Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголын эрэгтэйчүүийн хөгжлийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, аюулгүй байдал судлаач Ж.Цогтсугартай ярилцлаа. Тэрээр сүүлийн 20 жил архидан согтууралтыг бууруулах, нийгмийг соён гэгээрүүлэх чиглэлд тогтвортой ажиллаж олон мянган хүнийг архины хэрэглээгүй амьдралд уриалан олон мянган үр хүүхэд гэр бүлд аз жаргал бэлэглэсэн нэгэн.

---

-Таны хувьд 20 жил архидалтын эсрэг шантралгүй тэмцэж байна. Санаачилга, хөдөлгөөний чинь үр дүн их гарч байсан. Олон мянган залуус таныг багшаа гэж хүндэтгэж, хайрлаж явдагийг мэдэх юм. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Архины ховслог чанарт хууртан үнэт бүх зүйлээ алдаж, архины эрхшээлд орон, түүнд бие сэтгэцийн хамааралтай болж амьд гарах гарц хайн зовж шаналж байгаа хүмүүсийн оюун тархинд нэвтэрч нөлөөлөх амаргүй ажил. Мэдлэгжүүлэх, архигүй амьдрах сэдэл төрүүлж, ур чадвар олгох аргаар эмгэг дадал зуршлаас нь ангижруулах нийгмийн хүнд салбарт миний бие олон жил хүчээ сорьж явна. Ихээхэн зүрх сэтгэл гаргаж хувь хүний сэтгэлийн ерөнцөд нэвтэрч архинаас гарах хүч боломж өөрийх нь тархинд байгааг итгүүлэхийн тулд 10 гаруй жилийн өмнө “Оюуны есөн дэвшил” гэдэг Монгол ёс заншил, үндэсний ухамсар онцлогт тохирсон оюун санаа сэтгэл зүйн хөтөлбөр боловсруулсан. Энгийнээр хэлбэл жолоо барих ур чадвар олгодог шиг энэ хөтөлбөрөөр архинаас гарах ур чадвар олгоно гэсэн. Ийм чадвар олгохын тулд итгэн үнэмшүүлэх хүчтэй сургалт лекцээр архины хор хөнөөлийг тухайн хүний ухамсарт суулгах мэргэжлийн тусгай сургалт явуулдаг. Хүний оюун санаанд бараг ёс заншил мэт тогтсон хэвшмэл ойлголтыг арилгаж, архи огт амсахгүй амьдрах үзэл санаа суулгах амаргүй. Эрүүл амьдралын андгай өргөж, багш шавийн хатуу барилдлагатай олон жил хамт явж зөвлөгөө авч, үр дүн нь удаж гардаг үйлчилгээ учир яах аргагүй багш нь болдог. Өөрийнхөө алдааг ухаарч амьдрал хувь заяагаа өөрчилсөн, эдийн засгийн эрх чөлөө, өндөр албан тушаалд хүрсэн,аз жаргалтай гэр бүл бүтээсэн залуусаа хараад бахархах сэтгэл төрдөг. Бид бие биенээ орхиж чадахгүй болтолоо дасаж хүндэлж хайрладаг. Тэгээд эрүүл идэвхтэй амьдрал клубт нэгддэг.

-Монголын уламжлалт Сар шинийн баяр болоод өнгөрлөө. Таны уриалгыг дэмжиж архигүй баяраа тэмдэглэсэн 1000 гэр бүлд мэнчилгээ хүргэсэн байна лээ. Бид баярыг архигүй тэмдэглэж чадаж байна уу?

-Миний болон шавь нарын минь зөвлөгөөгөөр архинаас татгалзсан 6000 гаруй хүн байдаг. Тэд баяр ёслол Цагаан сарыг архигүй тэмдэглэдэг. Тэдний нөлөөгөөр ахан дүүс нь ч архийг тоохоо байсан. Энэ Цагаан сарыг архигүй тэмдэглэсэн мянган гэр бүл бол бидний уриалгыг дэмжсэн шинэ хүмүүс. “Архины хэрэглээгүй шинэ үеийн монголчууд” гэдэг үзэл санаа явж байгаа. Бас оюутан охидын “Согтуурлын ард хэлсэн хайрын үгийг хүчингүйд тооцно” гэсэн хөөрхөн санаачилга ч байгаа. Бид архийг моодноос гаргаж архиддаг хүнээр бус архи хэрэглэдэггүй хүнээр бахархдаг шинэ хандлагыг нийгэмд төлөвшүүлсэн. Хамгийн оюунлаг, хамгийн эр зоригтой, өндөр мэдрэмжтэй бүлгийнхэн манайд хандаж өөрийгөө хэт доош орж алдаагүй байгаа дээрээ оюун санааны үйлчилгээ авдаг. Заавал архичин, архины тэнэгрэлтэй болсны эцэст, архинаас гарах магадлал багассан хойноо эмчилгээнд хандах албагүй биз дээ.

-Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн “Архигүй Монгол” уриалгыг ажил болгож зүтгэсэн хүний нэг нь та. Орон тооны бус зөвлөх нь ч байсан. Тэр тухай яривал олон зүйлийг ярих байх?

-Улс төрийн хэн нэгэн зүтгэлтэнтэй хамтрах жаахан хэцүү юм билээ. Манай байгууллага Ц.Нямдорж сайдыг анх сайд болсон үеэс л үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. АН –ыхан эхлээд намайг Ц.Нямдоржийн хүн гэж жаахан цэрвэсэн. Сүүлдээ монгол хүний ген фонд, удмын сан, үндэсний аюулгүй байдлын төлөө бидний ажил үйлс, бодит үр дүн Ерөнхийлөгчийн анхаарлыг татаж хамтран ажиллахад хүргэсэн. Мэргэжил туршлагын хувьд Ерөнхийлөгчид нөлөөлж төрийн бодлогоор үйл ажиллагаагаа дэмжүүлж чадсандаа бид бахархдаг. Би танд Ерөнхийлөгчийн ажлын тайлангийн 39 дүгээр хуудсыг үзүүлье. “Архийг бус сүүг дээдэлдэг хөдөлгөөн өрнүүлсэн. Энэ чиглэлэд олон жил ажилласан Цогтсугар гэж идэвхтэй иргэн байдаг. Энэ хүн надад хандаж санал тавьж байсан.Тэгээд энэ уриалгыг гаргаж чадсан” гэж бичсэн байгаа биз. Энэ уриалгыг бид санаачилсан болохоор сайн зүтгэсэн. Засгийн газар солигдох бүр өмнөхөө үгүйсгэн төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдаж бүх зүйл шинээр, тэгээс эхэлдэгт жаахан харамсдаг. Одоо намайг Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх нэртэй Төрийн ордон руу нэвтрэх ганц эрхтэй цалин хөлсгүй, төсөлгүй нэгэн явсан болохоор нэгэн цагт Ц.Нямдорж сайдын хүн гэж харж байсан шиг “Ерөнхийлөгчийн хүн” гэж хараад байх шиг байгаа юм. Би Ц.Элбэгдоржтой бус Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй ажилласан. Саяхан Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Ц.Хулан уулзаад “Та бол манай үнэт эрдэнэ, хамтарна” гэж жаахан уянгын халилтай ч гэсэн сайхан үг хэлэхэд баярлаж л байлаа. Харин У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдын төрийн албан хаагч ажлын байран дээр архи хэрэглэхгүй байх тухай 258 дугаар тогтоолыг бид “байгаа оносон, мэргэн тогтоол” гэж харж байгаа. Дэмжих хөдөлгөөн өрнүүлж эхэлсэн. Бид төсөлтэй ч төсөлгүй ч архидан согтууралтын эсрэг төрөө дэмжиж ажилладаг мэргэшиж чадваржсан байгууллага болсон. Би төрөө ямар ч цаг үед дэмжиж ажилладаг нийгмийн захиалгаар төрсөн мэргэжилтэн гэдгээ дахин хэлье

-Ингэхэд та өөрөө залуу насандаа архитай нөхөрлөж явсан гэдэг. Архинаас яаж гарсан бэ. Архинаас гарахад хамгийн ихээр нөлөөлдөг хүчин зүйл юу вэ. Та бол оюун ухаанаар гарах боломжтой гэдэг?

-Цагаан захтай архины хамааралтай нэгэн явлаа. Монголын уран зохиолын 108 ботийн анхны хоёр боть, “Болор цом” яруу найргийн наадмыг ивээн тэтгэсэн компанийн захирал явсан сайн үйлтэй ч зохиолчдын хороог “архины хороо” болгосон төлөөлөгчдийн нэг гэдгээ хүлээн зөвшөөрнө өө. Уудаг байсан учраас л архийг мэддэг байхгүй юу. Миний бие архийг 23 жил хүртэж шинжлэх ухаан юм бол өөрийнхөө бие махбод дээр хор хөнөөлийг нь туршсан. Бас 20 жил архи амсахгүй амьдарч 20 гаруй бүтээл туурвиж, аюулгүй байдал судлалын докторантур төгсөж, шинэ шинэ амжилт олж архи хэрэглэхгүй байх тохиолдолд оюун тархи яаж сэргэдгийг өөрийнхөө тархиар нотолсон. Тэгэхээр архины хувьд уусан, гарсан 43 жилийн туршлагатай, архины асуудалтай хүний амьдралыг мэдэрдэг багш болсон гэсэн үг. Инженер юм бол тостой инженер гэж болно л доо (инээв). Архинаас гарахад нөлөөлдөг хүчин зүйл бол гэр бүлийн хайр, хувь хүний чин хүсэл, дахин уултаас өөрийгөө хамгаалах насан туршийн идэвхтэй үйл ажиллагаа байдаг. Хамгийн гол нь өөрийгөө архины хамааралтай гэдгээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Энэ их хэцүү л дээ. Гэхдээ хүлээн зөвшөөрсөн хүн аврагддаг. Дэлхийн хөгжингүй орнууд хувь хүний оюун санааг өөрчлөх хөтөлбөр хэрэгжүүлж архидалтыг даван туулсан байдаг. Архинаас л гаргаж байвал бүх аргыг би хүлээн зөвшөөрдөг. Миний хувьд Монголд байгаа архинаас гаргадаг бүх газраар явж үзсэн. Тэгээд Америк мэргэжилтний нэг сургалтанд суугаад өөрийгөө эмгэг согтолттой, өвчилсөн юм байна гэдгээ мэдсэн. Архинаас гарах ид шид гэмээр хүч хүний тархинд байж болох юм байна гэж олж хараад маш их уншиж судалж сүүлдээ мэргэжилтэн болчихсон. Архинаас гарч эрүүл оюун ухаанаар ард түмнээ хараад айсан шүү. Тэгээд л цэргийн хүний хувьд эх оронч үндэсний үзэл бадарч тэмцлээ эхлүүлсэн. Би алдаагүй шүү. Нийгмийн маш том эсэргүүцлийг туулж, элдвээр хэлүүлж өнөөгийн амжилтанд хүрсэн.

-Амьдралын бүхий л болж бүтэхгүй бүхэн архинаас үүдэлтэйг бүгд мэднэ. Гэвч манайхан гарчихаж чадахгүй байгаа юм. Архи уухын сайн тал гэж байна уу?

-Ажил бүтээд ч байгаа юм шиг, мөнхийн найз нөхөд ч юм шиг хуурамч сэтгэгдэл төрүүлж үнэт цаг хугацаа алдуулж хүнийг амьдаар нь үхүүлдэг аймшигтай ундаа л даа, энэ архи. Гэмт хэрэг, осол эндэгдэл, өвчин эмгэг, гэр бүл салалт, эрт нас баралт, ажилгүйдэл ядуурлын үндсэн шалтгаан архидан согтууралт байдаг. Хортойг нь мэдэж байгаа мөртлөө амьдралаа алдан дурладаг энэ галт усыг хэн хэзээ зохиосныг бүү мэд. Хөгжингүй улс орнууд иргэдийнхээ оюун санааны аюулгүй байдлыг хамгаалж байж үсрэнгүй хөгжсөн түүхтэй. Бид архидалтын хувьд Америкийн 1930 оны түвшинд явж байна.Нэг хүнд ноогдох архи үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлсэн тал бий. Архи уухын сайн тал авлигач, долигоногч, хуйвалдагчдад л байдаг байх. Архи асар их сөрөг энерги бий болгож хүний тархины эсийг үхүүлэн тал тархитай бүтэн биетүүдийг үйлдвэрлэдэг. Архинаас гарч чадсан, архи огт амсахгүй амьдарч яваа тохиолдолд тархины эс нөхөн сэргэж санаанд багтамгүй амжилтанд хүргэсэн жишээ баримтууд дэлхий төдийгүй манай залууст олон байна. Дагваа аварга маань “Танайд хоноё” нэвтрүүлгээр архинаас оюун ухаанаар татгалзсанаа нийгэмд ил хэлж үлгэр жишээ үзүүлэхэд хөл газар хүрэхгүй баярлаж омогшиж байлаа. Нийгэмд ил гараагүй маш олон шавь надад бий.

-Та мөн аюулгүй байдал судлаач хүн. Энэ талаар олон газар очиж иргэд залууст лекц сургалт явуулсан. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал алдагдах түвшинд хүрлээ гэж та их яридаг даа. Тэр тухай сонирхмоор байна?

-Бид үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг системтэй. Нийгмийн шилжилт хөдөлгөөний явцад Монголчууд уламжлалт бус аюулд өртсөн. 10 жилийн өмнө Архидалтыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрт “Архидан согтууралтын нөлөө үндэсний аюулгүй байдал алдагдах түвшинд хүргэж байна” гэж сануулсан байсан. Бид олигтой юм хийгээгүй. Архины үйлдвэрийн тоо багассан ч үйлдвэрлэсэн бүтээгдхүүн хэвэндээ байгаа. Одоо эмэгтэйчүүд, төр, яамныхан архидан согтуурдаг боллоо. Энэ байдлыг оюун санаанд хийж буй чимээгүй дайн гэж болно. Үндэсний ухамсар маш алгуурханаар доройтон суларч байгааг харах аймшигтай санагддаг. Тэгээд л нийгмийг соён гэгээрүүлэх ажлаа зогсоож чадахгүй, түрээсийн төлбөрт баригдсан ТББ-аа татан буулгаж чадахгүй явна. Архидалт нэмэгдэхийн хэрээр мунхрал төөрөгдөл газар авч шинжлэх ухаанч үйлчилгээ орхигдож байна. Нарийн яривал архидсан уу, архидуулсан уу гэдэг сэрэмжлэх сэдэв шүү. Эзэн холбогдогчийг нь бид судалсан. Америкийн уугуул инданчуудыг архиар хөнөөсөн гашуун сургамжийг бид мартаж болохгүй.

-Судлаач, лектор хүний хувьд Монголын нийгмийг хэрхэн дүгнэж байна. Хийж бүтээж байгаа нь бага,өөрийгөө дөвийлгөх, нийгэмд тодрох гэсэн хүмүүс нь давамгайлсан, наргиан наадмаар дүүрсэн ийм л дүр зураг харагдаад байх юм?

-Ерөнхий сайд зарим наадам цэнгээнийг таслан зогсоолоо. Ингэж л зоригтой эхлэх хэрэгтэй. Нийгмийн оюун санаа аймшигтай эмгэгшсэн. Их хурлын гишүүдийнхээ сэтгэлгээ, илэрхийлэх ур чадвар, харилцаа зан чанарыг хар л даа. Заримыг нь эрүүл оюун ухаантай хүн гэхэд эргэлзээ төрдөг. Эсвэл улс төр хүнийг ийм болгож өвчлүүлдэг байж болох юм. Ямар сайндаа “ордонд сэтгэцийн нэг тасаг баймаар юм” гэж хошигнож байхав. Зарим нь согтуу ч харагддаг. Маш сайхан залуу үе төрж байгаад л итгэж явна. Ер нь төрийг мэдлэгтэй хүн мэргэн жолоодох уу, мөнгөтэй хүн мэргэн жолоодох уу гэдэг асуудал шүү. Ажил үйлсээрээ бус амбицаараа тодрох, хоосон сүржигнэх, эх оронч дүр эсгэх хандлага их харагддаг. Үнэхээр л эх оронч юм бол ард түмнээ хайрла, нэг хүний ч гэсэн амьдралыг өөрчил, Монгол хүн, баялгийнхаа төлөө үхэн хатан зүтгэ. Тэгээд даруу бай. Шийдвэр гаргагчид өөрчлөлтийг өөрөөсөө эхлэх хэрэгтэй. Ахмад үеийнхнийхээ мэдлэг туршлагыг өвлөн авахгүйгээр, залуу үеээ сонсохгүйгээр хөгжих боломжгүй. Ер нь үлгэр дуурайл гэдэг юм алга болсон нийгэм. Өв уламжлалыг сэргээх хэрэгтэй. Өнөөгийн нийгмийн тухайд зөн билэгтэн мэт яруу найрагчийн ганц бадаг хэлье. “Хөдөө хотгүй уугаад л, хөгшин залуугүй согтоод л, улс орон минь нэг л уруудан доройтох шинжтэй” гэж Р.Чойном өнөөгийн нийгмийг 60, 70 онд мэргэн зурсан байгаа биз. Өнөөгийн нийгмийн дүр төрх яг л ийм байна. Чойном найрагчийн шүлэглэсэн шинж байдал одоо бодит зүйл болсон байна. Оюун ухааныг, мэдлэг боловсролыг дээдэлдэг хүмүүст манай үүд хаалга нээлттэй байдаг.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Долгорсүрэнгийн Доржготовтой ярилцлаа.

---

-Сар шинэ хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд нутаг ус, ижий аав, өвөг дээдэс, оюун билэгт хүмүүсээ дурсах сайхан. Та бол яалт ч үгүй Баянхонгор аймаг, Ламын гэгээний нутгаас тодорсон найрагч мөн юм?

-Тийм ээ, миний бие Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын хүн. Намайг нутаг амьтай найрагч гэдэг. Үнэндээ Баянхонгор нутаг Гурванбулагийнхаа тухай дөчөөд дууны шүлэг тэрлэжээ. Тэр бүгдээ нэгтгэж “Хонгор нутгийн дуулал” нэртэй хоёр цомог гаргасан. Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцаны мэлмий гийсний 375 жилийн ойд зориулж “Ламын гэгээний магтаал оршвой” гэсэн есөн бадаг шүлгийн чуулган бүтээсэн. Ер нь сүүлийн үед дууны уран бүтээл гэхээсээ илүүтэй магтаалын туульсын бүтээлд хүчээ сорьж байна. “Заг, Бадрагийн голууд түүх шивнэн замын холдоо амин холбоотой харгиатан, Орог, Бөөнцагаан нуур нь мэлтрэн одот тэнгэрээ тольдон ширтсэн” гээд арван бадаг бүхий “Баянхонгорын магтаал”-ыг ялгуусан модон морин жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн аравны билэгт өдөр бичиж дуусгасан. Энэхүү бүтээлд минь Загийн голын хүү, “Хөсөгтөн” хамтлагийн морин хуурч, хөөмийч В.Батзориг аялгуу хийж Хонгор нутгийн уугуул алдартнууд, дуучид, бүжигчид гээд 50 гаруй уран бүтээлч оролцон дүрсжүүлсэн. Ардын уран зохиолч Тангадын Галсан, ардын жүжигчин, төрийн шагналт Намсрайн Сувд, төрийн шагналт гавьяат жүжигчин Догмидын Сосорбарам, соёлын гавьяат нэрт нэвтрүүлэгч Жамьянгийн Батбаяр, соёлын тэргүүний ажилтан дуучин Н.Баасандорж, Д.Отгонжаргал болон “Хөсөгтөн”, “Жонон”, “Увертюра” хамтлагууд оролцсон. Хонгор нутгийнхны сэтгэлийг огшоосон бүтээл болсонд молхи би баярладаг юм. Гурванбулаг болон Галуут сумын магтууг бичсэн. Галуут нутагт Баянхонгор хайрхан оршдог. Уул нь манай аймагт чинь Эрхэт, Их Богд гээд олон сүрлэг хайрхнууд бий. Гэвч чиг Галуутын нутаг дахь Баянхонгор хайрхнаараа аймгаа нэрлэсэн нь учиртай. Галуут бол үнэн ачит мэргэн ухаантан чин сүзэгт Номун ханы хийд оршсон, эрдэнэ ноён хутагтын минь нутаг. Дандончоймзад ламтан гэж номч мэргэн хамба түвдэд ном хаялцах эрдмээрээ дийлдээгүй хүн байсан. Энэ хүний 265 жилийн ойг Галуутын 90 жилийн ойтой хамт тэмдэглэсэн. Тэгэхэд нь би гэдэг хүн залбирал магтаал зориулж хийсэн юм. Надад ерөөлтэй сайхан санагддаг.

-“Доржготов нийтийн дууны яруу найраг, гэгээнтнүүдийн магтаал хоёр төрлөөр найрагчдын тоосон дундаас сугаран гарч ирлээ” гэж таны тухай Галсан гуай бичиж байсан?

-Суу билэгт найрагч, өршөөлт ах Галсан гуайдаа зориулж “Хүн уул” хэмээх шүлэг тэрлэн түүнийгээ 2001 оны “Болор цом” наадмын дэвжээнд их шөвөгт шалгарахад нь гардуулж билээ. Тэр жилийн цомд Галсан гуай зодог тайлахаа мэдэгдэж отгон шүлгээ дуудсан сан. Сүүлд нутгийн сод авьяастнаа ардын уран зохиолч болоод төрдөө үнсүүлэхэд баяр бахдлын нулимс цийлэлзүүлж сууснаа мартдаггүй. Эл эрхэм хүмүүн “Ламын гэгээний магтаалыг гийнгоолохын учир” гэж “Утга зохиол урлаг” сонинд бүтэн нүүр бичсэн. “Дөрвөн түм, найман мянган нууцын цоож түлхүүрээс эрдэм чуулсан найман үеийн гэгээнтэнд найраг өргөх нь найдваргүй засгийн наймаачингуудын аманд бялдууч үгийн бялуу чихэхээс дэндүү тэнгэрлиг юм. Энэ бол бялдууч магтаал бус бясалгал магтаал юм. Монголын эрдмийн долоон бурхны дараа эрэмбэлэх ёстой их эрдэмтэн гүүш Л.Хүрэлбаатарын амьд сэрүүнд нь энэ шүлэг гарсан бол тэрхүү эгнэшгүй хүн Доржготовт яасан их баярлах байсан бол” хэмээн үнэн зүрхнээсээ бичсэн. Ламын гэгээний магтаал бол тодорсон найман дүрд нь зориулсан есөн бадаг шүлгийн чуулган. Наймдугаар дүрийн хувилгаан Данзанжамбалчойжишинэн Энэтхэгийн Гомон дацанд найм дахь жилдээ сурч байна. Билиг брамид буюу шашны номын хамгийн дээд охийг үзэж байгаа. Монголоос олон хутагт хувилгаад сүүлд тодорсон. Энэ дундаас Жалханз хутагтын хойд дүр, манай гэгээн хоёр ном эрдмээрээ оройлж байгаа юм билээ.

-Олонд түгсэн дуунуудынхаа тухай ярихгүй юу. “Зулай цагаан Алтай”, “Хөвсгөл далай”-г бичсэн агуу Сангидоржтой “Номгон хайрхан” гэж аатай дуу хийсэн дээ?

-Чойгивын Сангидорж бол үнэхээр билэг танхай авьяастан байсан. Тэр хүнтэй уран бүтээл туурвих нь байтугай нэг он цагт хамт төрсөн минь хувь заяа юм. Санги ах “Нутгийн дүү хүүтэй нэг юм хийнэ байгаа” гэж хэлээд л “Номгон хайрхан”-аа мандаасан. Д.Сосорбарам гавьяат ч аатай сайхан дуулсан. Ингэхэд Санги, Со хоёрыг “Номхон хайрхан” дуу эвлэрүүлж билээ. Хонгор нутгийн хоёр их авьяастан тухайн үедээ хэн хэндээ жаахан тунирхсан байсан юм. Энэ дууг бүтээгээд элгээрээ тэврэлдэж байв. Залуу морин хуурчдын наадам Баяхонгор аймагт болоход Со гавьяат “Номгон хайрхан”-ыг дуулахад хэд ч дахиулсан гэдэг билээ. Сүүлд Д.Нямжав маань сайхан дуулсан. Ингэхэд миний анхны дуу “Сэтгэлд уяатай нутаг”-ийн хөгжмийг алдарт “Сүүдэр царамын цэцэг”-ийг бичсэн Сайнцогийн Мөнхбат аялгууг нь хийсэн юм. Сүүлд би Монголыг даасан Очирваань хайрхныхаа тухай “Богд Очирвааньт хайрхан мину” гэсэн дуу хийлээ. Завхан нутгийн хүү, энэ цагийн цуут хөгжмийн зохиолч Д.Цэвээнравдан гавьяат аялгууг нь хийж, “Ньюанс” хамтлагийн Дүйнхэржав дуулахаар болоод байна. Миний унасан газар ундаалсан ус Шар усан голоос Отгонтэнгэр хайрхан жараадхан километрийн зайд оршдог. Тэгэхээр Очирваань хайрхны авшиг хүртэж, салхийг нь амсаж өссөн. Баянхонгорыг алдартан, авьяастнуудын өлгий гэдэг. Монголын орчин үеийн хөгжмийн ноён сүмбэр оргил болох Сэмбийн Гончигсумлаа, Гончигийн Бирваа, Чойгивын Сангидорж байна. Хэл бичгийн шинжлэх ухааны ноён оргил Шадавын Лувсанвандан, гоо зүйн соёл шинжлэх ухааныг үндэслэгч Сономын Лувсанвандан, бэлгэдэл зүйн шинжлэх ухааныг үндэслэгч Сэндэнжавын Дулам байна. “Хүрэн морь”-ны Лхамсүрэн, Тангадын Галсан, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, Дожоогийн Цэдэв, Ванхүүгийн Батбаяр, сүүлийн үеийн дэлхийн хэмжээний хүн Аюурзана гээд бодохгүй юу. Хонгор нутаг тэгэхээр авьяас, онгод билгийн шүтээн орон, оюуны том өлгий мөн байгаа биз.Төрийн шагналт найрагч Чимидийн аав Чойжил гуай манай Гурванбулагийн хүн юм. Чимид гуай тэгэхээр аав талаа барьвал манай сумын хүн болно. Монголын сэтгүүл зүйн амьд домог болсон Хорлоогийн Цэвлээгийн Хонгор нутгийнхны онцлогийг бичсэн олон нийтлэлүүд бий.

-Ингэхэд таны уран бүтээлийн багш хэн билээ?

-Хадаг барьсан багш маань Бавуугийн Лхагвасүрэн юм. Хүүхэлдэйн театрын дарга байхад нь Лхагвасүрэн гуай дээр орлоо. Халамцуу орсон юм. Өмнө нь шүлэг зохиолоо үзүүлдэг л байсан учир намайг мэднэ л дээ. Тэгтэл өөдөөс “Чамаас дор хүмүүс номоо гаргачихаад байна. Чи одоо яв, номоо гаргаад ир” гэж адарч, өрөөнөөсөө хөөлөө. Би гэдэг амьтан хөөгдаж туугдсанаа жаахан гундуухан өрөөнөөс нь гарахаар алхаж явтал араас дуудаад, хөөе чи ном гаргаж ирнэ шүү гэж зөөлнөөр аргадаж хэлсэн. Ингээд би анхны ном “Зүрхний анир”-ын эхийг бариад багш дээрээ очсон. Өөрийн бүтээлээ өлгийдөж байгаа юм шиг баярлан хүлээж авч билээ. Тэгээд л халуун дулаан өмнөтгөл үг бичиж өгсөн. Дараа нь “Цээл холын анир”-т маань бас үг бичсэн. Өнгөрсөн онд гаргасан “Цаглашгүй гэрэлт дорно” номын өмнөтгөлд “Дэлхийг сэрдхийлгэсэн дэндүү найрагч яваарай, гайхамшгийг хичнээн бүтээлээ ч газрын татах хүчиндээ байгаарай. Хайртай дүү минь, хадаг барьсан шавь минь” гэж бичиж өгсөн. Энэ бол үнэхээр том хүндэтгэл юм. Багшийн өчүүхэн муу шавьдаа захисан сэтгэлийн захиас, зүрхний үг юм.

“Цаглашгүй гэрэлт дорно” номын өмнөтгөлд Лхагваа багшийн шүлгийг, ар талд нь Галсан гуайн “Ламын гэгээний магтаал”-ыг минь оршоосон үгийг оруулсан. Ингэж хоёр сайхан ардын зохиолчоор номоо хашуулсан би мөн азтай хүн ээ. Лхагваа багш намайг “Яруу найраггүйгээр амьдарч чадахгүй гэдгээ нэгэнт нотолсон хүн” гэдэг, гарцаагүй үнэн гэвэл тэр. Би бол бага балчиртаа Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн шүлгийн түүврийг уншиж яруу найргийн амтанд анх орсон хүн. Пүрэвдорж гуай найраглал гэхээр манайхан “Сэгс цагаан Богд”, “Хөх даалимбан тэрлэг”, “Хар цас”-ыг л яриад байдаг. Энэ гурав бол яалт ч үгүй оргил нь мөн. Гэхдээ цаана нь “Ховдын цагаан тууж”, “Бөмбөл эрдэнэ”, “Шарлингийн хар Хас”, “Арван тавны сар” гээд маш гоё найраглалууд бий. Монголын яруу найргийг Дашзэвэгийн Сэнгээ гэж хүн амьдрал руу, Бэгзийн Явуухулан уянга руу, Бавуугийн Лхагвасүрэн ухаарал хөтөлсөн. Харин Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайг ардын билэг цэц рүү нь буюу арай өөр юм руу нь оруулж өгсөн гэдэг. Арга байхгүй миний шүтээн байлаа. Пүрэвдорж гуайтай уулзаж ойр дотно явлаа. Би чинь Вьетнамын Ханой хотын их сургуулийг төгссөн. Гадаад харилцааны яаманд ажиллаж байсан хүн. Хувь заяаны эрхээр л яруу найрагч болчихсон болохоос. Пүрэвдорж гуайн гэргий Чанцал эгч мөн гадаад яаманд ажилладаг байв. Одоо бол Арлааны Эрдэнэ-Очирыгоо маш их үгүйлэх юм аа. Сэтгэл зүрх дэндүү ойр явжээ. Намайг зохиолчдын эвлэлийн шагнал хүртсэний дараа манайд ирээд надад жижиг гаанс бэлэглэсэн юм. Түүнийг нь гаргаж байн байн амандаа зуух юм даа. Эрдэнэ-Очирыгоо нутаглуулчихаад зохиолчдын хорооны Сэлэнгээгээс нөгөө зэд гэдэг зүйлийг нь аваад дотор нь байсан сүүг задалж дээжийг нь өргөсөн. Тэгээд өөрөө уух гэж байгаад бичгийн ширээн дээрээ цалгиулаад асгачихсан юм. Дүү минь намайг дээд тэнгэрээс харж байна гэдэгт итгэсэн. Ах аа танд баярладаг шүү гэж хэллээ хэмээн ойлгосон. Эрдэнэ-Очир бид эртний танилууд. Говийн санаачилга төслийн шугамаар хөдөө суугаа найрагчид хотод ирсэн. Баянхонгороос Ванхүүгийн Батбаяр, Санаадагва хоёр, Дорноговиос Эрдэнэ-Очир маань ирж байлаа. Тэр цагаас л хэн хэнээ мэдэх болсон. Манай хоёрын гэр ойрхон. Нэгнийхээрээ мөн ч их орж гарсан даа. Эрхэмбаяр гэж радиод ажилладаг залуу “Бавуу, Эрдэнэ-Очир, дархад Мийгаа байхгүй. Радио эзгүйрчихлээ” гэж хэлсэн. Бавуудорж радиогоос гараад явчихаж. Үнэндээ Эрдэнэ-Очироос хойш Монголын радио ч, зохиолчдын хороо ч эзгүйрэх шиг болсон.

-Танай гэр найрагчид цугладаг бас нэг сайхан газар. Хичнээн олон найрагчид шинэ шинэ шүлгүүдээ танайд уншиж байсныг мэдэх юм?

-Монголын зохиолчдын эвлэлийн түүхт 90 жилийн ой саяхан болж өнгөрлөө. Энэ үеэр надад “Утга зохиолын төлөө” гэдэг дээд шагналыг олголоо. “Дэлхий монгол туургатны утга зохиол, соёлыг хөгжүүлэх буянт үйлсэд олон жилийн хичээл зүтгэлээ зориулсан гэгээн замналыг тань талархан үнэлж батламжлав” гэсэн байна лээ. Сайхан л санагдсан. 90 жилийн ойн баярын хурал дээр тавьсан До.Цэнджавын илтгэл гойд таалагдсан. Монгол хэл соёлын дархлаагаа манаж яваа зохиолч найрагчдын үнэлэмж туйлын бага байна, үүнд төр засаг тодорхой бодлогоор дэмжих ёстой гэдгийг хатуухан хэлсэн нь маш үнэн сонсогдсон. Энэ цаг үеийн найрагчдаас Төрийн Баянсан, Мулцангийн Уянсүх хоёр сайхан бичиж байна. Баянсан “Хаврын хөх цаснаар сэтгэлийн цагаанаа нисгэхүй” хэмээх надад зориулсан шүлгэндээ “Бүрх малгайтай тэр хүн үл танигдах

Үл танигдах атлаа эс мартагдах

Зүрх уярамхай тэр хүн үл холдох

Үл холдох атлаа эс олдох…” гэж бичиж өгсөн. Намайг болоод миний нутгийг мэдэрч бичсэн нь анзаарагдсан. Галсан гуай Баянсанг бас айхтар үнэлдэг. Өвөрхангайн манай Даваадаш ах байна. Уртай, буурьтай, ухаантай, авьяастай хөдөлмөрч хүн юм. Амархүү, Ишхүү хоёртойгоо би ойр явдаг. Миний шавь Даш-Очирын Агваан гэж гүндүүгүй эр бий. Анхны номыг нь би редакторласан ухаантай. Агвааны “Хос шарга” гэж манай Баасандоржийн дуулдаг сайхан дууг ард түмэн мэднэ дээ.

-Чинжиг, Билэгжаргал гээд хөгжмийн аваргуудтай та анд нөхдийн барилдлагатай явсан. Тэр хоёртоо зориулсан шүлгүүдээ “Цаглашгүй гэрэлт дорно”-доо оруулсан харагдана?

-Цэдэн-Ишийн Чинзориг, Халтарын Билэгжаргал хоёр бол яалт ч үгүй амины минь нөхөд байлаа. Ууж идэж, уймарт туймарч явсан он жилүүд бидэнд бий. Чинжигтэйгээ “Амин холбоо” гэж дуу хийгээд хоцорсон. 24 жилийн дараа Баянхонгорын хөгжимт драмын театрын дуучин, соёлын тэргүүний ажилтан Р.Болортуяа дуулж анхны цомогтоо оруулсан. Нэг удаа Чинжиг “Найзад нь Германаас нэг хүн ботинк бэлэглэлээ, үүнийг ирж мялаана уу” гэж утастдаг юм. Далим байхгүй юу. Тэгээд л би Төмөр замын байранд нь яваад очиж байгаа юм. Манай хүн хөгжим бичихдээ исгэрээд л өрөөн дотуураа алхаад байна. Холхиж холхиж байгаад л нэг ирээд сууна. Тэгж л “Намрын дурсамж”, “Зүүдний говь”, “Илдэн уулын цуурай”-гаа бичээ байлгүй. Билэгжаргалын “Ламбугайн нулимс” дуурийг дэлхийн хэмжээнд бичигдсэн гэдэг. Мань мэт нь яаж мэдэхэв. Бид хоёр “Нутгаа санаад” гэж хайлган сайхан бүтээл хийсэн. Билгээгээ дагаад хөгжмийн зохиолч, өөрийнх нь шавь Тараагийнд хамт очиж л байлаа. Намайг хэн юу гэж хэлэх бол, яачих бол гэж бодох юм байхгүй. Юмны араар нуугдах тийм нэг нэр хичээсэн жижиг зангүй, оюун санааны том ертөнц байж дээ. Алдаа оноо нь бусдын нүдэн дээр ил байсан. Өнөөдөр Билгээ шиг, Чинжиг шиг өөрөөрөө байсан том хүмүүс цөөрч дээ. Бид ч байгаараа байж чадахаа байж. Дандаа худлаа, хуурамч дүр эсгэсэн хүмүүс. Бүгд л духаараа харсан, нэгнээ нүүрнээс далдуур муулсан ийм л байх юм. Билгээтэйгээ, Чинжигтэйгээ, Эрдэнэ-Очиртойгоо суухад онгодыг авдаг байлаа. Жинхэнэ хүний сэтгэл гээчийг мэдэрдэг байлаа. Тэр аваргуудын дунд явснаараа өнөөдөр би хэдэн дууны шүлэг тэрлэхтэйгээ болсон л байхгүй юу.

Боржигон Нацагдоржийн минь үндэслэсэн Монголын орчин үеийн утга зохиолын их баяр, тэр дундаа Монголын зохиолчдын эвлэлийн түүхт 90 жилийн ойд зориулсан “Уран үгсийн чуулган” боржигоны гал голомтод болох гэж байна. Говьсүмбэр, жанжин Чойрт өнөөдөр Монголын утга зохиолын мэргэд чуулж “Уран үгсийн чуулган”, “Болор цом” наадам эхэлнэ. Одоогоос ерэн жилийн өмнө буюу 1929 оны нэгдүгээр сарын есөнд Монголын зохиолчдын эвлэл хэмээх их айл үүд хаалгаа нээж, тэр жилийн сүүлээр Сономбалжирын Буяннэмэх, Дашдоржийн Нацагдорж, Цэндийн Дамдинсүрэн, Дунгарын Чимид нарын олон хүмүүний шүлэг найраг, бүтээлээс дээжлэн “Уран үгсийн чуулган” нэртэй цоморлиг хэвлэгдэж байсан түүхтэй. Харин яруу сайхны энэхүү чуулганыг монгол эх орныхоо дөрвөн зүг найман зовхист зохион явуулж ирсэн хүн нь их утга зохиолын өрлөг ижий Сономын Удвал ахайтан юм. Удвал гуайг зохиолчдын хорооны гал тогоог барьж байх үеэс л уран үгсийн чуулганы гал бадамлаж, яруу найргийн үе үеийн бурхад, утгын их мэргэд энэ л алтан титмийн дор шүлэг найргаа уншин монгол түмнийхээ оюуны мэлмийг баясгаж ирсэн байдаг.

Жаран найман оны есдүгээр сарын сүүлээр Өмнөговь аймагт “Уран үгсийн чуулган” болжээ. Энэ тухай утга зохиолын “АлтанӨд”ийн эзэн Заяатын Ядмаа зохиолчийн “Цаг цагийн цагаан дурсамж” номонд тодорхой байдаг. Түүнд өгүүлснээр “Монголын зохиолчдын анхны уран үгсийн чуулганыг Өмнөговь аймагт зохион байгуулахаар товлож, Удвал гуай олон дагуултайгаа Даланзадгад хотод морилон очив оо” гэж бий. Ядмаа ах анхны уран үгсийн чуулган гэж тодотгосон байна. Дагуул нь дандаа томчууд. “Улаан наран”, “Үүрийн туяа” романы эзэн Санжмятавын Дашдэндэв гуай, эдүгээ ерэн найман насыг насалж буй, шинэ оны босгон дээр Монголын төрөөс хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнуулсан Бөхийн Бааст гуай, за тэгээд агуу Б.Явуухулан, Д.Пүрэвдорж, С.Эрдэнэ нар байжээ. Хамгийн залуу нь гэхэд өдгөө наян таван настай, ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа гуай байсан гээд бодохгүй юу. Ядмаа ах тэр үед аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч хорин хэдтэй, хөлс шууруулсан нөхөр явжээ. “Зохиолчид маань Өмнөговийн Сэврэй, Ноён, Баяндалай сумдын зүг хүлгийн жолоо залахаар хөдөллөө. Би тэднийг Баяндалай сум хүртэл гаргаж өгөх болов. Тэгэхнээ би мань нөгөө мундаг Явуухулан, Пүрэвдорж, Эрдэнэ нартай суудал зэрэгцэж Удвал даргын тэргэнд суудаг байгаа. Зохиолчдыг аян замд гаргаж өгөх хүн яаж хоосон явахав. Гурван килограмм алим, гурван лонх гоёоны архи ганзагаллаа даа. Тэд маань ч үнэр авах шиг боллоо. Замдаа Гурвансайхан уулын Ёлын ам руу дөхөж явтал тэргэнд жаахан саатал гарч жолооч Чүлтэмсүрэн гэж пар пар гэсэн хижээлдүү сайхан эр тэргээ үзэж шалгах юм боллоо. Ууланд цас орчихсон хүйтэн сэрүүн байсан тул бид ч тэрэгнээс буусангүй. Нөгөө зохиолчид чинь намайг хажуунаас нудраад байна шүү. Харсан чинь ам руугаа заагаад байна. Лав л алим идэх гээгүй архи л байх гэж бодоод лацтай архи яаж шүү задалснаа ч мэдсэнгүй. Нөгөө хэддээ хундагалж өглөө. Удвал гуай өмнө суугаад байдаг. Духны хөлс чийхраад л байдаг. Гэтэл Удвал гуай эргэж ч харсангүй. “Та нар минь наадахаасаа муу Чүлтэмсүрэнд жаахан амсуулаарай л даа” гэж байна. Нөгөө хэд ч таг дуугүй, битүү тэргэнд архины үнэр танар хэцүүдээ биз” гэж наргиан наадаантай өгүүлсэн байдаг. Ингэж Говь Гурвансайханы Ёлын амны тэртээ “Уран үгсийн чуулган”ы мэргэдийг Ядмаа ах минь гоёоны архиараа дайлж явжээ. Удвал гуайн дагуулууд шүлэг найргаа уншиж, сэтгэл бадарч явсан аян замд жинхэнэ сонгодог бүтээлүүд төрсөн түүх бичигдэнэ.

Өмнөговьд болсон тэрхүү уран үгсийн чуулганы үеэр их Явуу “Тэхийн зогсоол”оо олсон байдаг. Зохиолчид Сэврэй суманд малчныд хэсэг саатахад Явуу янгирын тухай гэрийн эзнээс асууж бодлогошрон суусан тухай Пүрэвдорж гуайн ч, Эрдэнэ гуайн ч аль алиных нь тэмдэглэлд байдаг. Өмнөговийн Сэврэй сумын эгэл малчны ярианаас гол сэдвээ болгож Явуу алдарт “Тэхийн зогсоол” дуулиа өөрийн ачит эцэг анчин Бэгзийн дурсгалд зориулж бичсэн. Тэгвэл дараа жил нь буюу жаран есөн оны аравдугаар сарын дунд үеэр Баянхонгор аймагт болсон “Уран үгсийн чуулган”д Удвал дарга мөн л Дашдэндэв гуайг, төрийн шагналт Чойжилын Чимидийг, партизан Жүгдэрийн Дамдин гуайг, за тэгээд Д.Пүрэвдорж, С.Дашдооров, С.Лувсанвандан, Д.Гармаа нарын аваргуудыг дагуулаад гарч өгчээ. Хамгийн залуу нь төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа явсан байдаг. Тийн явахдаа Шинэжинст сумаас урагш Бүгийн хоолой, Ногоон цав гээд байгалийн өвөрмөц сонин тогтоц бүхий газрыг үзэж, Эхийн голын бударганат говийн нэгэн айлд буужээ. Тэднийд зохиолчид үймж шуугьж байх хооронд тэмээ хариулж явсан арван зургаан настай илгээлтийн эзэн охин Сүхбат нь иржээ.

Тэрээр онгон зэрлэг хулангийн унагыг нялхад нь тэмээгээр хөөж бариад гэрийн гадаа аргамжчихсан байж. Хулангийн унаганд шанагаар сүү уулгаад зогсож байсан гэнэ. Энэ үед амьтны үр зулзага гэхээр эгдүүтэй санагдаад өхөөрдөс хүрч Нямаа ах унаганы хилэн шиг зөөлхөн хамар дээр үнсчихсэн юм гэдэг. Хөөрхөн цагаан шидмэсэн ногтон дээр нь сар гаруйхны өмнө Эрхүүд аялж явахдаа “Восточно-Сибирская правда” сонины газраас дурсгасан ойн тэмдгээ зүүгээд өгчихжээ. Баруунаа ташиж яваа нарны гэрэлд “50” гэсэн тоотой тэрхүү алтан шармал тэмдэг медаль аятай гялалзаад хөөрхөн харагдаж билээ гэж Нямаа ах минь дурсдаг сан. Энэхэн агшинд Пүрэвдорж гуайд “Сайхан хотын хөөрхөн хархүү” гэдэг мөр ургаж улмаар “Сэгс цагаан Богд” алдарт найраглал төрсөн. “Нямаа зүүж явсан тэмдгээ Сүхбатын энгэрт зүүж өгөх санаа байсан боловч биднээс жийрхээд тэр унаганы ногтон дээр зүүгээд өгчихдөг юм байна. Сайхан хотын хөөрхөн хархүү гэдгийн цаана Нямаа байгаа гэсэн үг” гэж Пүрэвдорж гуай хэлдэг. Өмнөговийн уран үгсийн чуулган “Тэхийн зогсоол”ыг, Баянхонгорынх болохоор “Сэгс цагаан Богд”-ыг төрүүлсэн байх нь. “Энэ хэдийгээ дагуулаад хөдөө гадаа яваад ирсний дараа олон сайхан бүтээл төрдөг юм” гэж Удвал гуайн зохиолчдоо магтдаг байсан нь ч аргагүй үнэн ажээ.

Мөн наян найман оны зун Баянхонгор аймагт Монголын утга зохиолын өдрүүд болоход гадаад дотоодын 30 гаруй зохиолчид гурван чиглэлд хуваагдан явж уншигчидтайгаа уулзсан байдаг. Тэр тухай Бямбажавын Хүрэлбаатар найрагчийн дурсамж дурдатгалд бий. Баацагаан суманд зохиолчид цуглаж “Хүрэн морь”ны Ч.Лхамсүрэн гуайнхаа нэрэмжит бэсрэг наадам хийжээ. Орой нь Баацагааны төвд зохиолч уншигчдын уулзалт болж байх үест Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн найрагч Бямбажавын Хүрэлбаатарыгаа сэмхэн дагуулаад хоёул Цутгалан голд зусч байгаа садангийнх нь айлд очжээ. Мэдээж баахан дайлуулаа байлгүй. Мань хоёрыг явахад гурвын бедон шимийн архи өгсөн байна. Нөгөө айлаас холгүйхэн Бөөнцагаан нуурын хөвөөнд ирж шимийн архинаасаа хүртэж, Пүүжээгээ налж хэвтэх тэрхэн зуурт Хүрлээ найрагч

“Цахлайн сүрэг нисээд ч байгаа юм уу

Цагаан морьтой хүмүүс давхилдаад ч байгаа юм уу

Цутгалан голын эргээс зэрвэсхэн ажихуйд

Цугларсан их давалгаа нь цагаан шувууд шиг Бөөнцагаан

Амархан сайн явж ирэв үү гэж надтай мэндлэн

Аргалантынхаа уулсын хормой тулан мэлтэлзэж байна

Туг ширээ бөхөө сэрүүцүүлсэн атан тэмээд нь

Тунарсан их усныхаа сэжүүр гишгэчин зогсож байна

…Баранзад хадаг цэнхэртэн мэлтэлзэх уснаа

Байдрагийн гол цангасан адуу шиг орж ирж байна

Долгион болгоны нь дээр олон хэлийн шувуу босон сууж

Дотоод сэтгэлийн минь торгон аязыг хөглөж байна…” гэсэн нэгэн сайхан шүлгийг Пүрэвсүрэн ахдаа зориулж бичсэн байдаг. Ерэн есөн онд зохиолчдын эвлэлийн 70 жилийн ойн хүрээнд “Болор цом”-ын эздийн “Уран үгсийн чуулган” Эрдэнэт, Дарханд болж Улаанбаатарт өндөрлөж билээ. Таван минутын шүлгийн уралдаан цомын эздийн дунд болж “Дэрэнгийн хар азарга” Цэндийн Чимэддорж найрагч

“Чойном шүлэгтэйгээ монгол заяа

Чойбалсан хөшөөтэйгөө монгол заяа

Чимэддорж адуутайгаа монгол заяа

Чингис хаан дэлхийтэйгээ монгол заяа” гэж уншин Дарханы уралдааны тэргүүн шагналыг авч байлаа.

Утга зохиолын нялх жулдрай миний бие 2002 оны хавар Утга зохиолын сургуулийн хоёрдугаар ангийн товарищ Хөтөлд болсон “Уран үгсийн чуулган”д “Болор цом”ын эзэдтэй хамт оролцох хувь тохиосон. Найман “Болор цом”ын эзнийг Хөтөл хот урьжээ. Яг явахынх нь урдхан их Пүрэвдорж амжихаа байж л дээ. Ингээд нэг муу оюутныг оронд нь аваад явсан нь өчүүхэн надад оногдсон алтан хувь заяа байлаа. Тавдугаар сарын хаврын зөөлөн бороотой тэр өдөр найзууд минь намайг галт тэрэгний зогсоолоос үдэж гаргасан. “Явуу, Эрдэнэ, Чойжилын Чимидтэй нэг машинд явааг минь энэ хүмүүс хардаг ч болоосой гэж бодон цонхоо үе үе нээж явлаа” гэж Сүрэнжав гуайн дурдатгалд байдаг шиг Дөнгөтийн Цоодол, Тангадын Галсан, Цэндийн Чимиддорж, Дамбын Төрбат, Цоодолын Хулан, Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг, Баярхүүгийн Ичинхорлоо нартай намайг явааг энэ хүмүүс харж байгаа болов уу гэж бодож явсан сан хөөрхий минь. Дарханд вагон хоёр цаг зогсоход Төрөө, Чимээ, гурван бүсгүй найрагч цугаар бууж хаврын тунгалаг сарны дор дуулалдан бүжиж байсан даа. Хөтөлд болсон “Уран үгсийн чуулган”ы яруу сайхан одоо хэр нь сэтгэлээс гардаггүй. Чимээ ах минь “Малчин”, “Майга”, “Цагаан зээр”ээ омог төгөлдөр уншиж байсан нь одоо чиг нүдэнд харагдаж байна. Ичин, Мөөжиг, Хуланг залуучууд хэд ч дахиулж, ёстой нэг сэтгэлийн цэнгэл гээчийг эдэлсэн гэж санана. Ичинхорлоо “Жаргалын найман морины хатираанд жигүүрээ дэлгэсэн эр бор харцага

Жаргалтайн дэлгэрийн уран нугалаанд хар гунигаа задалсан эр бор харцага

…Гучин гурван шаргын жороонд нь дуртай эр бор харцага

Гурван хөх мөрний атираанд нь хайртай эр бор харцага

Цэггүй өндөрт гарлаа чиг үүрэндээ эргэдэг эр бор харцага

Чиггүй холд одлоо чиг нутагтаа хоргоддог эр бор харцага

Дутуу дуулж болдоггүй ардын дууны эр бор харцага

Дундуур хайрлаж болдоггүй амин зүрхний эр бор харцага”, “Арвайн шар зам”-аа уншаад л, Хулан хатагтай “Сайрхах юм даанч биш дээ, санчигандаа бууралтай эр хүнд би хайртай” гэдэг ч юм уу, эс бөгөөс

“Идэрхэн танхилхан нас минь надад ирэхгүй

Ийм л хаврын ногоо хөлийн дор ургахгүй

Инээд алдан өөдөөс чинь харах минь давтагдахгүй

Илбийн юм шиг зөөлөн салхи өнөөдрийнх шиг үлээхгүй ээ

Хайрлах юм бол одоо л намайг хайрла

Хар үсний минь долгионд хөл алдаж

Харцны минь эргүүлэгт намрын навч шиг унаж

Хаалганы минь гадаа харуулын цэрэг шиг зогсоо…” гээд залуусын зүрхийг оргилуулсан юм даг. Мөөжиг найрагчийн “Дагуулахдаа л дагуулна”, “Битгий урваарай миний хүү”, “Чамаас олсон эх орон” шүлгүүд уншигдах нь мэдээж.

“…Сайхан ижий минь намайгаа үүрч алхахад

Салхи чинь хүртэл хүнддэнэ гэж хийсч одсон

Ижийнхээ нурууг амрааж хөлд орохын цагт минь

Ивж ургасан өвс нь налж сөгдсөн эх орон минь

Ижийгээн би чамаас олсон

Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон

Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь

Үсээ задалж, бүсээ тайлж сарыг чинь өвөртөлж хоноход

Өрөвдсөн байлгүй үүрээр зугтсан байсан

…Сайхан амрагаан бас чамаас олсон

Сартай шөнөөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн

Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь

Хичнээнийг нь би шүлгээр уярааж өөрийгөө манууллаа

Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж

Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж

Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь

Сайхан амрагаан би чамаас олсон….” гээд хачин тунгалаг шүлгүүдээ уншсан сан. Ингэж би уран үгсийн чуулганы ялдам яруухан эгшгэнд сэтгэл зүрхээ алдаж, зөөлөн цагаан бороонд налмайтал норсон юм даа.

Их Удвал ахайтнаас хойш Монголын яруу найргийн бурхдыг даргалах хувь ерөөл Мөнхцэцэг найрагчид оногдсон билээ. Тэрээр зохиолчдын хорооны гүйцэтгэх захирал байхдаа Пунцагийн Бадарч найрагчийн хэлснээр хэдэн хөгшин өвгөн дагуулаад Уран үгсийн чуулганаа хийж байсан. Удвал даргын дагуулууд гэдэг шиг Мөөжигийн дагуулаад гэвэл Шаравын Сүрэнжав, Пунцагийн Бадарч, Дөнгөтийн Цоодол, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан, Дамдинсүрэнгийн Урианхай нар байж таарна. Тэр жил Дарханд “Болор цом” болоход мөн л Уран үгсийн чуулган утга төгөлдөр болсон. Сэрүүн тунгалаг байгаа ардын уран зохиолчид Лодонгийн Түдэв гуайгаас бусад нь очсон байж билээ.

Хаянхярваа гишүүний хишгийг ардын зохиолчид ч, “Болор цом”ын эзэд ч хүртэж л байсан. Бааст гуай бэлэгнийхээ гоёмсог куртикийг өмсөөд “Хөгшин би хойд мөсөн далайд очсон ч даарахааргүй боллоо” хэмээн олны инээдийг хүргэж байсан. Дарханы төвд мөн ойрхон сумдууд руу зохиолчид хуваагдан очиж шүлгээ уншив.Цоодол багш, Дулмаа гуай, Үржингийн Хүрэлбаатар доктор, Хулан найрагч бид Хонгор суманд очсон юм. Уулзалтын дараа ресторанд хоол идсэн. Тэр үед “Хонгорын хордлого” гэж ид яригддаг байлаа. “Хонгор чинь жигтэйхэн сайхан хоолтой газар байна” гэж Цоодол багш ёжтой нь аргагүй хэлж байлаа. Дарханы уран үгсийн чуулганд өмнөх жилийнх нь цомын эзэн Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар “Сэргэн мандлын сар”, “Түрэг охин” гээд тансаг шүлгүүдээ уншиж байсан санагдана.

Өвөрхангайн уран үгсийн чуулганы үеэр буурал Бадарч найрагч маань Ичинхорлоогоо “Хулсан ташуур” гээд зарлачихлаа. Дэндэвийн Пүрэвдоржийнх нь хайрласан нэр. “Та намайг хулсан ташуур гээд байхдаа яахав дээ. Арай өөр ардын дууны нэр олдохгүй нь уу. Би ямар хөх ч байхгүй, бөгс ч байхгүй урт гонзгой ташуур шиг хүн үү” гэж гомдоллоход Пүрэвдорж гуай “Тэгвэл талд унасан жавар гэж нэрлэе. Өөр нэр чамд зохихгүй” гээд хулсан ташууртайгаа үлдсэн юм гэдэг. Энэхүү дурсамжаа хэлээд Ичин найрагч нутгийнхаа тэнгэр дор

“Догшин хэмнэл, галзуу хурд, чөлөөт нисэлтийг би шүтдэг

Догдлон уйлагч, хүсэн тэмүүлэгч, зүтгэн дурлагч билээ би

Уудам цээлийн хүрэн бүргэд, говийн шуурганд атаархагч би

Уйтгарлан суугч, бардамнан гайхуулагч, халуун сэтгэлтэн юм аа…” хэмээн бадрангуй уншиж билээ. Лхагвасүрэн гуай дөнгөж шинэхэн гарсан “Зовсон сүү” номынхоо шүлгүүдээс, Галсансүх найрагч “Бурханд хэлэх зөвлөгөө” тэргүүт пост панк шүлгүүдээ, Эрдэнэ-Очир ах минь хайрын намуун эрхэмсэг шүлгүүдээ уншаад хичнээн сайхан байв даа. Өвөрхангайн дараа жил их Нацагдоржийг, их утга зохиолын бурхдыг төрүүлсэн Төв аймагт “Уран үгсийн чуулган” болсон. Утгын мэргэд чуулсан эл өдрүүдэд Төв аймгийн зохиолчдын ордны шав тавих ёслолд Сүрэнжав, Цоодол, Бадарч, Дулмаа нарын ардын зохиолчидтой хамт оролцож байсан минь түүх болон үлдэж дээ. Төв аймгийн уран үгсийн чуулганыг Бадарч ах, соёлын гавьяат нэвтрүүлэгч Ж.Бямбаа нар хөтөлж явуулсан. Буурал найрагч тайзан дээр Бямбаагаа хайгаад л. Хөшигний наана цаагуур зөрөөд. “Би энэ Бямбааг насаараа хайж байгаа хүн юм” гэж бас л үзэгчдийг хөгжөөгөөд авсан. Энэ үед Ичинхорлоо “Салхин сүнст” шүлгээ уншихад шог зохиолч Ишдоржийн Цэрэнжамц “Та нар Ичинхорлоог яагаад ч барахгүй. Энэ ямар агуу шүлэг вэ” гэж бүр нэг чин зүрхнээсээ хэлсэн нь санаанд тод байна.

Уран үгсийн чуулган ийм л яриа хөөрөөн дунд тансаг болдог. Мөнхцэцэг найрагчийн төрсөн нутаг Хатанбулагт тэр намар мөн л уран үгсийн чуулганыг хийсэн. Их говийн цагаан өвчүү Эргэлийн зоон дээр, эрийн хийморь бадраасан Сулинхээрийн заставт шүлгээ уншиж байлаа. “Мөнхцэцэгийг түрүүлэх жил цом өгөөгүй юм билээ. Монголын зохиолчдын эвлэл төрсөн нутагт нь цомыг нь нөхөж өгч байна” гэж Хайдавын Чилаажав найрагч хэлээд “Болор цом” гардуулсан. Мөөжигийнхөө болор цомыг Есүй хатны шүншигтэй Хатны булгийнх нь аршаанаар дүүргэж Урианхай, Галсан, Баяржаргал гээд цомын эзэн найрагчид дамжуулан хүртэж байсан говийн намар бас л мартагддаггүй. Боржгины гал голомт Говьсүмбэрт “Уран үгсийн чуулган” болохын үүдэл болгож энэхүү бичил тэмдэглэлийг тэрлэлээ. Яруу найргийн бадамласан оргилууд Монголын их утга зохиолд цагийн цагт төрж, ард түмнээ яруусган цэнгүүлэх болтугай.