Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Улирагч намрын сүүл сард алс Дорнодын оюуны их өргөө Эрхүүгийн их сургуулийн зуун жилийн түүхэн ойд оролцох хувь тохиосон юм. Эрхүүгийн их сургуулийн зуун жил гэдэг Дорнод Сибирь, Евразийн эрин зууны бахдам түүх билээ. Тэртээ нэгэн мянга есөн зуун арван найман онд Октябрийн хувьсгалын гал намдаагүй, иргэний дайны шуурга ид өрнөж байх цагт алс Дорнодын эл бөглүү тайгад эрдэм мэдлэг, дээд боловсролын ордон үүд хаалгаа нээсэн гэж бодохоор агуу. Улаантан цагаантнаараа хуваагдан тэмцэлдэж, их цөллөг, дайн дажны хүнд бэрх жилүүдийг туучин гарсан өнөөх луугар хэдэн генералууд нь уг сургуулийг анх байгуулсан юм гэдэг. Дайны хөлд дарагдаж хайртай бүхнээ алдсан ард түмэн сургууль байгуулахад халаасан дахь сүүлчийнхээ зоосыг шавхан өгч ирээдүйнхээ сайн сайхны төлөө итгэл үнэмшилтэйгээр зогсож байсныг анхны захирал Рубинштейн халуун дурдатгалдаа бичсэн нь бий. Ингэж орос хүний нугарашгүй сэтгэл, цөллөг амссан хатуу зовлон, эх орныхоо төлөө тэмцсэн зоригт хөвгүүдийнх нь уухайн түрлэг дунд эрдмийн өргөөний хонх жингэнэж, их соёл, түүх, шинжлэх ухааны алтан хуудас нь эхэлжээ.

Орос Монголын гүүр болсон Эрхүүд Монголын тал нутгаас ирж дээд сургуулийн босго алхсан анхны оюутан нь Юмжаагийн Цэдэнбал. 1936 онд Сибирийн Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль буюу одоогийн Эрхүүгийн Байгалийн их сургуулийн оюутан болж Ангар мөрний хөвөөнд ирж байжээ. Тэгэхдээ Цэдэнпил нэртэй байсан гэдэг юм билээ. Бал дарга бага балчаараас номонд дуртай, ном тэврээд хэвтэхээрээ манайхны хэлдгээр “ухаанаа алддаг” нэгэн байжээ. Ямар сайндаа гэр сургуульд ном дэлгээд хэвтэхдээ босохоос залхуурч бусдыгаа “дээгүүр алхаад гарчих” гэдэг байсан тухай гавьяат багш Цагаанхичигийн дурсамжид байдаг сан.

Харин Эрхүүгийн байгалийн сургуульд суралцаж байхдаа номноос болж амиа алдах дөхсөн гэдэг юм. “Монголын энэ нөхөр номноос салдаггүй, багш нараас дандаа магтаалын үг сонсдог” гээд ангийн хүүхдүүд нь сургуулийн цонхоор шидчихжээ. Аз болоход хунгарласан цасан дээр унасан гэж байгаа. Хэрвээ чулуу юм уу, төмөр дээр унасан бол тэгээд дуусаа. Монголын төрийг дөч гаруй жил удирдсан Бал дарга ийм л түүхтэй Эрхүүд дээд боловсол эзэмших мянга мянган оюутны зам мөрийг түүчээлжээ. Түүнээс өмнө бүр хорин зургаан онд Монголоос долоон хүүхэд ирж Эрхүүгийн их сургуульд суралцсан байдаг. Гэхдээ нэр ус нь тийм ч тодорхой биш шиг дуулдана билээ.

Харин Эрхүүгийн их сургуулийг дүүргэсэн хамгийн тодорхой нэгэн бол агуу их Базарын Ширэндэв юм. Гучин долоон онд Эрхүүгийн Багшийн дээд сургуулийн түүхийн ангид оюутан болоод дөчин нэгэн онд төгссөн байдаг. Ингээд дөчин хоёр онд Улаанбаатар хотноо Монгол Улсын их сургууль байгуулагдахад бараг л анхны захирлаар нь томилогдож байсан. Жараад оны эхэн үед Монгол Улсад Шинжлэх ухааны академи байгуулагдахад анхны ерөнхийлөгчөөр нь сонгогдон хорь гаруй жил ажилласан. Улсын их сургууль, шинжлэх ухааны байгууллагын шинэ түүхийг бичиж, туурга тусгаар улсынхаа оюун санааны дархлааг бий болгож өгсөн Базарын Ширэндэв ийнхүү Эрхүүгийн их сургуулийн бүтээгдэхүүн юм. 1944 онд их сургуулийн ректор болчихоод дурсахдаа “Тэр цагт манайд дээд сургууль төгссөн ердөө гуравхан хүн байсны нэг нь Цэдэнбал, нөгөө нь Багшийн техникумын багш Даш, гурав дахь нь би” хэмээсэн. Эрхүүгийн Багшийн их сургуулийн ханан дээр Монголын нэрт эрдэмтэн, төрийн шагналт, академич, хөдөлмөрийн баатар буурал Ширэндэвийн алтан пайз хадаатай байна лээ.

Агуу их Ширэндэвийн идэр залуугийнх нь он жилүүдийг хадгалж үлдсэн Эрхүүгийн Багшийн их сургуулийг төгссөн Монголын мянга мянган сэхээтний нэгэн нь Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд, Монгол төрийн түшээ Цэдэнбалын Цогзолмаа юм. Тэрбээр боловролын яамны сайдын хувиар мөн тус сургуулийн төгсөгчийн хувиар 100 жилийн түүхэн ойд уригдсан. Эх орны баруун хязгаар Ховд нутгаас Улаанбаатараар дайран алс Дорнодод хөл тавихад угтаж авсан ачит багш нар нь, оюутны анхны лекцээ сонссон хичээлийн танхим нь яг л урьдынхаара номын хуудас эргэх шиг угтсан байлгүй.

Бойко Ирина Владимировна гэж орос хэлний багш нь яг л гучин жилийн өмнөх шигээ инээд алдаад, гал цогтой дэгжин хэвээрээ гялалзаж байна. Зуун жилийн түүхэн өдрүүдэд Эрхүүгийн их сургуулийн хүндэт багш нар, эрдэмтэн профессорууд сэтгэл дүүрэн байгаа нь, мянга мянган шавь нараараа бахархаж байгаа нь царай зүснээс нь илт байв. Тэр дундаас Бойко багш бүр нэг бахархал дүүрэн байсан. Өөрийнх нь шавь Монгол Улсын Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны сайд болоод сургуулийнхаа ойд ирсэн нь хамгийн том бэлэг байсан нь мэдээж. Нэр алдартай боллоо хэмээн баярлахдаа биш “Миний шавь зөв явжээ. Миний заасан хичээлийг сайн сурчээ” гэж сэтгэл нь ханасан байдал илтээс анзаарагдсан. Багш хүнд шавиараа бахархах шиг агуу юм байхгүй. Цогзолмаа сайдыг тэртээ ерээд онд хайрт ижийгээ алдчихаад хэдэн өнчин дүү нараа аавтайгаа орхиод явж чадахгүй, сургуулиасаа гаръя гэж хүртэл бодож байхад Эрхүүгээс утсаар холбогдсон хүн нь Бойко багш. Оюутнуудынхаа төлөө тэгж л уйгагүй явж, ном эрдэм сургах гэж чин сэтгэлээсээ зүтгэж байсан зүтгэл, их хайр нь төрийн сайдыг төрүүлсэнд байгаа юм.

Игорь Вячеславович Бычков гэж Эрхүүгийн улсын их сургуулийн захирал,Оросын Шинжлэх ухааны академийн Сибирийн салбарын дарга, академич тэрээр үнэндээ оргилсон, зориг золбоотой нэгэн. Монгол, Хятад, Япон, Герман, Испани, Автрали гээд дэлхийн олон орноос сургуулийнхаа ойг зорьж ирсэн төгсөгчдийнхөө өмнө, хүндэтгэлийн хүлээн авалтын үеэр “Ура” гэдэг үгийг гурван удаагийн давталтаар хичнээн ч удаа хэлэв. Зуун жилийнхээ ойн ёслолын буудлага шигээ сэтгэл нь оргилж ирээд “Ура” хашгирчихсан. Ёстой нөгөө уушгиныхаа гурван судсыг тасартал гэдэг шиг хамаг хүчээрээ хашгирсан. Алс Дорнодоор дүүрэн орилсон. Ангар мөрнөөс Калининград хүртэл орилно билээ. Ноён Бычков наян гурван онд сургуулийнхаа физик, математикийн факультетийг төгсчээ. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Одон орон геофизикийн хүрээлэнгийн захирал С.Дэмбэрэлтэй нэг курст суралцаж төгссөн. Дэмбэрэл доктор мөн ойдоо уригдаж очсон. Нэг үеийн оюутнууд халуун дотноор уулзалдалгүй хаачихав.

Физик математикийн гэснээс тус факультетийг тэртээ жараад оны эхээр Монгол Улсын их сургуулийн профессор Санжаагийн Будням төгссөн удаатай. Гадаадад сургууль төгсч ирсэн Монголын анхны математикчдын нэг тэрээр жаран нэгэн онд Лодонгийн Дорж, Сүхчулуун гэсэн хоёр найзынхаа хамт Эрхүүд очиж байжээ. Ангарын хөвөөнөө шуугилдан очсон ангийн хоёр анд нь өнөө байхгүй бол өвгөн түүчээ 100 жилийнхээ ойд оччихсон хундага тулгаад зогсож байв. “Математикийн шинжлэх ухаанаар эрдмийн зэрэг хамгаалсан Монголын гурав дахь хүн би” гэж хэлсэн нь жинтэй дуулддаг. Хэдэн жилийн өмнө төрийн шагнал хүртсэн математикч Ринченгийн Энхбат мөн л Эрхүүгийн их сургуулийн бүтээгдэхүүн. Өвгөн түүчээ Будням багшийнхаа хамт ойдоо уригдсан байна.

Дорнод Сибирийн их тайга, Ангар мөрний хөвөөн дээрх губерний генералуудын цагаан байшин Эрхүүгийн их сургуулийн хичээлийн анхны байр. Зуун жилийн ойн хүндэтгэлийн ёслол энэхүү “Белый дом”-д болсон. Дайнтай цагийн тэнгэр дор дээд сургууль байгуулчихаад энэхүү цагаан байшинд оросын генералууд дуу шуутайхан найр хийж, Сибирийн тайгыг сэрээж байсан гэдэг. Хүндэтгэлийн ёслолд ноён Бычков болон Эрхүү хотын захирагч Дмитрий Викторович Бердников оролцож Монгол Улсын Боловсролын сайд Ц.Цогзолмаад Эрхүүгийн их сургуулийн “Хүндэт профессор” цол олгосон юм.

Мөн энэ үеэр Бердников захирагч Монгол Улсын баатар сансрын нисгэгч Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа, ШУА-ийн ерөнхийлөгч, төрийн шагналт академич Дүгэрийн Рэгдэл, Монгол Улсын их сургуулийн захирал Я.Төмөрбаатар, ШУТИС-ийн захирал Б.Очирбат, Монгол Улсын боловсролын их сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч С.Эрдэнэмаам нарын олон хүндтэй эрхэмд “Талархлын бичиг” гардуулсан. Гүррагчаа баатар “Эрхүү мужийг нэг талаар сансрын бүс нутаг гэж тодотгон хэлж болно” гээд ЗХУ-ын хошой баатар, сансрын домогт нисэгч дотны нөхөр Борис Валентинович Вольновынхоо тухайн сэтгэл догдлон өгүүлж байлаа.

Гүрээ баатартай хамт сургуулийнхаа ойд очсон нэгэн бол Монгол Улсын гавьяат багш Дорпаламын Цогзолмаа. Жаран таван онд Архангайн төвийн арван жилийг дүүргээд Улаанбаатар хотыг үзээгүй оюутан шууд л Эрхүүд хөл тавьж байсан гэдэг. “Орос хэлийг би чөлөөтэй эзэмшсэн. Энэ хэл намайг энэ амьдралын туршид тэжээж байна” гэсэн нь бүхий л насаараа орос хэлний багшаар ажилласан, мөн Гүрээ баатрын тэргүүлдэг Монгол зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэгийн орлогчоор ажилласнаа хэлж буйн хэрэг. Цогзолмаа гавьяат Эрхүүгийн их сургуулийн оюутан байхдаа ханьтайгаа учирч, ууган охин нь Эрхүүд төрж, сургуулийнхаа хажуу талын кафед арав арван рубль нийлүүлээд хуримаа хийж байсан гээд хүний амьдралын хамгийн баярт мөчүүдээ өнгөрүүлжээ. Түүний хань нь Монгол Улсын алдарт уяач Уламбаярын Буяндэлгэр. Эрхүүд төрсөн охин нь өдгөө Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн сургалтын албаны дарга, доктор Энхжаргал. Хуримаа хийсний 50 жилийн ойгоо саяхан тэмдэглэжээ. Энэхүү нандин дурсамжаа сургуулийнхаа 100 жилийн ойн хүндэтгэлийн дундуур хуваалцсан юм.

Дээд шүүхийн Дэмбэрэлцэрэн гуай, Хууль зүйн сайд байсан Намсрайн Лувсанжав, Логийн Цог болон Цэрэнхүүгийн Шаравдорж гээд олон эрхэм Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн факультетийг төгссөн байдаг. Ерөнхий прокурор Ганбаяр, Бүдрагчаа, дээд шүүхийн шүүгч Сонинбаяр, Ундрах, Амарсайхан гээд Монголын хуулийн салбарт нэрийн хуудас болсон хуульч, шүүгчид уг сургуулийн төгсөгчид юм. “Ангийнхаа нөхөдтэй гучин дөрвөн жилийн дараа уулзахад яг л өчигдөр уулзаад дахин уулзаж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрсөн. Бид бүхэн үргэлжийн холбоотой байдаг. Дэлхийн суутнууд төрсөн сургуулийн маань түүхт зуун жил дахиж тохиохгүй гээд бодохоор эрхгүй сэтгэл хөдөлж байлаа. Төр эрх зүй, иргэний онол зааж байсан алдарт багш нараараа бахархаж байна” хэмээн наян дөрвөн онд Эрхүүгийн их сургуулийн босыг алхаж байсан Төмөрбаатарын Бат-Өлзий хуульч хэлсэн.Монголын шинэ үеийн шинжлэх ухаан болон улсын ардын аж ахуйн бүх салбарт мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан Эрхүүгийн улсын их сургуулийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Сүхбаатарын одонгоор шагнасан. Монгол төрийн энэхүү дээд шагналыг БСШУС-ын сайд Ц.Цогзолмаа, УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяа, Монгол Улсаас Эрхүү хотод суугаа Ерөнхий консул Лувсандагвын Амарсанаа нар хүндтэйгээр гардуулж өгсөн нь 100 жилийн ёслолын бас нэгэн оргил нь байлаа.

Орос гүрэн шинжлэх ухаан, боловсролоо ямагт тэргүүн зэрэгт тавьдгийг Алс Дорнодын хөгжлийн түүхийг бүтээсэн Эрхүүгийн их сургуулийн түүхэн ой бататгасан юм. Төр засаг нь төдийгүй улс орны капитал болсон бизнесмэнүүд нь хүртэл өндөр ач холбогдол өгч хоёр мянга арван найман он Эрхүү хот, Дорнод Сибирийн хувьд тэр аяараа улсын их сургуулийнхаа түүхээр бахархан буйг харах бахтай юм билээ. Сургуулийн ой гэхээр л манайхан шиг морь мал, бөх тэх, даншиг наадам гэхгүй ерөөс шинжлэх ухааны өмнө тэргүүн мэхийж буй нь үнэтэй. Улсын их сургуулийн зуун жил улс үндэстний нэгэн зууны их түүх, басхүү ирэх зууных нь уриа дуудлага байдаг буюу. Ийнхүү Эрхүүгийн улсын их сургуулийн 100 жилийн ойн тэмдэглэлээ товчлон хүргэлээ. Европын нам гүмхэн хотыг санагдуулах Эрхүүгийн тухай, зөөлөн цас хаялж, бороо шивэрсэн намрынх нь тухай, алс Дорнод, Ангар мөрний долгио, Байгаль далайн тухай дараагийн тэмдэглэлдээ өгүүлэх болно оо.

Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн Багшийн сургуулийн багш, боловсрол судлалын доктор Цэвээннамжилын Тамиртай ярилцлаа.

-Таны төгссөн сургуулиас яриагаа эхэлье. Багш мэргэжлийг яагаад сонгох болов?

-Би Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотод 10 жилийн сургуулиа төгссөн. Долдугаар ангиасаа хөнгөн атлетик, сагсан бөмбөг, волейболын секцэнд явж эхэлсэн нь миний хувьд тамирчин болох улмаар биеийн тамир спорттой холбогдох эхлэлийг тавьж өгсөн. Тэгээд тамирчин болно гэж шийдсэн байсан учраас Биеийн тамирын дээд сургуульд бэлдэж байгаад шалгалт өгч тэнцсэн. Бид нарыг хүүхэд байхад Биеийн тамирын сургуульд орно гэдэг бол маш их өрсөлдөөнтэй байсан. Биеийн тамирын сургуульд орохын тулд бид нар маш их бэлддэг, одоог бодоход шалгуур нь үнэхээр өндөр, спортоор хамгийн шилдэг хүүхдүүд ордог байж дээ. Манай аймагт биеийн тамирын багшийн нэг хуваарь, сагсан бөмбөгийн дасгалжуулагчийн нэг хуваарь ирсэн бөгөөд 24 хүүхэд шалгалт өгч хоёр хуваарь дээр би ганцаараа тэнцээд багшаасаа аль хуваарийг авах вэ гэтэл багш маань “Чи мастер л болчихвол дасгалжуулагч хийж болно, багшийг бол заавал сургууль төгссөн хүн заадаг тиймээс чи Биеийн тамирын багшийнхаа хуваарийг аваа гэсэн. Тэгээд л энэ мэргэжлийг сонгосон.

-Хүндтэй багш нарынхаа тухай ярихгүй юу?

-Би их азтай хүн гэж өөрийгөө боддог. Яагаад гэвэл надад дандаа сайн багш нар таарсан… Биеийн тамирын хичээлд ч ордоггүй намайг энэ хүүхэд бол спортын л хүн болох ёстой хэмээн спортод уруу татаж, биеийн тамир спортын цагаан толгойг заасан хүн бол нэгдүгээр 10 жилийн багш Тогтохбаатар багш минь байлаа. Багш маань шавь нараа их хайрладаг, хүндэлж харьцдаг, ямар хүүхдэд ямар дасгал хөдөлгөөн хийх хэрэгтэйг маш сайн мэддэг, одоогийнхоор бол ЕБС-ийн сурагчдад бие бялдрын хөгжлийн суурийг маш сайн тавьж өгдөг, бие бялдрын хөгжлийн онол арга зүйг өндөр түвшинд эзэмшсэн мэргэжилтэн байжээ. Мөн волейболын спортын мастер Гансүх, Гаамаа нарын багш нарынхаа удирдлаган доор волейболын секцэнд явж аймаг, бүс, улсын аварга шалгаруулах тэмцээнүүдэд орж байлаа.

10 дугаар ангиа төгсөөд улсын шигшээ багийн дасгалжуулагч Оюунцэцэг багшийнхаа удирдлаган доор бөөрөнцөг түлхэлт, диск шидэлтээр хичээллэж эхэлсэн. Би багшийгаа их шударга, хүнлэг, ажилдаа сэтгэлээсээ ханддаг, шавь нараа ээж шиг нь хайрлаж, тэдэнд юу хэрэгтэй, тэдэнтэй хэдийд яаж харьцвал, бэлтгэл сургуулилт, амжилтад нь нөлөөлөх зэрэг сайн мэдэрч чаддаг, бие бялдрын онол арга зүйгээс гадна тамирчны сэтгэл зүйн болоод физиологи онцлогийг харгалзан арга зүйгээ өөрчилж чаддаг, жинхэнэ өндөр мэргэжлийн боловсон хүчин гэж дүгнэдэг.

-Таны хувьд улсын шигшээ багт тамирчнаар бэлтгэл сургуулилт хийж байсан гэдэг. Тэр тухай сонирхмоор байна л даа?

-Тийм ээ, 1990-1993 онд залуучуудын шигшээ багт бөөрөнцөг түлхэлтийн тамирчин байсан. Оюунаа багшийнхаа удирдлаган доор өвөлдөө спортын төв ордны Б заланд, зундаа төв цэнгэлдэхэд голдуу бэлтгэлээ хийнэ. Өглөө зарятканд гарна, өдөрт хоёр удаа бэлтгэл хийнэ. Заримдаа цугларалтад гарна. Махашири ах, Долгор эгч, Цэрэнпил эгч, Цэнд-Аюуш, Хүрэлпүрэв, Буянтогтох нартайгаа хамт бэлтгэл хийдэг байсан. Хүрэлпүрэвтэйгээ л их найз байсан хоёр хөдөөний хүүхэд бие биенээ их дэмжинэ, хоол олдвол хувааж иднэ.. гээд л их л олон юм болно доо Бэлтгэлийн хувьд гэвэл ихэнхдээ л хурд, хүч, технийкийн бэлтгэл хийнэ. Тамирчин хүн оюутан байна гэдэг их хэцүү. Тэмцээн, бэлтгэл гээд хичээлд суух боломж гарахгүй. Хичээлд суухгүй юм чинь дүн гарахгүй энэ тэр гээд их л юм болно доо.

-Өсвөр үеийн бөөрөнцөг түлхэлтийн рекорд амжилтыг 1991 онд шинэчлэн тогтоож байсан гэж сонссон юм байна. Өнөөг хүртэл таны тогтоосон амжилтыг эвдээгүй гэсэн. Бас л бахдам юм шүү.

-1991 оны идэрчүүдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд анх идэрчүүдийн рекорд амжилтыг эвдэж 11.20 см, дараагаар нь, Улан-Үдэ-ийн тэмцээнд дахиж нэг ахиулаад УАШТ-ээр 11.73 м болгосон. Бид нар яахав дээ. Социализмаар хүмүүжсэн хүүхдүүд, ид төлөвшдөг амжилт гаргадаг үед нь нийгэм солигдож, нийгмийн энэ өөрчлөлтийг өөр өөрийнхөөрөө л туулсан үеийнхэн. Нийгэм солигдоогүй тэр чигтээ тамирчнаараа явсан бол бидний дунд өндөр амжилт гаргах тамирчид их байсан. Өнөөг хүртэл энэ амжилт эвдэгдэхгүй байгаа нь сургалт, дасгалжуулалт, холбоод гээд энэ спортын түвшин манайд ямар байгаатай холбоотой байх гэж боддог.

-Багшийн ажил эрхэлсэн он жилүүдийнхээ тухай ярихгүй юу. Өөрийн өсч төрсөн нутаг Архангай аймгаас багшийн гараагаа эхэлсэн үү?

-Анх Архангайн багшийн сургуульд багшилж эхэлсэн. Архангайн багшийн сургуульд 12 жил, дараагаар нь энд ирж Багшийн сургуульд дөрвөн жил багшлаад, буцаж Архангайд очиж гурван жил багшлаад одоо эндээ багшилж байна даа.

-Тамир докторын нэг том судалгааны ажил бол Монголын залуу үеийг эрүүл чийрэг болгох, ерөөс энэ чиглэлээр олон ном товхимол, эрдэм шинжилгээний бүтээл гарган хичээж зүтгэсэн байх юм. Энэ тухай дэлгэрэнгүй асуумаар байна л даа?

-Өнөөдөр хүн төрөлхтний хөгжлийн явц хурдсаж, техник технологийн дэвшил амьдрал ахуйд гүнзгий нэвтэрч, хүний хөдөлмөрийг асар ихээр хөнгөвчлөх болсноор хөдөлгөөний хомсдол, түүнийг дагасан амьдралын буруу хэвшлээс үүдэлтэй биеийн өөхлөг эдийн хэмжээ ихсэх явдал хүмүүсийн дунд нэмэгдэж байгаа бөгөөд улмаар ихсэх хандлагатай болоод байна. Мөн эцэг эхчүүд болон багш сурган хүмүүжүүлэгчид хүүхдийн оюун ухааны хөгжилд түлхүү анхаараад бие бялдрын хөгжлийг сайн анхаарахгүй байгаатай холбоотой ялангуяа ЕБС-ийн бага ангийн хүүхдүүдийн дунд таргалалттай хүүхдүүдийн тоо нэмэгдэж, жилээс жилд ихсэх хандлагатай байгаа нь сүүлийн жилүүдэд хийсэн судалгаанаас харагдаж байна. Мөн ДЭМБ-ын тодорхойлсноор биеийн жин нэмэгдэхийг “Жингийн илүүдэл”, харин биеийн өөхлөг эдийн хэмжээ нэмэгдэхийг “Таргалалт” гэж үзжээ. Иймээс хүүхдүүдийн бие бялдрын хөгжлийг олон талаас нь зөв тодорхойлж, хүүхэд бүрийн бие бялдрын хөгжлийн хэрэгцээ, онцлог, ялгаатай байдлыг харгалзан сургалт зохион байгуулах асуудлыг шийдвэрлэх явдал нь чухал болоод байгаа өнөө үед хүүхдийн бие бялдрын хөгжил, биеийн тамирын боловсролыг дэмжих нь зөвхөн биеийн тамирын багш нар хүүхдийн бие бялдрын хөгжлийг анхаараад зогсохгүй эцэг эх, сургууль багш нар ч бас хүүхдийн бие бялдрыг эрүүл чийрэг байлгахад анхаарч сургуулийн үйл ажиллагааныхаа төлөвлөгөөнд тусгасан байх нь зүй ёсны хэрэг болоод байна. Иймээс өөрийн судалгааны ажил ном бүтээлдээ бага ангийн хүүхдийн хөгжил, түүний дотор бие бялдрын хөгжлийг дэмжих тал дээр түлхүү анхаарч ажиллаж байна.

-Бага насны хүүхдийн биеийн өсөлт, хөгжлийн тухай та олон бүтээлдээ дурдсан байна. Сүүлийн үеийн хүүхдүүдийн өсөлт хөгжил ямар байгааг танаас асуумаар байх юм?

-Сүүлийн жилүүдэд ЕБС-ийн суралцагчдын дунд үүсч буй хөдөлгөөний хомсдолтой холбоотойгоор таргалалт ихэсч байгаа тэдний бие бялдрын хөгжилд нөлөөлж байна. Иймээс хүүхдийн биеийн бүрдлийг судлах, таргалалтыг бууруулах арга замыг тодорхойлох нь шийдвэрлэх асуудлуудын нэг болж байгаа учир хүүхдийн бие бялдрын хөгжлийг тодорхойлох шинэ арга зүй боловсруулах, тэдгээрийг хэрэглэх явдал чухал болжээ.

-“Ерөнхий боловсролын сургуулийн бага ангийн сурагчдын биеийн бүрдлийн судалгаа” сэдвээр та докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ сэдвээр судалдаг эрдэмтэд хэр байдаг бол. Эрдмийн зэрэг хамгаалсан сэдвийг тань асуумаар байна.

-Биеийн бүрдэл body com­position гэдэг нэр томьёогоор хүний биед агуулагдах өөхлөг болон өөхлөг бус эд, булчин, яс, ус, эрдэсийг бүхэлд нь багтаасан ойлголтыг илэрхийлдэг бөгөөд Body composition гэдэг нэр томьёог биеийн бүрдэл хэмээн орчуулан хэрэглэсэн бөгөөд бүтэц, бүрдэл гэсэн хоёр үгийн нэгийг сонгох шаардлага гарсан бөгөөд бүтэц гэдэг нь бүтээх буюу хөндлөнгийн оролцоотойгоор хийгдэн бүтэх үйл мэт утга гэж үзээд, харин бүрдэл гэдэг үгийг Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-д бүрдэл-бүрэн төгс байдал, бүрдэл болов, бүрдэл болсонгүй гэж тайлбарласан байсан. Эдгээрээс хүний бие махбод нь хөндлөнгийн шууд оролцоогүйгээр өөрөө бүрэлдэн торниж төгс хэлбэрийг олдог тул бүрдэл гэдэг үг оновчтой хэмээн сонгож хэрэглэсэн юм.

Бид судалгааныхаа ажилдаа нийслэл, аймгийн төв, сумын 6-11 настай сурагчдын биеийн бүрдэл болох өөхлөг эд, булчин, ясны үзүүлэлтүүдийг 1 жилийн хугацаанд 3 удаагийн давтамжтайгаар дагаж судалсан бөгөөд, тэдгээр сурагчдаас өөхлөг эдийн хэмжээ ихтэй сурагчдын хөдөлгөөний чадварыг, өөхлөг эдийн хэмжээ хэвийн үзүүлэлтэй хүүхдүүдийн хөдөлгөөний чадваруудтай харьцуулан судалсан. Мөн өөхлөг эдийн хэмжээ нэмэгдэхэд сурагчдын биеийн тойргийн үзүүлэлт ямар хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа хамаарлыг тогтоосон. Ингэснээр хүүхэд бүрийн биеийн бүрдэл, бие махбодын өсөлт, хөгжлийн ялгаатай байдалд үндэслэн тэдний онцлог, хэрэгцээнд нийцүүлэн биеийн тамирын сургалтын арга зүйг оновчтой сонгох, өдөр тутам хэрэглэх, дасгал хөдөлгөөн, хоол тэжээл, өдрийн дэглэм зэргийг уялдуулан шинжлэх ухааны үндэслэлтэй сургалтын хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрдэнэ.

Монгол Улсын Төрийн шагналт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн ахмад эмч Доржийн Дандийтай ярилцлаа.

-Та Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын хүн. Жамцын Бадраа гуай, төвд хэлний Хүрлээ багш гээд дандаа аваргууд төрсөн нутаг даа?

-Манай сумаас яалт ч байхгүй оюун билгийн бурхад төрсөн. Авшиг ерөөлтэй сайхан нутаг. Жамцын Бадраа, Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар, Чойсүрэнгийн Дагвадорж гээд эрдэмтэн мэргэдийн нэрийг хэлэхэд сайхан байна. “Саа мөнгөн Хэрлэн”, “Бодлын цагаан хун”-г бичдэг Дүгэрийн Амгалан мөн л манай нутаг. Цэвэгжавын Жамьянжав гэж Хөдөө аж ахуйн их сургуулийг үүсгэн байгуулж, олон жил залуурдан авч явсан эрхэм хүн байна. Сэтгэцийн эмнэлэг, хий судлалын больниц буюу галзуугийн больницын гавьяат эмч Доржжадамба байна. Рэнцэнгийн Донгиндоо гэж физиологийн ухааныг Монголд хөгжүүлэхэд хүчин зүтгэсэн, биеийн тамир анагаахын ухаан, хүний эрүүл биеийн физиологиор мэргэшсэн хүн бий. Гомбожавын Бямбажав гэж Дарханы Удирдлагын академийн салбарыг удирдаж буй яруу найрагч байна. Дөрөв, тавхан настай байхдаа ээжийнхээ гараас хөтлөөд тарваган тахлын голомтноос амьд гарч байсан ус уух азтай хүүхэд. Эцэг нь алтан шар Гомбожав гэж эмнэлгийн сувилагч сайхан хүн байлаа. Арбулагийн Их уулын өвөрт Номтод Бадраа бид ойрхон төрсөн. Жалханз хутагтын шавь жаахан гэгээний нутаг. Манай аав Дорж Жалханз хутагтын шавийн жасын малыг малллаж байсан. Жамцын Бадраа бол манай сургуулийн түлээчин байсан хүн. Бадраагийн сүхний дуу өдөржин тасардаггүй байлаа. Ёндон гэж дүүтэйгээ хамт бага сургуулийн арваад гэрийн гадаа түлээгээ жиргэж хатаадаг ажилтай. Ингэж явахдаа Лодойдамба гуайн төрсөн дүү Шийтэр гэж хүнээр орос хэл заалгаж байсан юм билээ. Тэгээд л гэнэтхэн Мөрөнгийн дунд сургууль руу яваад өгсөн. Дөчөөд оны дундуур бидэнтэй ойролцоохон их сургуулийн хэл уран зохиолын ангийг төгсөөд нутагтаа багшаар очсон. Аав нь манай сум нэгдлийн дарга байсан тагжгар Жамц гэж хүн байлаа.

-Эрдмийн мөр хөөсөн он жилүүдээ дурсахгүй юу?

-Арван таван нас хүрч байх тэр жилүүдэд дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлчихсэн байлаа. Миний бие хөдөө мал маллах, жин тээх, өртөө улаа нэхэх, зарлага хийх ажил хийнэ. Тариалан суманд газар хагалж үр тариа тарьж байсан. Иймэрхүү ажлууд хийж явтал нэг өдөр сумын дарга дуудлаа гэнэ шүү. Яваад очтол Алтанбулагийн техникумд явна аа гэдэг юм. Алтанбулаг гэж хаана байдгийг мэдэхгүй. Сумынхаа Шашжав нэг хүнээс асуутал өндөр өндөр хашаатай, орос нохой ихтэй, далай ус ховор, хилд л ойрхон газар байх гэдэг юм. Үнэхээр ойртуулж хэлсэн шүү. Шашжав гуай хэлмэгдлээр баригдаад арваад жил суугаад гарсан, их ч юм үзэж дуулсан хүн байлаа. 1945 оны наймдугаар сарын 22-нд Шар хөвийн дөрөлж дээр гарч ирлээ. Улаанбаатар гээд байсан надад бол цагаанбаатар гэж хэлж болохоор цав цагаан хот харагддаг юм. Алтанбулагаа болиод Мөрөнгөөс Чойжамц гэж буриад багшид тушаагдаад ачааны машин дээр гурав хоног толгойгоо эргэтэл явж ирсэн нь тэр юм. Нэг их гоё газар оруулаад унтууллаа. Тэр нь Хятадын өргөн чөлөөнд байдаг цэргийн хэвлэх байсан мал эмнэлгийн техникум юм байна. Мал эмнэлгийн техникумд гурван жил сураад их сургуульд орсон. 1948 онд ороод 1953 онд их сургуулийг төгссөн. Бүх хичээл орос хэл дээр орно. Ромбо дипломтой малын эмч болоод Хөвсгөл аймагт очиж байлаа. Нутагтаа хоёр жил болоод Мал аж ахуйн яаманд дуудагдаж ирсэн. Дэлэгжунайн Балжинням гэж улс төрийн товчооны орлогч, мал аж ахуйн сайд байсан. Тэр хүний шуурхай референт болдог юм. 1955 оноос тухайн үеийн Эрүүлийг хамгаалах яамны харьяа СанБак институтэд дархлаажуулалтын лабораторийн эрхлэгчээр томилогдон ажилласан. 1960-1968 онд бактер шинжилгээний газрын СанБак институтын дарга, дараа нь халдвар нян судлалын улсын институтын орлогч захирал, Биобэлдмэл цусны үйлдвэр шинжилгээний институтын захирал, Иммуноглобулины тасгийн дарга секторын эрхлэгч зэрэг албыг гүйцэтгэсэн. Нэр нь өөрчлөгдөөд л байсан болохоос нэг газар би чинь тасралтгүй 70 жил ажилласан хүн шүү.

-Төрийн шагнал хүртсэн бүтээлийнхээ тухай ярихгүй юу?

-Шар өвчин хөдөө хотгүй хүйс тэмтэрч байлаа. Түүний үлдэгдэл одоогийн элэгний өвчлөл шүү дээ. Энэ өвчнийг анагаах гаммаглобулин гэж чухал юм байдаг гэнээ. Хүний цуснаас гаргаж авдаг чухал тариа. Гадаадаас авах хэрэгтэй. Монголд хийж болох эсэхийг хэн ч мэдэхгүй. Нэрийг нь хэлж чадахгүй. Чехословак, Швейцарь зэрэг орноос өндөр валютаар худалдаж авсан. Монголд хийх боломжгүй. Амаржсан эхийн эхэсийн цуснаас авч хийдэг гэнэ яриа газар аваад тэр агуу том ажилд би гэдэг хүн томилогдсон юм. Олон сая хүнтэй, олон амаржсан эхтэй орноос хийдэг болохоос донор гэхээр цөөхөн. Био хими, биотехнологийн тоног төхөөрөмж ч байхгүй. Ёстой нөгөө харганы ноос түүгээд эсгий хийхийн үлгэр болж байгаа юм. Ийм л үед намайг хойш нь явууллаа. Гаммаглобулин хийхээр явууллаа. Би ч хийж болно гээд хэлчихлээ. Тооцоо энээ тэрээг нь гаргаад ирлээ. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор мянган ампул гаммаглобулин гаргалаа. 1000 хүүхдэд тарихыг хийж байсан. 1955 оноос 1961 оны хооронд яр тэмбүү өвчний далд хэлбэрийн цусны шинжилгээгээ илрүүлэх шаардлагатай онош зүйн дөрвөн бодис гаргасан. Туулайн цусны сийвэнгээс гаргасан гемолизин байна. Мөн ваасерманы эсрэг төрөгч, цитохоль, каннын эсрэг төрөгчийг үхрийн зүрхний булчингаас липопротеид полисахаридаас ялган авсан бодис гэж хэлэхэд ард түмэн мэдэх биз ээ. Монгол амаржигчдын нярайлсан эхчүүдийн эхэсийн цуснаас монгол гаммаглобулин гэх сонгомол шинэчлэлийн бүтээгдэхүүн хийснээ эрүүл мэндийн практикт нэвтрүүлсэн гэж Төрийн шагнал олгосон. Шар өвчин ч байхгүй болж байсан. Энэ тариа 30 жил болоод 2009 оноос больсон. Галзуу өвчнөөс сэргийлэх вакциныг 1957 онд амьтны уураг тархины эд эсэд вирусийг өсгөвөрлөн гарган авч эрүүл мэндийн практикт 50 гаруй жил үр дүнтэй ашиглаж олон арван хүмүүсийг аюулт галзуу өвчний эрсдэлээс сэргийлсэн. Таваас хорин хувь альбумины уурагт бэлдмэл эх барих эмэгтэйчүүд, мэс засал, бөөр, элэг тархи, халдварт болон халдварт бус өвчний үед хэрэглэдэг нэн хэрэгцээт цусны уургийн бэлдмэл байна. Сахуу татрангийн эсрэг хэт дархлаат эмчилгээний ийлдэс байна. Хиймэл бөөрний гемодилазын бикарбонатад суурилсан концентрац уусмал гээд Монголын эрүүл мэндийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр их ээ. Сүүлийн жилүүдэд галзуу боом стафилакокк халдварын эсрэг өвөрмөц иммуноглобулины бэлдмэлүүд мөн арьс цаймаглах өвчний эсрэг мелагенин тосон түрхэц зэрэг шинжлэх ухааны технологийн төсөлт ажлуудыг хэрэгжүүлэх үйлдвэр практикт нэвтрүүлэхийн төлөө хөдөлмөр бүтээлээ зориулсан. Уг бүтээгдэхүүнтэй холбогдуулан эрдэм шинжилгээ судалгааны ном товхимол өгүүллэг технологи зэрэг албажуулсан 100 гаруй бүтээл туурвисан. Үүнээс хорь шахам нь гадаадын нэр хүндтэй сэтгүүлд хэвлэгдсэн байна. Тухайн үеийн хүн амын дунд олонтаа тохиолдох элдэв халдварт өвчнийг үүсгэгч микробын тухайн нэгэн амьд ертөнц бидний хамт амьдарч байдаг. Тэдгээрээс өөрийгөө яаж сэргийлэх хамгаалах талаар олон арван ном товхимол боловсруулан бичиж түмний хүртээл болгожээ. Тухайлбал, “Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх биотарилга”, “Амьтны ямар өвчин хүнд халдаж болох вэ”, “Гэдэсний халдварт өвчнөөр өвчлөхгүй байж болно”, “Монгол элгэн тараг эмчилгээний сувилгааны идээ”, “Халдвараас сэргийлэх оношлох, эмчлэх, биологийн зарим бэлдмэл” зэрэг номуудыг хэлж болох юм. Тэртээ жаран онд америк гаралтай бактериологич мэргэжилтэй зохиолч Поль Дэ Крайфын туурвисан “Нянгийн ангуучин”, “Эсэн мэндийн тулалдаан” гэдэг алдарт зохиолыг Ш.Гаадамба, Г.Жамбаа нартай хамтарч орчуулан олны хүртээл болгосон.

-“Нянгийн ангуучин” номыг орчуулахдаа Ринчен гуайтай их ойр байсан гэдэг?

-Тийм ээ, “Нянгийн ангуучин” гэдэг номыг орчуулах болоод Ринчен гуайтай ойр байсан. Тухайн номыг Ринчен гуай 1935 онд орчуулаад хуучин монгол бичгээр хэвлүүлчихсэн юм байна. Гаадамба бид хоёр кирилл үсэгт буулгах гээд байгаа. Монголын зохиолчдын эвлэлийн хорооны төлөвлөгөөнд оруулчихлаа. Тэр чинь далаад оны эхэн үе. Намайг Ринчен гуайтай уулз гэж гэрт нь оруулсан хүн бол Гаадамба юм. “Бид хоёр үзэл санаа сайн таарч өгдөггүй юм. Чи сайн зөвлөгөө аваад ир” гээд орууллаа. “Би энэ номыг герман хэлнээс товчилж утгачилж орчуулсан. Та нар орос хэлнээс орчуулж байгаа юм байна. Орос хэлнээс орчуулахдаа хамгийн гол нь зохиогчийн өөрийнх нь энгийн хар ярианы хэллэгээр бичээрэй” гэж Ринчен гуай хэллээ. Түүнээс өмнө Ри багштай Унгарт цол хамгаалаад ирэхэд нь хотын намын хороон дээр уулзалт зохион байгуулж байсан.

“Таныг янз бүрээр л хэлэх юм даа” гэхэд “Шарил дээр минь хэнгэрэг цан цохих юм байгаа биз дээ” хэмээн хариулж байж билээ. Жаран зургаан онд Чехословакт амарч байхад Карл вар гэж алдартай амралтын газар байсан. Мод нь ногооноороо гоё юм аа гэхэд “Эндэхийн мод ч дээ манай театрын зураач Гаваа, Намхайцэрэн хоёрын зурсан зурагнаас ялгагдах юмгүй, үнэр амтгүй юм байна” гэж билээ. Их сургуулийн дугуйланд явдаг байхад нэг удаа Ринчен гуай ирж хичээл заасан. Шохой бариад самбар дээр хаялга, татлага, гэдэс гэснээ шүлэг тайлбарлаад унасан. “Хүмүүний махан хүнстэнгүүд хүрэл чилагуун зүрхтэнгүүд, гал могойн ташууртангууд, галзуу чонон хөлөгтөнгүүд” гэж бичсээн Нацагдоржийн “Хэнтий, Хангай, Сияны өндөр сайхан нирунууд хойд зүгийн чимэг болсон ойн хөвч агулнууд” хэмээн “Миний нутаг” шүлгийг нь уйгаржингаар бичиж уншаад Нацагдорж үүнээс санаа авч бичсэн гэж хэлж байсан. Тэгээд баахан үг тайлбарласан юм. Огторгуй гэдэг чинь огт оргүй, хайнаг гэдэг чинь хаяа нэг, ортоом ор тойм, сүү цагаан юм, ус өнгөгүй юм, шү гэдэг хятадаар жижигхэн дүнз гэдэг нийлээд шүдэнз ингээд баахан үг хэлсэн.

-Дамдинсүрэн гуайтай та бас ойр явсан байдаг?

-Цагаан хоолонд хамт явна. Одоогийн төр засгийн үйлчилгээний “Элит” төвд цагаан хоол сувиллын газар байлаа. “Дамдинсүрэн гуай цагаан хоолны газрын хүүхнүүд таныг их ярьж байна” гэхэд “Юу гэж ярьж байх юм” гээд чихээ тавьж байна. “Энэ Дамдинсүрэн гуай чинь орос эхнэртэй байсан. Монголын хоёр сая хүн дотор Дамдинсүрэн гуайд тоогдох бүсгүй байсангүй юу. Орос хүн нь орхиж явснаас болоод цагаан хоолтон болсон гэнэ лээ” гэж наргиан болгон асуухад, “Аан цаадуул чинь намайг хардаж байна” гээд инээж байсан сан. “Нянгийн ангуучин” зохиолыг орчуулж байсан байхгүй юу. Гаадамба бид их сургуульд байхад ойр. Номын санд суудаг байсан. Намайг сурвалжилж “Энхжингийн манаанд” гэж “Эрүүл мэнд” сэтгүүлд бичиж байсан. Дамдинсүрэн гуай Гаадамбын эхнэр Дулмаагаар очиж сайхан хийцтэй цай хийлгэнэ. Хар шөл хийлгэнэ. Ерэн онд Гаадамба бид хоёр хоёулаа Төрийн шагналд нэр дэвшээд шагнал хүртэж байлаа. Гаадамба их сайхан дуу дуулна. Зураг сайхан зурна, шатар гоё сийлнэ. Үнэхээр авьяастай хүн байсан.

-Ерэн жилийн түүхтэй Монголын зохиолчдын эвлэлийн хуралд та сууж байсан гэдэг. Тэр тухай сонирхмоор байна. Анхны хуралд сууж байсан хүмүүсээс 100 насыг насалж байгаа Бааст гуай та хоёр л сэрүүн тунгалаг байна?

-1948 оны дөрөвдүгээр сард одоогийн Ленин клубийн доод зааланд зохиолчдын анхны хурал хуралдсан юм. Хуралдаа зориулж хэвлэсэн ч юм уу, “Үнэн” сонин сандлын түшлэг дээр байсан. Дамдинсүрэн гуай зөвлөлтийн сургагчийг алгадсан учир илтгэл тавиагүй. Орос Дүгэрсүрэн тавьсан юм. Лодойдамба гуай Цэдэнжавын “Мядагмаагийн явдал” гэж зохиолыг шүүмжилсэн. Цэдэнжав тэнд хулгана залгисан могой шиг гөлөлзөөд сууж байна гэж хэлж билээ. Чеховын өгүүллэгийг хуулсан гээд Цэдэнжав руу дайрч байсан. Жамганы Аминдаваа гэж Архангайн Чулуутын онцгой сайхан хүн байлаа. Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлэгт хэвтэхэд шатрын солиоролтой гээд хөөгдөж гарч байсан ч түүхтэй. Олон ном бичсэн дээ. Маш гоё ярина. С.Эрдэнэ энэ хэдтэй их найз. 1948 оны есдүгээр сарын 1-ний өглөө Их сургуулийн гадаад үүдэнд Монголын бүх аймаг Улаанбаатар хотоос цугларсан шинэ хуучин оюутан багш нар байсан. Ректор Ширэндэв гуай “Хичээлийн шинэ жилд эрдмийн уурхай их сургуулийн эрдэмтэн багш, оюутан нарт хандаж сурлага хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүсч хичээнгүйлэн онц сайн суралцах нь эх орны даалгавар” гэж байсныг мартдаггүй юм. Тэр үед Яринпил, Шинжээ, Тойвгоо, Ишээ, Дашдорж, Даваажамц, Жигжиддорж, Батсуурь, Донгиндоо, Жамьянжав, Цэрэв, Самдан, Дашням гээд нэрт эрдэмтэн багш нар, зөвлөлтийн мал эмнэлэг, хими биологи, эс судлалын олон нэрт эрдэмтэн багш нар байсныг хэлэх хэрэгтэй. Их сургуульд байсан он жилүүдийнхээ тухай “Эрдэмтэн Б.Ширэндэв угтаж, эрдэмтэн Д.Цэвэгмид үдэв” гэж бичсэн түүхтэй.

-Монголын галзуу өвчний түүх ч тантай холбогддог?

-Жаран найман оны тавдугаар сард Говь-Алтайн Сутай хайрханы ойролцоо галзуу өвчин гарсан. Хоёр галзуу чоно гурван айлыг түйвээгээд, таван хүнийг ураад хоёр нохой, хоёр морийг нь будаа болгосон байв. Бид маргааш нь онгоцоор очиж байсан. Галзуу чонын өмнө нохой хий гийнаад газар ухаад цаашаа зүтгээд байдаг. Цаад айлын авгайг гурилын гамбанз бариад бостол нүүрийг нь хуу татчихсан. Юу ч үгүй урчихсан. Цэргээс ирсэн залуу бариад автал гарыг нь хазжээ. Хоолойг нь багалзуурдаад эхнэрийгээ бууд гэхэд хорин настай жирэмсэн бүсгүй буудаж чадахгүй байж л дээ. Хутгал гэхэд нь гунжралдаад хутгалж чадахгүй. Уургын хуйваар хүлээд нөгөө залуу зүрх рүү нь хутгалж алсан байгаа юм. Нутгийн улсууд тууварт явчихсан. Цэргээс ирсэн залуу жирэмсэн авгайгаа сахиад хэдэн чавганц хүүхнүүд үлдсэн байгаа юм. Ядмаа, Лхамсүрэн гэж хоёр эмч галзуугийн голомтод ажиллаж байсан. Галзуугийн вакциныг 1957 онд хийсэн. Түүнийг одоо хүртэл хэрэглэж байгаа. Миний бие “Үеийн сайхан нөхдөө үгүйлэн дурсахуй” гэж 100-гаад нөхдийн тухай бичсэн. Монголын ард түмний эрүүл мэндийг хамгаалах түүхэн гавьяатай цэвэр бактер шинжилгээний газар СанБак институти 85 хүрч байна. 1958 онд би бариулсан юм. Энэ амьдралд би гэдэг хүн гурван институти байгуулсан, 30 нэрийн брэнд бүтээгдэхүүн бий болгосон. 1.5-2 сая хүүхэд тарьсан, давхардсан тоогоор шар өвчнийг устгасан. Шар, коор, цахилгаан менингит зэрэг олон өвчин дарагдсан. Ийм л түүхэн хүн болчихоод ерэн насныхаа босготой золгож байна даа.

Хоёр мянга есөн оны цагаан сарын өмнөхөн Цэрэнтогтох аваргынд очлоо. Гуравхан хоногийн дараа шороон үхэр жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэн гарах гэж байв. Аваргаас ярилцлага авахаар очсон нь тэр л дээ. Дөрөвдүгээр хорооллын байранд нь хүрч очихуйд тэрээр нэг их том хэлхгэр ноосон цамцтай, гал тогооныхоо өрөөнд уур манан савсуулсаар угтсан. Цагаан сарын ууцаа байрныхаа гадаах гэрт чануулчихаад уур савсуулан буй нь тийм аж. Миний хувьд Монголын хүчит их аваргатай сар шинийн босгон дээр уулзахаар ирсэндээ амьхандаа бэлгэшээгээд байгаа. Дээр нь төрт ёсны уламжлалт баярын идээ шүүс ууцаа чаначихсан бөөн дуу шуу, хөөр баясал дунд нь орж ирсэнд бүр чиг бэлгэшээгээд явчихав. Юу юугүй битүүн тулчихсан учир аваргын гэргий Отгон эгч ажлаа барахгүй, амьсгаа дээр л байгаа бололтой. Ханийнхаа хөрөг бүхий гоёмсог хивс ханыг нь бүрхсэн том өрөөндөө энэ тэрхэнийг эмхэлж суугаа харагдана.

Аварга бид хоёрын яриа цагаан сарын бөхөөр эхэлсэн. Тэрээр далан найман оны сар шинийн барилдаанд анх түрүүлээд тэр жилийнхээ наадамд ес даван түрүүлж Монгол Улсын арслан цол хүртсэн. Тэгэхдээ их шөвөгт Баянмөнх аваргыг, түрүү үзүүрт Мөнхбат аваргыг давсан байдаг. Ингэж монгол бөхийн түүхэнд алтан үсгээр бичигдсэн хосгүй хүчит “Хоёр Мөнх”ийн дархан хаанчлалыг зогсоосон хүчтэн нь Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга юм. Далаад оны дунд, наяад оны эхэн бол монгол бөхийн бас нэгэн оргил үе байсан гэдэг. Монгол төрийн наадамд Түвдэндорж, Батсуурь, ЧимэдОчир аваргууд зодоглож, Дамдин аварга, Бээжин аварга, Цэрэн аваргууд хаалтгүй шөвгөрч, Мөнхбат, Баянмөнх хоёр ид эзэгнэж байх цагт бөхийн дэвжээнд хувь заяагаар тодорсон хүчтэн нь Дашдоржийн Цэрэнтогтох, Дагвацэрэнгийн Хадбаатар нар. Дээрх аваргуудаас гадна Уламбаярын Мижиддорж, Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, Лувсанчимэдийн Сосорбарам, ГомбоАюушийн Дэмүүл, Пүрэвийн Дагвасүрэн, Жамбалын Хайдав, Мядагийн Мөнгөн нарын аваргын дайтай арслангууд эгнэн ярайж байсан цаг. За тэгээд цаана нь Донровын Долгорсүрэн, Дасрангийн Мягмар, залгуулаад Дэндэвийн Амгаа гээд хүчтэй заанууд тодорч байв.

Яг ийм алтан үед Цэрэнтогтох аваргад монгол бөхийн дархан аварга хэмээх эрхэм дээд цолыг “Хоёр Мөнх”-өөс залгуулан авч, цагийг эзэлсэн их хүчтэн Хан Хэнтийн БатЭрдэнэд хүлээлгэн өгөх хувь заяа оногдсон нь агуу санагддаг билээ сэн. “Би чинь заан цол авч байж тавын давааны тунаанаас гарсан. Арслан болж байж зургаагийн давааны тунаанаас мултарсан. Харин аварга болчихоод байхад долоогийн даваанд тунасан хэвээр байлаа” гэдэг. Үнэхээр долоогийн даваанд Дамдин, Мөнхбат, Баянмөнх аваргууд ам аваад Цэрэнтогтох Хадаатайгаа юм уу, эс бөгөөс хэн нэгэнтэй нь тунаанд үлддэг байж л дээ. Харин түрүүлдэг жил нь түүнийг Дамдин аварга долоогийн даваанд амласан байдаг. “Би чамайг тунаанаас гаргая. Нүд чинь бүлтгэнээд хэцүү харагдах юм. Даваа бүрт тунах амаргүй, зовлонг нь би сайн мэднэ. Харин чи хөгшин хүн амалж байна гээд гэнэдэв дээ, цаашид сайн барилдаарай” гэж хэлчихээд яваад өгч. Долоогийн давааны тунаанаас гаргаж өгнө гэдэг төрийн наадмын түрүүг бэлэглэж байгаатай ялгаагүй. Харин хөгшин хүнд гэнэ алдав гэсэн нь айхтар сонсдож яадаг билээ хэмээн айн түгшихэд хүргэжээ. Дамдин аваргаар долоо давсан Цэрэнтогтох наймын даваанд Баянаа аваргыг далбааных нь ар талаас давуулж бариад дотуур хутгаж, дэгээ болгон эргүүлээд давхар мордох, тахимдах хичнээн олон уран мэхийг угсруулан хийж давсан гэж санана. Далан найман оны наадмын бичлэгийг үзэхэд үнэхээр бахтайхан давж, цэнгэлдэхийг донсолгон шуугиулсан нь мэдрэгдээд ирнэ. Үзүүр түрүүнд Мөнхбат аваргыг суйлж цацах уран мэхээр давж түрүүлсэн түүхтэй. Мөөеө аварга тахимаа өгөхдөө үнсэж, аргагүй л ааг бяр нь амтагдаж байгаа залуу хүчтэнийг түмэн олон наадамчдын өмнө хүлээн зөвшөөрчээ. Ийнхүү Монголын домогт гурван аваргыг дараалуулан өвдөглүүлж төрт ёсны их баяр наадамдаа түрүүлсэн жавхгар бор залууд Цэдэнбал дарга баяр хүргэн шагнал гардуулахдаа “Хүү минь чи хаанаас ингээд гэнэт гараав ирэв ээ” хэмээн гайхсан, эргэлзсэн, бахдан баярласан өнгөөр асууж байсан гэдэг.

Бал даргын гайхан балмагдаж тийн асуусан ч учиртай. Далан хоёр оны наадамд цэргийн хүүхэд шууд зургаа давж, зааны даваанд тулж ирэн шуугиан тарьсны дараахь он жилүүдэд түүнийг улсын наадмаар барилдуулалгүй өнжөөж байсан удаатай. Энэ тухайгаа аварга “Тухайн үед тэмцээн уралдаан болоод бэртэл гэмтлийн улмаас гурван ч жилийн наадамд өнжчихсөн байлаа. Энэ хооронд онжав Хадаа маань арслан болоод бүр хол тасраад явчихсан байв. Нөгөөхөө гүйцэхэд амаргүй. Гүйцлээ гэхэд, наад зах нь хоёр түрүүлж байж өмнө нь орох болоод байдаг. Яагаад би Хадыг онцолж байна вэ гэхээр миний мөнхийн өрсөлдөгч байсан юм. 1977 оны хавар чөлөөт бөхийг хэсэг хугацаанд орхихохоор шийдлээ. Тэгэхгүй бол яг наадмын үеэр гадагшаа явуулчих гээд байдаг. “Би явахгүй, төрийнхөө наадамд зодоглоно” гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Наадмын үеэр намайг гадагшаа тэмцээнд явуулж, барилдуулалгүй өнжөөх сонирхолтой хүмүүс байсан л даа” хэмээн өгүүлж байв.

Эл эрхэм “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин болж Чимэдбазарын Дамдиншарав багшийн гарт ирсэн. Дамдиншарав гуайгаар бөхийн чөлөөт барилдааныг заалгаж, их спортын тамирчин болсон түүхтэй. 1974 оны Ираны Тегеранд болсон Азийн наадамд Монгол Улсаас анх удаа алтан медаль авч байв. Наян оны Москвагийн олимпт тавдугаар байрын шагнал хүртэж байсан гээд их спортод үзүүлсэн амжилт нь тив, дэлхийн шилдгүүдтэй эн зэрэгцээд ирснийг бататгана. Гурван ч жилийнх нь наадмыг өнжөөсөн бөхийн чөлөөт барилдаан нь их аваргад бөмбөрцгийн хүчтэнүүдтэй зодоглох бас нэгэн сорилтыг тулгасан байдаг. Далан долоон оны хавар чөлөөт бөхөөс хэсэгхэн хугацаанд өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдөж улсын наадамд зодоглосон нь заан цолонд хүрэх улмаар арслан, аварга бөхийн дээд цолонд хүрэх их амжилтынх нь хөрс суурь болжээ. Зүүнбаянгийн горзгор хар цэрэг далан хоёр оны наадмыг хэрхэн шуугиулсан нь онцгой. Гурвын даваанд Архангайн Хайрханы Балдир зааны хүү, аймгийн арслан Сүхбаатарыг давсан байна. Дөрөвт Булганы Бугатын Чимидийн Лундаа гэж аймаар амьтныг хаячихсан гэнэ. Лундаа бол тухайн цагт ид гарч ирж байсан, тэр жил заан цолонд элбэгхэн хүрнэ гэж олны итгэн хүлээж байсан бөх л дөө. Ингээд начны буюу тавын даваанд уран барилдаант хүчит аварга, Уйлган голын Чойжилын Бээжин гуай амлаад авчээ. Бээжин аварга хоёрхон жилийн өмнө буюу 1970 оны төрийн наадамд нэг голын Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлж байсан ид үедээ тийнхүү цэргийн хүүд элэг бүсээ тайлжээ. Зургаагийн даваанд төрийн наадамд гурвантаа үзүүрлэсэн, тухайн жил мөн л түрүү үзүүрт яригдаж байсан хүчит арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнг өвдөглүүлчихсэн байна. Аварга улсад анх барилдсан наадмаа дурсах дуртай. “Дагвасүрэн гуайг хаячихаад эхлээд итгээгүй. Хөл авах гэж дайрахаар нь барьцгүй тосгуулж хавсраад унагачихсан юм. Би дэвж чаддаггүй, засуул болохоор дэвээч гээд байдаг. Дагвасүрэн арслан босохгүй удаад байсан. Сүүлд бодох нь ээ, харамсаад л байж. Тэр жил шүуд зургаа давчихна гэж огтхон ч бодогдоогүй. Гурав давбал 14 хоногийн чөлөө өгдөг байсан. Гурав давж 14 хоногийн чөлөө авч нутагтаа очих сон гэж бодсоноос цол авна чинээ санаагүй дээ” гээд инээд алддаг сан.

Далан долоон онд заан болно гэдэгтээ итгэл дүүрэн байсан гэдэг. Чөлөөтийн бэлтгэл гэж бодох юмгүй, мөн наадмаар гадагшаа явна гэх айдасгүй, ерөөс наадмын бэлтгэлээ шаргуу хийж, ёстой нэг торгон ир нь ханачихсан байсан биз. Тавд Мядагийн Мөнгөнийг, зургаад Дасрангийн Мягмарыг, долоод Хадаагаа тунаж давсаар наймын даваанд Баянмөнх аваргатай мөн л тунажээ. Баянаа аваргатай жаахан тогтож барилдсан бол тэр жил би түрүүлэх байсан гэж нэгэнтээ хэлсэн юм. Наймын даваанд Мөнхбат аварга Дагвасүрэн арсланг амлаж барилдаад уначихсан байна. Хэрвээ Баянааг давсан бол түрүү үзүүрт Дагваа арслантай үлдэнэ. Улсад анх зодоглох жилээ зургаагийн даваанд унагаж байсан бөх нь. Түрүүлэх байсан гэж бардам хэлдэг нь ийм учиртай. “Та бол хоёр Мөнхийн дархан хаанчлалыг зогсоосон хүн. Ямар ч аавын хүүд элэг бүсээ тайлаагүй, зөвхөн хоёр биенээ хэрхэн хаяхаа бодож явсан энгүй хүчит аваргуудыг анх өвдөглүүлснээ яриач” гэж миний бие аваргаас гал зуухных нь өрөөнд ярилцаж суухдаа асуусан. Ер нь аварга бид хоёрын сонины бараг хоёр нүүр шахам тэр ярилцлага энд тэнд, сонин сэтгүүл, сайтад олон олон хүний автортойгоор гарсан байдаг. “Цэрэнтогтох аваргатай ярилцлаа” гээд гараад ирнэ. Аваад үзэхээр гарчиг, өмнөтгөлийг нь өөрчилсөн миний өнөөх яриа. Эхэн үедээ дургүй хүрдэг л байлаа. Одоо бол сэтгэлд баяр төрдөг. Цэрэнтогтох аваргаас амьдралынх нь сүүлийн жилүүдэд хамгийн том яриаг авч үлджээ. “Баянаа аваргын ам мэхэнд би орсон” гэдгээ ч аварга тэгэхэд л илэн далангүй хэлсэн. За үл ялиг гажуудчих шиг боллоо. Хоёр Мөнхийг хаясныг нь хүргэе.

“Хоёрондоо барилдаж л нэг нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх унагаснаа тод санадаг даа. Ер нь тэрхүү барилдаанууд цээжинд минь өдөр бүр хадгалаатай явдаг гэж хэлж ч болно. Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд МБАТ-ий спартакиадын барилдаанд анх унагасан. Тэгээд Х.Баянмөнх аваргад унаж хоёрдугаар байрт шалгарч байсан. Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд, Д.Түвшин, Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар нарын хүчтэй заанууд бүгд л зодоглосон юм. Хоёрдугаарт байрт шалгарч “Хоёр Мөнх”-ийн голд зогсож байхад бахархалтай санагдаж байлаа. Харин надад улсын заан цол өгнө гэж амлачихаад өгөөгүй. Анх зодоглоод начин болдог жилийнхээ долоогийн даваанд би Ж.Мөнхбат аваргад унасан даа. Мөөеө аваргатай анх барилдсан минь тэр. Чухам яаж барилдснаа ч мэдээгүй. Гэхдээ би унаагүй юм шүү. Дөрвөн хөллөөд гүйгээд явбал Мөнхбат аварга дэлж байгаа харагдлаа. Тахимаа авах гээд ирэхэд нь элэг бүсээ шууд тайлчихсан. Баянаа аваргыг унагасан минь бас их түүхтэй. Заан цолтой байхдаа “Хоршоолол” нийгэмлэгт Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яамны баярт зориулсан барилдааны их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Галдагва начин бид гурав шалгарч үлдлээ. Сүүлийн даваануудад бөх сондгойрч цолныхоо эрэмбээр Баянаа аварга бид хэд хий мөргөсөн байв. Ингээд сүүлийн гурван гурван бөхөөс ээлж ёсоор Д.Галдандагва начин хийлж, Баянаа бид хоёр тунасан. Маш сонин мэхээр унагасан юм. Сүүлийн үед тал хутгаа л гэж яриад байгаа юм. Самбо барилдааны л мэх юм. Баянаа аварга хувцсаа өмсч суух зууртаа “Би сая ан авд яваад ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй байсан болохоор уначихлаа. Дараагийн барилдаанд бэлтгэлтэй очно. Чи ч миний гараас хаашаа гарахав дээ” гэж хэллээ. Би ч юм дуугарсангүй. Долоо хоногийн дараа Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн ажилчдын баярт зориулсан барилдаан боллоо. Баянаа аваргатай яалт ч үгүй л түрүү, үзүүрт үлдлээ. Аварга элэг бүсний барьцаа улам шавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв. Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр нь өмнөөс цохио маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож байсан боловч тэвчээр алдаад хийчихсэн хэрэг. Баянаа аварга алга болчихдог юм. “Энэ чинь яав” гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм. Унаж үзээгүй хүн чинь тийм байдаг юм билээ. Яг тухайн агшинд өөр тийшээ анхаарал хандуулсан хүн “юу болов” гэж алмайран гайхахаар. Баянаа аварга царай нь сонин болчихсон тахимаа өгч байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Тэгж анх хаяад тэр жилийнхээ цагаан сар, заал танхимын барилдаанд аваргад би унаагүй. Үндсэндээ бүтэн жил хаясан даа” гэв.

Энэ бол монгол бөхийн агуу түүх юм. Заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн бөхийн дээд таван өндөр цолыг таван жилийн хугацаанд дараалуулж хүртсэн хүчтэн бол Цэрэнтогтох аварга. “Энэ таван цолыг жил дараалан ингэж авна гэдэг хэцүү л дээ. Монгол бөхийн түүхэнд Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга бид гурав л байна” гэж хэлсэн нь үнэндээ бишрэм дуулдалгүй яахав.

Тэр бол угсраа уран мэхний амьд архив, бодит ертөнц нь байлаа. Дахин давтагдашгүй барилдаан, зүлэг ногоон дэвжээгээ эзэгнэнхэн байсан он жилүүдээрээ Монгол үндэсний бөхөд ер бусын шинэчлэл хийсэн юм. “Би мэхийг хэзээ ч нэг хувилбараар хийж байсангүй. Эхлээд өдөөж хийдэг байлаа. Өдөөнд минь бөхчүүд унадаг л байсан. Тэгэхээр өөрийгөө нэг мэхтэй бөх гэж ойлгодоггүй. Давхар, угсраа мэхтэй гэж боддог. Одоогийн залуучууд ид үеийн минь барилдааныг хараагүй. Хэрвээ тухайн үеийн барилдаануудын бичлэг байсан бол мөн ч олон шинэ мэх залуучууд надаас сурах байсан даа” хэмээн аварга нэгэнтээ чин үнэнээ өчөөд “Жаахан түрүү үеийн хүмүүс намайг уран барилдаантай байсан гэдгийг минь хүлээн зөвшөөрөх байх аа” гэж эр хүний цөлх ухаан, аварга бөхийн нүнжигт сэтгэлээр хэлснийг яахин мартана. Өрсөлдөгч бөхөө хөдөлгөж байж л уран барилдаан гарна, бөхчүүд хэн нэгнээ зуураад, барьц сонгуулахыг хүлээгээд л зогсоод байх юм, уран мэхийг уралдуулж байгаа юм шиг харагддаг ч монгол үндэсний бөх зогсонги байдалд орлоо гэдгийг хатуухан хэлсэн. Залуу бөхчүүд цолоо хадгалах хэмжээнд барилдахыг, улсад түрүүлж арслан цол аваад дараа жил нь дөрөв, тавын даваанд унаж буйг шүүмжилснийг бодууштай. Цэрэнтогтох аваргын барилдааны онцлог бусдаасаа онцгой байдаг. Улсын наадамд анх зодоглож начин цол хүртсэнээсээ хойш 41 нас хүртэлх хугацаанд тэрбээр хоёрхон удаа зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарсан. Бусад жил нь дандаа түрүү, үзүүр, шөвгийн дөрөвт үлдсэн нь гайхам. Ерэн онд дөчин нэгэн настайдаа тэр үеийн наадмын босоо бөх Б.БатЭрдэнэ аваргатай түрүү үзүүр булаацалдан хоёр цаг 37 минут барилдан унаж байжээ. Энгүй хүчит аварга гэдгийг нь уг үзүүлэлт батлаад өгөх ажгуу.

Монгол бөхийн дэвжээнд нэгэн цагт тодорсон, мөнхийн өрсөлдөгч Хадаагаа ярихаар хоёр нүдэнд нь нулимс гүйлгэнээд ирнэ. “Даяар дуурсах аваргууд” нэвтрүүлгийн үеэр Хадаагаа яриад уйлж байсан сан. Халхын хүчит аваргыг нус нулимстай нь хольж, бөхийн дэвжээнд ганцааранг нь өнчрүүлээд үлдээсэн Хадаа нь хүний хайлан явсныг хэлэх илүүц биз дээ. “Хадаа маань ном ёсоороо барилдаад явсан бол тэр үед мань мэт нь түрүүлэхэд бэрх. Бөхийн дэвжээнд олон жил ганцаараа ноёлох байсан байх” гэж бахархалтай ч юм шиг, гунигтай юм шиг хэлсэн. Үнэндээ нэг хэсэг Хад бид хэдийн барилдааныг харах гэсэн үзэгчид заал танхимд багтахаа байж, дүн өвлийн хүйтэнд гадаа зогсоцгоон, цагаан хоолой чагнаж асан жилүүд бий шүү гэж нэмж хэлэхээ мартаагүй.

Цэрэнтогтох аваргаа би “Халхын хүчит их аварга” гэж хэлэх дуртай. Уул нь Монголын домогт хүчтэн л дээ. Гэхдээ яагаад ч юм надад “Халхын” гэж хэлэх нь сайхан санагдаад байдаг. Халхын анхдугаар Богд өндөр гэгээн Занабазар гэдэг шиг. Өндөр гэгээн гэснээс Цэрэнтогтох аварга халхын анхдугаар Богдын өлгий нутгийн хүчтэн. Тэр жилийн хавар, өндөр гэгээний нутгаас тодорсон Монголын яруу найргийн дархан цэц Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайгаа сүүлчийн замд нь үдэх ёслолд Цэрэнтогтох аварга ирсэн байлаа. Нэг нутаг усны хүмүүс, ирэлгүй ч яахав. Хаврын нойтон цас будагнасан тэр өглөө Дуурийн театрын гадаа их аварга надтай таарчихаад “Хүүгээ сая зурагтаар харсан. Найргийн наадмын шагнал авч байна лээ. Отгон бид хоёр баярлаж суулаа. Чи ер нь ахынхаа тухай нэг ном бичээч. Тэр тухай чамд хэлье гэж бодоод явлаа” хэмээн сал пал дуулгах нь тэр. Их аваргаас ийм үг сонсоно чинээ санаагүй явсан би Монголын яруу найргийн сүмбэр оргил агуу их Пүрэвдорж гуайнхаа алтан шарилын өмнө толгой гудаан зогсохдоо нэг л эргэлзсэн янзтай байж билээ. Гэхдээ аваргад “Өө тэгье, таны номыг би бичье” гэж хэлж зүрхлээгүй. Аварга ч тэр тухай дахиж яриагүй. “Отгон бид хоёр зурагтаар харлаа” гэдэг нь хоёр мянга есөн оны гуравдугаар сарын нэгэнд “Эх орончдын өдөр”т зориулсан яруу найргийн наадамд миний бие түрүүлсэн юм, түүнийг хэлж буй хэрэг. Харин сүүлд “Болор цом” авчихаад баяр хөөртэй их аварга руу ярьж, хоёул баахан нэгнээ хөөргөсөн юм даг.

Эх орны баруун хязгаар, өндөр их Алтайг зорьж явахад их аваргын нутаг Нарийнтээлээр яг л дайраад өнгөрнө. Тэр жил найрагчдын хамт Алтайн цаад говь, Байтаг Богд, Бор цонжийн говийг зорьж явахдаа аваргын нутгаар дайрч, сумын төвийн цаахна байх ундрам булаг дээр саатан, зуны бүгчим халуунд шүдээ таштал ус залгилан зогссон сон. Хөвчит хангайн Ханхөгшин уулыг харах бүрийд Халхын хүчит аваргын минь гэрэлт дүр санаа сэтгэлд ургаад ирнэ. Энэ л ариун дагшин хайрхандаа их аварга минь шингэж, энэ л нарт тэнгэрийн дор зүүдлэгддэг юм сан уу. Эрийн хийморь сэргээсэн “Эр бор харцага”ын аялгуутай эрдэнийн сайхан Монголд жилийн жилд наадмын уухай цангинана л. Монголын домогт их хүчтэн, халхын сайхан хөвгүүн Дашдоржийн Цэрэнтогтохтой нэгэн он цагт хамт амьдарсан хувь заяандаа бахдаж хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгнийг угтсаар л байх болно оо, би.

Төв аймгийн зохиолчид. Зүүн гараас Ш.Бадарч, П.Бадарч, Ш.Цогт, Д.Цоодол, Д.Банзрагч

Хөшөөтийн голоо зүрх алдан санахдаа багшийнхаа “Хөеө” юм уу, “Шар тэмээний нутаг”-ийг бариад хэвтчихнэ. Хичнээн сайхан гэж санана. Ус голоо, адууч ааваа, айраг цагаагаа, өвгөд хөгшдөө санахын зовлонг анагаах ид шид бүтээл бүрт нь байдаг шиг. Ямар сайндаа л би гэдэг хүн аавын минь хэдэн адуу, багшийн минь хэдэн ном байхад болно доо, өөр юуг ч хүсэх билээ дээ гэж хүртэл уяран санадгийг яана. “Манжаа”, “Дунгаа”, “Балжаа гахай хоёр”, “Сум тарахын намар”, “Чөдрөө тасдуулсан минь”, “Голомтны Жангар”, “Дуулж дуусдаггүй орчлон”-г нь жаргаж уншдаг юм. Үг бүрийнх нь сайхан үнэндээ тагнайд мэдрэгдэх шиг болдог. “Шар тэмээний нутаг”, “Ижий хүү хоёр”, “Ганцхан Ажаатай хорвоо”, “Яриа алга толгод”-ыг нь нулимстай уншдаг. Дахин дахин унших бүрийд цээжинд баяр баясгалан шинээр төрж, Цоодол гэдэг нээж барагдахгүй агуу ертөнц болохыг ухаардаг.

“…Долдугаар анги төгсөөд цааш сургуульд явсангүй, тэглээ гээд харамсах юм алга. Хүү хол газар явсангүй гэж ажаа ижий онцгой их баярлав. Эр хүн болов гэж би дотроо санаж, аль эртний хүссэн боловч сургууль зөвшөөрдөггүй байсан халимаг үсээ тавьж, том болсон хойноо гэж эцгийн хойшлуулаад байдаг дунд гарын мөнгөн эмээлээ тохож, тэр үед сумынхаа залуучуудын гоёх дуртай байсан цэнхэр торгон өмд, далбагар цагаан эсгий бүрх өмсөөд одоо бол ямар ч эр хүнээс дутуу юмгүй гэж санаж билээ. Эхлээд Төхөмийн нуур, Жаран, Сарваацуцахын хөндийгөөр давхиж баахан айлаар тэнэлээ. Хөгшдийн амрыг эрж, хавар эрт гүйлгэж алдсан морь малаа сураглаж, уулзсан амьтнаас бороо ногоо асууж хэвлүүтэн явлаа. Гэвч нэг л биш ээ. Аавынхаа бодсоноор мал дагаж урт уурга барин адууны захад исгэчин давхиж бүтэх, эс бүтэх морины наймаа ярьж явах дур хүрсэнгүй. Өнөөх торгон өмд цагаан бүрхээ ч дор нь тайлаад хаячихав…” гэж долдугаар анги төгсч, сургуулиа орхисон зуныхаа тухай нэгэнтээ бичсэн.

Айлын адуу дагаж алга болоод өөрийг нь явгалж орхих, эс тэгдэг юм аа гэхэд хайран хөлөө тасдахын нэмэр гээд эзэн нь богинодсон чөдрөөр чөдөрлөөд тавьчихсан шүдлэн үрээ шиг тэр л үед үзэж үзчихсэн кино шиг өдөр сарууд нэгэн хэвээр үргэлжилж байтал санаанд оромгүй явдал болох нь тэр. Хаврын дулаахан өдөр Онгон хайрхных нь хөтөл дээгүүр цагаан тоос манарч ачааны машин ирсэн нь Лермонтов шиг намхан шар Дарамзагд, зүгээр байгаа нь инээж байгаа юм шиг харагддаг том шүдтэй Долгоржав, “Нарийн сайхан хээрийгээ” гээд эхлэхээрээ ам нь шал мурий ч дуу нь зүрхэнд чигээрээ давхиж хүрдэг Нямлхагва, Нансалмаад тоглодог хөөрхөн Пүрэвсүрэн гээд их урлагийн бригадынхан байсан гэнэ.

“Ширээ нуур”-ыг гавьяат Долгоржавын хоолойгоор, “Баян Монгол”-ыг найрал дуучдын үзэмжит цогцлолоор, “Үрэл гэдэг модоороо өлгийг минь сийлсэн аав минь, өвлийн шөнийн хүйтэнд өндийж хөхүүлсэн ээж минь” гэх дууг Лувсангомбо гэж эр хүн шиг нэртэй өндөр цагаан хүүхний ялдам хоолойгоор сонсохоор чинь Бүрэнгийнхээ хонхорт яагаад чиг тогтох билээ. Ёстой нөгөө “Аргагүй амраг”, “Замагтай нуур” энэ тэрийг дуулах гэж хөгшин залуу, хөрвө нялхгүй уяраагаад хаячихдаг залгаа сумын хар нүдэн Зэндэм шиг сайхан хүүхэн авч, Түмий, Дэрсэнхашаатын хэдэн хотыг нал шал болгосон их найр хийх мөрөөдөл нь унтраа байлгүй. Орой гүү тавьж, адуу уснаас гарсны дараа араас нь зэдлэх адууны халуун цагаан тоосны үнэрт уярсан шиг булгийн эрэгт суусан, эс бөгөөс лааны гэрэлд “Отелло”, “Алтан загасны үлгэр”-ийг уншиж уярч байсан нялх амьтны сэтгэлийг урлагийн бурхад тийнхүү Талынбулаг, Булгуудынх нь хэц, Төхөмийн цагаан нуураас урины шувуу шиг их хотын зүгт дуудан даллажээ. Өөрийнх нь хэлснээр “чөдрөө тасдуулсан” нь энэ. Ингэж л Сарваацуцахын хөндийд далбагар бүрх духдуулсан адуучин бололгүй, ардынхаа сэтгэл зүрхийг цэнгэн жаргаасан найрагч болж дээ, миний багш.

Гэтэл цаг хугацааны дараа, бурхны зураг төөрөг байсан чиг уу, молхи надад багшийнхаа дууг сонсох хувь тохиосон юм. Наян найман он шиг санагдана. Таван нас хүрч буй айлын том хүү надад аав минь эмээл төхөөрч өгч, морь унуулж сургалаа. Зургадугаар сарын аравдаар Хөшөөтийн голын минь адаг Тээг толгойн өвөрт багийн өдөрлөг болов. Ээж дээл хийж өгч, дөрвөн талтай тоорцгон малгай өмсгөлөө. Шинэ дээлтэй сүрхий амьтан морь унаж, аавыгаа даган багийн өдөрлөгт очлоо. Нутгийн ах нар, өвгөд хөгшид “Бага Ноов, бага Ноов” гээд явуулдаггүй шүү. Аавын хүү том эр болсныг амихандаа өхөөрдөө байлгүй. Ус нутгийн түмэн аавыг минь Норов гэхээсээ “Адуучин Ноов” гэнэ. Тэрхүү өдөрлөгийн үеэр аймгийн театрын уран бүтээлчид ирж улаан буланд урлагийн тоглолт үзүүлсэн. Нэрийг нь үл мэдэх дуучин залуу “Мөөгөн хүрээ шөнөдөө дүүрмээр

Мөнгөн бороо намираад байна уу даа

Мөнхийн сарны мөнгөн гэгээнд

Миний л хонгор үзэгдээд байна уу даа” хэмээн дуулах нь тэр ээ. Ингэж миний бие анх морин дэл дээр гаран, аргамаг хүлгийн хатираанд аавыгаа даган орчлонгийн сайхныг мэдэрч, чухамхүү “эр хүн” гэсэндээ голынхоо салхийг залгилан хийморь сэргэн явахдаа багшийнхаа дууг сонссон азтай нэгэн. Тэр жилийн хавар хангайн тэлмэгэр сайхан нуруу Бөхөн шарын тэргүүн дээр гарчихаад бууж явахдаа эл бяцхан дурсамжийг сөхөхөд Цоодол багш жигтэйхэн уярч “Савхан хувингаа сарнаар тосоод

Сайхан хураас дээжийг нь авъя уу даа

Санасан чамайгаа хүрээд ирэхлээр

Сарны туяатай цайгаа чаная уу даа

Хөгшин тоорой шөнөдөө навчилмаар

Хөшгин бороо зүсрээд байна уу даа

Хөөрхөн оддын цагаан туяанд

Миний л хонгор харагдаад байна уу даа…” хэмээн Идэр голын цээлхэн хонгор хөндийд дуулж явсан сан. Аливаа юм гэдэг учиртай байдаг юм билээ. “Миний хүүгийн багшийн дуу” гээд ээж минь Хөшөөтийн голын найран дээр “Мөнгөн бороо”-г асгаруулахыг сонсоод уйлмаар чиг болдог доо. Эл дууны үг, аялгуунаас сарны садарсан цагаан туяа асгарч, амраг хайрын ариун гэгээн бүхнийг амсуулах шиг болдог. Ай юу ч гэхэв дээ.

2

“Манжааг гэнэт саналаа. Хүүхдээс өндөргүй өөртөө томдсон ээтэн монгол гутал, элбэгдсэн дээлтэй Манжаа минь. Түүнийг өдий олон жилийн хойно сэтгэлийн олон гуу жалга нэгжин дурсах юм гэж санасан ч биш дээ. Манжаагийн уг нэр нь Манал. Гэвч миний л мэдэхийн толгойтой болгон Манжаа Манжаа гэцгээдэг байлаа. Навсгар жаахан Манжаа элбэгдсэн дээл, томдсон гуталтайгаа зогсож байх нь модоор зорсон монгол шатрын ноёнорхуу бас ч хэвлүү” гээд уншихад эрхгүй инээмсэглэл нүүрэнд тодорч, сэтгэл бүлээсээд ирдэг. Багшийнхаа Манжаад би ямар их хайртай билээ. Миний ойр дотны хүн шиг санагддаг юм. Манайх засгийн их адуутай ная ерэн гүү сааж, хүүхдүүд нь тусад орох нь байтугай нялхаараа байхад Майдар гэж хөгшин дүү бид хоёрыг ар өвөртөө үүрч дүүрч өсгөснийг санах юм. Майдар гуай бас л хээ шаагүй, амьтны инээд барсан хүн. Илүү гэрт борцолсон маханд утаа тавьж байгаа нь энэ гээд баахан аргал хөрзөн овоолж орхиод том гэрийн сүүдэр бараадаад хэвтэнэ. Нөгөө утаа май нь хэрээс хэтэрч гэрийн цаваг, ноолорсон шар эсгийд гал авалцан шатаж байхад Майдар гуай мэдсэн юмгүй, энэ чинь юун утаа вэ гэсэн шиг уужимхан суух энүүхэнд. Манжааг уншихаар Майдар гуай санаанд ороод бүдэг бадагхан дүр, хэнд ч гэмгүй номхон дөлгөөн уйлган харц нь үзэгдэх шиг болно.

“Айл саахалтынхан Манжааг Манжаа гэвч хүндэлж хүлцээд байгаа биш, марзганан ахайлж гуайлаад байсан даг аа. “Сайн уу Манжаа, таны наад нүүр ам яачихаа вэ. Саарал ухнанаасаа дээргүй харагдаж байх чинь. Очиж очиж ийм өмхий тос нүүрэндээ нялаад байхдаа яадаг юм бэ, та” гэнэ. Манжаа аминдаа арга бодсон юм байх, хамууны тос хамаг нүүрээрээ түрхээд гоо сайхны тос хэрэглэсэн хүүхнүүдээс дутуугүй сэтгэл дүүрэн муу мод толгойгоо сорж хөхөж сууна. Уг нь Манжаа мод толгой дээрээ буухаар эр биш сэн дээ. Сайхан гаанстай байсан хүн. Маналын цагаан гэж нарийхан цагаан соруултай эрчүүл үнэ хаяж авах гэхээр зардаггүй, эцгээс үлдсэн юм ч гэдэггүй бүр өвөг дээдсийн юм үрж болохгүй гэсээр байгаад сумын төвөөс урагш айлын найранд очоод буцахдаа Төхөмийн дэрсэнд хаяад гаансгүй болж амарсан хүн” хэмээн бүр сэтгэл рүү оруулж ирээд Манжаагаа түлхээд орчихно. Холоос хүн ирж аян замын сонин сайхан дуулгах шиг, божир борхон бидэнд богцноосоо чихэр бурам гаргаж ирээд аманд хүлхүүлэх шиг багшийн минь Манжаа тэргүүт элгэн халуун хүмүүс сэтгэлд ороод ирэхээр цээж дүүрээд явчихдаг билээ.

“Хонины муухан мөлжсөн тойгорхуу хоовон толгойтой, үсээ ямагт тонгоргоор үргээлгэж, нэг талын шазуураа зууж ярих тул ээзгий үмхчихсэн юм шиг нэг хацар нь бумбайж буузгар дээрээ буузайгаад, ярих гэж удаан зуурч өгнө дөө. Тэгж явж зуураа хочтой болсон” гээд ёстой нэг дурайтал зурах нь бий. “Явах гэж зогсдог, ярих гэж зуурдаг” агуу их Манжаагаас аваад Цоодол багшийн олон чиг зохиолынх нь дүрийг тодотгож яаж барах билээ. Зөвхөн дуулийнх нь дүрүүд гэхэд Бүрэнгийн хонхорт байтугай бүх Монгол даяар багтахааргүй л юм болно. Сэтгэлийн хөөрлөөр даваадуулж ч байгаа юм биш. Үнэн л тэр юм. “Уужуу Дондог”, “Тэмээ Самдан”, “Тэнэг”, “Харамчийнхан”, “Ороо Эрэнцэн”, “Буруу Довдон” бүгд л монгол зоны танил, нутаг нутагт нь байдаг дотно хүмүүс шиг санагддаг нь гайхмаар. Манжаагаас гадна Дунгаа гэж бас бий. “Шажинбадрахын Дунгаа хэзээний хэвлүү эр аж. Хэдэн жил өмссөн юм хэзээ өмссөн юм, ерөөсөө энэ Дунгаагийн жаахан биений нэг хэсэг юм шиг гурав нугалсан цэнхэр бүрх ар шилэн дээр нь дэлбийхдээ дэлбийж, хийсэхдээ хийсээд салахгүй. Бас хөөргөж өмссөн дээлийн нь хормой жаал хүүхдийнх шиг оготор, шинэ сайхнаа байг гэхэд хуучны нүнжигтэй сайн наамлын тамтаг гэсэндээ эзэндээ сүр янз маяг нэмнэ үү гэхээс доош татахгүй ээтэн монгол гутал нь Дунгаагийн тухай бодсон хүний санаанд эхлээд ордог байна. За бүсийг ч нэг бүсэлдэг байж дээ. Хуучин, ялигүй хиртэй ч байхаа ядахгүй шар дурдан бүс ороож мөнгөн цохилууртай тамхины хавтагаа бүсэндээ ёс мэт хавчуулна. Тэр жаахан биенд нь баймгүй том дуутай. Шажинбадрахаасаа гарсан Дунгаа Далантүрүү, Дулааны голын айлуудаар исгэрэн өнөөх том дуугаараа “Эрээ хэ борруу харцага минь уу хө” гэж дуулан давхиж явдаг санжээ” гээд уншихаар эрхгүй хоёр нүд нулимстаж, гэнэтийн баяр хөөрт умбаж, Далантүрүүний голд тоос татуулан яваа Дунгаагийн “Эр бор харцага”-ын аялгуу чихнээ сонсдоно. Ингэж л амьдын жаргал, амьдралын сайхныг бэлэглээд байгаа “Хөеө”, “Хонины боол”, “Шар тэмээний нутаг”-аас яаж салах билээ. “Нулимс холоос харагдахгүй” гэж эрдэнэ цогцлоосон судар байна. За тэгээд “Талынбулагийн вант улс” гэж “аймаар” юм бий дээ, базарваань.

Өнгөрөгч хавар юм, “Талынбулагийн вант улс”-аа гардаж авах гээд багш минь амихандаа баярлан том жижиг хоёр шавиа гэртээ дуудлаа шүү. Цоодолын том шавь бол үнэхээр том. Багшийн хэлдгээр ланжгар амьтан. Цэцэн ханы Жүмпэрэлийн Саруулбуян шүү дээ. Өөрийгөө Бурхан Халдуны урианхан гэж хэлэх дуртай эл эрхэм исгэлэн залуу наснаасаа их утга соёлын төлөө зүтгэж, дөчөөд ном хэвлүүлсэн гэхээр юу болох билээ. “Би чинь агуу их Цэндийн Дамдинсүрэн, Амгаагийн Лувсандэндэв нарын хуучцуултай нэг цалингийн цэсэнд нэр бичигдэж явсан хүн шүү” гэж нэгэнтээ хуучилсан сан. Хүрээд очтол Саруул ах ирчихсэн лүглийж сууна. Багш архи дарс, Цэвэлмаа эгч хоол унд болчихсон сууна. “Сэлэнгэ пресс”-ийн хэдийгээ хүлээн суухдаа бид жаргалтай байлаа. Тэртээ далаад оны эхээр “Нутгийн зургаан өнгө”-өө Явуу багшаараа өлгийдүүлэн энгэртээ наасан багш минь энэ амьдралд хичнээн номын ард гарч байгаа билээ.

“Саруул талын ногоо”, “Алаглан харагдах уулс”, “Тогоруун цуваа”, “Алганы хээ”, “Он жил”, “Миний муусайн найз нар”, “Сөгдөж айлтгая”, “Зуун уулын цэцэг”, “Сарваацуцахын талаас” тэргүүт яруу найргийн номууд, дээрээс нь миний дээр өгүүлсэнчлэн “Хөеө” тэргүүт хөрөг нийтлэл, үргэлжилсэн үгийн бүтээлүүд, мөн “Алсаас залсан аршаан” буюу яриа байхгүй сайхан орчуулгын номуудыг нэрлэж таарна. Готовын Аким абугайн “Уяраан хайлгагч ертөнцийн их мэргэдийн бүтээлээс дуун хөрвүүлж түмэн олондоо уншуулна гэгч эгэл нэг явдал бус, дуун хөрвүүлж байгаа зохиолчийнхоо булгиад байгаа судсыг онохын эрдэм” гэж дуу алдсаны хаагуур нь ч гарах билээ.

3

Гурван жилийн өмнө дөрвөн уул шиг дөрвөн дүнжгэр боть гарган бахдалтай нь аргагүй амсхийж суусан багш минь“Талынбулагийн вант улс”-аа хүлээж авах гээд жаахан хүүхэд адил хөл алдан байгаа нь бүхий л насаараа шинэ номын шим шүүсийг амталж ирснийх биз ээ. Талынбулагаа хурганы хүүхэд зүүрмэглээд бүсээ гээчихсэн юм шиг нарийхан булаг гэж яриан завсраа хэлсэн нь алмааз адил талстан цацраад явчихсан. Мөн гоё хэлж байгаа юм шүү золиг чинь гэж багшийнхаа өөдөөс хараад баярласаан, би. Тэрхүү “вант улс”-аа бүр “холбооны бүгд найрамдах улс” гэж томорч байна. Цоодолын бүгд найрамдах улсын түшмэдүүд гэвэл яриа байхгүй До.Цэнджав, С.Байгалсайхан, Т.Баасансүрэн, Г.Аким, Ж.Саруулбуян энэ хэд орно. Тэгээд “муусайн найз нар” нь болох Урианхай, Бадарч, Сүрэнжав, Дашням…гээд орж таарна. Банхар Пүүжээгээ, өнөө барам шиг Дамбаагаа, Долгорын Нямаа, Санжийн Пүрэвийгээ манай хүн байгаа гэж бодоод, улсынхаа харьяат л гэж үзнэ.

Богд хаант засгийн үед адуугаараа улсдаа айргийн тавд орж байсан Бүрэнгээс нь, дэлдэн чихт хонин тогоонууд гал дээрээс сална гэж үгүй, цагаанд суугаастай хөлс алдсан бүрхээр тогоон дээрээс ховхорноо номгүй, улаа бутарсан өвгөд гэрийн хоймор эзэгнэх Бүрэнгийнх нь намраас, “Талынбулагийн вант улс”-аас нь ардын зохиолч Дөнгөтийн Цоодолыг нэгээхэн хоромд салгаж үзэхийн нөхцөлгүй. Тэгж л ус нутагтайгаа, уртын дууч Ажаатайгаа нэгэн цул болсон хүн. “Ажаа минь сайхан гэгч дуулдаг байсан. Бүрэнгийнхээ хонхрыг дүүртэл дуулдаг байлаа. Нутаг залгаа Өнжүүл, Дэлгэрхаан, Дундговийн Эрдэнэдалай гээд л Ажаагийн минь дуу шингээгүй уул ус ховор. “Түмний эх”, “Амбан сэцэн хааны хүлэг” гэсэн дуунуудыг ихэвчлэн дуулдаг байлаа. Хэд хоног найрласан ч дуу дахиж дуулдаггүй хүн байж дээ” гэх ярианаас Дөнгөт Ажаагийнх нь дүр төрх бууж, уужим цээлхэн уянгат хоолой нь ханьсаад ирдэг. Ажаагаа дагаж айлын найр хэсч явахдаа хожим олон чиг зохиолынхоо санаа сэдлийг ургуулж олсон байдаг.

“Харамчийнхны дууль” нь их алдаршсан шүү дээ. “…Унахын учиргүй хоёр сайхан хархүү ургахын улаан нарнаар хоёулаа унасан гэдэг юм. Хамгийн хүнд цагт эх орон танаасаа харамчийнхан амиа бас харамласангүй” гэх төгсгөлийнх нь мөрүүдийг уншихад хоолойд нэг юм тороод ирдэг. Дуулийг ингэж л амьдралтай, үнэн, утга төгс урлаж гаршсан хүн л дээ. Чойжилжавын Билигсайхан доктор “Монгол найргийн тамгатай түшээ” хэмээн зарлахдаа дуулиудыг нь онцолсон санагдана. Тэгвэл “Харамчийнхнаа” Ажаатайгаа явж байгаад олсон гэдэг. Нэг муу засаатай үрээ нь хэдэн байдас хөөгөөд алга болчихож л дээ. Эрдэнэдалайд сураг нь гарсан байна. Эрдэнэдалай, Бүрэн хоёр Булгуудын хярын ар, өвөрт байгаа хоёр сум. Тэр жил багшийн ардын цолны цайллага дээр Раш гуай Цоодол бид хоёр, нэг хонхрынх гэж хэлсэн нь учиртай л үг. Эрдэнэдалай чухамүү айраг адууны орон. Олон ч айлаар орсон нь мэдээж. Ажаа нь аанай л “Түмний эх”-ээ тавиад салдаггүй. Дундаа хоёр том зэл татсан айлууд адуу мал нь багшраастай байсан. Ухаандаа, тэндээс л нэг юм олсон гэдэг. “Харамчийнхан гэж хэлж буй нь өнөө айлууд чинь дандаа л айраг сөгнөчихсөн. Жаалхан хүү би цайгаа санаж яваа. Айргаар сайн хоолшихгүй байдаг. Дээр нь өнөө айлын чинь бүдүүн хүрэн хүүхнүүд огт гутал өмсөхгүй юм. Хүүхдүүд нь ч хөл нүцгэн. Хүмүүс найрлаж байтал нэг авгай учиргүй уйллаа. “Хүү минь амьд байсан бол өдийд ингээд найрлаж байхгүй юу” гээд л. Хүүгээ дайнд алдсан эх юм байна. Энэ явдлыг бодож би “Харамчийнхны дуулиа” бичсэн” гэв. “Голомтны Жангар” гэж багшийн бас нэг гоёхон дурдатгал бий. Түүний гол дүр Гонгор хатир жороо улаан шаргал морьд унадаг цэцэн цэлмэг залуу. Энэ Гонгор буюу “Голомтны Жангар” багшийг минь шооч, хэнийг ч гэсэн оносон үгээр цэцэн цэлмэг шоглохын үлгэрийн үзүүлсэн болов уу. Дүрэлзсэн алаг нүд, адуун цагаан шүдтэй, эр цээжний өтгөн хүдэр дуутай мань эр мэдээж Бүрэнгийнх нь найрын бас нэгэн дууч. Цаана нь Нарангийн Тэрбиш гэж алдарт ерөөлч байсныг мартах учиргүй. Халх даяар цуутай Тэрбиш гуайг ерөөл айлтгахыг биеэрээ мэдэрч өссөн хүн нь Цоодол багш мөн юм. Өнөөх Жангарыг найран дээр орж ирээд төдхөн нийлэн “Арханхан хөвчийн унага нь агсанхан болоод жороо доо. Амраг жаахан түүнийхээ аашинд нь болоод мордлоо” гэж тасхийхэд нь тулга тогоо айргийн хул ханхийж, таанын айрганд шалчийж гүйцсэн найрчны хөлчүү дорхноо гарчих шиг болоод олон хүний нулимс зэрэг зэрэг цийлдэг байсан гэх.

“Мөлжсөн яс шиг Жамц

Мөргөдөг бух шиг Чүлтэм

Бүдүүн хошного шиг Даржаа

Нарийн гэдэс шиг Халдиа

Тэнэх нь хэтэрсэн Агаруу

Тэнэг нь хэтэрсэн Ёндон

Айрагны борви шиг Балжин

Алтны үртэс шиг Сугар…гээд тоочиход нь алив юмыг сайн ухахгүй бяцхан би хүртэл онож хэлсэн үгэнд нь аргагүй биширч явсан сан. Алтны үртэс шиг Сугар гэдэг нь нээрээ л нэг үс нь хүртэл шар, шав шар хүн. Бүдүүн хошного шиг Даржаа гэдэг нь оймсны түрий хүртэл эргэчихсэн далбаж явдаг сал сул эр тэгж хэлүүлэхээс өөр яахсан бэ. Нисч бууж явсан эрх зоргоороо тэр хархүү миний хувьд бол голомтыг минь балласан бус бяцхан авьяасны минь үрийг ээн төлжүүлж өгсөн нутгийн олон авьяастны нэг юм” гэж өөртөө наалдуулан хэлж билээ. Ар халхын сэргэлэн Дугжаа буюу Самбажавын Дугаржав гэж золбоотой хөгшин “Еэ гэгээн минь”, “Хар барам чинь” гээд урсгахаар ёстой нэг буйлуулж өгнө. Тэр жил Бүрэндээ очоод Дэрсэнхашаатад ганц гэрээр хэдэн гүүгээ барьчихсан, уралдаанд үрээ сойчихсон, сэргэлэн алаг нүд нь цоолгоноод урьдынхаараа байх Дугжаагийнхаа гадаа буусан гэдэг. Дугжаагаа яриулах гэж, цааш нь жаахан явуулах гэж Цо аваргын хорхой нь хүрч очсон нь тэр л дээ. “Еэ гэгээн минь Дөнгөөгийн маань хүү мөн үү. Саяхан л хурдны морь унаж явсан юм сан. Хэдийдээ ар нуруундаа цүнхтэй, алаг нүдэндээ цонхтой, алба даягийн хүн болчих нь энэ вэ” гэж угтаад, ах нь яахав хуц ухна аятай хонь ямааны сүүл хараад л, хувин сав аятай айраг архи горьдоод л салгалж явна хэмээн угтсан гэдэг. Үгүй ээ, мөн цэцтэй эр байгаа биз.

“Донхор” хэмээн алдаршсан хочноосоо эхлээд эрийн нь хэц мэдэгдэх Дамбачүлтэм, “Алтан аягат хаан” буюу Жамсрангийн Самбуугийн багын найз “тэнэг” Зундуй, “Их толгой” Чимиддорж буюу Буваа, Тарвагатын энгэрт хамтдаа хадлан хадаж, үүл урагшаа нүүсэн намрын зэвэргэн өдөр хуучин майхныхаа гадаа багшийг сургуульд нь үдэж далласаар хоцорсон ноорхой дээлтэй Балжаа… энэ хэдэн өвгөдөөс нь, Ажнай, Өндөр магнай, Талынтолгой, Шаргатолгой, Улаантолгой, Баян-Уул, Цахиурт, Арслан гээд чухамхүү өөрийнх нь хэлснээр бурхны тэмээ туйлахдаа талаар нэг том бага мөнгөн аяга тараан хаяж тэр бүгд нь хөмөрч тогтсон юм шиг бөмбийсөн олон ухаа толгодоос нь би энэхэн насандаа сэтгэлээ салгаж чадахгүй ээ. Цоодол гэдэг Бүрэнгийн, “Талынбулагийн вант улс”-ын нээж барагдахгүй, туулж барахгүй ертөнц ажгуу.