйн Батсүх, “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүдээ”-гийн Жамбалын Шараа гээд хөгжмийн мастеруудтай та нэг ангид суралцсан байдаг?

-Жаран есөн онд багшийн дээдэд хөгжмийн зохиолч удирдлаачийн анги нээгдсэн. Оюун багшдаа хөгжмийн чиглэлээр явна гэдгээ хэллээ. “Би бол зоотехникч болох байсан хүн. Урлагийнханд юм орчуулсаар байгаад сүүлдээ найруулагч болдог юм байна” гэж Оюун багш өөрийгөө хэлээд надад зөвшөөрөл өгч байсан. Гончигсумлаа гуай, Чулуун багш хоёрт Оюун гуай хэлсэн байлгүй. Би удирдаачийн ангийг нь сонгосон юм. Монголын төрөөс бодлогоор арван гурван хөгжмийн зохиолч, арван гурван удирдаачийг дээд мэргэжил эзэмшүүлсэн нь манай ангийнхан. Ихэнх нь аймгийн театр чуулгын дарга нар байлаа. Ангийн дарга гэхэд л “Ганган байгалийг тольдоосон” буюу “Хамгийн дундаас онцгой”-г бичсэн Доржсүрэн гэж гавьяат хүн байсан гээд бодохгүй юу. Дорнод аймгийн хүн шүү дээ. Тэгээд өнөө “Алтан шар зам”-ын Зундуйн Батсүх, нэрт хөгжмийн зохиолч Жамбалын Шараа гээд дан гавьяатууд. Намайг яг суралцаж байх үед “Нийслэл хүү” дөнгөж гарчихсан, хүүхдүүд байтугай багш нар сонирхоод. Эргээд санахад дурсамжтай сайхан байдаг. Монголын хөгжмийн урлагт тодорхой алхмыг хийсэн түүхэн гэж хэлж болох энэ ангиас анхны ардын жүжигчин төрлөө. Гавьяатаар эхэлсэн анги ардын цолтонтой боллоо. Мөн хөгжим судлаач доктор Энэбиш, удирдаачаар төгссөн Юндэнбат гээд эрдэмтэд байна. Ийм л ангийг анх төгссөнөөрөө бахархдаг.

-Таны багш бол алдарт Жамьяны Чулуун. Багшийнхаа тухай дурсахгүй юу?

-Миний бие цагаан сар болгоноор багшийнхаа гэрт очиж золгодог. Должин гэж хөгшин нь сэрүүн тунгалаг бий. Багш маань өөрийн хүү Чинбатыг хойш нь сургуульд явуулаад өөрийнхөө оронд тавихгүй яагаад миний хойноос үхэн хатан хөөцөлдөөд байсан юм бол доо гэж би үргэлж боддог. Миний бие Жамсранжав удирдаачаар “Кармен” дуурийн оршлыг заалгаж байж шалгалт өгөөд Чулуун багш дээр дөрвөн жил сурсан хүн. Ингээд далан гурван онд сургуулиа төгсөөд бүгд хуваариа аваад байтал минийх гардаггүй шүү. Би бол амьхандаа Дуурийн театрт багшийнхаа дэргэд очно гэж баярлаад байгаа. Тэгтэл “Танай багшийн саналаар Ленинградын консерваторийг шалгалтгүйгээр, улсын зардлаар явахаар боллоо” гэдэг юм. Дөрвөн жил оюутан байсан би дахиад сурахаар болж байгаа нь тэр. Багш таван зуун төгрөг өвөртлүүлээд “сайн яваарай” хэмээн гаргаж өгч билээ. Тэрхүү алдарт сургуульд өөрийн хүү Чинбатыг явуулах боломж багшид бүрэн байсан. Гэвч тэгээгүй, зарчимч шударга зан нь нөлөөлж амин хувиа бодолгүй, их урлагийн цаашдын зам мөрийг бодсон байх л даа. Ингээд бодохоор багшийгаа машид хүндэтгэдэг. Далан зургаан онд намайг хойно сурч байхад Москвад соёлын өдрүүдээр Чулуун багш, Намсрайжав гуай хоёр очиж байлаа. Алдарт Большой театрт багшдаа зааж зааварлаад зогсч байсан түүх бий. Багш бол гадаадын том оркестрт дохиж байгаагүй хүн шүү дээ. Зургаан жил сураад 1979 онд ирлээ. Яамны хуваариар театртаа ирсэн.

-Багштайгаа театрт удаан ажилласан уу?

-Таван жил хамт ажилласны дараа багш “Одоо чи театрыг аваад явахаар болсон” гэж хэлээд Филармони руу явж байсан. Тэр үед Намсрайжав гуай өнгөрөөд филармони хүнгүй болчихсон үе юм. Хоёр дээд сургууль төгссөн хосгүй амьтан ёстой юу юм бэ гэсэн байдалтай ханхалзан орж ирээд “Учиртай гурав”-аасаа эхлээд л тархи руугаа нүдүүлж байгаа юм. Наян нэгэн онд хоёр жил орчим болоод байхдаа “Севилийн үсчин” дуурийг тоглуулах үүрэг хүлээснээ мартдаггүй. Жаамаа удирдаач гадагшаа яваад би буусан хэрэг. Зууны манлай алдарт Пүрэвдорж гуай, алдарт Авхийн Хавлааш, Доржийн Банди, Ж.Цэцэгээ гээд дуулж байсан үе. Гуравхан хоногт бүтэн дуурийг сурч тоглуулна гэдэг амаргүй. Оркестортой нийлэх болтол болдоггүй дээ. Пүүжээгээс эхлээд “За энэ ч бүтэхгүй нь ээ” гэсэн хандлага гаргалаа. Сүүлдээ бүр больё гээд өнөө хэд чинь тайзнаас буух гэтэл үзэгчийн суудлаас “Пүрэвдорж оо суу, эхнээсээ дахиад хий. Та нарын төлөө удирдаач байнга сургуулилт хийж заадаг, шаардлагатай үед удирдаачаа та нар авч явж хүмүүжүүлэх ёстой. Өнөөдөр ийм байвч маргааш хэрэгтэй хүн” гээд тасхийдэг юм. Багшийн тэр үгэнд алдарт Пүрэвдорж, Хавлааш бүгд нам болсон. Ийн мунгинан байж би гэдэг хүн удирдаж байсан. Их л хэцүү тоглож байсан санагддаг. Багшдаа загнуулахгүй шавь гэж байдаггүй шиг удирдаачдаа захирагдахгүй ямар чиг ардын жүжигчин, төрийн шагналтан гэж байдаггүй. Дуучдын тэр өндөр цол хэргэм, нэр төр удирдаач бидэнд огтхон ч хамаагүй. Тэд бол тухайн тайзнаа миний удирдлагаар л дуулна. Би яаж дуулмаар байна түүгээрээ Цэвэгжавын Пүрэвдорж, Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, Хорлоогийн Уртнасан тэргүүт аваргуудыг өмнөө дуулуулж байсан. Чайковскийг би өөрийнхөөрөө л гаргана. Үүнд удирдаачийн эрхэм чанар байдаг. Удирдаач гэдэг бол шаардлага өндөртэй хатуу хүмүүс л дээ. Наян нэгэн онд тэгж “Севилийн үсчин” дуурьт хөглөж байсан би түүнээс хойш дөчин жилд дөрвөн ч үеийг удирдсан байна. Эхнийх нь Пүүжээ, Жаргалсайхан гээд аваргууд, дараа нь Дашпэлжээ нарын үе тэгээд Түвшинтөгс, Эрдэнэбатын үе. Одоо Амартүвшин, Эрдэнэтуяагийн үе байна.

-Тэр жил таныг гавьяат болоход Архангайнхан ч хүлээж аваад, Өвөрхангайнхан ч угтаж аваад байсан санагдах юм?

-Аргагүй шүү дээ, би чинь хоёр нутагтан юм чинь. Албан ёсны намтар Архангайн Хашаатаар явдаг. Гэхдээ Өвөрхангайн Хархоринд долдугаар анги төгссөн. Тавин зургаан онд Архангайн Лүн сум татан буугдаад Хархорины сангийн аж ахуй байгуулагдсан. Эхэн үедээ Архангайн сангийн аж ахуй байсан юм. Хоёр жилийн дараа Өвөрхангайн сум болсон. Хоёр мянга зургаан онд гавьяат болоход Архангайнхан “Тамирын хурд” наадам дээрээ хүлээж авлаа. Тэрхүү наадмаас дөнгөж ирээд байж байтал Жанцанноров утасдаж байна. Өөрийг чинь Өвөрхангайнхан урьж байна аа гээд. “Би сая Архангайд уригдсан” гэж үнэнээ хэлэхэд “Ямар хамаатай юм. Бүхэл бүтэн аймаг манай хүн гээд урьж байхад очих ёстой” гэлээ. Ингээд дөрвөн хүний нэрэмжит наадмыг Өвөрхангайд зохион байгуулсан. Цэрэнтогтох аваргын хөдөлмөрийн баатар, Лүндээжанцан бид хоёрын гавьяат, Сумъяазарын аварга цолны мялаалгыг хамт хийсэн. Манай Ойдов чинь Хархориноороо явдаг. Ойдовын аав Зэвэг гуай манайхан айл аймаг улс. Зэвэг гуай морь сайхан уургалдаг, бяртай хүн байсныг би муухан мэднэ. Ойдовыг дэлхийн аварга болоод ирэхэд нь Өвөрхангайнхан эмээл хазаартай морьтой угтаж байсан түүхтэй. Тэгэхээр Ойдов Өвөрхангайгаар овоглож явалгүй яахав. Гавьяат болоход минь тэгж хүндэтгэсэн ард түмэн намайг дахиад урих байх гэж найдаад байгаа.

-“Бүрэнбэх удирдаач “Турандот” дуурийг өөрийн тайзнаа тавьж удирдсанаар дэлхийн хэмжээний бяр сууж гэдгээ харууллаа” хэмээн Дагвын Лувсаншарав гуай нэгэнтээ хэлж байсан. Та энэ чиглэлээр хэд хэдэн ном бичсэн?

-Ардын цолоо аваад Америк орсон. Алдарт Маяами хотод далайн эрэг дээр хүүхдүүд маань аваачиж амраалаа. Мөн Чикагогийн алдарт театрт уригдаж дэлхийн нэрт удирдаачийн 100 жилийн ойн тоглолтыг үзэж сонирхлоо. Сайхан юм аа. Америкт хоёр сар болохдоо монголчуудтайгаа уулзлаа. Батжаргал гэж Москвад доктор хамгаалсан, манай хөгжим бүжгийн сургуульд багш байсан хүн байна. Мөн Банзрагч гэж Намсрайжав гуайн шавь Филармонийн хөгжимчин байна. Тэдэнтэй их урлагийн талаар санал бодлоо хуваалцаж явлаа. Ардын жүжигчин хэмээх энэ том алдрыг үлдэж буй насныхаа үүрэг ачаагаар хариулахын төлөө ах нь зүтгэнэ ээ.

НЭГ. СЭТГҮҮЛЧДИЙГ ХЭН ТӨЛӨӨЛӨХ ВЭ?

Манай “Өдөр тутмын сонины холбоо” саяхан нэг нэг форумдаваа. Ярьсан сэдэв нь нийгэмд тулгамдсан асуудлууд ба тулгамдсан асуудал гэж юу болох тухай.Тэнд оролцсон Баабар “хэвлэл мэдээлэл соён гэгээрүүлэх үүрэг хүлээдэггүй” тухай ярьсан нь сэтгүүлчдийн дунд маргаан дэгдээлээ. Зарим нь дэмжиж, нэг хэсэг нь эргэлзэж, түүнчлэн гомдох ч хүн гарсан болтой.

Олон түмэн ч энэ эргэлзээнд дуртайяа оролцож “нийгэмд сэтгүүлчдийн хүчээр шударга ёс тогтдог учраас тэд соён гэгээрүүлэгч мөн” гэж магтах, бас “сая танай нэг соён гэгээрүүлэгч зурагтаар ярихдаа…”, “Хөөх, тэнд нэг согтуу соён гэгээрүүлэгч алхаж явна” гэхчлэн даапаалах нь ч байна.

Мэргэжлээрээ бахархах нь хамгийн сайхан сэтгэгдлийн нэг юм. Гэхдээ энэ бахархал өөрийн хил хязгаараас давбал олон нийтийн инээдэм болохоос цаашгүй.Чухам энэ учир шалтгааны үүднээс манай сэтгүүл зүйн өнөөгийн байдлыг хамтдаа нэг халиагаад үзье, тэгэх үү? Эхлээд манай сэтгүүлчдийн байгууллагуудыг тоймлон харцгаая.

“Өдөр тутмын сонины холбоо” бол Монголын хэвлэл, мэдээллийн салбарын хамгийн чадварлаг, хариуцлагатай хэсгийг нэгтгэсэн байгууллага юм. Учир нь бичсэн юм болгоныхоо ард нэр усаа бичиж, хариуцлагын илдэн дор толгойгоо тавьдаг тийм сэтгүүлчид энд нэгддэг.Өдөр болгон 8-24 нүүр дүүргэж гаргана гэдэг ямархуу хөдөлмөр болохыг, бүх бичлэгийнхээ ард нэрээ, дор нь хаягаа тавиад хариуцлага хүлээнэ гэж ямархуу хариуцлага болохыг тэнд байж үзсэн хүн л хэлнэ. Энэ утгаараа Монголын өдөр тутмын сонины холбоо бол манай орны сэтгүүлчдийн хамгийн том мэргэжлийн байгууллага гэж болно.

Сэтгүүлчдийн өөр нэг хүчирхэг байгууллага байдаг нь “Монголын шилдэг нийтлэлчдийн клуб” буюу “baabar.mn” бөгөөд тэнд үзэл санаа, бичлэгийн сэдвээсээ үл хамааран хамгийн олон уншигчтай дөчөөд хүн нэгддэг. Зарим нь долоо хоног бүр нийтлэл бичиж байхад нөгөө зарим нь чамгүй хугацаагаар амсхийх жишээний. Тэнд Б.Ганчимэг, Л.Мөнхбаясгалан гээд алдартай эмэгтэйчүүдээс эхлээд дефакто Жаргалсайхан, нийтлэлч Баатархуяг, сошл од Гаамп, Артгаа, Анхаа ороод шазруун бичдэг Таяр Баяр, шинжлэх ухаан тайлбарлах хообийтой “Томъёо бодъё”, олон улсын яггүй тоймч, судлаач Д.Баярхүү…цаашлаад хотын дарга байсан Э.Бат-Үүл, Ерөнхийлөгч байгаа Х.Баттулга, сайд явсан Х.Тэмүүжин хүртэл энд данстай. Хааяа клубийн зарчмаар уулзалдаж, зангиагүй уулзалт сэлт зохиохоос бус нэгдсэн удирдлагаар хангаж, нэг нь өөрийнхөө үгэнд оруулаад аваад явна гэсэн номгүй. Санаа бодол тус тусдаа. Тийм учраас хэн нэгэн түүнийг төлөөлдөггүй, төлөөлөгч нь болж хуралд очдоггүй байх жишээний. Гэхдээ Монголын нийгэмд хамгийн нөлөө бүхий сэтгүүлчдийн байгууллага гэвэл яах аргагүй “Монголын шилдэг нийтлэлчдийн клуб” мөн.

Монголын сэтгүүлчдийн хамгийн нөлөө бүхий хоёр байгууллага бол дээрх хоёр.

Бас сэтгүүлчдийн нэгдсэн холбоо байна. Энд хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг бараг бүхий л байгууллага, сонин хэвлэл, сайтуудын төлөөлөгч нар оролцон хуралдаж удирдлагаа томилдог. Хэвлэл, мэдээллийн янз бүрийн байгууллагуудын холбоо маягтай. Вэб сайтууд болон ахмад сэтгүүлчид илүү нөлөөтэй гэж ажиглагчид хэлдэг. Түүнчлэн энэ байгууллагыг манай бүх сэтгүүлчийг төлөөлөх газар гэж дотоод гадаадгүй үздэг учраас түүний удирдлага нь улс төрийн нам бүлэглэлүүдийн анхаарлын төвд байдаг. Монголын сонгогчид ч гэсэн “тэр байгууллагын дарга хэний талд байна Монголын сэтгүүлчид тэр талд байгаа” гэж үздэг учраас улс төрчдийн зөв юм. Өмнө нь Ардчиллын талын хүн байсан, одоо МАН- руу шилжсэн. Айсуй 2020 онд сонгуульд ялсан намын, магадгүй МАХН-ын“хүн” энэ ажлыг авах биз ээ. Муухай гэж байгаа юм биш, бодит байдал нь л энэ.

Харин “Өдөр тутмын сонины холбоо”, “Монголын шилдэг нийтлэлчдийн клуб” хоёрыг аль нэг нам, эвсэл нөлөөндөө болон ивээлдээ авах “ямарррр ч” боломжгүй. Жишээлэхэд, МАН-ын нөмөрт орохыг “Өдрийн сонин” тэвчих үү, АН-ын талд гарахыг “Үнэн” сонин хүлцэх үү? Шилдэг нийтлэлчдийн клуб эгнээгээрээ төмөр замын асуудал дээр санал нэгдэнэ гэж бодно уу? Хуульч Тэмүүжин, Ерөнхийлөгч Баттулга хоёр ойрын өдрүүдэд хөтлөлцөх үү гэх мэт. Сонин шүү, санал нэгдэх чадваргүй байдал нь үл худалдагдах шалтгаан болдог, прадокс.

Цаашдаа манайд, яг дуунд гардаг шиг “Бүхий олон” сэтгүүлчдийг нэгтгэсэн нэгэн газар байх боломжгүй юм. Ялангуяа манайх шиг хувь хүний амбиц нь тэнгэрт хадсан газарт, бүх сэтгүүлчийг удирдана гэвэл бүр ч явдалтай. Монголын бүх сэтгүүлчдийн дарга гэж нэг товарищ гарч ирээд л “миний ч өмнөөс дэмждэг”, “чиний ч өмнөөс эсэргүүцдэг” байх нь ардчилсан нийгэмд боломжгүй бөгөөд тэвчишгүй.

Иймээс Монголын сэтгүүлчдийн байгууллагуудын холбоо маягийн газар цаашдаа үүсэх байх. Түүнийг дээд удирдлага нь Сонины холбоо, Телевизүүдийн зөвлөл, сэтгүүлчдийн клуб гэх мэт сэтгүүлчдийн байгууллагын тэргүүлэгч нараас бүрдээд дундаасаа Ерөнхий зохицуулагчаа сонгодог болох болов уу. Тэр зохицуулагч нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын дундын сонирхол, нийтлэг асуудлыг зохион байгуулах координатор байна уу гэхээс өмнөөс нь улс төр хийдэг “нөхөр” байх нь зохисгүй.

ХОЁР. СЭТГҮҮЛЧДИЙГ ХЭН ХАМГААЛАХ ВЭ?

Манайд хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө нээлттэй газар. Бас ч дарамттай ч газар. Мэдээж, зодож дарамтлаад байхгүй ч эрх баригчид аргаа олно. 2000-аад онд МАХН үнэмлэхүй дангаараа эрх барьж байхад “Өдрийн сонин”-д бараг өнжөөд л нэг шалгалт ирдэгсэн. Татвар голдуу. Түрүүнд шалгаад явсан хүн дахиад л “Дээрээс дахиад шалга гэсээн” гээд л толгой сэгсрээд хүрээд ирнэ. Мэдээж эхлээд алдаа эндэл олоо л торгоод байсан, сүүлдээ сонины санхүү бараг л шижир болтлоо тунгаагдана биз дээ. Гэхдээ л, ямар нэгэн юм болохгүй бол болохгүй гээл, сүүлдээ бараг л хамтран бодож байж ямар нэг “дутагдал” олсон болоод салцгаадагсан. Нийгэм нь өөрөө нээлттэй болохоор туулаад л гарсан. Өнөөдөр энэ арга улам нарийсч л байна. Нийгэм нээлттэй хэвээрээ байх юм бол туулаад л гарна.

Хэвлэлийн эрх, эрх чөлөөг хамгаалах ажил дээр бол Монголын сэтгүүлчид, мэдээллийн бизнес эрхлэгчид гар нийлээд байгаа. Мэдээлэл нь бизнес учраас л гар нийлээд байгаа юм. Энэ хүрээнд, сэтгүүлчийн хувь хүний эрх ашиг ч хамгаалагдаж байгаа. Гэхдээ редакцийн даалгавраар мэдээлэл олох, түүнийгээ түгээх хүрээнд.

Цаашдаа сэтгүүлчийг хүнийх нь хувьд хамгаалах тогтоц шинээр бий болох нь дамжиггүй. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүлч ажил олгогч хоёрын хооронд гарсан зөрчил, түүнээс үүдсэн маргааныгшийдэх чиглэлээр. Өнөөдөр манайд байгаа ямар ч сэтгүүлчдийн байгууллага өөрийн гишүүний өмнөөс ажил олгогчтой нь заргалдах боломжгүй байгаа. Учир нь ерөнхийдөө сэтгүүлчдийн байгууллага нь сэтгүүлчдэд ажил олгогчдын байгууллага маягтай оршин тогтнож байгаа учраас тэр юм.

Манай сэтгүүлчид “Эмч нарын цалинг нэм”, “Багш нарын ажил хаялтыг дэмжиж байна” хэмээн бичиж, тэмцэж, нийтийн сайн сайханд үйлчилж чадаж байгаа боловч “бидний цалинг нэм” хэмээн жагсаж, ажил хаях боломжгүй яваа. Муухай байна гэж зүхэх ч юм биш, жам ёсны хөгжлийн маань нэг шат ийм л байна. Энэ шатыг хамтаараа бүтээж босгосон хэрэг, шинэ шатанд хамтдаа л орж таарна.

ГУРАВ. “СОЁН ГЭГЭЭРҮҮЛЭГЧ-СЭТГҮҮЛЧ”-ИЙН ЭРИН

Өнгөрсөн нийгмийн итгэл үнэмшил, шинэ үеийн оюун санаанд удамших нь үнэхээр судлууштай үзэгдэл юм. Эрх чөлөөт нийгэмд төрсөн, үгүйдээл бойжсон залуусын социалист маягийн ертөнцийг үзэх үзлийг энд хэлж байна.

Монголчууд хотшин иргэнших, анхны тогтмол хэвлэл, анхны сэтгүүлч сурвалжлагчтай болох үед социалист дэглэмд таарчээ. Анхны социализм байгуулагч хотын иргэн, анхны марксист сэтгүүлч тэгж төрсөн түүхтэй. Гэтэл социализмаа хаяад жил өнгөрсөн байтал мөнөөх марксист сэтгүүлчийн ижилхэн “копи”-нууд шинээр төрсөөр байх юм. Коммунист ертөнцөд төрсөн маниасаа ч илүү улаантнууд.

Социалист дэглэмийн сэтгүүлчид, бүх уран бүтээлчид тэр тогтоцоо магтах үүрэгтэй байсан. Зохиолчдыг “сэтгэл мэдрэлийн инженерүүд” хэмээн өхөөрдөөд нийгмийн сэтгэл зүйн инженерчлэлийн туршилтынхаа гол багажийг болгож байлаа. Багаж болох хүсэлгүйг нь Чойном шиг шоронд хийчихнэ.

Сэтгүүлчдийг намын байгууллагын дайчин туслагч, нийгмийг марксизмаар соён гэгээрүүлэгчид гэж хөөргөнө, бас айлгана. Түүнээс өөр бодолтой байх, түүнээс өөр юм бичих хориотой.

Тэгээд намын үзэл суртлыг сайн сурталчлахын хэрээр, “соён гэгээрүүлэх” үүргээ сайн биелүүлэв хэмээн магтдаг байсан хэрэг. Намын бодлогоор массыг “соёх” үүргээ дагаад хөөрхөн “эрх” өгнө. Тусгай хамгаалалттайгаас бусад бүх объектод саадгүй нэвтрэх үнэмлэхтэй. Одоо тийм үнэмлэх гаргаад ирвэл захын ТҮЦ-ний худалдагч буцаагаад нүүр лүү шиднэ биз дээ.

Сонинд нам засгийн бодлогын дагуу олон түмнийг “соёсон” зүйлийн мөрөөр, ялангуяа шүүмжлэгдсэн газрууд дутагдлаа засаад сарын дотор хариу ирүүлдэг номтой. Гэхдээ чамайг номын дагуу соён гэгээрүүлж байгаа эсэхийг олон давхар хянаж, өчүүхэн л алдаа гаргавал дахин хүмүүжүүлэхээр доош нь шиднэ. Доошоо нэг л шидэгдвэл эргэж өгсөх бараг боломжгүй. Айдас дүүрэн “соён гэгээрүүлэгч”.

Тухайн, “соён гэгээрүүлэгч”-ийн бичсэн соён гэгээрүүлэх өгүүллийн эх дээр арваад хүн гарын үсэг зурах зай байдаг. Чиний албаны даргаас эхлээд утга зохиолын болон хариуцлагатай болон утга зохиолын нарийн бичгийн дарга, дугаар хариуцсан жижүүр, коллегийн гишүүд хянан уншиж, тухайн дэглэмийн бодлогоос гажсан зүйл байх эсэхийг нягтална. Хамгийн сүүлд хуудас бүр дээр Хэвлэл хянах газрын төлөөлөгч улаан тамгаа дарж “БНМАУ-д социализм байгуулахад садаа болох зүйл алга” болохыг гэрчилнэ. Унавал хамтдаа унах учраас тэд чоно шиг шиншлэн уншина. Үнэхээр ч тээр жил, одоо энэ гавъяат сэтгүүлч Г.Жамьян гуай Монгол-Зөвлөлтийн найрамдалд сэв суулгасан хэргээр шийтгэгдэж хүнд хөдөлмөр хийхээр цөлөгдөв дөө. Түүнийг дагаад мөнөөх гарын үсэг зурдаг хүмүүс хамтдаа нурж, хэвлэл хянах газрын төлөөлөгч асан шог зохиолч Ж.Барамсай хүртэл шийтгэгдсэн байдаг.

Нэг үгэндээ “соён гэгээрүүлэх” үүргээ муу биелүүлсэн, муу биелүүлж байхад нь анзаарч зогсоогоогүй гэж шийтгэгдсэн хэрэг. Ингээд бодохоор “соён гэгээрүүлэгч-сэтгүүлч” байх нь тийм ч гоё юм биш дэг шүү?

Дурсан хуучлахад, би 23 настай жаахан залуу МАХН-ын Төв хороо, БНМАУ-ын Засгийн газрын төв хэвлэл “Үнэн” сонины ажилтан болж байлаа. Миний сайных гэхээсээ илүү, тэр үед Л.Түдэв гуай сонины эрхлэгч болоод С.Цацралт, С.Батмөнх, С.Цогтбаяр, Д.Цэрэнжав гээд баахан нам бус залуус цуглуулсны нэгэнд багтах аз тохиосон хэрэг. Надад “Сурвалжлагч таны…нийтлэлд шүүмжлэгдсэн…тийм тийм дутагдлыг ингэж заслаа. Цаашид ийм дутагдал гаргахгүйн төлөө социалист уралдаанаар жигүүрлэн ажиллахаа амлаж байна” гэх маягийн хариу зөндөө ирж байсны заримыг дурсгал болгон хадгалсан нь ч бий.

Өнөөдөр хэн нэгнийг шүүмжилчихээд, “миний соён гэгээрүүлэх нийтлэлийн мөрөөр ямар арга хэмжээ авсан бэ” гээд очвол галзуу согтуугаараа дуудуулаад зогсвол их юм.

Тэр үеийн намын үзэл суртлын зэвсэг болсон соён гэгээрүүлэгч-сэтгүүлчгэдэг бол аймаар нөлөөтэй, аймаар хүндтэй мээст байсан уу гэвэл, тийм. Магадгүй зарим нь хэрэг явдалд үнэмшээд, үнэхээрийн ч соён гэгээрүүлээд ч байгаа юм шиг санагддаг байсан байх

Гэхдээ л би тэр цагийг эргэн мөрөөддөггүй, хүсэмжлэн хүлээдэггүй. Би ардчиллыг халуунаар хүлээн авч, үр шимийг нь хүртсэнээ заяа тавилан гэж хардаг. Нам засгийн соён гэгээрүүлэгч байснаас өөрийнхөө өмнөөс хуцдаг жирийн нохой байх нь диваажингийн жаргал гэдгийг мэднэ.Ардчилсан ертөнцөд сэтгүүлчдийг “соён гэгээрүүлэгч Сократ гуай” гэхийн оронд шударга ёсны хоточ нохой гэдэг ч юм билээ.

Нэг ийм, Зөвлөлтийн онигоо байдаг юм. Зөвлөлт-Америкийн хил дээр хоёр нохой зөрдөг юм. Тэр үеийн номлол ёсоор капитализмд үгүйрэл хоосрол нүүрлэж, социализм цатгалдаж байх тул америк нохой жигтэйхэн гуринхалсан царайтай, харин зөвлөлт нохой нэлээн зоолсон байдалтай аж.

Америк нохой:

-Би танай руу очиж хэлсэн болгоныг хуцаж өгөөд жаахан тэвээрэх санаатай явж байна

Зөвлөлт нохой:

-Би ч яах вэ, дураараа л жаал хуцах гэснээс өөр юмгүй гээд дэгдэн одов гэж.

Монголын сэтгүүл зүй тэжээгчгүй болсон нь, тэжээгчийнхээ өмнөөс соён гэгээрүүлэх үүрэггүй болсон нь юутай завшаан, юутай баяр. Хүн бол нохой биш учраас хүссэнээрээ идэж жаргадаггүй, хүссэнээрээ явж жаргадаг амьтан.

ДӨРӨВ. СОЁХ УУ, ЭС СОЁХ УУ!?

Ингэхэд, сэтгүүлчид ямар үүрэгтэй вэ, нийгмийн өмнө хүлээсэн тусгай үүрэгтэй юм бол түүнийгээ хэрэгжүүлэхэд хэрэгтэй ямар эрх дархаар хангагддаг вэ? Жишээлэхэд, цагдаа нар хууль сахиулах үүрэгтэй, энэ үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд хүч хэрэглэх, зэвсэг ашиглах хүртэл эрхтэй. Тэгвэл соён гэгээрүүлэгч үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд бичсэнийг нь ойлгоогүй уншигчийн толгой руу тоншоод авбал хэрэгт орох уу?

Үнэхээр л бид соён гэгээрүүлэх үүрэг хүлээдэг бол соён гэгээрч өгөхгүй байгаа этгүүдэд ямар арга хэмжээ авах вэ, соён гэгээрнэ гэдэг нь сэтгүүлчдийн үгэнд орохын нэр мөн үү? Үнэхээр л бид соён гэгээрүүлэгч юм бол “манай Сиддхарта Гаутама, Аристотель, Цицерон бид хэд бодохдоо…” гэж ярих зандаанд байна гэсэн үг үү? гэх мэтийн олон асуулт урган гарч байна.

Манай армийн нэлээн хэсэг нь бичих, туурвих ажилд авьяастай, түүндээ сэтгэл зүрхээ өгсөн учраас сэтгүүлч болсон нь лавтай. За бас нөгөө зарим нь хэн нэг сэтгүүлч зурагтаар, сониноор “Ингэж амьдарсаар байх уу”, “Ямар нийгэмд амьдраад байна аа” гэхчлэнгээр баруун солгойгүй шүүмжилж, загнаад байгаа нь таалагдаж, энэ яваа насаа хүн амьтан загнасан шигээ өнгөрөөх нь гоё санагдсан ч байх.

Нөгөө заримд нь өнгөрсөн үеийн үзэл суртлын зэвсэг явсан “соён гэгээрүүлэгч-сэтгүүлч”-дийн үеийн дурсамж-цуурай таалагдаад олон амьтанд “Манай энэ ч соён гэгээрүүлэгч мөн шүү” гэж хэлүүлбэл аятайхан юм шиг байсан ч байх.

Ямар нь ч байсан бид эхлээд нэг дүрмийг хүлээж авах учиртай. Өнөөгийн ертөнцөд мэдээлэл бол бизнес. Хэрвээ хэвлэл мэдээлэл нь бизнес биш байсан бол бичих мэдээлэх ажлыг санхүүжүүлэгч олдохгүй байсан. Санхүүжүүлэгч олдохгүй бол сэтгүүлчид их л сайндаа сүрхий твиттерч төдий л байх байсан байх.

Логик их энгийн. Хэнд илүү мэдээлэл байна, тэр илүү хүчтэй. Ерээд оны бестселлер болсон Элвин Тоффлерийн “Эрх мэдлийн шилжилт” бүтээлийн гол санаа нь орчин үеийн супер хүч болох Мөнгө, Зэвсэг, Мэдээлэл гурвын харилцан шүтэлцээ. Тэнд өгүүлснээр мөнгө нь мэдээлэл, мэдээлэл нь зэвсэг, зэвсэг нь мөнгө гэхчлэн хооронд хөрвөж байгаа тухай өгүүлдэг. Энэ утгаараа хэвлэл мэдээлэлийн бизнес бол ихээхэн мөнгө, бас томоохон зэвсэг ч юм.

Энгүүнээр бол, хэнд илүү мэдээлэл түгээж байна, тэрэнд илүү боломж олдоно. Сайн мэдээлэл түгээдэг хэвлэл, мэдээлэлд хүмүүс илүү итгэх учраас тэр сувгийг үзэж, тэр сонинг захиална. Олон хүн үздэг суваг, уншдаг сонинд бизнес арилжааны салбарынхан илүү их сурталчилгаа өгнө. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын санхүүгийн эх үүсвэр ердөө л энэ. Зарим хүн “Паах, тэр сонин төлбөртэй юм гаргаж байна…энэ бол чөлөөт хэвлэл биш” гэж ирээд л зүхэх юм. Үнэндээ бол төлбөртэй материал, зар сурталчилгаагаар санхүүжихгүй байгаа бол харин ч хаанахын, хэний мөнгөөр юуг сурталчлаад байгаа тухай асуудал үүснэ.

Бизнес эрхлэгчдийн сонирхлыг татахын тулд ямар ч хэвлэл, мэдээлэл олон түмэнд нэр хүндтэй байх хэрэгтэй. Олон түмэнд нэр хүндтэй байхын тулд тэдний итгэлийг олох шаардлагатай. Итгэл олохын тулд үнэн мэдээлэл түгээдэг, хэлсэн болгоныхоо төлөө хариуцлага хүлээх чадамжтай байхаас өөр замгүй.

Жишээлэхэд, та барилга барьдаг бол “Зуслангийн байшин хурдан хугацаанд шударга сайнаар барьж өгнө” гэсэн сурталчилгаагаа үнэн худал нь мэдэгдэхгүй юм гаргадаг наргианы хэвлэлд өгвөл уншигчид таны зарыг үнэн худал нь мэдэгдэхгүй үг л гэж харна.

Харин, жишээлэхэд “Өдрийн сонин” зэрэг хариуцлагатай хэвлэлд гаргавал хүмүүс илүү ажил хэрэгч хүлээн авна. Мэдээж хариуцлагатай хэвлэл нь таны сурталчилгааг харьцангуй үнэтэй нийтэлж таарна. Ийм үнэ цэнэтэй байхын тулд маш их цаг хугацаа хичээл зүтгэл зарсан учраас аргагүй юм.

Хэвлэл мэдээллийн бизнес эрхлэгчид зах зээл дээр “үйлчлүүлэгчдийнхээ итгэл үнэмшил” гэдэг зүйлийг булаалдан өрсөлддөг. Энэ өрсөлдөөн нь эцсийн дүндээ “хэн нь бодитой мэдээлэх вэ”, “хэн нь ноён нуруутай байх вэ” гэдэг уралдаан болдог. Уралдааны дүнд үзэгч, уншигчид хожиж үнэн бодит мэдээлэлтэй болдог.

Энэхүү бодит бөгөөд шуурхай мэдээлэл түгээх процесс нь а.Хууль тогтоох (УИХ), б.Гүйцэтгэх (Засгийн газар), в.Шүүх (шүүх тогтоц) хэмээн гурван засаглал дээр нэмэгдэн “дөрөв дэх үл үзэгдэх засаглал” болдог. Яаж гэхээр дээрх гурван засаглалын үйл хөдлөл бүрийг сурвалжилж, нуусан хаасан бүхнийг нь шиншлэн олоод мэдээлж байдаг. Ийм шиншлээчээс зайлах газаргүй болсон дээрх гурван засаглал зөв шударга байхаас өөр гарцгүй болдог аж. Воо…т, магадгүй энэ бол соён гэгээрүүлэх үйлс бол мөн. Бас Адам Смитийн хэлсэн “үл үзэгдэгч гар” ч мөн. (Адам Смит гэснээс түүний бүтээсэн “Үндэсний баялаг” зохиол анх удаа бүрэн эхээрээ, монгол хэлээр гарах гэж байгаа шүү. НЭПКО-гоос)

Хэнээс ч илүү гарахгүй эрх мэдлийн хүрээнд, мэдээллийн бизнесээр мөнгө олж, амьдралаа залгуулах явцад маань үнэний засаглал тогтож байдаг гээд бодохлоор бас ч бахархахгүй байхын аргагүй.

NB: Хүн төрөлхтөн амьд соён гэгээрүүлэгч нэгийг ч хараагүй өдий хүрчээ. Бүх соён гэгээрүүлэгч нас барсан байдаг. Зөвхөн үхсэн хүнд олддог алдрыг амьддаа хөөцөлдөх хэрэг байна уу, үгүй юү? Яаж ч бодсон амьдрал сайхан шүү дээ, андууд аа.